III.

Ulusal Karadeniz Ormanclk Kongresi 20-22 Mays 2010 Cilt: V Sayfa: 1743-1753

ORMAN RNLER SANAYSNDE SENTETK TUTKALLARA ALTERNATF OLARAK DOAL TUTKALLARIN KULLANILMASI
M. Said FDAN1, Murat ERTA2, M. Hakk ALMA2
1

Gmhane niversitesi, Gmhane Meslek Yksekokulu, Mobilya-Dekorasyon Program, Gmhane,

2

Kahramanmara St mam niversitesi, Orman Fakltesi, Orman Endstri Mhendislii Blm, Kahramanmara, mertas@ksu.edu.tr, alma@ksu.edu.tr

saidfidan@mynet.com.tr

ZET
Bu almada, Orman rnleri Endstrisinde ticari olarak kullanlan fosil kaynakl fenol, re ve melamin formaldehit tutkallarnn yerine alternatif olarak kullanlabilecek balca doal tutkallarnn retimi, zellikleri, kullanm yerleri ve kimyasal bileimleri hakkndaki literatr bilgileri derlenmitir. Yaplan almalar, zellikle tanen esasl tutkallarn d cephede yani neme duyarl olan yerlerde kullanlacak yonga levha tipindeki kompozitlerin retiminde yaygn olarak kullanlan fenol formaldehit tutkal yerine kullanlabileceini gstermitir. Bu tip tutkallarn Yeni Zelanda, Avustralya ve Gney Afrika gibi tanen ieren akasya aacnn ok olduu lkelerde orman rnleri endstrisinde ticari olarak kullanld grlmtr. Son yllarda lignosellozik zirai ve orman atklarnn fenol ile svlatrlp formaldehit ile reaksiyona sokulduktan sonra ticari fenol formaldehit tutkal yerine kullanlabilecei grlmtr. Anahtar Kelimeler: Kan albumin, kazein, lignin, soya, tanen

USAGE OF NATUREL ADHESIVES AS ALTERNATIVE TO THE SYNTHETIC ADHESIVES IN FOREST PRODUCT INDUSTRY OF TURKEY ABSTRACT
In this study, a literature surrey was carried out on some natural adhesives such as based adhesives. The natural adhesives have a good potential to be used in the forest product industry in Turkey where in general fossil-based adhesives such as phenol, urea and melamine formaldehyde have been commercially used. Studies indicate that especially tannin based adhesives could work well on some particle boards and panel products which are used at exterior front where a good resistance against to moisture, temperature and climatic changes are essential. Natural adhesives have been commercially available for some time in some countries such as New Zealand, Australia and South Africa where raw material sources like acacia along with other trees producing tannins grow abundantly. In recent years, a number of studies were done on the utilization of lignocelluloses agrowaste and forest residues in natural adhesives production by liquefaction methods. Key words: Blood albumen, casein, lignin, soybean, tannin

1. GR Bilindii gibi kontrplak, yonga levha ve lif levha gibi odun esasl malzemelerin retiminde ham petrol artklarndan elde edilen sentetik kimyasal maddelerden retilen re formaldehit, fenol formaldehit, melamin formaldehit gibi reineler kullanlmaktadr. Oysa ki, bu tip tutkallarn yaygn kullanmlarna paralel olarak fiyatlarnda byk art olmas, yakn gelecekte ktlklarnn sz konusu olmas ve ekolojik olarak da olumsuz

1743

etkileri ortaya kmtr. Bu tutkallara alternatif olabilecek ve sentetik tutkallarn istenmeyen ynlerinden kurtulmak iin son zamanlarda zellikle Amerika, Japonya ve baz Avrupa lkelerinde yllk lignosellozik bitkisel artklarn svlatrlarak tutkal retilmesinde kullanlmas iin youn almalar yaplmaktadr. Bu tr tutkallarn kullanlmas baz faydalar getirmektedir. Bu faydalar aadaki ekilde sralanabilir; lkemizde yaygn olarak bulunan yllk bitki artklarn en aklc bir ekilde kullanarak doal tutkallar retmek retiminde fazla enerji gerektiren ve dolaysyla evre kirlenmesi oluturan fosil kaynakl hammaddeler yerine yenilenebilir ve gne enerjisi ile retilen doal hammaddelerin kullanmn salamak Emisyon yoluyla evre kirlilii yapan fenol ve formaldehit gibi kimya endstrisinde ska kullanlan kimyasallara alternatif maddeler sunmak Gittike azalan ve buna paralel olarak fiyatlar artan sentetik reinelerin yerine yenilenebilir lignosellozik materyalleri kullanmak olarak belirtilmektedir. TANEN ESASLI TUTKALLAR Tanenler odun ve kabuklardan elde edilmektedir. Bunlardan Mimoza (Acacia mollissima L.) ve Quebrako (Schinopsis lorenzii) en nemli kaynaklardr. Tanen; mirobalan, divi divi meyveleri, Ouebrako odunu ve ladin, akasya, kzlam kabuklarndan scak su ekstraksiyonu ile elde edilir. Bu madde formaldehit ile ileme sokulduunda suya dayankl ve suda znmeyen reineleri tekil etmektedir. Yksek molekl arla sahip olmas nedeniyle sentetik reinelerden daha az kullanlarak tutkal retilir (Bozkurt ve Gker, 1990). Ayrca, eitli am kabuklarndan (Pinus radiata, P. patula, P. elliotti, P. taeda, P. pinaster, P. halepensis vs.), tsuga (Tsuga heterophylla), duglas (Pseudotsuga menziessi) ve ladin trleri kabuklarnda da tanenin byk potansiyeli mevcuttur (SBP, 1990; Ayla, 1984). Doal kaynakl tanenden (zellikle kondense tipi tanen) elde edilen tutkallar zellikle Avustralya, Finlandiya, Brezilya, Hindistan, Rusya, ngiltere, Gney Afrika ve Arjantin gibi lkelerde kullanlmaktadr. Tanene protein ilavesiyle tanen ve protein arasndaki reaksiyondan dolay yksek diren salanan tutkallar elde edilmitir (etin ve zmen, 2002). Bitki kaynakl tanenlerin sulu ekstraktlar odunu yaptrmak iin uygun hammaddelerdir. 1950den beri odun tutkallarnn retimi iin tanenlerin kullanmnda birok aratrma yaplmtr. Tutkallarn maliyetindeki srekli art ve Yeni Zelanda, Avustralya, Gney Afrika ve Fasta yetien okaliptus ve mimoza (Acacia mollissima L.)nn kabuklarnn tutkal endstrisinde yaygn olarak kullanlabilirlii aratrmalar cesaretlendirmitir (Pizzi, 1994). Sentetik reineler gibi tutkal trleri gnmzde odun panelleri yapmnda kullanlan ok pahal kimyasal bileikler olduu belirtilmitir. Bu nedenle, birok lkede bunlarn yerine atk slfit zeltilerinden ve tanenlerden tutkal retilmeye balanmtr. Bunlarn ierisinde en ok kullanlan kondense tip tanenler olduu bildirilmitir. Kondense tanenler ya direkt ya da eitli kimyasallarla modifiye edildikten sonra bazik ortamda formaldehit ile reaksiyona tabi tutularak tutkaln olumasn tespit edilmitir (etin ve zmen, 2002; Alma, 1997).

1744

Resol reinesi ile tanenli fenol maddelerinin tutkal retiminde kullanlmasn amalamlardr. Bu gibi tutkallar odun panelleri endstrisinde ok yaygn kullanlarak gelime saladn bildirmilerdir. Bu nedenle tanenlerin fenollerin yerine en iyi kullanlacak madde olduunu belirtmilerdir. Dolaysyla kontrplak tutkallarnda resol trlerinin hazrlanmasnda %33 fenol yerine tanen maddesi koyarak diren zelliklerinde fenol kadar baar salandn tespit etmilerdir (Santana ve ark., 1995). Tanenleri tutkal retiminde kullanarak odun panelleri endstrisinde gelime salamasn amalamlardr. AITC-107 ve AITC-110 standartlarn kullanarak duglas gknar ve gney am aalar kontrplaklar kullanarak ekme direnci deneyi yapmlardr. Tanenlerin fenol kimyasal kadar baar saladn tespit etmilerdir (Gornik ve ark., 2000). Tanen Tutkallarnn zellikleri Sentetik tutkallar retmek iin kullanlan hammaddelerin ou petrokimyasallar veya bunlarn trevleridir. Yksek petrol fiyatlarndan dolay bugn sentetik tutkallar odun esasl panellerin en pahal bileenlerinden biri olmaktadr. Bu yzden tanenler gibi substitute fenolikler bulmak iin birok lkede aratrma yaplmaktadr. Bugnlerde tartlan en yaygn materyaller kondanse olmu tanenlerdir. Kondanse tanenler tipik fenollerin formaldehit ile reaksiyona girdikleri gibi davranr. Yksek molekl arlkl tanen aldehit kondenzasyon rn suda znmez. Kondanse tanenlerin ticari kaynaklar Acecia mearnsii aacnn kabuklar ve Schinopsis lorentziinin odunudur. u anda Acacia esasl 10.000 ton tutkal Gney Afrikada ticari olarak retilmektedir. Pinus radiatann kabuundan ylda 8.000 ton tutkal retimi Yeni Zelandada balatlmtr. Trkiyede Mee aalarnn meyvelerinden ve Kzlam kabuundan valonea olarak adlandrlan ekstraktlar tanen maddesi gibi yllardr kullanlmlardr (etin ve zmen, 2002; Pizzi, 1994). Tanen ekstraksiyonlu bileikler yksek pHda modifiye edilmi veya edilmemi tanen ekstraksiyonlar, %5 paraformaldehit ile %5 re ilave edilerek son zamanlarda tanenlerde daha hzl reaksiyon olduu grld. Bu bileiklerin kuvvetli olmas iin daha dk yzdeli formaldehit kullanlmasna ihtiya duyulmaktadr (Alma, 1997). Tanen esasl formlasyonun d maksatl kullanm yerleri iin baz maddelerle desteklenmesi gerekir. Bu maddeler; fenol formaldehit, ticari re formaldehit, fenolresorsin formaldehit veya resorsin formaldehit ve diizosiyonatlardr (Ayla, 1984). Tanen tutkallarnn diizosiyonatlarla kullanm am taneninin yonga levha retiminde deerlendirilmesi srasnda karlalan glkler sonucunda bulunmu ve 1990dan beri baarl bir ekilde kullanlmaktadr (Alma ve Maldas, 1998). Tanenlerin Kullanm Yerleri 1970li yllardan beri tanenli doal odun tutkallar orman endstrisinde baarl bir ekilde kullanlmaktadr. Yonga Levha, Tabakal Aa Malzeme ve Birletirilmi Aa Malzeme gibi odun rnlerine muamele edilerek kullanlan doal tutkal trleridir. Laboratuar koullarnda birok farkl ekstraksiyon metotlar kullanlmakla beraber endstride tanenlerden olduka temiz ve iyi tutkal trleri retildii bilinmektedir (Alma, 1997).

1745

KAZEN TUTKALLARI Kazein, stteki proteinlerin phtlam halidir. Kazein, stte kalsiyum kazeinlerin kalsiyum fosfat ile meydana getirdii az veya ok kat durumda ince sspansiyon eklinde bulunmaktadr. Kazeinin kendisi bir protein olup, amfoter karakterdedir. Kazeinin alkali bileikleri ile yaplan tutkallamalarda malzeme kuru halde iken yksek mukavemet zellii gstermekle beraber, su ile temasta znrler. Kazeine suya kar dayankllk kazandrlmasn salamak bakmndan bunu ya kalsiyum bileiine evirmek, yahutta hayvansal atklardan elde edilen tutkallarda yapld gibi formaldehit veya krom tuzlar ile sepilemek gerekir (Pu ve ark., 1990). Kazein tutkallar yaklak pH 4,5 olmak zere H2SO4, HCl veya laktik asit ile kelti sonucu yasz stten elde edilen st proteinidir. 100 kg stten genellikle 3 kg kazein elde edilir. kelen kazein filtre edilir, ykanr, ezilir ve tutkal retimi iin 20 me veya daha ince rn elde etmek iin elenir. Ticari kazein yaklak %80-90 protein, %1-4 kl, %0,1-3 ya, %7-10 nem, %0-4 laktoz ve %0-3 laktik asit gibi asit fazlas ierir. Bileimi ve salk derecesi dier faktrlerin arasnda retim metoduna baldr (Pizzi, 1994). Kazein Tutkallarnn zellikleri Kazein beyaz toz eklinde olup molekl arl yaklak 13.000-19.000 arasndadr. pH 4,6 izoelektrik noktasnda suda znmez, znrl asidik veya alkali ortamda artar. Bazik ortamda daha fazla znr. NAOH gibi sabit alkaliler znr tuz olan sodyum kazeinat olarak tutkal snrnda kalrlar. znemeyen kazeinatlar Zn, Cr ve Al vb. tuzlar ile oluturulur. 20 oCde kazeinin raf mr 1 yln zerindedir. Kazeinli yaptrclar scaklk deiimlerine ve neme su esasl yaptrclardan daha direnli olmalarna ramen dars iin uygun deildir. 70 oCye kadar kuru sya direnci iyidir. Fakat, slak artlar altnda yaptrclar gcn kaybeder ve biyogerilmeye maruz kalr. Organik zclere kar direnci iyidir. Kazein yaptrclar, dayankll gelitirmek iin sk sk lateks ve dialdehit niastas gibi maddeler ile bileik oluturur. Kark kazeinlerin gl alkali yaps, slak yzeyli kontiminantlar zerinde bir sabunlama hareketinden dolay yksek reine ve ya ierii ile kerestenin balanmasn etkiler. Meydana gelen balar sentetik reinelerden elde edilen balardan daha kuvvetli olabilmektedir (Pizzi, 1994). Hayvansal atklardan elde edilen tutkallar gibi kazein tutkallar olduka iyi ba kuvvetine sahiptir. NAOH ieren tutkallarn suya kar direnci hayvansal atklardan elde edilen tutkallarndan daha iyidir. Kazein tutkallarnn jelatimize olmamas onlara dokunmay daha kolay hale getirir. Yaptrmada kullanlan kazeinin en ciddi dezavantaj yaplan birlemede gerilme kuvveti zerine ok kt bir etkiye sahip yal maddenin varldr (Pizzi, 1994). Kazein Tutkallarnn Kullanm Yerleri Kazein esasl tutkallar odun, kat vb. gibi hemen hemen btn orman rnleri iin uygundur. Kazein tutkallar odun ii uygulamalarnda, mobilyaclkta ve marangozculukta kullanlmaktadr. Ayn zamanda yapkan etiketler, mantar, tpa vb. gibi kullanm yerleri de bulunmaktadr. Doal veya sentetik kauuk lateks-kazein formlasyonlar iyi kuvvete sahiptir ve suya, neme ve biyogerilmeye kar direnleri, modifiye edilmemi kazein tutkallaryla karlatrlabilir (Pizzi, 1994).

1746

KAN ALBUMN TUTKALLARI Kan albumini, kan serumu ierisinde zlm durumda bulunan bir proteindir. Bunun hammadde kayna mezbahalardr. Kan albumini genellikle sr kanndan elde edilmektedir (Pu ve ark., 1990). Kan esasl yaptrclar ilkalardan beri kullanlmtr. Fakat bu alandaki gerek aktivite, suya direnli kontrplak iin pazar olutuunda 1917de balad. Modifiye edilmi kan esasl yaptrclar yaklak 1930da gelitirilmitir. Bylece kan albumin kendi bana veya dier yaptrclarn kombinasyonu ile kontrplak yaptrclarnn gelimesinde nemli bir rol oynamtr. Bu ama iin ldrlm hayvanlarn taze kan veya kurutulmu znebilen kan albumini kullanlabilir. Kurutulmu znebilen kan tozu, koaglasyonu nlemek iin dk scaklkta, dk basn altnda serumun evaporasyonu ile taze kandan hazrlanr. Eer albumin phtlarsa kan tozlar znmez ve bylece ok dk ba kuvvetine sahip olur (Pizzi, 1994). Kurutulmu kan snfa ayrlr. Bunlar; znebilir, yar znr ve znmez. Yukarda bahsedildii gibi bu kurutma ilemine baldr. Taze kan asit kelei fibrin veya phtlaan maddelerden arndrlr ve serum albumin dikkatlice kurutulur. znebilen kan suda %85-100 znrle sahiptir. Yar znr kan; suda %15-80 kadar znebilir. Ayrca yar znr kan, proteinin denatre scaklnn biraz zerinde sprey kurutma ile retilir. znmeyen kuru kan genellikle yaptrc kullanm iin uygun deildir (Pizzi, 1994). Kan Albumin Tutkallarnn zellikleri znr kuru kanlar koyu krmzdan siyah renk aralnda akkann orta younluktaki tozlardr. znr kuru kanlar doada higroskopiktir. Bu yzden uygun bir ekilde saklanmaldr. Kan proteini globule ve serumdan oluan kann nemli proteinidir. Globule protein esasnda hemoglobindir. Serum protein ise ounlukla albumin, globulin ve fibrinojen ierir. Tipik bir znr kuru kann albumin ierii yaklak %90dr. Albumin molekl arl 67000 olan kresel bir proteindir ve suda znr. 71 oCye kadar stldnda phtlar. Bu karakteristik yaptrclar iin kullanlr. 20 oCde raf mr yaklak 1 yldr. Tutkal hatt kaynayan suya kar iyi bir dirence sahiptir. Bu tutkallarn yalanma zellikleri lmldr ve bylece bu yaptrclar sadece i kullanm iin uygundur (Pizzi, 1994). Kan Albumin Tutkallarnn Kullanm Yerleri Kan Albumin tutkallar kontrplaklar iin uygundur ve genelde bu ama iin kullanlr. Ayn zamanda bu yaptrclar deri, kat, tekstil vb. gzenekli materyallerin balanmas iin kullanlr (Pizzi, 1994). SOYA PROTEN TUTKALLARI Soya proteini btn bitki proteinlerin en tipik rneidir. Bir yiyecek olarak soya 3000 yldr kullanmda olmasna ramen, bir yaptrc olarak kullanm sadece baz eski zamanlarda popler olmutur. nce ezilen ve kaynatlan soyalar su ile aartlr ve bu protein zeltisi bir yaptrc olarak kullanlr. Soya proteini sar bir tozdur ve %80-90 glisin ierir. Yaptrclar baz katk maddeleri ile bir alkali zeltide glisin proteini zlerek hazrlanr. Protein, su ile yasz soyalarn ekstraksiyonu ile hazrlanr (Pizzi, 1994).

1747

Kimyasal tutumu bakmndan soya fasulyesi proteini, kazeininkine benzemektedir. Bu da kazeinde olduu gibi NaOH ile ime durumuna gelmekte, Ca(OH)2 ilavesiyle de jellemektedir. Soya tutkaln suya dayankl bir duruma getirmek iin buna karbon slfr, su cam gibi baz maddeler katlmaktadr. Soya fasulyesi tutkalna fenol veya bir miktar eker zeltisi katmak suretiyle de yaptrma ve suya dayankllk zelliini arttrmak mmkndr. Soya fasulyesi tutkal, kontrplak sanayinde souk veya scak yntemler uygulanmak suretiyle kullanlabilmektedir (Pu ve ark., 1990). Soya Protein Tutkallarnn zellikleri Tutkallar soya kalntlar proteinlerden yaplr. 20 oCde kuru tozun raf mr yaklak 1 yldr. 20 oCde yaptrcnn mr ise birka saattir. Soya proteini tutkallarnn suya kar direnci snrldr. Dier protein yaptrclar gibi bu tutkallar eer inhibitrler formlasyonunda mevcut deilse nemli koullar altnda biyogenlemeye maruz kalrlar. Isya zayf direnci ve zayf dayankllndan dolay bu tutkallar sadece i kullanm iin uygundur (Pizzi, 1994). Soya Protein Tutkallarnn Kullanm Yerleri Soya proteini tutkallar kontrplak ve ine yaprakl paneller iin uygundur. Ayn zamanda, ine yaprakl aa esasl i kontrplaklar iin kan albumini soya yaptrclarnn bir bileeni olarak kullanlr. Kat ve ine yaprakl aa kaplamas gibi maksimum ba kuvvetinin gerekmedii yerlerde maliyeti azaltmak iin tutkal, kil ve odun unu gibi ince maddeler ile kartrlr (Pizzi, 1994). HAYVANSAL ATIKLARDAN ELDE EDLEN TUTKALLAR Hayvansal atklardan elde edilen tutkallar; hayvanlarn kemiklerinden, derilerinden ve balklarn derilerinden hazrlanr. Bu tutkallar belirli nemli zelliklere sahiptir. Bu yzden tutkal endstrisinde nemli bir yere sahiptirler. Hayvansal atklardan elde edilen tutkallar pazarda Saresh olarak bilinir ve daha poplerdir (SBP, 1990). Hayvansal atklardan elde edilen tutkallar insanlar tarafndan kullanlan yaptrclarnn ilkel eididir. Hayvansal atklardan elde edilen tutkallar; hayvan derisinden elde edilen tutkal, ekstrakte edilmi kemiklerden elde edilen tutkal, yeil kemik tutkal, balk derilerinden elde edilen tutkallar vb. gibi snflandrlabilir. Hayvan derisinden elde edilen tutkal; hayvan derisi ve kemiklerinin temel bileeni olan kollagenin hidrolizinden tretilen proteindir. Kollojen, hayvan tutkal ve jelatin ile ok yakn ilikilidir. Hayvansal atklardan elde edilen tutkallar; domuzlarn, kuzularn, keilerin, atlarn ile srlarn deri ve kemiklerinden hazrlanr. Kemiklerden elde edilen tutkallar, yksek inorganik maddeler ve ya ieriinden dolay hayvan derilerinden elde edilen tutkallara gre kalitesizdir. Tutkal ve jelatin arasndaki temel fark sadece salktaki farktr (Pizzi, 1994). Hayvansal atklardan elde edilen tutkallarnn farkl eitlerinin yapm ilemi esasen hammaddelerinin balang muamelesinde farkldr. Tutkal ve jelatin yapm iin kullanlan derilerin ou doymu kire suyu ile ksa bir muamele gren tabaklarn atklardr. Tutkal imalat iin kullanlan deri paralar, tutkal olmayan proteinleri zmek ve uzaklatrmak iin tekrar 12-15 gn iin astarlamaya maruz braklr. Sabunlama ile yalarn ou uzaklatrlr. Sonra deriler temiz su ve alkalide tamamen ykanr, bazen alkaliyi uzaklatrmak iin HCI, H2SO4 gibi zayf asitlerden az miktarda ilave edilir. Muamele

1748

edilmi stok baz ucuz mineral yalar kullanlan stclarda, tavalarda scak su ile ekstrakte edilir. Kastor ya bu ama iin uygundur. Ya scakl 120 oC civarnda olmaldr. Sv tutkal, konsantrasyonunun %4-5ine ular ulamaz zlr ve saf su ierisine konulur. Bu derilerden tutkallarn tamamen ekstraksiyonunu salamak iin 4-5 kez tekrar edilir. Seyreltik tutkal zeltisi vakum altnda evaporasyon ile konsantre hale getirilir. Ayrca, ap gibi baz iyonlar ilave edilir. Konsantre zelti sonra 8"x4"x1/2" kutulara yerletirilir. Byle hazrlanan tutkallar yaklak %15 nem ierebilir (Pizzi, 1994). Yeil kemik tutkallar; taze ve yeil kemiklerden retilir. Aksine, ekstrakte edilmi kemik tutkallar ise bozunmu kemiklerden ekstrakte edilerek retilir. Kemikler krlr ve ykanr. Sonra odundan yaplm f ierisine braklr. Burada %28 HCIde kemikler muamele edilir. Bu jelatini kemik proteinine dntrr. Daha ileri ekstraksiyon, evaporasyon ve kurutma admlar hayvan derisinden elde edilen tutkallarn admlarnn benzeridir. Ekstrakte edilmi kemik tutkalndan ezilen kemikler nce bozunmalar iin elik bir tank iinde benzen gibi bir zc ile muamele edilir. Bozunma sresi 4-6 saat ve 15 kg kemik iin 8-9 lt benzen gerekir. Genellikle hayvan tutkallar 8-12 mesh veya 25-30 mesh byklnde ince paralar eklinde temin edilir. Tutkallarn yksek hzda uygulamalar iin kullanldnda bastrc veya kpk nleyici ajanlar ilave edilir. Gerektiinde bazen slatc ajanlar, disperse edici ajanlar, plastikletiriciler ve kimyasal reaktantlar tutkaln kurumasndan nce ilave edilir (Pizzi, 1994). Deri ve kemikte bulunan ve yaptrma zellii olan maddeler, fiziksel durumlar bakmndan birbirinden farkl olmasna karn, her ikisinden elde edilen tutkallar pratik bakmndan ayn zelliktedir (Pu ve ark., 1990). Balk derisinden elde edilen tutkallar balk deri endstrisinin yan rn olarak elde edilir. Bu ama iin non-oily deri tipi tercih edilir. Tuzlanmam balk derileri suda piirilir. zelti szlr ve yaklak %5-6 kat ierir. Evaporasyon ile kat ierii yaklak %45 konsantre hale getirilir. Sonra bakterisid ilave edilerek jelleme noktas, vizkozite, kat ierii ve ba kuvveti gibi testlerden sonra kullanlmas iin hazr duruma getirilmektedir. Balk derisinden elde edilen tutkaln karakteristik zellii, oda scaklnda jel oluturmamasdr. Bu ksmen rnn dk molekl arlndan dolaydr. Fakat esasen bu tutkaln ana bileeninin balk jelatini olmasndan dolaydr. Balk jelatini hayvanlardan elde edilen jelatinden ok daha zayf gce sahiptir. Yukarda bahsedildii gibi balk derisinden elde edilen tutkal genellikle %40-50 kat ieren viskoz sv formda elde edilir ve kullanlr. Kuru toz formda hazrlanr, fakat bu formda kullanlmaz. Tutkal, adezyon performans zerine kt etkiler olmakszn tekrarlanan donma ve erimeye kar dayankldr (Pizzi, 1994). Hayvansal Atklardan Elde Edilen Tutkallarnn zellikleri Hayvansal atklardan elde edilen tutkallar genellikle yonga, toz veya suda znen kek formundan elde edilir. Svlarn ve jellerin raf mr birka ay, katlarn ise belirsizdir. Hayvan derisinden elde edilen tutkallar kemiklerden elde edilen tutkallardan daha gl birlemeler salar. Yksek gteki birlemeler kemiklerin kuru artlar altnda muhafaza edilmesi ile salanr. Fakat yapsal uygulamalar servis artlar ile snrldr (Pizzi, 1994). Tutkal hatt genellikle organik zclere kar direnlidir. Fakat nemli artlar altnda; su, hava, s ve bakteriyel ataklara kar dirensizdir. Suya veya biyolojik bozunmaya kar diren formaldehit, oksalik asit gibi katklar ile gelitirilebilir. Ticari tutkalda yaklak %10-15 nem bulunmaktadr (Pizzi, 1994).

1749

Hayvansal Atklardan Elde Edilen Tutkallarnn Kullanm Yerleri Hayvansal atklardan elde edilen tutkallar; mobilya, mzik enstrmanlar, dekoratif kaplama v.b. endstrilerinde uzun zamandan beri kullanlmaktadr. Ayrca; kitap ciltlemede, paketlemede, zmpara katlarn svanmasnda ve retiminde, zamkl bantlarn ve krtasiye malzemelerinin hazrlanmasnda, kat tp sarlmasnda, karton mhrlenmesi gibi kullanm yerleri bulunmaktadr (Pizzi, 1994). LGNN ESASLI TUTKALLAR Odundaki tanenler ve lignin, fenol formaldehit tutkal ierisindeki fenoln yerine kullanlabilecek kompleks polifenolik aromatik yaplardr (olak, 2003b). Odunda elastikiyet ve direncin selloz zincirlerinin dzenli bir biimde yan yana ve u uca gelmesinden oluan fibriller tarafndan saland ve bunlarn arasn yaptrc madde grevi yapan ligninin doldurduu bilinmektedir. Odunun bu doal yaptrc maddesinin odun kkenli levha retiminde de yaptrc madde olarak kullanlabilmesi mantksal bir yaklamdr (zen, 1981). Ligninin aa malzeme retiminde yaptrc olarak kullanm konusunda ilk almalar 1950 yllarnda balamtr (Kalaycolu, 1987) . Petrol fiyatlarndaki kararsz deiimler ve rezervlerin her geen gn azalmas nedeniyle petrolden bamsz yeni hammaddeler kullanarak tutkal retimi iin araylar yaplmaktadr. Fakat fenol formaldehit tutkal gibi suya kar direnli tutkallarn hazrlanmas olduka gtr. Kraft lignin, kino ve soya unu gibi petrolden bamsz hammaddeler basit modifikasyonlara uratlarak suya kar direnli tutkal retiminde kullanmlardr (Gamo, 1984). lk olarak patenti Spent Sulfite Liquer (SSL) uygulanarak tutkallar kat, odun ve dier lignosellozik maddelere katlarak 19.yyn sonlarna doru kullanlmaya balanmtr. Kullanlmaya balandktan sonra da hzla gelime gstermitir. Fakat hala btn dnyada lignin esasl odun tutkallarndan dk miktarlarda yararlanlmaktadr. Gnmzde birok fabrikalarda SSL kat hamurlar yaklmaya devam edilmektedir (Pizzi, 1994). Lignin Esasl Tutkallarn zellikleri Asl odun bileenleri olan doal ligninler ne higroskopik ne de suda znrler. Bununla birlikte, slfit kat hamuru sresince lignin ksmen znr ve ierdikleri slfonik asit gruplar (H3SO3-) yznden lignin suyun ierisinde znebilmektedir. SSL maddeleri tutkallar belli bir sre sonunda zlemeyen hale dntrmektedir (Alma, 1997). Organasol lignin tutkallarnn retiminde iki yntem bulunur. Birincisi %5-40 orannda fenol ile direkt olarak lignin konularak retilen tutkallardr. kinci yntem ise nceki fenol oran deitirilerek retilen tutkallardr. Lignin tutkallarnn retiminde farkl scaklklar kullanlmaktadr. Lignin; kraft, lignoslfonat, yksek dereceli buhar, organasol ve biomas piroliz ilemlerinden tretilmektedir. Lignin aromatik ve apraz bal yaplarda fenol formaldehit tutkal ile benzerlik gstermektedir. Lignin esasl odun tutkallar fenol formaldehit tutkalnn fiyatn da drmtr. Son zamanlarda lignin fenol formaldehitin kullanld yerlerde baarl bir ekilde uygulanmaya balanmtr (olak, 2003a). Lignin Esasl Tutkallarn Kullanm Yerleri Lignin esasl odun tutkallar yonga levha, kontrplak ve lif levha retimlerinde kullanlmaktadr. Ayrca kat hamuru retiminde de kullanlmaktadr.

1750

LGNOSELLOZK BYOKTLE ESASLI TUTKALLAR Odun artklar ve zellikle tanen bakmndan zengin aa kabuklar lml (60-150 oC) ve ar artlar (150-250 oC) altnda fenol ile muamele edilerek svlatrlr. Elde edilen serbest fenol, bal fenol ve fenol ile reaksiyona giren odun polimerlerini ieren bir karm bazik ortamda deiik oranlarda formaldehit ile muamele edilir. Elde edilen bu polimere belli oranlarda niasta ve buday unu gibi katk maddeleri katlarak istenen viskozitelerde ve pHlarda tutkal elde edilir. Bunlardan elde edilen tutkallar; kontrplak ve yongalevha retiminde kullanlmasnn uygun olduu tespit edilmitir (Santana ve ark., 1995; Pizzi, 1982; Hu, 1977). SENTETK ve YILLIK BTKLERDEN ELDE EDLEN TUTKALLARIN MUKAVEMETLER Sentetik tutkallar olarak adlandrdmz re-Formaldehit, Fenol-Formaldehit ve Melamin-Formaldehit ile yllk lignosellozik bitkilerden elde edilen Kazein, Kan Albumin ve Soya Protein tutkallar izelge 1de de grlecei gibi mukavemet deerleri arasndaki ilikiler gsterilmitir. Sentetik tutkallarn ekme ve yrtlma mukavemetleri daha yksek; anma ve ayrlma mukavemetleri ise daha dk olduu grlmektedir.
izelge 1. Sentetik Tutkallar le Doal Tutkallarn ekme Mukavemet Deerleri (Pizzi, 1994). MD1 YMD2 AMD3 AMD4 2 2 2 Tutkal Trleri (kg/cm ) (kg/cm ) (kgcm/cm ) (kg/25mm) re-Formaldehit 60-70 55-60 1-2 3-4 Tutkallar Fenol30-60 25-50 0,5-2 1-2 Formaldehit Tutkallar Melamin70-80 65-70 1-2 2-3 Formaldehit Tutkallar Kazein Tutkallar 30-40 20-30 2-3 2-5 Kan Albumin 30-40 20-30 2-3 2-5 Tutkallar Soya Protein 40-50 35-45 2-3 2-5 Tutkallar

MD1: ekme Mukavemet Deerleri, YMD2: Yrtlma Mukavemet Deerleri, AMD3: Anma Mukavemet Deerleri, AMD4: Ayrlma Mukavemet Deerleri

1751

Sentetik Tutkallar le Doal Tutkallarn ekme Mukavemet Deerleri Arasndaki liki 80 70 60 50 40 30 20 10 0 MF F FF Kazein Albumin Soya

Ortalama Deerler

60-70

30-60

70-80

30-40

30-40
2

40-50

ekme Mukavemeti Deerleri (kg/cm )

ekil 1. Sentetik tutkallar ile doal tutkallarn ekme mukavemet deerleri arasndaki iliki (Pizzi, 1994).

ekil 1de grlecei gibi ekme mukavemetleri sentetik tutkallarn ekme mukavemetleri yllk bitkilerle elde edilen tutkallardan yaklak olarak 20-30 kg/cm2 daha fazla olduu grlmektedir. 2. SONU Bu alma ile lkemizde yaygn bir ekilde bulunan yllk lignosellozik bitkilerin yaklarak yok edilmesinin nne geilerek her trl tutkal retiminde hammadde olarak kullanlmas mmkn olacaktr. lkemiz tarmsal artk ynnden nemli bir potansiyele sahiptir. Odun esasl malzemelerin retilmesinde ok sk kullanlan fakat pahal olan ve evreye olumsuz etkileri fazla olan sentetik re ve fenol formaldehit gibi tutkallarn yenilenebilir lignosellozik artklardan retilmesi salanacaktr. Bilindii gibi lif levha, yonga levha ve kontrplak gibi odun esasl malzemelerin retiminde ham petrol artklarndan elde edilen sentetik kimyasal maddelerden retilen fenol formaldehit reinesi gibi nemli reinelerin kullanlmas gittike byk bir nem arz etmektedir. Oysa ki, bu tip tutkallarn yaygn kullanmlarna paralel olarak fiyatlarnda byk art olmas, yakn gelecekte ktlklarnn sz konusu olmas ve ekolojik olarak da olumsuz etkileri ortaya kmtr. Bu tutkallara alternatif olabilecek ve sentetik tutkallarn istenmeyen ynlerinden kurtulmak iin son zamanlarda zellikle Amerika, Japonya ve baz Avrupa lkelerinde yllk lignosellozik artk bitkilerden tutkal retilmesi iin youn almalar yaplmaktadr. lkemizde yaygn olarak bulunan yllk bitki artklarn en aklc bir ekilde kullanmak, retiminde fazla enerji gerektiren ve dolaysyla evre kirlenmesine neden olan

1752

fosil kaynakl hammaddeler yerine yenilenebilir ve gne enerjisi ile retilebilen doal hammaddelerin kullanlmasn salamak, emisyon yoluyla evre kirlilii yapan fenol ve formaldehit gibi kimya endstrisinde ska kullanlan kimyasallara alternatif maddeler sunmak ve gittike azalan ve buna paralel olarak fiyatlar artan sentetik fenol-formaldehit reinesi yerine yenilenebilir lignosellozik maddeleri kullanmak lke ekonomisine evre kirlilii asndan byk faydalar salayacaktr. 3. KAYNAKLAR Alma, M.H. (1997). The Use of Wheat Straw-Phenol Condensation Products as Molded Materials. Journal of Polymer Engineering, 17 (4), 311-322. Alma, M.H., and Maldas, D. (1998). Liquefaction of Several Biomass Wastes into Phenol in the Presence of Various Alkalis and Metallic Salts as Catalysts. Journal of Polymer Engineering, 18, 161-178. Ayla, C. (1984). Pinus Brutia Tanin Adhesives, Journal of Applied Polymer Science: Applied Polymer Symposium 40, 69-78. Bozkurt, A.Y. ve Gker, Y. (1990). Yongalevha Endstrisi, stanbul niversitesi Yayn No: 3614, 27, stanbul. etin, N.S. and zmen, N. (2002). I. Organosolv Lignin Modified Resins, International Journal of Adhesion&Adhesives 22, 477-480. olak, S. (2003a). Sentetik Fenolik Tutkallara Alternatif Olarak Tanenli Yaptrclar, Kafkas niversitesi Artvin Orman Fakltesi Dergisi, 1-2, 76-82. olak, S. (2003b). Lignin Esasl Odun Tutkallar ve Uygulama Teknikleri, Mobilya Dekorasyon Dergisi, 56, 326-336. Gamo, M. (1984). Adhesives from Naturel Raw Materials. Journal of Applied Polymer Science, Applied Polymer Symposium 40, 101-126. Gornk, D., Hemngway, R. W. and Tsler, V. (2000). Tannin Based Cold-Setting Adhesives for Face Lamination of Wood. Holz Als Roh Und Werkstoff, 58, 23-30. Hu, S. (1977). Aa Malzeme Tutkallar, stanbul niversitesi Yayn No: 2337, Orman Fakltesi Yayn No: 242, 9-32, stanbul. Kalaycolu, H. (1987). Amonyum Ligno Slfonat ve Fenol Formaldehit Tutkal Kullanlarak retilen Yonga Levhalarn Fiziksel ve Mekanik zellikleri, K.T.. Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Trabzon. ZEN, R. (1981). Kimyasal Kat Hamuru Atk Sularnn Yonga Levha (Waferboard) retiminde Yaptrc Madde Olarak Deerlendirme Olanaklar, K.T.. Basmevi, Trabzon. Pzz, A. (1982). Pine Tannin Adhesives for Particleboard, Holz als Roh-und Werkstoff, Vol. 40, 293-301. Pzz, A. (1994). Advanced Wood Adhesives Technology, Marcel Dekker Inc., p:149-241, New York. Pu, S., Yoshioka, M., TANIHARA, Y. and Shiraishi, N. (1994). Adhesives and Bonded Wood Products, Forest Products Society, Madison, 344. Santana, M.A.E., BAUMANN, M.G.D. and CONNER, A.H. (1995). Resol Resins Prepared with Tannin Liquified in Phenol. Holzforschung, 49, 146-152. SBP. (1990). Handbook of Adhesives, Small Business Consultants&Engineers, SBP Building, 4145, Roop Nagar DELHI-110007, 53-149.

1753