RUSYA DEVLETNN DEVLET- ALYYE- OSMANYEYE KARI OLAN VAZYET SYASYES BADAT MENDFER ALMANYA DEVLETNN HAFAYA SYASET

ARKIYYES

Sadeletiren Hasan Basri HRATA

SOSYO-KLTREL SORUMLULUK SERS - 1

Eer siz (Uhudta) bir yara aldysanz, phesiz o topluluk da (Mrikler de Bedirde) Benzeri bir yara almt. te (iyi veya kt) gnleri insanlar arasnda (byle) dndrr dururuz. Bazen bir topluma, iyi ya da kt gnler gsteririz, Bazen brne. Allah, sizden iman edenleri ayrt etmek, Sizden ahitler(ehitler) edinmek iin byle yapar. Allah, zalimleri sevmez. Al-i mran Suresi/140 Medine 630

Sussam gnl raz deil, sylesem tesiri yok. Fuzuli. Badat (1480-1556)

Emeller deimez, aletler deiir.

Sunarken Eski Parlementer,Devlet Adam Sayn Kamran NANn bir sz vardr: -Devlet her eyi takip eder ve bilir. Bekler,bekler ve bir gn gelir, hibir gndemi yokken raftaki dosyay indirir ve gerekli operasyonlara balar. Bu olaya O in imdisi derler ki; her iin bir imdisi vardr. Kadim arkadalarmzdan biri, Kuran- Kerim renmeye karar verdi. Baard. Yetmedi Osmanlca da rendi, grdn yazmaya balad. El hasl bu olay bize , o iin imdisi oldu. Doruca, soluu Ktahya l Kltr ve Turizm Mdrlnde aldm. Protokol ziyaretleri ve devamnda kendimi Vahitpaa l Halk Ktphanesi Mdr makamnda ve Osmanlca Eserlerin Katalounun banda buldum. yle el yordam sraladm 3,5,7,9 derken bu kitap bana bir eyler fsldad. Peinden Beynelmilel htilal Frkalar, peinden 1927 Yl lk Nfus Saym verileri ve bakalar da Bazlarndan takdir alrken, baz akademisyenlerden ismi gereksiz- samimi olduuna inanmaya altm; - Baz ileri ehli olan yapmal, bu konularda samimiyet ve gayret yetmez. Biz yle hrete ulam uzmanlar(Prof vs. ) biliriz, hala yanl evirdii bir kelimeyle anlr. Kabilinden ikazlarn da ok ciddi dikkate aldk. Ve gelelim iimizin imdisine: Yazarn ve dnemin, yap ve anlayna gre, isim ve cmle tamlamalarna, iin estetii ve yazara sadakatten dolay pek eviri ynne gitmedim.Sadk kaldm. Arapa ve Farsa kelimeler iin dilden dile eviri yaparsnz. Kitabn tercmesi adn alr. Kendi dilimden yine kendi dilimeNe yapm olduumu ve ne diyeceimi bilemiyorum- kitabn arkasna veya sayfa altlarna szlk koymak istemedim. Sayfa evir, karlk ara, falanOkuyucu yorulsun istemedim.Arap-Fars kkenli kelime veya tamlamann hemen yanna karln yazverdim. Gnmz orta halli bir dil kullanmnda, geerli veya yakn olanlar eviriye gerek grmedim. rnek: Meselen,Nokta-i Nazar vb. Hele hele, sosyal ve siyasi hibir sebepten dolay azaltma,eksiltme veya artrma yoluna gitmedim.

Sz ve frsat verdiim dostlarm,elleri ererse nsz yazmaya sz verdiler. Gzel bir randevu saati varm. ki arkada yarn buluacaklar. Szleiyorlar.Birisi demi ki; Hele karda, yarn sabah saat 8.00 de bulualm. Saat 9.00 da gelmezsem, saat 10.00a kadar bekle, eh artk 11.00 de de gidersin. imdilik bekliyorum. Kapakta bir Fransz Gazete&Dergisinin 18 October 1908 gnl bir almasn koydum. Evet bir resim Bir resim ki; Tek kare fotorafla karar verilmez diyorlar ama bazen veriliyormu. 3

Eserin sadeletirilmiini piyasada bulamadm. Umarm da yoktur. Ancak baka bir nshasnn stanbul Bykehir Belediyesi Ktphane kataloglarnda kaytl ve var olduunu biliyorum. Eserin yazar hakknda pek kaynak bulamadm.Belki de yeterli arama frsatm olmad.Daha dorusu gerek de grmedim. n grleri yksekGelecek 10-15 seneyi doru okumu fadelere bakarak ok ok st brokrat olmasa da, devlette iyice halli bir yerlerde olduu, cieri dal ve yrei yanklardan biri olduu hemen anlalyor. Hem de koyu bir Merutiyeti O kendi tercihi. Sayg duyarm. Akifin bile esip savurduu yerde normal grmek gerekir. Acaba biz o dnemde olsaydk ne olurdu? Hamdi Yazrn fetvas bir tercih miydi? Bir zorunluluk mu? Maslahat m? Sonu olarak u ki; olaylarda edilgenseniz-brakn karakter oyunculuu- barolde bile oynasanz oyunun bir paras olmaktan kurtulamyorsunuz. Ha, beni merak ediyorsanz.Emekli retmen.1954 Ktahya.1976 Kayseri Y..Enstits. Erzurum,Ktahya,Suudi Arabistan ve benzeri okullarda retmenlik. 2000de emekli. Biraz ticaret,biraz siyaset ve nihayet Her neyse sizleri daha fazla skmadan kitapla ba baa brakyorum. Yaknda yeni almalarda bulumak zere Hasan Basri HRATA Ktahya-Mart 2011

MUKADDME Alman siyasi tarih mtehasss, siyasi corafya muallimlerinden Paul Rurbahn Bahri-i Sefid (Akdeniz) ile, Bahri-i Siyah (Karadeniz), ran ve Basra Krfezi arasnda bulunan arazinin yani Asya-i Osmaninin Kurun-u Vstada (Orta ada) ziraat ve iktisata ne derecelerde terakki etmi bulunduuna dair, gerek corafyay siyasi ve gerek tarihe etmi olduu tetebbu(aratrma) ve malumat, ve ayruca da (ayrca da) 1899-1315 senesinde ve ondan sonra da 1900-1316 senesi Nisan evailinden (balangcndan)1316 senesi Kanunu evvel iptidalarna yani 1901 senesine kadar Asya-i Osmanide icra eyledii seyahat hasebiyle, mezkur arazinin ziraat, iktisat ve siyasete Orta adaki terakki ile imdikinin ne halde bulunduuna dair daha ziyade kesbi-i vukuf (yerinde grerek) ederek kta-i mezkurenin ziraat ve iktisata eski raddesinde bulunmadn grmtr. Bununda; yollarn ademi intizam (dzensiz oluu) ve mefkudiyetinden (bulunmamas) bu vechile de (yzden de) nakliyat ve ticaretin betaitle (yava) icrasndan nai(dolay) oradaki ziraat ve iktisadn maatteessf(zlerek) gnden gne tedenni(azala azala) ede ede bu gnk grdmz hale geldii. Fakat 1899-1315 senesinden beri inasna balanlan Badat imendiferininmezkur arazi dahilinden mrur etmesi(gemesi) sebebiyle ve bu hattn gzergahna tesadf eden mahallerin bundan byle iktisab edecei terakki sayesinde eski raddesine saud(ykselmek) edebileceini ve imdi bu arazide yaplan ait ziraatn ne yolda olduunu ve orada (Orta ada) tavattun eden(yerleen vatan edinen) ahali ile imdikinin ne derecesinde bulunduu, ve arazinin ne kadar mnbit(verimli) ve mahsldar olduunu ve ayrca da imendifere ait inaatn ne suretle icra olunaca, rayel-ayn (bizzat grerek) mahede etmi ve inaat mhendislerinden sorup anlam olduundan (Badat imendferi-Die Bagdatbahn)namiyle bir eser kaleme alm ve bu eserinde de baladaki (yukardaki) noktalar etrafyla beyan etmi ve imdiye kadar da hibir lisanda buna dair kitap yazlmamtr. te her trl meali(ycelik) ve terakkiyatn(gelimenin) -hakikaten- mehur, nefis, bedayinmasi(yaratcln ortam bulmas) olmaa seza(layk) u Devri Merutiyette, hergn bir tarz nevinde(eitli konularda) sahaperay (konusunda yetkin) intiar(yaynlana) olan bunca mellefat mfide(faydal telif eserler), ktb nefise ve asar bergzide-i nafiann, kulub halisa-i erbab gayrette hasl ettii evk ve mesaiden hsseyab olan, u abdi aciz dahi muallim (Paul Rurbahn) mezkur eserinden (Badat imendferi ve siyasi,zirai-iktisadi,corafi) taksimat hakknda beyan etmi olduu mutaleatla mezkur kitabn mnderecatndan anlald gibi - ak olarak da- Almanlara hitaben yazm olduu Anadolu Alman Mstemlekesi maksad hafi hal ve mstakbelesini u: Rusya Devletinin Devleti Aliyye-i Osmaniye kar olan vaziyeti siyasiyesi imendferi ve Almanya Devletinin Hafaya Siyaseti arkyyesi ile Badat 5

nvan ile tercmeye mbaderet (girime) ve baz cihetlerini -haseb l-icab- tenkt ve tafsil ile mahzan(safiyane,samimi) vicdan ve hamiyetime den bir vatan perveraniye-i(vatan borcunu) ifa etmek zere inzar umumiye(kamu oyuna) ve hususyle Osmanl nam altnda yaayan bilcmle vatandalarmn em-i intibahna(gz nlerine) vaz etmek iin tab ve nerine cret eyledim. Maamafih(bu konuda) bu tercmenin bilklliye(tamamen) nekaaysdan (eksiklikler den) ari ve her trl hatadan salim iddiasnda olmamakla beraber, u tercmenin daha ilk tercmem olduu cihetle, ne kadar dikkat ve ihtimam olunsa yine sehv(hata) ve nisyandan beri olmayaca bir emr-i tabiidir. Buna bir de adem-i iktidar(yetersizlik) klleti bidaa(veri azl) ve noksan-i vukuf(konuya hakimiyetteki eksiklik) gibi hususat dahi inzam edince (ortaya knca) u emri bedihin(arzuyla yaplan bu iin) bir kat daha kesb-i katiyet edecei (ciddiyet kazanaca) pheden varestedir.(uzak tutulabilir affedilir.) Binaenaleyh(bunun zerine) neri cretinde bulunduum u tercmecii mtalea buyuran hnerli marifetin ve ashab- fazl ve irfann u naiz tercmede balang saikasyla vukua gelen sehv ve hatay hulus- niyetime balamalarn rica ederim. Minellahi Tevfik ve hve nimer-refik. (Muvaffakiyet Allahtandr. Ve O ne gzel dost, yardmc, yolda, arkadatr.) Cevdet Paazade brahim Latif

MEDHAL GR (BADAT MENDFER) Badat imendferi denilen byk hattn Memalik-i Osmaniyenin hangi kta mevakndan mrur eyledii ve eyleyecei bir harita alnp gz nne getirildikte, hattn mesadifi (urad) olan bilad ve arazinin, iklimce mutedil ve bir ok kk ve byk enhara (rmaklara) hemcivar olma hasebiyle, tabiaten gayet mnbit ve mahsldar olduu ve hemen her ksmnn kabil-i ziraat ve haraset (iftilik imkan) bulunduu vazhan taayyn eder. te mezkur hattn byle bir ktadan mruru ile o ktann ziraat,iktisat ve dolaysyle siyaset cihetlerince iktisap edecei(kazanaca) ehemmiyet nazar dikkate alnmaa bihakkn seza(layk)vardr.Binaenaleyh (Badat imendferi)gibi bir hat memleketimizin gerek hayat siyasiye ve gerek hayat mstekbale-i iktisadiyesi nokta-i nazarndan ehemmiyete(neme) fevkalade haiz bulunduu, makam Hilafeti Seniyye ve payitaht(bakent) Devleti Aliyye-i Osmaniyyeyi, tarihte en parlak medeniyete cilvegah(oynat ,hkm srd) olan yerler ile birletirecei; bir vakit hazinenin ambar olan ve bilahere bizim elimizde amur haline dnen Dicle ve Frat havalisine rabt (balayaca)edecei cihetle imendferin mrur eyleyecei kta-i dilarann(gzel blge) her cihetten layk olduu mertebe ihraz(layk olmak,erimek) mamuriyyet ve bahi menafi eylemesine mtevakkf olduunu ve hattn tarz inasnca bunu temin edip etmeyeceini izah iin fikrimizi u nokta-i nazar dahilinde yani (siyasi,ziraiiktisadi, corafi) nokta-i nazarlarndan yrteceiz. Bu babta tafsilata vsat mulu ve ehemmi (daha nemli) olmak mlabesesiyle (birka ynn birlemesi) evvelen (siyasi) ksmndan mbaeret (balanm) olunmu ve siyasi ksmn nihayetine de hattn inaatndan bahsedilmi olmak zere Badat mendiferinin imtiyaz ve inaat nam ile bir ksm daha ilave edilmitir.Bununla beraber baladaki(yukardaki) ksmlara birinci mebhas(konu) nam verilmi ve (Almanya Devletinin Hafaya Siyaseti arkyyesi) namiyle (kinci Bir Mebhas) daha acizleri tarafndan tahrir olunarak bu da (Birinci Mebhas)a zeyl (ilave) olmutur.

BRNC MEBHAS I SYAS Veya Rusya Devletinin Devleti Aliyye-i Osmaniyyeye kar olan vaziyeti siyasiyyesi Devleti Aliyye-i Osmaniyyemiz son Osmanl-Yunan Muharebesinden sonra olduka dahili ve harici bir kuvvet kesb etti. Bunun en balca sebebi ordunun tedricen(derece derece,yava yava) bir hali intizama isalinden (ulamasndan) ileri gelmitir. Eer mlkn pek mevvi ( karmakark) ve mtedenni (dte) olan hayat- iktisadiyesinin de ylece slah dnlm olsayd phesiz siyaset-i hariciyede daha byk muvaffakiyetler ihraz edecekti. dare-i mlkiye ve orduca tedarik edilen levazmat ve sair masarifat hususunda pek msrifane hareket edilmi ve bu da sarf zaman- istibdatta(II.Abdlhamit Dnemi) ahslar be on kiiye mnhasr(ait) olan hnenin (kan dkc) idare-i keyfiyelerinden vukua gelip bu suretle varidat ve masarifat bir intizam dairesinde cereyan ve tekabl etmeyerek hazine-i devlette fevkalhad (snrlarn zerinde) rhnedar (dklm,salm,savrulmu) olmutur. Bundan maada millete ikayete seza balca bir nokta, hayat iktisadmza byk bir darbe urmakta(vurmakta) olan bir cihet mevcut olup, o da tertibat hususunda hanelerimizce vuku bulan sui istimalattr(kt yaklam). Bu da biraz mlkmzn ademi mamuriyeti ve bil hassa nakse-i itimaiyyemiz olan istihsal(retim) deil, en ziyade istihlak(tketim) ile meluf (ilikili) olup havaic-i zaruriyyemizden(zorunlu ihtiyalarmz) bile pek cz isini bizzat husule getirebildiimizden, hatta en ziyade megul olduumuz ziraatte bile hudud-u ihtiyac geemediimizden mnbesdir.(ileri gelmektedir) Halbuki, cidal-i hayatta(hayat mcadelesinde) galibiyet, muvaffakiyet; kudreti mstahsile ile enok itilaf eden (tketen) akvamndr.(kavimler- milletler) Bu kavimlerdeki istihlaklarndan ziyade istihsal ettikleri ve daha dorusu mevad- mstahsilelerinden de lzumu kadar sarf ettikleri iin daima zenginleirler. Zenginletike de yerlerini,yurtlarn imar ederler,gzel yaarlar,mamur mlklere,metin binalara mazhar olurlar. te bu nokta-i mhimmeyi hususuyla bu akvam nazar ehemmiyete alarak istihlakmz deil istihsalimizi tezyide ve idare-i beytiyelerimizce (evlerimizin ynetilmesi) vuku bulan israfat taklile(azaltmaya) say ve gayret etmeliyiz. Biz burada siyasetinden bahs etmek 8

istediimizden, iktisada ait olan bu meseleyi ayn zamanda hem iktisad ve hem de siyasetimize suitesir(kt etki) icra ettii iin bir nebze bahs etmeden geemedik. Fakat herhalde imdi elimizde bulunan ordunun faal ve gen zabitleriyle erkan(kurmay) ve merasnn(komutanlarnn) tecrbe dide olmalarna nazaran vatann mdafaas urunda her cihetten nazarlarmz onlara matuf olmakla evvelki halleriyle imdiki arasnda bulunan fark hamd smme(tekrar) hamden gayet azimdir.(byktr). Her nekadar (her ne kadar) ordumuzun levazmat harbiyesi Avrupa Ordular gibi maddeten muntazam deilse de; manen ve ftraten Trklerde mevcut olan muhariplik ve bundan byle dahi tedricen levazmati harbiyyenin de bir intizama ifra ile olunacak say ve gayret sayesinde ordumuzun da Avrupa Ordularndan geri kalmayaca pheden varestedir. Orduca bir kusurumuz daha varsa o da kuvay askeriyemizin az bir zamanda arzu edilen muvaka(olaylara ve yere) sevk olunamamalardr. Bu da nakliyyat ve sevkiyyat nokta-i nazarndan mevcut olan askeri yollarla, imendferlerin kllet(azl) ve birbirleriyle adem-i iltisakdr.(balant yokluu) Devlet-i Aliyeyi Osmaniyemizin, Balkan ibeh(yarm ada,aaya doru olan yer)Ceziresi zerinde olan, mevkna nazaran Dveli Mtecavira (komu lkeler) ile sulhu daimiyi muhafaza iin daima bir kuvvetli orduya malikiyeti taht vcubdadr.(zorunluluk) Bahusus (zellikle) yalnz Balkan ibeh ceziresi zerinde deil eskiden beri en byk dmanmz bulunan ve daima Devleti Aliyyenin inkrazn (gmek) ve dnyann gpta averi stanbul ehri latifini desti zaptna geirmek (ele geirmek) arzusunda olan Rusya Devleti, 18771878 (93 Harbi ad alan- 1293 ylnda kan harp) senesinde kazanm olduu muzafferiyetin lezzetini unutmam olmakla o zamandan beri daima ordusunu bir hali tekmile isal (ulatrmak) iin alm olduu (fakat biz bilakis o muharebenin vcudu devlete iras (brakmak) etmi olduu mazarrat (hastalk) sebebi ile Otuz iki senedir bir yandan kendimizi toplamak iin uram olmakla beraber dier taraftan da daima devri istibdadn her trl terakkiyata hail (engel)olduu, misill(rnei) orduca olan levazmat harbiye dahi o suretle naks (eksik) kalm ve orduya bir nazar lakaydi ile baklmtr.) Rusya Devleti yle bir vaziyettedir ki, hin-i (zaman) hacette hibir maniaya tesadf etmeden ve hatta Avrupa Devletlerinden hibirinin haberi bile olmadan Bahr-i Siyahta (Kara Deniz) bulunan donanmasn Kara Deniz Boazna sokmak ve Bulgaristanla, Srbistanla ve Karadada bize kar tahrik, ve bizi onlarla da megul edebilir. Rusya her ne kadar (1905-1906) senesinde Japonya ile vuku bulan muharebede berren (karadan) ve bahren (denizden) epeyce zedelenmi, ve bi-ttabi (doal haliyle) her iki cihete de zayf dm ise de yine el-yevm (bugn) Kara Denizde mevcut bulunan donanmas ekserisi birinci snf harp gemilerinden mteekkil, mkemmelen mcehhez olduu halde elli, altm gemiden ibaret bulunduu hasebiyle, mezkur donanma bizim (iin) bugn olduka byk bir kuvvet tekil eder. Mezkur kuvvetle, nagihani (anszn) bir hcuma bizim Kara Deniz Boazndaki istihkamatn pek az bir mddet mukavemet edebilecei aikardr. Filhakika mezkur boaz bu kadar byk bir kuvvete bile mukavemet edebilmek istidad tabiisinde ise de mevcut olan istihkamat, usl-i cedide (yeni biim) vehile tersin edilmi ve hemen kadimden beri (eskiden beri) olduu heyet zere kalm denilebilecek bir halde braklmtr. te bunun iin imdiki halde mezkur boaza son derece bir ehemmiyet atfetmek ve fenn-i harp nokta-i nazarnca icap eden istihkamatla azim bir kuvvet tabiye ve ikame etmek lzumu bedihidir.(aktr) 9

Eere (1856) senesinde imzalanan (Paris) Muahedesine gre herhangi ecnebi bir donanmann her iki boazdan yani (anakkale) ve Bahr-i Siyah (Kara Deniz) boazlarndan mrur ve uburiyyenin menini (yasaklanmasn) tasdik ediyorsa da, Rusya ile evvelden etmi olduumuz itilaf ve mukavelatta tarihin bize gstermi olduu misallerle sabit olduu vehile Rusyann bize kar oynad (roller) hatrlarda olup ve nitekim daha pek yakn bir zamanda (Berlin Muahedename) sine olan tecavzde meydanda olduundan bu (Paris) muahedenamesinin ahkam da Rusya tarafndan naks olunmayaca bize kim temin edebilir? Rusyann tasavvurunda bulunan bu plan, o suretle mlahaza ve hesap edilmitir ki, Rusya Erkan Harp Bahriyesinin teminen beyan ettiine nazaran, gerek Rusyann Bahri Siyah donanmasnn ve gerek askeri nakliyat sefinelerinin, (gemilerinin) Rusyann Kara Deniz Limanlarndan olan (Odessa) veya (Sivastopol)dan stanbula mteveccihen (ynelerek) hareketinden (otuz krk) saat sonra Dersaadete (stanbula) muvasalat (ulam) edebilecek bir halde bulunmalar artk bizim ne yolda hareket etmemiz lazm geldiini bize vazhan irae eder.(aka gsterir) Bununla beraber bahren mukavemet edebileceimizi farz etsek, ani bir hcumun berren de vukuu melhuz olduundan (kapsam dahilinde) Rus Ordularnn, Anadolunun imali arkiyyesinde (kuzeydousunda) vaki Kafkas Hududunu bi-t tecavz (tek tarafl geerek) ran Dalarnn mstevi srtlar arasndan geip, imali (Krdistan) ile (Lazistan ve Ermenistan) birbirlerine birletiren ve ran ile mezkur memleketler arasnda kain (olan, bulunan) ve rann mhim bir kervan yolu olup sekiz, dokuz metre arznda (geniliinde) bulunan ve (sevkl cey, asker sevkiyat) nokta-i nazarndan balca tariki (yol) olan (ose) yolunu, mrur ile (Erzuruma) muvasalat edecei bedihidir.(kant gerekmeyen) Lakin Erzurum gibi bir ehrin daha dorusu Ermenistan ve arki Anadolunun anahtar mesabesinde bulunan bir vilayetin Ruslar tarafndan zapt ne kadar vahim olduu, vareste-i itibahdr.(pheden uzak) Esasen Ruslar Anadolunun askeri ve iktisadi yegane yolu bulunan bu oseye (yola) kendileri tarafndan gayet mkemmel istihkamat ile evirmiler ve son sistem toplarla mcehhez ve hal-i hazrda ekal(en az) yirmi, otuz bin asker ile mahfuz(korunan) Karstan dhul edebilirler.Bu ehir mstahkem Kafkas ile Avrupay- Rusinin multesk(bal) bulunduu imendferin mntehasdr. Binaenaleyh Petersburg ile Karsn bu suretle iltisak, fenni harp (harp teknii) nokta-i nazarnca Rusyann vaziyeti askeriyesini her vechile mkemmel ve metin bir hale getirmi olduunu, Kafkasya ordusunun ne suretle techiz ve tanzim edildiini ve hudutta ne kadar asker bulundurabileceini, hali seferide ne derece sratle sevkiyatta yollanabileceini ayrca bize nmune-i imtisal (rnek) olmak zere irae eyler.(gz nne koyar) Orada mevcut bulunan ve umum levazmat- harbiyyesi istihzar (hazr) edilmi olan Be Kolordunun her ne zaman istenilse harekete mheyya(hazr) bir halde bulunduundan ve ahiren dahi Rusya ile bizim aramzda olan muharebeler hususyle son (1877-1878) senesindeki (Osmanl-Rus) muharebe-i zailesi(son sava) bizim Rusyaya kar ne mevkide bulunduumuzu irae etdiinden(gsterdiinden) salif-iz-zikr(nceden bildirilen) beyanat ile dahi; elyevm Rusyann bize kar ne vaziyyette olduu tebeyyn eder.(aa kar) Binaberin(bunun zerine) Anadoludaki mevak askeriyemizin bir an evvel icabeden nevaksn(eksiklerini) tekemmle sle(ulatrmaya) almamz taht vcuptadr. Avrupay Rusi ve Kafkasyay Trkistan ile birletiren ve inaat henz ikmal olunan bir hat daha mevcut olup, bu hatta Kafkasyann Bahr-i Hazer (Hazar Denizi) sahilinde (cray- hkm eden) manasna olan (Viladi Kavkas-Petrovosk) ehrinden bedile (balayp) ve Bahr-i 10

Hazer sahilini takip ile Bakde nihayetlenir. Ve bit-tekrar Bakden balayp Kafkasyann vasatndan mrur (ortasndan geerek) ile (Tiflis) ehrine mnteha olur. Fakat bu hattan istifade yalnz Anadoluya asker sevkne mahsus olmayp (ran-Afganistan-Hindistan) iin de ayrca siyasi,iktisadi bir meziyeti haizdir. Maamafih bu hat ile Avrupa-i Rusi, Trkistan, Kafyasya ayrca bir iltisak(balant) kesbetmi olup icabnda btn Trkistan,Kafkasya ordularnn bir yere cem edilip Anadoluya sevki de melhuzdur.(dnlebilir.) Bu suretle Rusyann kuvveti yalnz Kafkasya ordusuna mnhasr kalmayp Trkistan,Kafkasya ordular ile Yeni Rusya manasnda olan Novorosiisk limanndan bedile (balayp) Kafkasyann Bahri Siyah Sahilini takip eyleyerek Pti ye ve oradan da Tiflis ve Batuma mnteha olan hatla da Avrupay Rusiden olacak sevkiyat sayesinde byk ordudan yani Avrupay Rusi,Trkistan,Kafkasya ordularndan ibarettir. Byle kuvvetin karsnda kalmas muhtemel olan Devleti Aliyye-i Osmaniyyenin bunlar ne suretle nazar dikkate almas icab edecei bedidardr.(gz nndedir). (1877-1878) muharebe-i zailesindeki mdafaamz sayesinde Ruslarn desti zabtna gemeyen mahaller, muharebeden sonra yed-imizde (elimizde) kalmas icab ederken muvakkaten(geici olarak) Rusyaya terk edilmitir ki: bu ehirler de Batum, Kars ve daha hudut zerinde bulunan bir takm ehirlerden ibaret olup bizim yedimizde iken epeyce mstahkem ve sonra Ruslar tarafndan takviye edilerek o zamandan beri bize teslim edilmemi ve muharebeden sonra hududa uzakl hasebiyle yalnz bir danecik (tane) mstahkem olmak zere Erzurum ehrimiz kalmtr. Mezkur ehir de muharebe-i zaileden sonra her ne kadar tahkim edilmi ise de ne derece de czi olduu erbab- fitence (akl sahiplerince) msellemdir. (kabul edilmitir) Binaenaleyh Rusyann hcumu yalnz Erzurum zerine vuku bulmayp hududu mrur ile tekmil(tamam) arki Anadoluyu istila edecei, fakat Devleti Aliyye-i Osmaniyyenin ordularnn bir mahalde mctemi (toplu) bulunmalar iin en mstahkem olup ve ayn zaman da Drdnc Ordu Merkezi olan Erzincana en yakn bulunan Erzurum ehrinde toplanmalar icap edeceinden ve lakin Erzuruma en yakn Erzincandan bile vuku bulacak sevkiyatn imendferin ademi mevcudiyetinden ancak sekiz,dokuz metre arznda(geniliinde) bulunan ose yolu zerinden maiyen(yryerek) bir iki hafta da husule geleceini nazar- teemmle (derin dnmek) alrsak sonra Erzurumun ark ve cenubunda(gneyinde) bulunan Harput(Elaz),Bitlis,Sivas gibi mevakdan (blgelerden) cem olunacak olan orduyu mlahaza etmemiz (sz konusu) lazmdr.Evet, cem olunabilir! Fakat vatann eczay- czi ferdinden olan Erzurum, Erzincan gibi blgeler de elden gitmi bulunur. Bununla beraber dalm olan, bir yandan da sevk olunan asakirin, bir yere cem olunupta (toplanp) Erzincan mrur ile Sivas yolunu tutmu olan Rus ordularnn nlerine kp durdurmak veya muharebe etmek, zamana muhta olduu gibi, buna da muvaffak olunaca phelidir. Bunu da bertaraf , orduya gnderilmesi mstelzem(gerekli) olan erzak ve levazmatn (1877-1878) muharebe-i zailesinde olduu gibi (manda ve kz) arabalar ile otuz, otuz be gnde ve belki de daha fazla bir zaman sonra, mevki maksude yani ordugaha vasl olabilmeleri ve ihtimal olamamalar melhuz(ihtimal dahilinde) olup, lakin; beri taraftan Rusyann Karadeniz Donanmas sayesinde bahren(deniz yolu ile) Karadeniz Boazna hcum 11

ettii gibi dier taraftan da berren(karadan) pay-i tahta(bakente-stanbula) ilerlemesi balada (yukarda) beyan ettiimiz esbab dolaysyla g deildir. Bahusus Rusya Hkmeti, ordusu iin lazm olam meklat(gda) ve levazmat da bizim berren manda ve kz arabalaryla (30-35) gnde sevk edebildiimiz mevaka(blgelere) o bahri siyahtaki donanmas sayesinde, bizim Karadenizde bulunan Trabzon, Samsun, Sinop limanlarndan dahile shuletle(kolaylkla) sevk edebilir. Salifi z-zikr (bahsettiimiz gibi) beyan ve iraae (gz nne serilen) olunan muhallik(mmkn olmayan) ve hakikati gz nne getirirsek Badat imendferinin bize siyaseten bahedecei fayda, dndmzden gayet byktr. Bahusus tekrara hacet olmad zere 1877-1878 tarihinde ac tecrbelerle anlalm olduu zere, Musuldan hareket eden bir alayn, meydan- harbe muvasalat alt, yedi hafta bir mddet devam ettiini nazar- mtalaaya alrsak bu imendferin, sevkiyyat yznden bize temin edecei menafi-i siyasiye,(siyasi faydalar) atide (gelecekte) beyan edeceimiz zere vazhan (apak)tebeyyn (ortaya kar)eder. Bu menafi-i siyasiyeden: Birincisi: Bu hatla am-Halep hatt dahi birletikte, amdan sevk olunacak 5. Ordu Kuvve-i Askeriyesinin dorudan doruya zmir ve yahut Dersaadet tarikyla Rumeliye icab ettii(cevap verdii) takdirde; Eskiehire kadar gelip Eskiehir-Ankara tarikyla Ankaraya (ulaabilir) Eer hkmet tarafndan Ankara-Yozgat-Sivas-Erzincan-Erzurum gibi mevakdan (blgelerden) gemek zere (800) Kilometreden ibaret olan bir had da Erzuruma kadar ina olunursa, o zaman; bu hatlar vastasyla da, mezkur kuvve-i askeriye Rusyann Kafkasya hududuna shuletle vasl olabilir. Aksi takdirde Ankaradan itibaren Erzuruma kadar olan 800 kilometrelik mahalli, ordunun maiyen(yaya) kat etmesi icab eder ki; yamurlu, amurlu havalarla, k zamanndaki kar ve buzlardan sarf nazar (edersek dikkate almazsak) ilkbaharda veyahut havalarn msait olduu bir zamanda bile, (zar zor) gidebileceklerini erbab- ihtisas hakkyle takdir eder. kincisi: bu hattn Badata kadar temdit olunaca malum olduundan, bu suretle; 6.Ordunun merkezi olan Badat ehrini, gerek Payitaht ve gerek Eskiehir tarikiyle Erzuruma birletirecek olup ve yahut Badat imendferinin mrur edecei mevakn gzergahna tesadf eden ve Musul ile Urfa arasnda bulunan Mardinden temdit olunacak bir hattn Badat-Musul-Mardin-Diyarbakr-Harput-Divrii-Sivas veya Harputtan Divrii-Sivas tarikn terk ile Harput-Ein tarikiyle Erzuruma kadar bir hat daha ina edildii takdirde 6.Ordu Kuvve-i Askeriyesinin de bu hatlardan biri vastasyle Erzuruma sevki temin olunacandan Sevk ul-Cey (asker nakli) nokta-i nazarndan bu cihetle daha ehemmiyetlidir. Her ne kadar imdi Musuldan Erzuruma kadar baz yerleri muntazam, baz yerleri birka senedir tamir grmemi olduundan gayri muntazam ve baz mahalleri daha henz tekmil olunmam bir ose yoluna maliksek de, Musuldan itibaren Erzuruma kadar olan mesafe 750 kilometreden ibaret olup havalar iyi olmak ve gnde en az yirmi kilometre kat mesafe(yol almak) etmek suretiyle drt, be haftada yani otuz, otuz be gnde muvasalat (ulalmas)kabil olur. 12

Filvaka bu da otuz iki sene evvelki sevkiyata nazaran bir muvaffakyet ise de drt, be hafta devam edeceini mlahaza edersek muharebe zamannda gaib edilecek olan byle bir vaktin, harp nokta-i nazarnca ne kadar ehemmiyetli olacan erbab- harbin takdirine arz eyleriz. ncs de: Dersaadetten balayp Haydarpaa-Eskiehir-Afyon Karahisar KonyaAdana-Kilis ve Kiliste Badat tarikini takip etmeyerek ayrlp Kilis-Halep-Hama-Humus-amDera- Maan - El-Muazzam - Medine-i Mnevvere - Mekke-i Mkerreme tarikiyle dorudan doruya Hicaz-Yemen ktalarna kadar imtidad eden bir hat daha mevcut olup ve bu hatta ticari ve Sevk-l Cey nokta-i nazarlarndan iki trl faydas vardr. Bunlardan ticari ksm iktisada ait olduundan biz bundan sarf nazarla Sevk-l Cey (asker sevkiyat) yararndan bahsedeceiz. Badat imendferinin bu hatla da Kiliste iltisak kesb etmesinden dolay, icabnda gerek 7. Orduya ve gerek 7. Ordudan da istenilen bir mahalle, hususuyle(zellikle) muharebe esnasnda icap ederse Rumeliye, arki Anadolu yani Rusyann Kafkasya Hududuna 7.Ordu Kuvve-i Askeriyesi de sevk olunabilir. Maamafih bir vech (bir nebze) yukarda zikrettiimiz imendferlerinin(demiryolu hatlarnn) mevcut olanlarn birbirleriyle birletirmek, mevcut olmayanlar da; yukarda beyan ettiimiz noktalar gzelce mtalaa ve mlahaza edildikte, ina edilmeleri elzem olduklar tebeyyn edeceinden; Nazaret dairesince(bakanlk dairesi) nazar dikkat ve intibaha alnaca pheden varestedir. Hlasa inas melhuz olan hatlarla taayyin olunan(belirlenen) blgeleri birbirleriyle birletirildiinde bu hatlarn siyaseten bah edecei faydalar zirde(aada) beyan olunaca zere balca alt cihetle nemlidir. Saniyen: (ikinci olarak) evvelleri bir orduyu o ordunun mntkasnda bulunan blgelerden merkeze cem etmek iin birka mah(ay) bir zamana muhta olduu halde, yukarda zikrettiimiz noktalar mevk icraiye vaz( gerekletirilmesi halinde) olundukta, bir ayda bir orduyu deil be orduyu birden yani Birinci-Drdnc-Beinci-Altnc-Yedinci ordular istenilen mahalle sevk ile cem olunabilir. Salisen(nc olarak) Muharebe-i mefruza (kanlmayan) Rusya ile olmayp Rumelide bulunan dier komu devletlerden her hangisiyle olsa da, Anadolu ordularnn gerek zmir gerek Dersaadet yoluyla Rumelide mevcut imendferler vastasyle de mcavir devletlerden her hangisinin hududuna az bir zamanda azim bir kuvvet sevk ile cem ve tahid (ynak) edilebilir. Rabian:(drdnc olarak) Ordumuzun byle bir surette yekdieri ile iltisak kesbetmesi, noksan olan levazmat- Harbiyelerinin de istihzar edilmesiyle siyasiyat hariciyemiz fevkalmemul(umulann zerinde) haiz-i itibar(itibar sahibi) bir hale geleceinden, o zaman gerek Rusya ve gerek komu devletlerden biri bize kar, ika mklat ( problem karmak) etmekte biraz dnmesi lazm gelecektir. Binaenaleyh; u halde de maksudu asli (ana gayeleri) olan sulhu umumi ve daiminin muhafaza edilecei, aibe-i tereddt ve itibahtan (phelerden)uzak olacadr. Hamisen: (beinci olarak) baz devletlerin Devleti Osmaniye hakknda besledikleri istilay-, memalik bahusus Rusyann Byk Petrosunun etmi olduu vasiyet mucibince Karadeniz Boaznn bombardmanyla Dersaadetin zabt ve Karadenizde bulunan 13

limanlarmzn muhasarasyla Anadolunun Rusyann dest-i teshirine(yetkisine) gemesi gibi mlahazatta (dnce de )kendiliinden zail olur(ortadan kalkar). Sadisen: (altnc olarak) 1877-1878 tarihinde Osmanl-Rus son sava ile devlete bulatrlan hastalktan baka; merutiyette elimizden alnm olduundan, otuz iki sene devam eden istibdat altnda, zebun olarak kalm olan ahali, hkmet-i mstebidenin (baskc hkmetin) her terakkye hail olduu (yeniliklere kapal olduu) gibi hkmete yaplmas mevcudiyetinden, mevcut olanlarnn da derece-i kifaye de (yeter miktarda) bulunmasndan icap eden eylerde, nazar- lakaydi (ilgisiz) baktndan, gerek yollarn adem-i intizam ve gerek lzumu olan imendiferlerin de ina olunmasndan nai(dolay) Anadolu ahalisinin hemen hemen tamam, maariften (okullardan) hissemend olamadklar gibi ziraat,ticaret,iktisata da terakki edememi ve bilakis geride kalmtr. Zira yollarn olmamas btn kylerde okullarn ina ve kadna (donanmna) engel olmu ve idare-i menhusenin (kt idare) bir intizam tahtnda olmayan vergi ve a'ar tahsilatnn da yani aarn yzde sekiz (%8) alnmas icab ederken %10 alnm hatta bir defa alnd halde tekrar bir defa daha alnm ve bu suretle de ahali ve kyller fakir kalmtr. Hatta gnden gne de fakirlemekte bulunmu olduklarndan ziraata da tedenni etmeye ve bu cihetle de getmilerdir. G hali ile de ailesinin kifaf- nefs(ahsi yeterlilik) edebilecei kadar zer etmeye (zirai retim) balam olduklarndan, ticaretten de mahrum kalm, ve tabii ziraat ve ticarette terakki edemedikleri iin de iktisattan bir ey istifade edememilerdir. Hatta bu hal byle birka sene daha devam etmi olsayd, cmleten a kalacamz pheden varesteydi. te yukarda zikrettiimiz bu alt esbabtan dolay Memalik-i Osmaniyede ina edilecek dier imendferlerle 2.500 kilometreden ibaret olan bu Badat imendferinin memlekete temin edecei faydalar -yukarda beyan ettiimiz zere- yalnz siyaseten olmayp aada ksm- mahsuslarnda beyan olunaca vechile, ziraat, iktisat nokta-i nazarlarndan da inaat tekmil olunduu surette ne derecelerde olaca vazhan taayyn edecektir. Bahusus imdiden bile Konya ve Ankaraya kadar ina olunmu olan hattan ettiimiz istifade inkar olunmaz derecede gayet byktr. Zira mrur eyledii vilayetin ziraati, ticareti son seneler zarfnda haylice terakki etmi ve daha da terakki etmekte bulunmutur.

******

14

BADAT MENDFERNN MTYAZ VE NAATI

Ad geen hattn inas imtiyaz 1315-1899 senesinde Almanlardan Siegm Chneider adnda bir kumpanyaya verilmitir. Fakat bu kumpanyaya imendfer inas iin verilen imtiyaz, ilk evvel 1315-1899 senesinde verilmi olmayp; bundan evvel Haydarpaadan Ankaraya kadar bir hat inas iin msaade edilmitir. Lakin sonra gzergah imali meselesinden dolay ilerleyemeyerek Ankarada kalm ve bu suretle bu hattan vaz geilerek Ankaradan Kayseriye kadar bir ube ina edilmek yetkisi verilmitir. Fakat daha sonra da Kayseri hattnn inasnda da imkanszlklardan dolay (gerekletirilemedi) bu sefer gzergah, cenubi yani Badat imendferi yetkisi verildi. Bu hattn imtiyaz iin de Dersaadette Anadolu Siegm Chneider kumpanyas ile tam drt sene grmeler yapld. Ve ilk szleme 1315-1899 senesinde vak olmu iken bilahere 1319-1903 senesine kadar bir ok noktay da deitirdiler. En nihayet Haydar Paadan balayarak belirlenen blgelerden geerek Badata ve oradan da Basraya kadar uzatlmas karara baland. Fakat daha sonra da kumpanya tarafndan Basrann sahilde bulunduundan geri Basra ehri at- tlArab nehri zerinde kurulmu- attlarab nehri Basra krfezine dklyorsa da, Basradan denize kadar nehrin cereyan ettii blge 6 metre uzunluunda olduundan ve bu da gerek nakliyata vakit kazanmak ve gerek ticarete istifade edilmek ve hem de imendferin son noktasndan vapurlarn yanamasn kolaylatrmak imkan vermemektedir. (Sadeletiren notu:1980-1989 aras ran-Irak Savann sebeplerinden biri bu idi.) Kuveyt Limannn uygun olaca aklanmtr. Bu cihetle Haydar Paadan balayan Kuveyt Limann da sona erecek olan bu hat 2.500 Kmden ibarettir. Bu hattn tamamnn inaat da Alman Bankasnn tahmini zerine (480.000.000) mark veya (600.000.000) frank yani (26.655.000) Osmanl Lirasna tamamlanaca tahmin edilmitir. Bu hesaba gre hattn beher kilometresi -yaklak alnrsa-(200.000) mark veya (250.000) frank yani (10.416) Osmanl Lirasna mal olacaktr. Almanlar bu fahi fiyat iin Almanyadan getirilen inaat malzemelerinin pek pahal olduunu ve ina olunan hattn da arzal olduunu(engebeli dalk talk kumluk) beyan ediyorlarsa da , ne dereceye kadar doru olduu teknik elemanlarca deerlendirilecektir. Hkmet, bu hattn teminat akesi olmak zere beher kilometresine (4.000) Mark veya ( 5.000) Frank yani (220 ikiyz yirmi) Osmanl Liras, fakat; sermayenin faizi ve sarrafiye masraflar hesabyla beher Kmye (12.000) mark veya(15.000) frank yani (660) Osmanl 15

Liras hesap edilerek ortaya konmu olmasndan dolay, bu hattn Basraya kadar ulamas veya Kuveyte kadar uzatlmas ile bu zavall milletin deyecei teminat akesi yzbinlerce lira ve zellikle (2.500) kmden ibaret olan hattn tamam iin son zamanlarda yaklak (1.584.000) Osmanl Lirasna ulaacaktr. Buna karlk olmak zere Almanya Hkmeti Devletimize yeni gelirler salamak iin yardmda bulunabileceini vaat etmitir. Bu gelir iinde, gmrk vergisinin %8 den %15e ykseltilmesi grlm, fakat; kapitlasyonlar hasebiyle bu grmeler sonusuz kalmtr. 1314-1898 senesinde Hakan- Sabk Abdlhamid ile Almanya mparatoru arasnda teati olunan (gerekletirilen) telgraf grmeleri bir zamanlar kesilir gibi olmu, nihayet 1315-1899 senesi son baharnda Almanlarn arzular yznden yani gmrk vergilerinin %8den %15e karlmas urald halde baarl olunamad. Gmrk vergisi yine %8de kald. Bu sefer %8 olarak alnan vergi varidat bu hattn teminat akesi olarak gsterildi. Alman mparatoru ikinci defa olarak stanbulu ziyareti de bu baary pekitirdi. Maamafih ilk kararlarn imzas yukarda bahsettiimiz zere 1315-1899 senesi ve ncelerinde Deutche Bank Mdrlerinden ve Badat imendferinin Alman sermaye sahipleri tarafndan inas iin ok ok gayret etmi olan Sir Orgfon Zimenes tarafndan imzalanmtr. Sonradan 1319-1903 senesine kadar bir ok noktalar deitirilmi ve 1317-1901 senesinde de Sir Orgfon Zimenes vefat etmi olduundan bu mukavele 5 Mart 1903 - 20 ubat 1319 da o zamanki Nafia Nazr olan Zihni Paa ile 1901 senesinde vefat eden Sir Orgfon Zimenese halef olan ve mukavele de imzas bulunan Deutche Bank Mdr Msy Artur Gayutebener tarafndan imza edilmitir.

16

ZRA KTSAD

Yukarda siyasi ksmnda beyan ettiimiz zere ziraat ve iktisadmzn stmertebeye k yapabilmesi ve memleketimizin zenginlemesi ve ahalinin refah iinde yaayabilmesi iin imendiferlere olan ihtiyacmz gayet byktr. Bu konuda hibir fert tasavvur olunamaz ki, bunu inkr etsin. Bu cihetle Badat imendiferinin memleketimize ve zellikle getii blgelerin ziraat ve iktisadna salayaca yarar, bir nebzecik aklayacaz. Devletimizin ncelikle varln ve istiklalini srdrebilmesi iin I. ksmda akland zere: Evvelen (birinci olarak): Kuvvetli bir orduya sahip olmas ve bunun iin de orduya lazm olan askeri levazmatn bulunmas zorunludur. Saniyen (ikinci olarak): Byle levazmat askeriye ve harbiyesi hazr edilmi olan bir orduya sahip olmak paraya bal olduundan, devlet hazinesi ve milletin zengin olmas gerekmektedir. Bunlarn da gereklemesi iin, en nce memleketimizde ziraatn gelimesi lazmdr. Binaenaleyh bunun da gelimesi iin mevcut arelerden en birincisi; o eski kurun-u vusta (Ortaaa ait) tahta ve odundan yaplm iftilik alet ve edevatn terk ile gnmz teknolojisinin rn olan yeni ve fenni aletlerin memleketimize ithal ve yaygnlatrmasdr. ncelikle bir ekim alan, birka dnmden ibaret olan bir yeri srmek iin btn mevsimi ziraat (ziraat sezonu) yalnz bunu srmekle geirmekte, on on be dnm araziye sahip olan kimse dahi ziraat mevsiminde ancak 5 6 dnm srebilmekte veya cretle veyahut da mtereken dier bir ekibe, ekip bitirmekte ki; btn yaz durmayp alt halde ancak kendisi ve ailesinin yiyeceini temin edebilecek kadar rn elde edebilmektedir. Hatta baz kyllerimiz ailesinin kalabalklndan dolay, gelecek sene iin lazm olan tohumluk zahireyi bile byk sknt ile saklamaktadr. ou vilayetlerimizde vuku bulduu zere ziraat sezonunda kylnn ekecek tohumluu kalmadnda hkmet tarafndan ziraat bankalar vastasyla ve zincirleme kefaletle kyllere tohumluk zahire veyahut bedeli olarak para verilmesi (borlandrlmas) mecburiyeti hsl olmaktadr. Bir iftinin sahip olduu 10 15 dnm tarlasn, bizzat ekip biebilmesi phesiz buna mukabil alaca 10 15 kile budayn veya arpa ile ailesinin yiyeceini temin edecei gibi geri kalan zahireyi de satp bu suretle de ticaret yapabilecek ve sene be sene tedricen (yldan yla) hem kyller ve hem de dolaysyla devlet hazinesi zenginleecektir. 17

yle olmakla beraber yeni metotlarla, iftilik yaparak zenginleen baz vilayetten yalnz Eskiehir, Konya Havalisi istifade edebilmi ise de, kyllerin ettikleri fayday yine kendileri -tabii bizden ziyade takdir etmekte olduklarndan- bu yeni ara gerecin, gnden gne nakliyatn kolaylamas ile gerekletii yerlerde yava yava yaygnlat memnuniyetle grlmektedir. Fakat bahsedilen ara gerelerin Osmanl Devletinin tm vilayetlerinde yaygnlamas ve bunun herkese kabul edilmi olan faydas ahaliye gzelce anlatlarak ve teviklerde bulunulmas gerekir. Ahali tarafndan da satn alnmas ve bu aletlerle iftilik yaplmas gerek ahali ve gerek hazine iin ne kadar fayday mucip ise, aksi takdirde de yukarda bir nebze bahsettiimiz sebepler dolaysyla, bu halin byle devam etmesi ile zaten devri istibdatta hkmetin penesi altnda kalarak ezilmi olan kyl ve ahalinin ilikleri emilmi ve bu sebeple fakir kalm olduklarndan eer daha bu suretle fakir kalm olan kyl ve ahaliye, mzaheret (arka kma, yardm etme) edilmezse ne derecelerde mahzuru mucip olaca hepimizce malumdur. Bu halin byle devam ile, devlet ve millete bulaacak olan hastaln ortadan kaldrlmas iin teknolojinin en kk bir kymze varncaya kadar yerletirilmesi ve vilayette ziraat yetkilileri tarafndan ziraat cemiyetleri (ziraat odalar) tekil ile gerek bahsettiimiz ara gerelerin ahali ile kyllerin satn alma gc yetenlere satn aldrlmas ve rnek tarlalarn dzenlenmesi ve bu ara gerele ekip bierek ahali ve kylyle faydalar gsterilmesi ve mali gc bulunmayanlara Ziraat Bankas ve ubeleri satn alnarak ahali veya kyl tarafndan bilahare denmek zere zincirleme kefalet ile datlmas lazmdr. Eski aletlerle, bir tarla senelerce seksen yz cm. den daha ziyade srlemediinden, toprak bitki yetitirme zelliini kaybetmi, hlbuki ayn toprak imdi yz elli yz yetmi cm. ye kadar srlebilmektedir. Daha aada kalm olan toprak birbiri ile karacandan tabii bu topran bitki yetitirme zellii ncekine nazaran daha verimli olaca aikardr. Binaenaleyh bu tarz zere alarak ziraata gelitiimiz srece buday ve arpa yani zahire yznden olan ihtiyacmz bu suretle gnden gne azalaca gibi imdiye kadar da dardan bilhassa Rusya ve Romanyadan getirdiimiz budayn kendi tarafmzdan retimi yaplacaktr. Buna mteakip bir taraftan da deirmenlerimiz oalacak, zellikle onlarn da eskisi gibi yel deirmeni vesaire yerine gelimi lkelerde olduu gibi buharla alan deirmenler ina ederek, rettiimiz buday da kendimiz teceimizden, bu yzden de imdiye kadar Fransa ve Rusyadan getirmekte mecbur kaldmz (dakik) birinci snf unu da bu suretle dardan getirmeye gerek kalmayacaktr. urada aklmza gelen fikirleri de sylemekten ekinmeyiz, fenni ve yeni zirai ara gereler Amerika ve Fransa gibi lkelerden temin edilerek, paramzn darya gitmesinden ise, burada irketler tekil ile birka fabrikann kurulmasna teebbs ederek yine kendi memleketimizde imal edersek paralarmzda ayrca ierde kalacaktr. Bunun zerine az zaman ierisinde ahalimizin zenginleecei ve gitgide retimimizin, tketimimizden daha fazla olaca ve bu suretle memleketimizin, kademe kademe imar ve gelimi olaca aktr. Ziraate geliemediimizin ikinci sebebi de, nakliyatmzn (ulammzn) olmayndandr. Bundan dolay yani ulammzn -yukarda siyasi ksmnda da akland gibiolmamasna nispetle(oranla) siyasetimizle beraber ayn zamanda ziraatmza ettii olumsuz etki pek byktr. zellikle bir sene, bir vilayette olan fazla rnn ayn sene dier vilayette o kadar fazla olmamasndan dolay, bu vilayete lzumu olan zahirenin, yollarn dzensizliinden ve nakliyatn olmamasndan dolay bahsi geen vilayet ahalisi, dier vilayete gidip zahire tedarik 18

edemediklerinden, k aylarnda skntya dtkleri, zlerek pek ok misallerle ve zellikle gazeteler vastasyla da bilinmektedir. Bunun da en birinci aresi, mevcut olmayan yollarmzn ina ve mevcut olanlarn da bir an nce dzenlemeye, en kk bir kymzn bile birbiriyle olan ulam yollarnn yaplmas icap eder. Malumdur ki, bir mlkn imar ve slah, saadet ve refah hatta bekas yukarda derin duygularla ortaya koyduumuz maddelerle kabildir. Bununla beraber devri istibdadn, olumsuz yaklamlar icabnca bu gibi dileklerden ihtiyacmza oranla, gemite maalesef %5 nispetinde bile istifade edememitik. Binaenaleyh memleketimizin ziraat ve iktisadi hayatna ite lzumu olan yollar ve st geitlerle (kpr) zirai ara gerelere sahip olsak, yalnz Anadolu Suriye El Cezire ve Irak arazilerinin bize verecei buday, bugnk gnde bize komu bulunan devletlerin en ok buday ihra edenini nazar dikkate alsak, misal: Rusyann ihracatna muadil olaca gvenle aklanabilir. nk umum Rusya ahalisinin %85i ziraatle meguldr. Fakat btn mahsuln %68ini, en ziyade verimli olan Volga ile Dinyeper Nehirleri arasndaki arazide retilir. Hlbuki bu arazi, bizim Anadolu Suriye El Cezire Irak Blgeleri kadar bir genilikte olduu halde, o kadar da bereketli ve verimli deildir. Bununla beraber, Rusyann genel zahire retimi 800 milyon hektolitre* olup, Rusya Hkmeti bundan 40 milyon hektolitreden 110 milyona kadar buday ihra eder. te u istatistikten anlalaca zere, eer biz de arz ettiimiz araziyi (bahsettiimiz) byle hali (bo) olarak brakmayp, verecei mahsulattan hakkyla istifade edersek, Rusya Devleti iin gsterdiimiz istatistikten kat kat fazla olmak zere rn alabiliriz. zellikle, arazimizin verimli ve ziraata elverili blgelerin yalnz yukarda beyan ettiimiz araziden ibaret olmayp, umumiyetle her yeri mmbit olduundan buday mahsulatndan edeceimiz istifadenin Rusyann mahsulatna ve zellikle ihracatna ne derecelerle stn geleceini gstermekte zorluk ekmeyiz. Arazimizin feyz ve bereketi yalnz buday mahsulatna da mnhasr (bal) deildir. Pamuk mahsulat da fevkalade surette yetiiyor. Bunun iin de u kk misali vermek yeterlidir. Bundan 22 sene ncesi, Rusya Devletinin ynetimi altndaki Trkistan Blgesi ki ahalisi ecdadmz olup, ekseriyetle mslmandr- bu arazide pamuk mahsul yetitirilmekte idi. Fakat bilahare Rusyann baz ileri gelen tccarlarnn tekil etmi olduklar bir sendika vastas ile Amerikadan getirtmi olduklar pamuk tohumlarnn, Trkistann, AmuDerya gibi pamuk retimine el verir, yeil blgelerine ektiklerinden bundan 15 sene sonra yani M. 1906- H. 1318 senesindeki pamuk mahsulat 7.5 milyon podluk olmak zere buradan darya ihra olunuyor idi. Tabii bugnk gnde orada M.1906 H.1318 senesindeki mahsulatndan daha ziyade, pamuk mahsulat elde edildii pheden uzaktr. te bu misalde de grdmz zere, bizim de baz pamuk mahsultna el verir, yeil olan meselen: El Cezire, imal-i Suriye ve civar gibi arazimiz bulunduundan, Msr veya Amerikadan getirteceimiz pamuk tohumlar ile retim yaparsak bizim arazi de Trkistandan geri kalmaz ve El Cezirede bizim ikinci bir Msr olur zannndayz. Trkistanda yetimi bu 7.5 milyon podluk pamuk ki, bir pod, 13 okka 300 gram olduuna nazaran yaklak 100 milyon kyye pamuk eder. 19

1 okka (kyye) = 400 dirhem = 1282,945 gr (1280 gr) 1 kg = 312,5 dirhem = 0,781257 kyye (okka) 1 kg = 0 okka + 311 dirhem + 12,5225 krat 1 tonilato = 1000 kg = 4 eki + 1 kantar + 37,4 okka 1 batman = 6 okka(kyye) 1 tonilato = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem

Bu kadar pamuk, Trkistandan dorudan doruya, Avrupai Rusyaya (Beyaz Rusyaya) gnderildiinden tekmil Rusyann yarsnn pamuklu dokumaya olan zorunlu ihtiyalarn ieren retim yaplmaktadr. Binaenaleyh 7.5 milyon podluk yani 100 milyon kyyelik pamuk, 150 milyon Mark veya 187.500.000 Frank yani 8.350.000 Osmanl Liras kymetindedir. Bundan dolay, imdiye kadar, Rusya pamuklu dokuma ticaretinin gerek Amerika ve gerek Msr pamuk tccarlarna verdikleri paralar imdi Trkistan Kyllerine vermektedir. Bu suretle hem hkmet hem de kyl zenginlemektedirler. Bu vesile ile eer biz de El Cezirede, bu suretle alr ve imal edersek, bizim de pamuk mahsulatndan edeceimizi istifade bu meblaa yakn bir kymette bulunur. Lakin, Trkistanda pamuk mahsulatnn bu seviyeye gelmesi, yani bu derece gelimesi Avrupai Rusya ile Trkistann imendifer bants ile birbiriyle olan bantsdr ki Amerikadan getirilmi olan pamuk tohumlar da bu suretle, kolaylkla memleketin her tarafna ulatrlmtr. Bu sebeplerden dolay bizim dahi imendiferlere ihtiyacmz pek byk olduundan, bu yzden de Badat imendiferi gibi bir hattn geleceimize edecei tesir gayet byktr. Bundan baka, ieride yani El Cezire ve Irak Havalisinde asayi de istenilen dzeyde deildir. Zira El Cezire ve Irakta bulunan ahali, ekip bitikleri mahsultn bir takm Arap ve Krt Airetlerinin zorla ve anszn basknlarla ellerinden alnmalar maduriyetlerinden, iaelerinde fazla retim yapmaya cesaret edememektedirler. Ez cmle, bu hal bylece ta asrlardan beri devam ede gelmi olduundan, hkmetin nfuzu da oralara kadar yetiemediinden, eskiden beri verimli ve mahsuldar olan arazi bu sebeplerden dolay hakkyla ziraat yaplamayp, bo braklm ve bu cihetle de sulak olmakla beraber bugn o havali bir l halini almtr. Yukarda beyan ettiimiz sebepler ciheti ile hem hkmet gcnn oralara nfuz etmesi, hem de fakir kalm olan kyller bir takm sermayeye muhta olduundan lazm olan sermayeyi oraya ulatrmakla kyllere yardm edilmi olur. Mamafih, bunun da u suretle icras yani: ya ecnebi sermayedarndan lzum olan sermayeyi istikraz etmek (borlanmak) veyahut uygun artlarda yabanc sermayedarndan teekkl edecek olan ziraat sendikalarna muvakkat (geici) bir surette ekip bimeleri iin izin verilmesi lazmdr. (Sad.Not: yap ilet devret modeli) Fakat herhalde ecnebi sermayedarndan, borlanma sureti ile veyahut Ziraat Bankas tarafndan yardm edilmekle, bizim kyllerimiz tarafndan ekip biilirse, gerek kyllerimizin gerek hkmet ve memleketimizin menfaati suretiyle gereklilii aa kar.

20

MADENYYAT (Madenler)

Memleketimizde madenler dahi Badat imendiferinin geecei blgelerde bulunan ve hele Neft Ya ve Kara Sakz madenleri Badat havalisinde ve genellikle Dicle ve Frat sahilinde ve sahile yakn olan blgelerde gayet zengin bulunmaktadr. zellikle Dicle nehri zerinde bulunan Kerkk,Tikrit ve Frat nehri zerinde bulunan Heytede Kerkkten birka saatlik bir uzaklkta bulunan ( Babagu ve Raguver) deki Neft Ya menba (kaynak) yataklar; Kafkasyann Orta Dousunda (Vasat arki) ve Hazar Denizi kysnda bulunan Aperun yarmadasnda ve mezkur adann en zengin blgesi olan BAK(s.n:imdiki Azerbeycan Devletinin Bakenti) neft yalarnn en kalitelisine maliktir ki; Bakde kan neft ya kadar da zengindir. Bugn Bakde kan neft yann Rusyaya salad fayda ok byktr. nk bugnk gnde neft ya Rusyada olduu gibi dier devletlerin tamamnda snmada kullanlmaktadr. Mesela:imendferler ve buharla alan gemilerden baka son zamanlarda aydnlatmada kullanlan Petrol Gaz gibi ayn zellikle ve ayn ilerde kullanlmaktadr. Bugn Rusyann Bakde kan Neft Ya zerinden rsum ki; milyonlarla franka ulamaktadr. Bizim de bunlar ilettiimiz surette 15-20 sene sonra bu gelirlerden faydalanacamz katiyetle mit ederiz. Bu suretle de btemize yeni bir gelir elde etmi oluruz. Bundan baka maden kmr de Ereliden balayp Anadolunun kuzey batsnda ve Toros Dalarnn etekleri ile Habur nehri havalisinde ki (s.n: Afin-Elbistan) bu nehir ta Musula kadar uzayp gider ve sol tarafndan Dicle Nehriyle birleir. te mezkur havalide de maden kmr epeyce zengin olarak bulunmaktadr. Bundan baka Badata doru Salahiye ve Heyte taraflarnda (kilitlu) henz karlmam kmr madenleri mevcuttur. Yukarda bahsettiimiz neft ya ve maden kmrnden sonra petrol gaz (doal gaz) kaynaklar ile ve zellikle Kerkk ve Baba Gu ve Raguver blgesindekiler gayet zengin olup yllk 70.000.000 (yetmi milyon) mark yani: (3.900.000) milyon dokuz yz bin lira getirisi olmakta olan New York ve Pensilvanya kaynaklarna hemen hemen yakn bir seviyededir. Bundan sonra (baka) bakr, demir, civa, kurun, madenleri de baz blgelerde epeyce zengin bulunmaktadr. Madenlerce bu kadar zengin olan arazi, yukarda getii gibi ziraate de o kadar zengin olduundan Anadoluda aratrmaclarca kabul edildiine gre bizdeki ziraat, gereki bir biimde uygulanan blgelerde Avrupa ve Amerikada ziraate birinci srada bulunan lkelerle bir seviyede (eit) bulunmakta olup bu nedenle ekilebilir olan topraklarn genelinde zellikle Anadolu - eer hakkyla ekilip biilebilse, iklimce uygun ve bir ok kk byk nehir civarlar da mnbit(verimli) olduundan Avrupa Devletleri ierinde birinci sraya ykselir. Bu ynden u kk misal ile El-Cezire ve Irak havalisinin nceden olan vaziyeti (durumu) ile bugnn arasndaki fark istatiki olarak aada gz nne serelim. 21

Bundan bin sene nce (Sad Not: M.. 1100 yl civar kitabn yazld 1900 yl l alnrsa )Arapada (Siyah Toprak) manasna olan (SEVAD) yani Frat ve Dicle nehirlerinin bereketlendirdii ve takip ederek evresini ziraate yararlandrd ve sonra da sahile terk ettii (DEHLE) denilen amurlarla ortaya kan bu arazide (sad.notu-Co.Terim :DELTA) ziraat kolaylkla gerekletirilir. yle ki; ziraat zaman iftiler gayet hafif ve kk bir sabanla topra ok az bir miktarda srerek tohum salr. Tohumlar adeta topran yznde durur gibidir. Irman getirdii ve tad eyler(Sad.Notu:Alvyon) o tohumlarn zerini rter ve 120.000 e ulaan kanallarla sulanr. O zaman da buralar eski ran Hkmetinin yetkisi altnda bulunduundan hkmete en fazla vergi veren ahali bu blgede bulunmaktadr. Daha sonralar yani 1.200 sene nce (sad. Notu: Miladi 700l yllar. Emeviler ve devam olan Abbasiler Dnemi) Halifeler zamannda yine bu araziden (235.000.000) iki yz otuz be milyon mark yani (13.560.550)On milyon be yz altm bin be yz elli ) Osmanl Liras vergi alnyordu ki; bu gnk gnde mezkur mebla devletimizin varidatnn yars kadar demektir. Bu suretle bugn devletimizin varidat (277.500.000) iki yz yetmi yedi milyon be yz bin mark yani (26.575.664) yirmi alt milyon be yz yetmi be bin alt yz altm drt liradr. Bu varidata elCezire ve Iraktan gerektii gibi istifade etmemiz iin bugn oralardan aldmz varidat gayet czi olduundan hesaba dahil etmediimiz surette bu varidatn yalnz dier vilayetlerden tahsil olunduu nazar itibara alnr. Eer El-Cezire ve Irakta eskisi gibi tarm ve sulama yapld gibi ahalice- vatan olarak benimsendii- says artarak oras gerei gibi ekilip biildiinde alacamz vergi eski seviyesine saud edeceinden (ykseleceinden), imdiki varidatmz (235.000.000) iki yz otuz be milyon mark yani (13.560.550)On milyon be yz altm bin be yz elli ) Osmanl lira ilave etmemiz lazmdr ki; varidatmzn yekn 26.575.664 13.056.550 39.632.214 Lira-Mark Lira-Mark Lira Yekn Mark 235.000.000 277.500.000 512.500.00

Ular.Lakin imdiki halde tekmil mezkur arazinin ilenmesi ve sulanmas iin erbab- ihtisas (konunun uzmanlar) tarafndan taayyn (belirlendii) olunduuna (Alviz pirenker) tarafndan telif olunan (Irak Ezmine-i Kadimede En Zengin Bir Memleket) -Irak eski zamanlarn en zengin memleketi- (Babylonien Das reichste land der Vorzeit) adl bir kitapta da yazd zere 2.000.000.000 (ki milyar) Mark yani 110.000.000 (yz on milyon) Osmanl Liras tahmin edilmektedir. Zira bu sefer dahi el-Cezirede yerleip orann imar,ekip biilmesi ve sulanmas hkmet tarafndan belirlenip gnderilen mhendis Sir William Vilkukus tarafndan 2.000.000(ki Milyon) hektar arazinin hazrlanmas ve sulanmas iin 7.400.000 Yedi milyon drt yz bin lira tahmin edilmektedir. Fakat toplam arazi 24.000.000 Yirmi drt Milyon hektar yani- talya kadar byk olup- ad geen mhendisin de tahminine gre, orada ki arazinin tamamnn hazrlanmas ve sulanmas iin 90.000.000 Doksan Milyon lira gerektii gstermektedir. Lakin 2.000.000.000 ki milyar hektar arazi iin 7.400.000 (Yedi Milyon Drt Yz Bin) lira sarf edildikte buna mukabil 1.400.000 (Bir milyon drt yz bin ) lira alnaca nazar itibara (gz nne) alnrsa toplam arazinin yani 24.000.000 (yirmi drt milyon) hektarn hazrlanmas ve sulamas iin de 90.000.000.000 (doksan milyar) sarf edilirse (harcanrsa) buna mukabil de 12 on iki defa fazla olan araziden de senevi(yllk) 16.800.000 on alt milyon sekiz yz bin lira alacamz aa kar ki; mezkur varidatla sarf olunan mebla faiziyle beraber 5 6 senede detecei apaktr. Bugn Irakta beynelnehreyni ( k rmak aras Dicle-Frat) arazinin vaktiyle her taraf ekilip biildii belirtileri gz nnde olan, eskiden gayet bilgili ve becerili ustaca yaplm 22

byk kanallardan anlalmaktadr. Bunlardan balca byk olarak ina olunmu 6-7 kanal vardr ki;onlarn da bazs harap olmu veya kum dolup metruk hale gelmi, fakat daha izleri belli ve bazs daha el-yevm (bugn) mevcut olup getii araziyi sulamaktadr. Onlar da aklayacamz zere unlardr: 1.si (za Kanal) 2.si Zar- zar Kanaldr. 1.si Frat Nehrinin zerinde olan Felluce de 2.si biraz aadan balayp Badatn gneyinde ikisi de bir birine yakn olarak Dicle Nehrine eklenirler. 3.s (Nehr il-Melik ) yani padiah kanal ki; Fellucenin epeyce aasndan Hamilden balayp Dicle Nehri zerinde olan SluSiyakatissifun (gemilerin hareket blgesi)blgesinde Dicle ile Frat Nehrini (Kut-l Ammara) mevkiinde birbiri ile birletirir. 5.si Niravan kanal bykl ki; Badat civarnda DEYALE nehrinin sularn alr ve Kut l-Ammara) da Dicle Nehri ile birleir. 6.ncs Katl Kanal ki; Dicle nehri zerinde bulunan Tikrit ehrinin biraz gneyinde mamderden balayp Nar- Adem nehri sairini (kk nehir) geerek Deyale Nehri ile buluur. 7.cisi Kerbela ya da Huseyniye isminde byk bir kanal ile Frattan su gelir. Bu kanalda mevsimine gre byk kayklar iler. Kerbelann bu tarafnda arazi ekilebilir durumda ve imarldr. Kanal boyu hurmalklar bir buuk saat boyunca uzar gider.Yukardan beri bahsettiimiz kanallar 700 km.uzunluunda olup 25-30 milyon mark kadar yani 1.660.000 Bir milyon alt yz altm bin lira kymetindedir. Aadaki istatistikten de, nce el-Cezire ve Irakta yerlemi olan ahalinin says ile bu gnk arasndaki fark apak gsterilmitir. MS.800 yl yani bundan 1.100 sene nce halifeler dnemin de Eski Babilon havalisinde bugn Irak adn verdiimiz blgede Yaayan insan Gnmzde yaayan insan says yani 1900 yl 1.000.000 4.000.000

MS.800 yl yani bundan 1.100 sene nce halifeler dneminde Suriye havalisinde

Yaayan insan 700.000

Gnmzde yaayan insan says yani 1900 yl

200.000

MS.800 yl yani bundan 1.100 sene nce halifeler dneminde Kuzey el-Cezire ile Frat-Dicle vadisi havalisinde TOPLAM

Yaayan insan

Gnmzde yaayan insan says yani 1900 yl

300.000 1.500.000

1.000.000 5.700.000

1900 YILINDA YAKLAIK 1.500.000 K YERLEK YAAMAKTADIR. 23

Halifelerden Harun Reit zamannda buralarda yerleik toplam ahali yukarda istatistikte gsterdiimiz zere 6.000.000 iken bugn ancak 1.500.000 kii kalmtr. Fakat mezkur arazinin ikinci defa olarak en ziyade mamur olup her ynden zengin olduu zaman ,tarihin bize gsterdii zere halifelerden Badatta hkm sren Abbasi Halifeleri zamandr.nceden de yine ad geen arazi miladi 5.ve 6. Asrlarda buralarda hkm srm olan I. ve II. Keyhusrev vaktindeki yani eski Acem Hkmetinden Sasaniyan (Sasaniler) zamanndaki mertebesini bulmutur. Zira I.Keyhusrev zamannda buralardan alnan vergi 700.000.000 (yediyz milyon ) mark yani 38.800.000 (otuz sekiz milyon sekiz yz bin) liradr. O zamann lsne gre 1.300.000 (bir milyon yz bin) kilo gm akasdr. Geri bahsedilen mebla o zamanki nizam gereince, aardan te bir alnmakla hasl olup gmrk vergisi gibi daha baka vergiler dahil olmadndan, inanlmayacak derecede ise de;yukardan beri akladmz zere ad geen blge arazilerinin ne kadar verimli ve zengin olduu ve zellikle yani MS.5.ve 6. Asrlarda 24.000.000 (yirmi drt milyon) hektar araziden 22.000.000 (yirmi iki milyon) hektar ekilip biildii ve bu suretle de yalnz Irakta kaldrlan bir senelik rn, yars buday yars arpa olmak zere 10.000.000 ton zahireden ibaret bulunmaktadr. Ezcmle o zamana gre;bir ton buday da 60 (altm) mark yani 360 ( yz altm) kuru bir kymeti haiz olduuna gre El-Cezire ve Irakta kaldrlan zahire 1.500.000.000 (bir milyar be yz milyon) mark yani 83.330.000 (seksen milyon yz otuz bin) lira kymetinde bulunduu dnlrse bunun byle olmasna inanmak zarureti doar. Fakat daha sonralar Sasaniler zamannda, gerek birbirleriyle olan dahili nifak ve ihtilaf ve gerek harici savalarla ahali azalmaya balam olduundan, Halifelerden Hazreti mer zamanndaki Hicri 13 ten 23 senesine kadar 10 sene sren hilafet dneminde ahali yar yarya indi, yani nceden Sasaniler dneminde Irak ve El-Cezire havalisinde 8-10 milyon seviyesinde bulunan ahali, Hazreti mer zamannda 4-5 milyona inmi idi. Bundan sonra dahi 14. Asrda Timurlenk istilas(Sad.not:Mool istilas daha etkili olmutur.) oralar bsbtn mahv ve harap etmi olduundan bu gnk grdmz hale gelmi,ve orada yerlemi olan ahali de yukarda gsterdiimiz zere 1.500.000 bir milyon be yz bin seviyesine dmtr. Fakat her halde -tahmin yrtldnden deil- tarihi verilere gre snrlarmz dahilinde yle bereketli blgeler mevcuttur ki; vaktiyle yalnz bana btn kreye erzak ambarl grevini yerine getirmekte iken bu gn batan baa bir harabezar halini aldndan eer hakkyle buralar ekilip biilecek,kanallar vastasyla sulamalar gerekletirilecek olursa hi phesiz eski gelimiliine ular. Maamafih rn eski zamanlardaki gibi yalnz Irakta 10 milyon ton zahireye ular ki, bu suretle de en aa ad geen zahire ile 25-30 milyon ahalinin iaesi (yiyecei) salanabilir. Bununla beraber Irakta yetitirilen rnlerden kavun, karpuz, pancar, hyar kabak, bamya, algam, lobye ( sad.notu:Kurufaslye ) gibi eyler dahi pek fazlaca yetitirilir. Bataklklar olduu iinde pirin yetitirme imkan da vardr. Binaberin (bundan dolay) oradaki ahali eski seviyelerine ykseleceklerinden yani imdi 1,5 milyon ahali tarafndan yerleilmi olan bu blgede gelecekte 6 milyona yakn veya daha fazla ahali yerleecek ve orada bugn bedevi halinde yaayan (fakir ve zorluk iinde) Krt Arab airetler dahi medeniyete alacak ve bu sebeple de tamam gelip dalarda ve ovalarda gezmeyerek ehirlere yerleecekler.Bununla beraber oradaki itia (kargaa) ve 24

ktalin (kargaa ve cinayetlerin) n alnm olacandan salanm olacaktr.

memleketin asayi ve gvenlii

Yukardaki, esbab mesrudeden(ortaya konulmu sebeplerden )dolay hem kavim(millet) hem de ziraata , iktisata ve medeniyete gayet byk istifade ve baarlar ortaya kacaktr.Bu ynden de Badat imendferinin bize hem ziraat ve hem iktisata bah edecei fayda pek azim ve cesimdir. (byk ve grkemli)

****

25

-3CORAF Badat imendferinin (sad. Not: Bu konudan itibaren Demiryolu ifadesi kullanlacaktr) getii nokta ve blgelerin corafi yaps. Badat Demiryolu Bakent Haydarpaadan balar Basra Krfezi sahilinde bulunan Kuveyt ehri ve limanna kadar uzayacak ve bu yzden de 2.500 km. uzunluunda olacaktr. Sibirya Aksay- ark Hatt (Aksa:Alt taraf,kesim) veyahut Gney Afrikada bulunan Kaptan balayp Kahireye kadar uzayacak olan Kap-Kahire hatlarna nazaran yle pek byk denilecek derecede deildir. Bu hat genel bakla be ksmdan oluur. Bunlardan; Birinci ksm: Haydarpaadan balayp, Toros Dalarnn eteklerine kinci ksm: Toros Dalarnn eteklerinden balayp, Kuzey Frat Blgesine, nc ksm: Kuzey Frat Blgesinden balayp, Musul civarnda Dicle nehrini takip ederek Tikrit ehrinin gneyine, yani el-Cezireye Drdnc ksm: El-Cezireden balayp att l-Arap nehri zerinde bulunan Basraya Beinci ksm: Basradan balayp Basra Krfezi kysnda bulunan Kuveyt limanna kadar uzayacaktr. ehir ve

Birinci ksmn en byk etabnn - Haydarpaa-Konya Ereli- yapm iin gerekecek btn malzeme tamamlanmtr. Bu hat 600 km. uzunluundadr. Bu hat Eskiehirden itibaren daima dz tepeler zerinden geer, sonra Bat Kk Asyann tuz tabakalaryla dolu sahralarnn gneyinden geerek Toros Dalarnn eteklerini takip eder ki; bu blm hattn tamam iinde en nemli ksmdr. Bu da iki sebebe dayanmaktadr. Birincisi: En verimli araziden, bakente en yakn olup bakmndan zengin olan ehir ve kasabalardan geer. zahire, meyve, ve sebze, et

kincisi: Bir ngiliz sermayedan tarafndan yaplmtr. zmir-Alaehir-Uak hattn Afyonkarahisarda, Badat Demiryolunun aksamndan olan birinci ksmla, birletirdiinden, zmiri de bu hat vastasyle bakente balamaktadr. kinci ksm dahi, Toros Dalar eteklerinden balayp uzandndan bu da ayrca iki ynden nemlidir. Kuzey Frat nehrine kadar

Birincisi: Geri bu hattn getii arazi hakkyla ekilip biilmediinden imdiki hale nazaran ziraata gerektii kadar yararlanlamyorsa da ad geen hattn bu araziden gemesi ile deil yalnz siyaseten, fen ve sanayi bakmndan da, ziraate de nem kazanaca gibi her ynden istifade edilecektir. 26

Zira mezkur araziye yukarda Ziraat ksmnda akladmz zere son sistem zirai donanmlar ithal edilir,ve rnek tarlalar kurulur, fakir kalm kyllere de tohumluk zahire ya aynen(mal olarak)zahire, veya bedeli olarak ake(para) bor verilirse; ite o zaman fakir kalp sermayesi olmayan kyllerimiz alacaklarndan, bu cihetle hem kyllerimiz hem de hkmetimiz, daha dorusu maliyemizin istifade edecei ve alelumum (topyekn) milli servetimizin artaca aikardr. kincisi bu hatt mezkur, ilerde ina olunacak olan Sivas-MamuretlAziz(Sad.Not:Elaz)-Diyarbakr hattyla yani zengin vilayetimizle de Mardin civarnda birleecek, zellikle bu hat 200 km.den ibaret olduundan bu suretle de Badat Demiryolu bu hat vastasyla Ankaradan balayp Sivas Erzincan-Erzurum hattyla Sivasta birleecektir.(Sad.Not: Henz bu tarihte bu hatlar mevcut deil, zannmca projeleri mevcuttur. nk bu hatlar Cumhuriyetten sonra yaplmtr.) Bununla beraber Sivas ile Samsun da bir ube hatla birleecek olursa bu ynden de Badat Demiryolunun ikinci ksm da dorudan doruya Karadeniz Limanlarndan biriyle yani Samsun Liman ile birlemi olur ki; siyasi,zirai,iktisadi bak asndan gayet nemli ve istifadeli olmu olacaktr. te bununla beraber ikinci ksm, Toros Dalar eteklerinden balayp Kuzey Frata kadar uzayaca ynden de inaata en kk olan olacaktr. zellikle Bulgurlu ile Adana arasnda Toros Dalarnn balca geidi olan Gavur Da zerinde bulunan Glek Boaz geidi ki; 1400 metre yksekliktedir. Hesaplara gre blgenin sarp ve arzal olmasndan dolay, raylarn denmesinde pek glk ekilecei, zellikle geidin gneyine doru, ziyadesiyle milli(sad.not:sel artkl) bulunmas ve geit ile deniz blgesinin aras iki saat uzaklkta olduu dikkate alnrsa, inaattaki zorluk ve sknt gayet ak bir ekilde grlecektir. Bu sebeple -verilere dayal bir ekilde- burada epeyce uzun almalar gerektirecek tnel almalarna mecburiyet doacaktr. Bundan maada, mezkur hat Adanadan balayp Mersin Limanna kadar uzanan bir dier ube hattyla birleeceinden, bu suretle de Badat Demiryolu Mersin Liman ile de birlemi olacaktr. Bununla beraber mezkur ikinci ksmn projesi Urfaya ulamak zere yaplmken sonra inaat komisyonu tarafndan dorudan doruya Musula uramak iin Urfann biraz gneyinden geerek l yoluyla Nizipin zerinden Musula ulaacak olmas uygun grlmtr.Bu projenin bu yne tercihin sebebi tasarruf sebeplerinden olduu dnlse de; Urfadan gemesi de dnlebilir. kincisi de, mezkur ikinci ksmn l yoluyla Musula ulamas ve imdiki plana nazaran, eski verimli araziden gemesi, kuzeyden gememesi ynnden nemlidir.Zira eski plana nazaran mezkur ksmn daima Musulun kuzeyinde bulunan Feyaburdan gemesi gerekirken yeni plana gre Dicle Nehrinin sa tarafndan geecektir ki; Dicle Nehrinin sol ynnden ran Hududu arasnda kalan arazi eski Asuri hkmetinin Ninova ehrini bakent olarak kullanmas ynnden ayrca bir nem tamasyla beraber, ziraate de ekip biilmeye uygun blgelerdir. Bu suretle Musuldan itibaren devam eden hat nc ksma tesadf ederek eski (GAVGAMELA) Sad.Not: M.. 331 ylnda, Makedonlar - Byk skender, Pers mparatorluu III. Darius'u arasndaki sava. muharebesi sahralarndan geerek Erbil ve Zap nehrinin gneyinden neft ya kaynaklarn ieren Kerkk ehrine ular. Fakat Kerkkn gneyinden itibaren balayan arazi kendine 27

has bir biimde devam eder ki; ounlukla verimli olmayan ve akl talaryla dolu tepeciklerden oluur. Baz blgeleri bataklk ve dzensiz dere yataklarndan oluur. Ancak bu arazinin bu durumu yine de pirin yetitirmeye elverir olmas dikkate deerdir. Ondan sonra ad geen hat Cebeli Hamerinden geer ki; bu blge tal kum tepeleriyle evrilidir. Bununla beraber bu blge Dicle Nehrini epeyce bir mesafe geerek ran Snrna tesadf eden Kutguh dalarnn eteklerine kadar uzar gider. Daha sonra bu hat tekrar Irak topraklarna girerek srekli Dicle ve Frat nehirlerinin sahillerini takip eder. Dicle nehrinin sol tarafndan bu nehirle birleen dier kk rmak ve derelerin, daima cokulu akan yaplaryla karlar ve Badat civarnda Dicle nehriyle tekrar buluarak geer. Fakat en son dzenlenen projeye gre Musulda yaplacak olan istasyon Ninova ehrinin mahalline yaplmayp Musulun batsnda yaplacak ,ondan sonra bu hat eski Asuriye devletinin bakenti olan Dicle nehri zerinde bulunan Kala tl-ergat ehrinin harabeleri zerinden Tikrit ehrinden geerek Badata ulaacaktr. Toros dalarnn eteklerinden balayp Badata kadar uzayan 2. ve 3. Ksm hatlarn Adana ve Mersin ube hattndan baka daha ube hatt vardr ki; onlarda unlardr: Birincisi: Kilis-Halep kincisi: Harrandan kuzeye doru Urfaya kadar ncs: Tikrit ile Badat arasndaki bir mntkadan balayp ran Hududuna yakn bir blgede bulunan Hanikin ehrine kadar uzar ki; Kala-i Zeynan denilen blgeden itibaren ran hududunu ekillendirdii gibi oradan dahi epey muntazam ve geni bir kervan yolundan geerek Ammare hizasnda rana dahil olur. Badattan sonra drdnc ksma tesadf eden hat bir zaviye-i mnferice ( geni a) ynnde batya ynelerek, eski Babil ehri harabeleriyle Dicle Nehrinden ve ondan sonra da iilerce en byk ziyaretgahlardan olup yrekleri paralayan bir faciann yeri olan yani Hazreti Hseyin R.Anh ile yanndakilerin bir ounun ehit edildii Kerbela ile Neceften ve daha sonra da Frat Nehrinin sa tarafn takip ile senenin ou zamann mkemmel setleri olmayan Fratn azgn sularyla rtld araziden geerek, en nihayet Dicle ile Frat Nehirlerinin birlemesinden meydana gelen attl-Arap nehri zerinde bulunan Basra ehrine ular. Bununla beraber Cerablustan Basraya kadar hattn gzergahna tesadf eden blge ve arazi gayet verimli olup bu kadar mesafeden ihtimal 1 km.lik blm verimsizdir. Bundan baka drdnc ksmn Basraya kadar olan ksm hibir zorlua tesadf edilmeden ve yalnz Frat Nehriyle baz bataklk blgelerde yaplmas gerecek kprlerden baka, gerek arazinin hafriyat (kazlmas) ve tesviyesi, gerek raylarn denmesi gayet kolaylkla gerekletirilebilecektir. Beinci ksm ki; en son ve en ksa hat olup Basradan balayp l yoluyla Basra Krfezinde bulunan Kuveyt limanna kadar uzar. Bu hattn en byk faydas; lden gemekle beraber Basra Krfezinde bulunan ak ve serbest bir liman olan Kuveyte ulamasdr. nk denizden itibaren Basraya kadar olan mesafe yani Basradan denize kadar olan attl-Arap Nehri 6 metre derinliinde olduundan byk gemiler iin seyrsefere uygundur. Fakat Kuveyt Limanna en byk ticari ve posta gemileri yanaabildii gibi, sahile yakn bir yere de demirleyebilirler.Bu nedenle de nakliyat ve sevkiyat kolaylkla yaplabilir. Haydar Paa 28

Limanndan balayan ve Kuveyt Limannda sonulanacak olan Badat Demiryolu denizin bir noktasndan balayp dier noktasnda sonlanm olur. Bu ynden yalnz iki ynden sonulanan Badat Demiryolunun baka bir yerden denizle bulumas Devri stibdatta Hakan Sabkla(Sad.Not:II.Abdlhamid) ve Saray Erkan tarafndan arzu edilmezdi. Hatta bu hattn denize yani Akdenize yakn olan blgelerden getii zaman -en az yarm gnlk mesafe yani alt saat- sahilden uzak olarak gemesi art klnmt. Zira faraziyat(tahmin ve ngr) kabilinden olarak, Onlarca mlahaza (inceleme) edildiine gre; eer dman tarafndan Akdeniz Sahilinde bulunan blge ve limanlardan biri bombardman edilse, ve bu cihetle de bombalanan limann, demiryolunun gzergahna yaknl bulunsa veya mezkur limandan balayan demiryolu ele geirilip asker sevkiyat olabilecei dnlebilir. Bu sebeplerden dolay, yalnz son zamanlarda Adana- Mersin hattnn ngiliz sermayedarlar tarafndan ina edilerek birka sene sonra hkmete kalacak olan 60 Km.lik Adana-Mersin Hattnn Badat Demiryolu ile Adanada birlemesine izin verilmitir. Halepten balayp Gney Anadolu ile Kuzey Arabistann en ilek, gelecek iin Akdeniz sahilinde iktisat ve ticarete en nemli bir liman olan skenderunun bir Halep-skenderun ube hatt vastasyla Badata kadar uzanacak asl demiryolu hattyla birletirilmesi, bilmem hangi sebebe dayaldr. Yoksa yukarda belirttiimiz inceleme ve mvesvisat (pheler,vesveseler) zerine midir? Nedir? Tasmim olunmu (planlanm) ve bugn bu suretle Halepten skenderun Limanna kadar bir ube hattn uzatlmas ile Halepte Badat Demiryolu ile balanmas gereklememitir. Fakat yukarda belirttiimiz zere skenderun Liman, Kuzey Arabistan ve Gney Anadolunun, ezcmle (bunlar gibi,bu konudan saylan) Kuzey Suriye gibi bir blgenin ki; ark ile Garb yani: Akdeniz ile Basra Krfezi arasnda bulunan memleketlerin en mhim bir ticaret limandr. Svey Kanal almazdan evvel imdiki Sveyin skenderiyenin yedi-i kabznda (hkm altnda ) bulunan Hindistan ticaretinin ksmen de olsa dahi haiz idi.(Sad.not: HindistanKuveyt-skenderun Liman-Avrupa tekrar Avrupa-skenderun-Kuveyt-Hindistan zinciriyle yaplan bir ticaret vard.) Irakn ithalat ve ihracat skenderun Liman zerinden gerekleirdi. Halep nceleri Irakn hakiki bir pazar alm-satm yeri idi. skenderun-Halep-Diyarbakr-Badat yolu ilek bir ticaret yoluydu. Svey Kanalnn yaplmas adeta bu yolu bsbtn atl hale getirdi. skenderunun Iraka kar olan ticari pozisyonu , skenderiye ve Sveye intikal etti(kayd.) Hele Hindistan mahsulatnn (Hint rnlerinin ) bu yolla ulatrlmas asla mmkn olmad. Halep ehri ile beraber skenderun-Badat caddesi (hatt) eski ehemmiyetinden sakt oldu,(eski nemini kaybetti) adeta btn btn snd. Halbuki Irakn doal k alan (Akdenize) skenderun Krfezi civarndadr. Hindistann en ksa ticaret yolu skenderundan yahut civarndan balamas gerekir. imdi ise ticari mallarn Svey Kanaln tercih etmeleri skenderundan Basra yolunun tufan zamanndan kalan nakil vastalarna bal olmasndandr. Onun iin ticari mallarn Svey Kanalnn ar vergilerine, o uzun deniz yolunu tercih ederek Port Said- Svey uzun yolun semeye mecbur olurlar. skenderun Krfezi sahilinde bir liman ve doglar ( liman deposu) yaplsn, buradan Meskene hatt vcuda gelsin, Frat Nehri gemilerin seyretmesine uygun hale getirilsin, Basra Liman ve rhtmlar ina olunsun, hem bu Hindistan ticaret yolu skenderunBasra yoluna dnr, hem de Halep-Zur-Badat- Basra ve hatta Diyarbakr ehirleri, vilayetleri gerek imarlaaca gibi buralarn kazanaca bereket ve imar Badat Ana Demiryolu zerinde 29

bulunan vilayetlerle bu vilayetler arasnda doacak ticaret Hindistan Postasn celb edecek olan (ynlendirecek olan) Hatt Kebir (Badat Hatt) bu merkezlere ticaret ve gelimilik sayesinde (bakmndan) bir baka parlaklk kazanr. Bununla beraber Dicle ve Frat Nehirleri havalisinde ve zellikle El-Cezire ve Iraktan Akdeniz Sahiline sevk edilen ticaret mallar, imdiki halde ticaret kervanlar vastasyle dorudan doruya Halepten geerek skenderun Limanna sevk edilmektedir. Bundan baka i kesime yani Gney Anadoluya ve Kuzey Arabistan ve hatta El-Cezire ve Irak havalisi ile ta Badata kadar yabanc mallar nakli ve yolcu sevkiyat yine kervanlar vastasyle skenderun Limanndan gereklemektedir. Fakat Halep ehrinin daha fazla gelimesi, kervanlar vastasyle glkle gerekletirilen nakil ve sevkiyatn, gayet seri ve kolay bir ekilde gereklemesi iin skenderundan balayan ve Halepe kadar uzanacak olan ve oradan da Badat Demiryolu ile birlemek zere skenderun-Halep ube hattnn inas gereinin katiyetle ortaya karsa da, ihtimal ki; skenderunun havasnn zorluu- genel olarak kurutulan bataklklar Belen Dalarnda gerekecek byk masraflar hattn skenderundan balamas hususunda tereddtleri dourabilir. Bu mahzura kar hattn Sveydiyeden balatlmas skenderunun ticari blgesinin Sveydiyeye kaymas imkann getirir. nk Sveydiyenin Romallar zamannda muntazam bir limana sahip olduu eski mevcut altyaplardan anlalabilir. Yapm iin de ar masraf gerektirmemitir. Cebel-i Tarktan doru esen bat rzgarlarna kar korumaldr. Buradan balayacak hat vaktiyle 1.000.000luk byk bir nfusa sahip olan Antakya civarndan eski byk bir medeniyetin verimli ve mamur arazisinden ,mehur Amik ovas ve Reban-Feyzan vadisinden geecei iin iktisaden byk faydalar salar. Hat dalardan geecei iin yapm masraf daha dk olur. Halebe kadar olan mesafesi skenderuna oranla 16 (on alt) km. daha ksadr.Gemiler ise skenderun Krfezinin giri ve klar iin kaybedecekleri 50-60 millik mesafeyi kazanm olurlar. Elhasl Halep Vilayetinin ve Irakn doal kn skenderun Krfezi veya civarnda aramalyz. Irakn ve Halep Vilayetinin gelecekteki mutluluu; skenderun veya daha iyisi, bugn; 40-50 bin nfuslu Antakya ehriyle, 130-140 bin seviyesinde nfusu olan Halep ehrinden gemek zere, Sveydiye-Meskene kara yolu ile Meskene Basra nehir yollarnn mevcut olmasna baldr. Bu sayede Svey Kanalnn gei cretine kar rekabet etme gc domu olacaktr. Badat Demiryolu ana hatt ile Anadolu Demiryollar arasnda, Hindistan Postas iin bir ulam hatt ekillenecei ynnden de, Anadolunun, bir adan da Irakn iktisaden gelimesine birka ynden faydas olacaktr. Aniflbeyan (az nce bahsettiimiz) Halep ehrine 24 saat mesafede bir kasaba olup ahalisi muhtelif l-cins ve lisanlarda Trke olan ve Amerikallarn burada byk ve mkemmel okullar bulunan Ayntabdan itibaren (Gaziantep) Musula kadar uzayp giden hat boyunca ekseri Krd kasabalarna tesadf olunur. Bununla beraber hattn bat tarafnda Krt kasabalarnn aralarnda tek tk Trk ve Ermeni kasabalar da bulunmaktadr. Alelumum(herkes iin geerli) bunlarn dilleri de eitli ekillerde olup ezcmle mutasarrflk merkezi olan 30-40 bin nfusu ieren Mardin ehrinde Krte ve Arapa konuulur. (Sad.Not: 1927 yl nfus saym resmi veriler; Mardin: ehir merkezi: 22.249 ehre Bal kyler:12.834 Dier Nahiye ve kyler:12.081 Merdin Merkez le Toplam: 47.164 Mardin sekiz ile ile beraber 30

toplam nfusu: 183.317 dir. Veri: 1927 Trkiye Nfus Saym Sonular. Sadeletiren: Hasan Basri HRATA ) Lakin airetlerden baka sancak dahilindeki kasaba ve kylerin ahalisi kamilen krttr. Mardin ehrine gitmeden Harrandan Urfaya kadar bir demiryolu hatt uzatlacaktr ki; ad geen ehir de son zamanlarda epeyce gelimi olup, ehir iinde 500 (be yz) kiiyi barndrr bir yetimhaneden baka, bilaistisna (kimseyi ayrmadan) btn mezhepler iin; bir tabip, iki adet tabip yardmcs, ve bir eczacdan oluan ve yatakl bir hastane,bir ameliyathane, birka hal fabrikas,bir boyahane, bir de iplik fabrikas kurulmutur. Hal ve iplik fabrikalarnda 400-500 amele (ii) almakta ve bu yzden geimlerini temin etmektedirler. Bununla beraber halclk sanat gelimi ve hatta fabrikalardan baka gerek ehir iinde bulunan ailelerden ounluuna ve gerek ehre yakn olan ky ahalisi arasnda yaygnlam olduundan bir ok aileye geim kaps olmutur. Urfadan sonra Gney ve Batya doru Badata kadar vilayet ve kasabalardan baka baz dier vilayet ve kasabalarda da hkmetin nfuzu ve yetkisi ya hi yoktu ya da yok denecek kadar azd. Bu ynden Badat Demiryolunun yaplmas ziraat ve ticaret bakmndan deil, ahalinin refah iin deil, her trl cinayet ve karkln nlenerek asayiin temini bakmndan da nemlidir. Zira nceleri Viranehirde ikamet eden Milli (yerel) Reis brahim Paann ki; mteveffa (lm)-Krt Milli Alaylarnn en ileri gelen komutanlarndandr.- Hkmet menfaatndan uzaklanca, kendisi bir haydut etesi reisi olduu iin, yapm olduu zulm ve dmanlktan bizar(bkan,ikayet eden) olan ahali zellikle bedevi (kyl) Arap airetlerinin daima bu hale dar olmalarndan nai(sebeple) zaten teden beri Krtlerle Araplar arasnda olan kin ve gayz daha da iddetlendi. Devr-i stibdatta da Hkmet bunlar bir nazar- lakaydi (ihmalkar maslahat) ile grdnden, mezkur kin ve gayz sonralar gnden gne daha ziyade artm bu suretle de aralarnda son dereceye gelmi olan gerginlik her gn yeniden yeniye bir safhaya girmitir. Ve en nihayet mukatele (vuruma) ve mcadeleye dnmtr. zellikle bugn bu gerginlik kk kk kabileler mcadelesinden baka; kavmiyet ve nesil mcadele ve mukatelesine ve birbirlerine kin gtmee sebebiyet vermitir. Mmaynileyh (ima edilen-ad geen kii)nin vefatndan nce son sistem Mavzer (Sad .not: Avrusturyal Mauser ailesi tarafndan retilen tfek) tfenkleriyle techiz edilmi olan avanesi tarafndan, Raka ehri civarnda yerlemi olan emer ve Ebu Asaf airetlerine taarruz edilmi, airet ve reislerinden en ileri gelenleri cerh ve katl (yaralama ve drme) edilmiti.On bin koyun ile 300 at ve mevai (bykba hayvan) nehb ve garet (zorla ele geirmek) edilmiti. emer ki; iki nehir arasnda yaayan yerleik olmayan gebe bir airettir. Tahmini nfuslar da otuz bin civarndadr. El-Cerih ve Ez-Zeydan ve El-Omer isimleriyle grup olup Badat ve Musul Vilayetleri ile Zur Sancana tabidirler. Bu gruplarn eyhleri birbirlerinin kardeleri veya karde ocuklardr. Binaenaleyh bunlarn aralarnda husumet yoktur. Daimi dmanlar olan Frat Nehrinin orta tarafnda Halep ve Beriam havalisinde bulunan Anze Airetinin saldrsna kar daima mttefiktirler. Anze aireti ise emer airetinin iki misli nfusa malik byk bir airettir.

31

emerliler k mevsiminde Badat civarnda ve daha aalarda bulunurlar fakat ; Frat Nehrinin br yakasna gemezler. Yazlar da Musul, Urfa ve Mardin taraflarna karlar. Arap atlarnn en gzelleri bu airetin hayvanlardr. Koyun ve dveleri olduundan civar ehirlere yapa ve tereya, at ve koyun gtrp satarlar. htiyalar olan elbise ve zahireyi tedarik ettikten sonra le dnerler. Ondan baka al veri iin bunlarn bulunduklar blgelere daima pek ok tccar gelip gider. emer Airetinin eyhi Faris on bin kii kadar nfusa malik olup ayn zamanda o airetin reisidir. Yukarda belirttiimiz sebeplerden dolay bu iki kabile dayanma ve yardmlama istemek iin arap airetlerinin reislerinin en kuvvetlisidir. Badatta ikamet eden Ferah Paaya ricas zerine yardm etmi ve 10.000 kii ile yardma gelmi ve (Yerel) Milli Svari Alay Komutan brahim Paay Rakkadan srp karmt. Bunun zerine eyh Faris hkmetten yardm talep etmi ve o zamanda Devr-i stibdatta Hakan- Sabkn Katib-i Sanisi(ikinci katibi) Arap zzet Paa ! haini tarafndan gnderilen telgraflar zerine hkmet tarafndan 1.500 kii piyade 500 svari askeri muavenete !(yardma) itaban (alelacele) olmu olduundan tabi ki; Ferah Paa malup olmutur. (O Arap zzet Paa) Hakan- Sabka da Ferah Paa isyan etti diye bildirerek tedibi (edeplendirmek) iin Osmanl Askeri gnderildii sonra avanesiyle tedip edildii ve asayiin yerine getirildii beyan edildi. Fakat bir taraftan Ferah Paa hkmet tarafndan adalet ve hakkaniyetle davranlmad iin btn btn meyus (elemli zgn) muber (gcenmi) olarak Badatta ki ikametgahna ekilmitir. Tabii ki, hkmete karda bir husumet beslemitir. Dier taraftan brahim Paa gnden gne kuvvetlenmekte olduundan oralar nehb-i garet ederek kendi idaresi altna almakla hkmete vergi vermemekle beraber btn zamanlarda hkmet iin byk bir bela kesilmesinde ve nihayet vefatndan birka ay nce ettii zulm ve gadr son dereceye gelmi olduundan Hicaz Demiryolunun muhafazas iin birka bin kii efrad ile raz edilerek am- erife gnderilmitir. Fakat orada iken 10 Temmuz 1324 tarihi ile stanbulda Merutiyet ilan olunduunu iitir iitmez , l yoluyla firar etmi ve bunun iinde yani kendisinin derdesti (ele geirilmesi) zamanna kadar hkmeti birka ay megul etmitir. En nihayet Viranehirde akrabasndan birinin evinde vefat eylemekle o taraflarda bulunup mteveffann zulm ve tadiyesine ( dmanlna ) uram olan airetler dahi halasyab olmutur. (zulmden kurtulmu) Zira bu hal byle devam etmi olsayd brahim Paa ile Ferah Paa arasnda hergn bir baka trl ktal ve mcadele ba gstermekte bu yzden de kabile ve ailenin harap ve mahvolmasna sebep olmaktadr. Oralar bir muharebe meydan grntsne dnecek bu yzden de Avrupallar bizi her gn vahi=barbar diye anacakt. nk mteveffann vefatndan nce hkmetin adalet ve hakkaniyetle i grmemesi ve ileri lakaydi ile grmesi ve brahim Paann gnden gne Arap airetlerine kar olan zulm ve iddetini artrmas, Ferah Paann nefsine gayet ar geldiinden, Badatta rahat durmayp Arap kabilelerinden Bagarat, Buc ve ar- Abaya, dier kabilelere ve en aa 8.000 kii ile hazr bulunmas iin kabilece pek kuvvetli olan Mecit eyhi bn-i Reide haber gndermi ve kendi dahi maiyeti efrad ile brahim Paaya kar gelmek iin le ekilmiti. Lakin Hkmetin mteveffay tedip ve derdest iin uramas ve en nihayet yukarda zikrettiimiz zere vefatyla avenesinin dalmas zerine Ferah Paann da Badata ekilmesi zerine Hkmete kar olan husumeti ortadan kalkm olduunu zannederiz. Bundan baka tpk brahim Paaya benzeyen Musul le Diyarbakr arasnda Dicle Nehri arasnda bulunan ve Mardine bal bir kaza merkezi olan Cizre veya Cezire-i bn-mer[ 32

Buraya Cezire denilmesinin sebebi de Dicle Nehrinin aknts ve taknndan kalesinin hendeklerine su doldurulup memleket bir ada eklinde kald iindir.Kalesi Ali(Slale) Cengiz binasdr. Kasaba tamamen kale dahilindedir. Ahalisi Mardinliler gibi Arap ve Krt Dilleriyle konuurlarsa da Krt Lisan daha fazla konuulur.] de yerleen Milli Krt svari alaylar komutanlarndan olup mteveffa brahim Paa gibi bir haydut etesi reisi bulunan Mustafa Paa dahi oradaki ahali, kabile ve airetlere ettii zulm ve gadirden(hakszlk) baka Diyarbakrdan balayp Musula kadar uzayp giden Dicle Nehri kysndaki tm ticareti mahfetmektedir. Zira nceleri ora ahalisinin ticareti sahile yakn ormanlardan kesmi olduklar odunlarla kmr imal edip Keleklerle Musula nakletmektedirler. [KELEK: Diyarbakrdan aa Badata doru Dicle Nehri zerinde seyahat edenlerin bildii gibi; kei tulumlarndan yaplm bir nevi saldr. Tulumlar nefesle iirip yan yana baladktan sonra zerine Bahvan Sr dedikleri aalardan birer arn aralkla sal sollu kiriler vaz ederek (oluturarak) onlarn zerlerine ince ubuklar dizip dikdrtgen bir ekil tekil ederler ki; onun adna KELEK derler. Bu Keleklerin dizilimi suyun azlna ve okluuna gre deiir. Mesela bahar mevsiminde sularn ok olmasndan dolay 200 veya 300 tulumlua kadar Kelek yaplr. Diyarbakrdan Musula kadar bundan daha byk Keleke rastlanmaz nk o su ve artlar ancak o ebatta tama yapar. Fakat Musuldan aaya nehir genilik ve byklk bakmndan daha uygun olduundan 800 ve 1000 tulumlua kadar Kelek yaplabilir. Bu Kelekler sularn bol zamannda hayli yk kaldrrlar. Bununla beraber tulumlar ancak bir kar kadar suya batarlar. Adi sallar gibi ok su ekmez. Sularn az mevsiminde bile 150 tulumluk bir kelek 1500 veya 2000 kyye yk tayabilir. (Sad.Not: Bir kyye yaklak 1.282 gramdr. Okkada denir. Kyye-i Aari olarak kullanlrsa karl 1000.gram yani bir kg.dr.) Kelekin yukarda tarif ettiimiz tarzda yaplmasna bakarak insan oturabiliyor halde deil ise de, genellikle ticari mallarn nakli hususunda kullanlr, insanlar da o mal ve zahire uvallarnn stnde oturabilirler. Fakat zel surette Keleki yaptran yolcular, Kelek cretinin dnda birka kuru daha vererek, Kelekin zerine iinde barnp, gndzn scandan gecenin nem ve souundan korunmak iin bir tente yaptrrlar. Bu tente alt dz tahta deli bir nevi ardaktan ibarettir ki; etraf kaba kilimlerle rtlerek mahfuzca (korunakl) bir oda eklindedir. Bir de Kelek, her vakit su zerinde grlr ve bulunur vastalardan deildir. Yolcu ve eya zuhurunda zellikle sipari zerine imal edilir. Bunun da iki sebebi vardr. Biri, tulumlar su zerinde uzun mddet duramaz. nk su kesiminden yukar kalan ksm gne ve havaya dayanamaz atlar. Binaen aleyh her zaman sulayp bakmak ister. Dieri de: Kelek, yalnz suyun akntsyla gittiinden, akp gittii gerektii yerden geri gelemez. Onun iin ulat yerde ii biter ve Kelek bozulur; aalar satlr, tulumlar karadan geri getirilir. te bu iki sebepten dolay yolcu ve eya zuhur edip sureti mahsusa da smarlanmadka Kelekiler hazr Kelek bulundurmazlar. Hatta Diyarbakr gibi balca bir ehrin, nnden akan Diclenin bir yakasndan br yakasna geebilmek iin bile Kelek bulunmaz. Gelip geenler su msaidse piyade ve hayvanl olarak geit mahallerinden ve deil ise Diyarbakrdan yarm saat uzak bir yerde bulunan kagir (ahap) kprden gemee mecburdurlar. Kelekin iki krei vardr. Lakin bu krekler Keleki yrtmek iin deildir. Sadece dmen grevi iin kullanlr.] Son seneler zarfnda ahali ve tccar imal ettikleri kmr daha vilayete yani Musula pazara getirip satmadan, Dicle Nehri zerinde Mustafa Paann avanesi tarafndan evrilerek 33

ve pein olarak kendilerince tayin olunmu bir nakliye ve / veya gei bedeli alnmakta bu sebeple gerek ahali ve tccar kendilerine lzumu olan kmr tedarik edemediklerinden, ahali kmrsz kald gibi, tccarda ticaret edememekte ve bu yzden de zarar ekmektedirler. Bunun gibi, yabanc mallardan da bir surette bir rsum (para) alnmakta olduundan meselen( rnek olarak) Samsun-Diyarbakr yoluyla karadan getirilen yabanc mallar Diclenin sa yakasnda ve gayet yksek duvarl bir kalenin derununda 35.000 otuz be bini gekin nfusu bulan Diyarbakrdan(Sad.Not: 1927 nfus saym verisi merkez ile nfusu: 31.511 dir.) itibaren 65.000 ne yaklaan nufusu barndran ve merkez vilayet olup Dicle Nehrinin sa yakasnda bulunan Musula kadar mezkur nehr zerinde gelip giden Kelekler vastasyla sevk olunmakta bulunduundan, yine ad geen Mustafa Paann avanesi tarafndan bu ecnebi mallar dahi zabtedilmekte veya istedikleri rsumu aldktan sonra brakmakta olduklarndan yabanc mallarda pahallamaktadr. Ezcmle Rusyadan gelen petrol gaz son senelerde Cizrede fiyatlar artm; gerek fiyatn hatta katna ulamtr. Bununla beraber ou zamanlarda olduu gibi bundan birka sene nce de Musul ile Cizre arasndaki kylerden elli ky tahrip edilmi ve btn kylerin ahalisinin mallar zorla elegeirilmi, kylerinden baka yerlere srgn edilmi, ondan sonra da daha ekini biilmemi tarlalara el koymular, Mustafa Paa avanesi tarafndan koyun ve byk ba hayvan srlerince, bu tarlalar hayvanlarca otlatlmtr. Binaenaleyh imdi Milli Reis brahim Paa vefat etmi olduundan, orada bulunan ahali bu haydut etesi reisinden kurtulmutur. Bugn geri Mustafa Paa yerine kalm ise de; O da bundan byle Merutiyetle idare olunacamzdan yine ayn haydutlua devam ederse, elbet Onun da kanun, adalet tedip ve tenkil edecektir. Musuldan itibaren Badata kadar olan havali biraz daha emniyete ve asayi durumu berkemal ise de; herhalde kuvvetli jandarma ve asker ile taht muhafazaya (muhafaza altna ) alnan blgeler daha gvenlidir. te yukarda bahsettiimiz sebeplerden dolay da, Badat Demiryolunun inas ok gereklidir. Zira mezkur hat vastasyle hkmetin nfuzu(etkinlii) buralara daha fazla tesir edecei gibi, bugn oralarda yerlemi olan kyl ve ahalinin de arazisi,mal ve canlar gven altna alnacandan ve bu suretle de, ayrca kyller tarafndan Krt ve Arap airetlerin basknlarndan kurtularak, ekilip biilmeyen ve bo olarak kalan araziler dahi ekilip biileceinden, gerek kyllerin ve ahalinin ve gerek hkmetin bu ynden de istifade edecei aikardr. Bundan baka o taraflarda yerlemi olan Krt ve Arap airetler eskiden beri birbirlerine kar olan kin ve dmanl, hkmetin adilane edecei muamele ynnden unutarak , birbirleriyle iyi geineceklerinden, hergn baka baka bir biimde ortaya kan mcadele ve cinayetleri dahi bu suretle sonlandrlm olacaktr.

34

KNC BLM MUKADDME ALMANYA DEVLETNN HAFAYA(GZL) SYASET ARKIYYES Alman Siyasi Tarih mtehasss ve Siyasi Corafya Muallimlerinden (konunun uzman. Sad.Not:Muallim bizde retmenin karl alnmaktadr. retmenin karl olan kelime mderristir. Ders veren anlamna.) Paul RURBAHn Badat imendferi namyla Almanca olarak telif etmi olduu (Telif: aratrma inceleme ilk verilere ve aratrmaya gre yazlan eser) bir eserde mezkur imendfer inaatnn bir Alman Kumpanyas tarafndan gerekletirildiinde, Almanlarn Osmanl Devletinin Asya ksmndaki gelecekteki iktisadi ve ticari hayatlarnn gayet parlak bulunaca ve buna binaen (zerine) yukarda mukaddimede zikrettiimiz zere mezkur retmenin 1899-1315 senesinde ve ondan sonra 1900-1316 senesi Nisan evailinden (evile balang) 1316 senesi Kanun-u evvel balanglar yani 1901 senesine kadar Osmanlnn Anadolu ksmnda yapm olduu seyahat hasebiyle (o seyahatten elde ettii verileri l alarak))mezkur arazinin ziraat, iktisat ve siyasete Orta adaki gelimilikle imdikinin ne halde bulunduuna dair -daha ziyade- bizzat yerinde inceleyerek Almanlara pek ak bir dille bahsetmi olmakla beraber, daha medeniyete pek ziyade gelimemi olan Osmanllarn byle bo braklm olan verimli topraklarn, ziraata ap iktisata geliim ile yararlanncaya kadar, ve bununla beraber mezkur topraklara daha akvam mtemeddineden ( medeni gelimi devlet ve milletlerden) kimse g etmeden, ncelikle Almanlarn g edip yerlemesiyle mezkur topraklarda byk paralar halinde yerler satn alarak burasn bir Alman Mstemlekesi (smrgesi) haline getirmelerini tavsiye ve ihtar (srarla hatrlatma) etmektedir. Hakikaten mezkur kitabn telif ve tabndan (yazlmas ve baslmas) sonra Almanlar tarafndan mezkur eser mtalaa edilmi ve ad geen muallimin tavsiye ve ihtar tutulmu yani ifa edilmi (yerine getirilmi) olmal ki; Zigmunt inayder Kumpanyas tarafndan Haydarpaadan Ankaraya kadar olan demiryolunun yapmna balandktan sonra tek tk g etmeye balayan Almanlar mezkur kitabn telifinden sonra Osmanl Asyasna ( Sad.Not: Anadolu ve Orta Dou topraklarna ) glerine daha bir deer vererek bugnk gnde sekiz on sene iinde bu topraklara g eden Almanlarn toplam 80-90 bin kii seviyesine ulamtr. Bu ynden u abd-i aciz dahi mahzan (sadece tek bama ) ve cidden, hamiyyetime den (insanlmn gerei) bir vatanperverlik grevini yerine getirmek zere yukardaki balk ile yani Almanya Devletinin Siyaseti arkyyesi namiyle u ikinci blmde Anadolu Alman Mstemlekesi ve mnderecetndan ( ierik) olan Siyasi-Zirai-ktisadi ve Corafi nokta-i nazarlarnca (bak as veya incelenecek konu) Almanlarn Osmanl Asyas hakknda besledikleri hal ve gelecekteki gizli gayelerini bir dereceye kadar tafsil ve tenkt ile inzar- umumiye (kamunun gz nne serilmesi) ve zellikle Osmanl ad altnda yaayan bil cmle vatandalarmn gzleri nne koymak iin mezkur kitaptan tercme ile tahrire cret eyledim.

35

I SYAS Bizim, Almanlar tarafndan milyonlarca mark harcanarak yapmakta olduklar Badat Demiryolu gibi byk bir hattn yapmndan nce mlahaza edeceimiz (inceleyip kafa yoracamz) pek ok noktalar mevcuttur. Birincisi: bizim mezkur hattan daimi bir surette harcayacamz milyonlara mukabil (karlk) gelecekteki istifademizin hesaplar yaplm mdr? Yoksa yaplmam mdr? Meselesidir. (konusu, sorusudur.) (Sad.Not: Badat/Hicaz Demiryolu yatrmlarnn tamam baka devletlerin eline geti. Sanrm yazar bunu sorguluyor.) Zira faraziyat (ihtimal) kabilinden olarak inceleneceine gre; eer Anadolu Ruslar tarafndan istila edilip Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Rusyaya bal bir eyalet haline ifra olunsa(dntrlse) ol zaman bizim yani Almanlarn douda beslemekte olduumuz gizli dou siyasetimiz, iktisadi, ziraat ynnden ve ticari siyasetimiz mahv- heba olacandan, milyonlarca Marka ulaan bu gibi bir teebbsat (yatrm) maliyece incelemeden cesaretle atlmak tehlikelerden uzak deildir. te bu konunun byle olmas biz Almanlar iin bir hayat memat (lm kalm) meselesi hkmndedir. Bununla beraber biz Almanlarn faydas, gerek hattn imtiyaznca (zel yetki getirilerince) ve gerek gelecekte gstereceimiz misal ve delillerle garanti altna alnm demektir. Zira ncelikle mezkur hattn teminat akesi ( gven garanti paras) hkmet tarafndan denecei gibi szleme gerei hattn her iki tarafnda yirmier km. ierisinde ne kadar maden karsa yalnz kumpanya onlar iletmeye yetkilidir. kincisi: hattn gzergahna tesadf eden blgelerde hafriyat ( kaz almalar) esnasnda kumpanya ne kadar Asar- Atikiyyeye (eski esere) tesadf ederse onlar da bila ruhsat (yetkisi kendine ait yetki istenmeden) alabilmek yetkisine haizdir. Bununla beraber eer biz Badat Demiryolunun tamamn yapp bitirirsek ;ondan sonra ngiliz Sermayedarlar tarafndan yaplm olan zmir-Afyonkarahisar ube hattn dahi bir yolunu bulup satn alacaz. Bu sebeple de eer Ruslar tarafndan Anadolu istila edilirse o zaman onlar yalnz Asya-y Suray yani skenderun Krfezine kadar Anadoluyu ele geirebileceklerdir.Lakin bu da milletleraras siyaset gerei btn Devleti Aliyye-i Osmaniyenin tamamnn bllmesine dnecektir ki; o zaman bize dahi, yaptmz Badat Demiryolu ve satn alacamz zmirAfyonkarahisar ube hatt, dolaysyle Haydarpaa veya zmir Limanlarndan birisi olmazsa bile ve Mersin Limanna da ehemmiyetine bakarak Rusya tarafndan ele geirilirse, skenderun veya Suriye Limanlarndan birisi bize terk edilebilecei dnlebilir. Rusya Rodos Adasn, veya Akdenizde bulunan adalardan birisini Svey Kanalndan gemekte olan Rus ve yabanc gemiler iin bir kmr deposu yapacak olursa,ngilizler oktan beri Kbrs Adasn bir kmr deposu haline getirdiklerinden imdi bu suretle Ruslarn da 36

mezkur adalarn birisinde kmr deposu yapmakla ngilizlerle Ruslar arasnda siyasi ve iktisadi bir rekabet ortaya kacaktr. Fakat biz Almanlar gerek skenderun ve gerek Suriye kylarnda olan limanlardan birine malik olmakla bu rekabetten uzak kalabileceiz. Her ne hal ise Devlet-i Aliyyenin mirasnn mzayedesi(ak artrma) likidasyon- (aza indirgeme) bu suretle tamamlanrsa (ite bunun iin) biz Almanlar Kuzey Anadoluda (yani Haydarpaa Ankara hatt) bir demiryolu hatt yapmndan daima uzak durmalyz. Bununla beraber daima Anadolu Alman Mstemlekesi (smrgesi) gizli gayesi, hem iinde bulunulduu zaman ve gelecei hazrlayan ve en fazla fayda salayan Suriye Limanlarndan biriyle El-Cezire ve Irak topraklarn terk etmememiz ve gnden gne oralarda byk toprak paralar alarak, eer Trkiyenin(Sad.Not: Trkiye tabiri o tarihlerde kullanlm olmas anlamldr.) paylalmas gerekleirse o zaman yalnz buralarda gayemizi kuvveden fiile karmaya almamz gerekir. Zira biz Almanlar Asya-yi Suradan (Anadoludan) hibir menfaat bekleyemeyiz. Bu ynden de Anadolu Ruslar tarafndan ele geirildikten sonra bize yalnz Kuzey Arabistan ile El-Cezire ve Irak havalisinden yararlanmak kalr. Bu da ancak Badat Demiryolunun yaplmas ve dediimiz gibi oralara gle Alman Anadolu Mstemlekesinin daha imdiden zeminini hazrlamakla gerekleebilir. Lakin aksi takdirde yani Devleti Aliyye-i Osmani (Sad.not: bundan sonra Osmanl Devleti tabiri kullanlacaktr.) kuvvetlenmesini isteyip ve -daima isteriz- maamafih istemekle beraber ayn zamanda kendi karlarmz da dnmemiz icap eder. Bu sebeple de biz kendi karlarmz dnr ve yle de hareket edersek; Osmanl Devleti de kendi karlarn dnmeli ve u yolda da hareket etmelidir. Birincisi: Rusya tarafndan kuzey Anadolu gzergah meselesinden dolay yani kendi siyasi ve iktisadi karlarna engel olacandan dolay engel olup hat yaplmayp Ankara-SivasErzincan-Erzurum hattn ina ile 1. Ordu ile 4. Orduyu Erzurumdan veya Erzincandan itibaren gzergah Gney Hatt olarak Mamuret l-Aziz Diyarbakr Mardin ube hattn da yaparak hem 1.Orduyu Badatla hem de 6. Ordu merkezi olan Badat 4. Ordu Merkezi ile birletirmelidir. Ondan sonra da Hicaz blm ile yani 7. Ordu Merkezi olan Mekke-i Mkerremeden(1) balayp 5. Ordu Merkezi olan am- erife(2) ve oradan da 5. Orduyu Halepte am-Rayak ve uzants hat ile Badat Demiryolu hattna balanmas suretiyle iki orduyu birden hem birinci orduyla veya Eskiehirde kuzey gzergah hattyla 4. Ordu ile ve hem de Halepte Badat Demiryolu hatt ile birletirilmesi ynnden 6. Orduyla veya Mardinde Gney Hatt yoluyla yine 4. Ordu ile birleme imkan vermeleridir.[1-Bugn (1909 yl esas alnrsa) mezkur hat yaplm olup Mekke-i Mkerremeye kadar olan mesafe tamamlanmtr. 2- Bugn mezkur hat dahi amdan Halepe kadar yapm tamamlanmtr. (Sad.Not: Almanlarn yaklamna gre Orta Dou diye tabir etiimiz blge demiryollarna ncelik verilmi Anadolu demiryollarnn yapm gen Trkiye Devletine kalmtr.) ] Zira mezkur hatlar askeri olduu gibi yine ayn zamanda ticaridirler. Bununla beraber eer mezkur hatlar birbirleriyle birleir ve bu suretle be ordu da birbirleriyle birleirlerse Osmanl Devleti o zaman herhangi bir nokta da isterse az bir zaman ierisinde byk ve kuvvetli bir orduyu toplayp hazr edebilir. nk 1896 son Yunan Savayla Osmanl Devleti bir imtihana ekilmi o zamanlar bir dereceye kadar dzenlilik gstermi ve glenmi olan ordusunu byk devletlerin denetmenleri tarafndan kontrol edilen snav salonlarnda gz nne sererek ve hibir olumsuz not almadan dar kmtr. Bu baar karsnda Osmanl Devleti Ordusu geri Hakan- Sabk (Abdlhamid) tarafndan hibir himmet olunmam ise de; bu da orduyu mubir (gcenmi) bir hale getirmitir.Hamiyetli ve esiz meziyetlere sahip askerleri , herkese haklar 37

teslim edilen zabitleri (subaylar) ve komutanlar tarafndan yaplan alma ,gayret ve himmet sayesinde daha ziyade dzene sokarak son zamanlarda daha da pekitirilmitir . Daha dorusu glenmek isterse o zaman biz de onun daha ziyade glenmesini salamak iin milyonlarca mark harcayarak yapmna balanlan Badat Demiryolunu daha nce bitirmeye gayret ederiz. Fakat bununla beraber baz milli karlar gstermek isteriz ki; onlar da bir nebze aada sralayalm. Birincisi: Irak ve El-Cezire civarnda ve Anadolunun baz blgelerinde Alman yatrmclar ve gmenlerinin saysn artrmak. kincisi: Biz Almanlar tarafndan gizli olarak yaplan plan gereince Irak ve El-Cezire civaryla Anadolunun baz blgelerinde olan Alman siyasi,zirai ve iktisadi karlar ulaabilecekleri seviyeye kadar ykseltmek ve kuvveden fiile geirmek.(potansiyel frsatlar, gerekletirmek.) ve gnden gne gelitirmek. te u iki milli menfaatmza ulamak artyla; biz bir kuvvetli Osmanl Devleti iin gcmz elverdii ve onun istedii kadar sermayeyle mali yatrmlara cesaret edebiliriz. Gerekir ve O dahi arzu ederse sermaye de verebiliriz. Lakin zayf bir Trkiye iin deil milyonlarca sermaye, hibir Fenik dahi vermeyiz.(Fenik Almanyada iki pul karl para. Yz fenik bir mark karldr.) Bu konuda daha ok aklamayla vereceimiz cevap udur ki; eer biz kendi karlarmz dnmeden milyonlarca mark harcayp Irak-El Cezire civar ve bat Anadoluda eski gelimilii elde etmez ve gerekli yararlar salayamazsak bu bizim iin gayet byk bir ahmaklk olur. Ve eer menfaatmz grlr de o zamanda bu yatrmlar ihmal edilerek Badat Demiryolu gibi byk bir hattn yapm bir baka ecnebi yatrmclar tarafnca mesela ngiliz ve Fransz veya Rus yatrmclar tarafndan yaplmas gerekletirilirse bizim douda beklediimiz siyasi,zirai ve iktisadi milli karlarmz mahv ve heba olur. Bununla beraber kimse yani hibir devlet zannetmesin ki; biz btn Anadolunun ziraat ve iktisadn kendimize zel klmak niyetindeyiz. Bilakis biz tabiatn ve gelien olaylarn ynlendirmesine tabi ve yalnz delillerimize gre fikir yrtyoruz. Ayr ayr her devletin hedef ve gayeleri,menfaatlarn zikretmekteyiz. Zira mezkur devletlerin menfaatlar u surette ortaya konulmaktadr. Mesela: Osmanl Devleti kendisine siyasi,ticari her iki ynden gerei olan yollarla, demiryollarn ina etmemi olduundan,eer icap ederse herhangi bir devletin snrna asker gndermek onun menfaat ve gayesine engel olmak deil, bugn oralarda gerei kadar otoriteyi bile kuramadndan, her devlet kendi menfaatn dnmekte ve dnmekte de muhtar(serbest) bulunmaktadr.Mesela: Rusya Devleti kendi snrna hem komu olan ve tabiat hazinelerine, iktisat ve siyasi getirilerine sahip olan Anadoluyu ele geirmek emelindedir. Fransa Devleti teden beri gzn dikmi olduu Suriyeyi almak istemekte ve bununla beraber byle dnp istemesi de kendi menfaatnn gereidir. Bu ynden en nihayet byle devletler arasndaki talepler ve milletleraras hedefler Trkiyenin taksimine mncer olacak ( sebebiyet verecek) ve tabii ki;bize bir hisse decektir. Lakin unu da mlahaza ederek hatrdan karmamak lazmdr ki; mezkur taksimatn en evvel devletler arasndaki ihtilafn (i ekimenin) bertaraf olmas (ortadan kaldrlmas) ve birbirleriyle taksimat hakknda itilaf etmelerine (anlamalarna) vabestedir.(baldr) Fakat Osmanl Devleti mezkur maksat ve menfaatlar nceden kefederek devletlerin itilafn (paralama da anlamalarn) beklememesi yani mezkur hallere dmemesi iin evvel emirde (ncelikle) ortaya koyaca tedbirlerden birincisi ve ne nemlisi, topraklarnn her yerinde askeri yollar ve demiryollar yaparak ordusunun glenmesine gayret etmesi ve bu 38

yolla da dveli ecnebiyenin (yabanc devletlerin) gaye ve almalarna engel olabilecei ki; kendi istiklalini muhafazaya yine kendi ordusuna istinaden cesaret edebilir. Bununla beraber bizim iin dnlecek bir nokta varsa o da, mezkur hatt yani Badat Demiryolunu biz ina etmeseydik(Sad.Not: o tarihte Badat Demiryolu ve Hicaz Demiryolu hatlar tamamlanmtr.Almanlar kasten Anadolu Demiryolu Hatlarn yapmamlar.nk;ellerinde kalmayacan doru tahmin etmiler.) yabanc devletlerden mesela; Fransz yatrmclardan Kapitlasyonlarndan bazlar mezkur hattn inas iin %40 ve Rusya kapitlasyonlarndan bazs %10 almakta idiler. Zira bunlarn gayeleri sadece hattn inas ile ticari ve iktisadi fayda salamak deil, bizim gerek siyasi, gerek tarmsal,ticari menfaatmza ters derek ve bizi tahrik ederek, baz bize dman olan devletler tarafndan gvensizlik ortaya konmu olmas, bizim Alman Anadolu Mstemlekesi(projemize)ne engel olmak ve bu suretle de buna nihayet vermek iindi. (1) [Yazarn aklama notu: (1) Bunun zerine hakikaten su-i zan (pheli davran-bak) ieren ve hakikaten de yukarda ki Almanlarn aklamalarna dayanan ve pheyle bakmay gerektirecek Alman Anadolu Mstemlekesi (smrgesi) Almanlarca bir hayat memat meselesi olduu gibi dier ecnebi devletlerin bilavasta kendi karlar gereinden olarak engel olunmak istenmekte,halbuki mezkur maksat ve yneli dorudan doruya bizim de milli zirai,iktisadi ve ticari karlarmzdan baka ayrca da siyaseten de bizim iin de bir hayat memat meselesidir. Bu bugn byle olduu kadar gelecekte de ayndr. Bu Devr-i Merutiyette gerek bir aratrmaya dayanarak dnmemiz icap eder. Dier taraftan Almanlar kendi Hafaya (ok gizli) ark Siyasetlerini gerekletirmek iin onlar tarafndan incelendiine gre eer Osmanl Devleti, Almanlarn byle Anadolu,Irak, El-Cezire ve Suriyede Alman Anadolu Mstemlekesi gizli emelleri bugn ve gelecekte gerekletirmek arzularnda olduklarn kefedip,anlayp meydana karrlarsa ;o zaman Almanlarn Anadolu ve arkta besledikleri zirai,iktisadi milli emelleri mahv-u heba olduu gibi, dmanlar iin de o derce mutluluk ve sevinci douraca iin, ihtiyatla hareket etmeleri Almanlara ok gizli tavsiye ve ihtar olunmaktadr. Bu ynden mezkur gayeler emeller ve karlar hkmetin nazar dikkatine sunmakla beraber ne yolda hareket edip tedbirler almalar gerekeceini ve ne derece nazar- dikkatle davranp kendi kendimize deerlendirmemiz ve daha dorusu onlarn kar abalarna engel olmak ve set ekmek iin mezkur demiryollarn satn almamz icap eder.] Ancak bununla beraber biz yine hedeflerimizi gerekletirmekte baar saladk demektir. Zira Badat Demiryolunu yapmaya baladmz gibi Anadolunun Kuzey Batsnda ve El-Cezire Irak blgelerinden geecek olan demiryolunun inasnca da imdiye kadar bazlarnn syledii ve yazdklar gibi ierideki mutaassp Mslman Trklerden hibir engelleme grmediimiz gibi mklat ( kk problemler) dahi kmamakta, ve hatta Almanlara kar sevgileri son derece olup u aadaki misal ile ispat olunaca zere El-Cezirede benim seyahatim esnasnda oraca en ileri gelen ve peyce medeniyet grm ve teden beri Trkler ile Almanlar arasnda olan siyasi ilikiler ve demiryolu inaatn takip eden ve olaylara takdirle yaklaan bir Mslman Trk u szleri sylemitir: - Bugn bizimle Almanlar arasnda geerli olan ilikiler gayet samimidir. Fakat bizim yalnz korktuumuz bir nokta varsa o da gayet verimli olan topraklarmz Ruslar ve ngilizler tarafndan alnmak iin allmaktadr. [ Yazarn Notu: u gre katlacak olan yani Almanlarla bizim aramzda olan siyasi ilikilerin bizim karlarmza uygun olarak samimi bir biimde olmasn hepimiz arzu ederiz. Lakin yukarda zikrettiimiz mutalaat(grler) dolaysyla Almanlara bu kadar samimiyet gstermemiz hibir zaman tervi (revata, tutulan) olunamayaca gibi bu samimiyeti gsterecek olanlarn 39

saftronluuna acmak ve hayret etmek gerekir, elimizden baka bir ey gelmez. Bununla beraber Rusyann da yukarda beyan ettiimiz siyasetinden ve teden beri bize kar olan istila etme politikasn oktan anlam olduumuzdan o fikre cmleten (topyekn) katlrz. Ve lakin ngiltere hibir zaman bize kar bir istila politikas gtmemekle beraber, daima douda bir iktisadi ve ticari karlarn korumaya gayret etmekte ve bir de Almalarn douda bu kadar nfuz kazanmasn arzu etmemekle beraber, mezkur Badat Demiryolunun inasndan dolay hem deniz ynnden Basra Krfezinde olan karlarn kaybedecei ve hem de Hindistana gnderilecek olan Avrupa Ticari Mallarnn ve postalarn ve gerek Hindistandan Avrupaya gnderilecek olan emtia (mallar) ve iletilerin mezkur hatla daha sratli ve daha kolaylkla gnderilecei ynnden ticari karlardan yalnz Almanlar yararlanaca ve bununla beraber siyaset asndan dahi mezkur hattn Basra Krfezine kadar yaplmasyla Hindistan Yoluda Almanlarn elinde kalaca ve daha dorusu Avrupa Hkmetlerini berren(kara yoluyla) daha fazla Hindistana yaklatraca ynnden ngiltere bundan kukulanmakta ve hatta kendi karlar bak asndan Almanlara engel olmak iin bin trl vasta (are) dnmekte, yoksa bizim aleyhimizde hibir zaman istila politikas takip etmemi ve etmemektedir.] Bundan da anlalaca zere biz Almanlar Trk neslinden olanlardan hibir problem yaamamakta ve yalnz baz Arap nesilleri tarafndan yerleilmi olan blgelerde o kadar kolaylk grmemekteyiz. Bundan baka bizce Ermenistan ve Krdistan civarlarndan dahi gerek tabiat olarak geerli mevsim olarak oralar pek souk olmasndan ve gerek onlarn dillerini renmenin glnden dolay istifade edilecek blgeler azdr. Geri Arabistann i kesimlerinde llere doru olan blgelerde ayn sebeplerden yani tabiat gerei buralar ok scak olduundan, ve gerek halkn pek medeniyet grmemi olduklarndan bizce istifade edilecek yerler nadiren bulunmaktadr. Bununla beraber baz ovebiin (Schvabischen) [ Almanya Gneyinde ve Kuzey Bavyera Krallnda bulunan bir vilayet] Kolonistler (sonradan g eden oraya yerleen gmenler) yani mstemlekat muhacirleri Kuds- erif ve etrafnda baz istisnaya sahiplerse de onlar da orann halkna benzer ziraata zor olan ekin ekmek gibi eylerle megul olmayp kolay olan bacuvanlk (bahevanlk) gibi eylerle , ve ezcmle memleketin gneyinde, scak olan blgelerde yetien maddelerle,arclk, baclk ve baz kk ticaretlerle geinmektedirler. nceleri Badat Demiryolunun inaat iin imtiyaz alnncaya kadar epeyce sknt yaadlar. zellikle hattn teminat akesi karln bulmak iin ok skntlar ekilmi ve nihayet limanlar gelirleri karlk olarak gsterilmitir. Bundan baka dier devletler de pek ok engeller karmlar. Nihayet Fransz yatrmclara %40 sermaye ile itirak(ortak) ettirilmek;ngiltere de Almanya tarafndan Gney Afrikada takip edilen(uygulanan gdlen ) siyasetinden vazgeilmek ; talyann da muvafakatn almak veya almamak bir olduundan onlar hi kale (sz etmemek) almamak suretiyle ;Rusyaya da Kuzey Demiryolu konusundan dolay engel olma abas gtt iin onunda faydalanmas temin edilerek o sayede; Avusturyaya da Makedonya da bir siyasi getiriler takibedebilme izni verilerek areler aranmtr. Lakin sonralar byk devlet ngiltere, Rusya ve Avusturyann karlar korunmakla beraber dierleri yani Fransa ve talya hi kale alnmayarak yapm tamamlanmtr.

40

2 ZRA KTSAD
Mezkur Badat Demiryolu iki ynden nemlidir ki; onlardan birisi zirai,iktisadi ve ticaridir;dieri de siyasi yani askeridir. Yukarda siyasi ksmnda askerlik bakmndan konuyu ilediimizden burada yalnz zirai,iktisadi ve ticari gereklilik ve faydalarndan sz edeceiz. Fakat en nce bizim yukardaki hususlarca menfaatlarmzdan bahsetmezden unu sylemek isteriz ki; Anadolu, Kuzey Arabistan, El-Cezire ve Irak blgelerinden geecek olan bu hattn ina edilip tamamlanncaya kadar hibir yerde Anadolu Alman Mstemlekesi hakknda milli karlarmz ,zirai ve iktisatmz konularndan bir nebze bahsetmemekle beraber oralara g ettiiniz vakit kimselere bir ey sezdirmemelisiniz, ve maksadnz dahi ifa etmemelisiniz. Eer bu minval (ana izgi) zere devam ederseniz oralar da yerleen vatandalarmz yz binlerce sayya ular. Ve hatt da bitirirsek o zaman bizim iin gelecek garanti altna alnm olur. te o zaman Alman Anadolu Mstemlekesi gizli gndemimiz bugn ve gelecek karlarmz iin istediimiz gibi sonulanm olur. Bu ynden imdiki halde en nce El-Cezire ve Irak civarnn ihyas (canlanmas gelimesi) iin bir yabanc yatrmclara ihtiyacmz vardr. Bunun iin en balang, biz Almanlar buralarda zrra (ziraat ifti) bulunduu srece, buralara ifti gndermesek de sermayedar (yatrmc) gndererek, buralarda byk toprak paralar arazi satn alarak ve bu araziyi de kk kk ksmlara ayrarak, kendi hesabmza buday ekip bitirir, msr veya Amerikadan pamuk tohumu getirerek onlar dahi pamuk yetimeye elverili yerlere ektirterek buralardan hem buday istihsal etmek (retmek) ve hem de pamuk yetitirmek ve bu suretle de bize lazm olan buday ve zellikle pamuu Amerikadan getirteceimiz yerde (almak yerine) daha ucuz olarak buralardan elde ederiz. Zira imdiye kadar Avrupallar tarafndan Amerikaya ithal olunan emtiaya mukabil, Amerikallar da Avrupaya buday ve pamuk ithal ile (vererek) Avrupallar tarafndan ekilen paralar, onlar da bu suretle tekrar Amerikaya geri ekmekte ve bu ynden de Amerikallarla Avrupallar arasnda bir ticari rekabet ba gstermektedir. Halbuki biz Almanlar, imdiki halde Amerikallarn Avrupallara kar yaptklar rekabeti Osmanl Devletinin de bize kar yapabilmesi daha pek uzun bir zamana ihtiya olduu iin, bunu imdiden nazar ehemmiyete bile almamamz gerekir. Bizim Osmanl topraklarnn Asya ksmnda ziraat,iktisat ve ticaret ynnden elde edeceimiz faydalar Rusyann Aksay arkta ( dounun alt kesimleri) elde ettii faydadan kat be kat fazladr. Zira Anadolu,El-Cezire ve Irak civarlarndan bahsetmek oralarn eskiden ne derecelerde gelimi olduu dnldnde; biz de o blgelerden istediimiz verimlilikte yaralanabiliriz. Bahusus (zellikle) mezkur blgeden Anadoluya daima srekli ve bereketli yamurlar yad gibi Irak ve El-Cezirenin feyizli yamurlarndan baka baz blgelerde Frat ve Dicle nehirleri ve onlar birbirine birletiren ve gayet maharetle ve sanatkarane bir biimde yaplm olan kanallar vastasyla sulanmaktadr. Lakin bugnk gnde oralarda 8/10 asr nce yaplm olan kanallar o zamandan beri hibir tamir grmemi olduundan harap olmu ve kumlar dolarak - zntyle grdmz haldemetruk olarak braklmtr. Bununla beraber oralarda yamur yaan mahallerde meydana gelen rnn ne kadar kolaylkla yetitiini ve oralarda seyahat edenlerin bildii zere, o blgelerde yerlemi olan halkla, iyi niyetli kabilelerin kendileriyle hayvanlarna ait yem bitkilerini nasl ektiklerini grmelidir. Bunlar gayet pirimitif yani ibtidai bir surette topra kazp buday ekiyorlar. Ondan sonra hasat vakti olduunda gelip biiyorlar ki; bu surette hasad yaplan ekinlerin nasl bydkleri incelemeye alnrsa bunun yalnz bereketli bir surette yaan yamurlarla, oradaki 41

arazinin ne kadar verimli olduunu ispat etmek zere gsterilir. zellikle tarihin bize haber verdii ve eserleriyle de gsterdii zere iklimi mutedil olan ve ran snrndan Musulun Dou Yakasna ve Dicle Nehri boyunca Tur-u Abidine ve Frat Nehrinin Bat Yakasyla Kuzey Suriyeye kadar devam eden arazinin ki; ok yerlerde bugn l halindedir . Mezkur arazi eski Asuri devletinin saltanat srd blgeler olup Dicle ve Zap nehirleriyle Krdistann Gneyine kadar uzayp giden mselles (gen) eklindedir. Hazret-i sa A.S.dan 1000 (bin) sene sonra buralara yerleen halk o kadar kalabalkt ki; belki o zamanlarda btn dnyada temeddn eden(medenileen) halkn en ou buralara yerleenlerdi. nk tarihin bize haber verdii ve zellikle Roma ve ark mverrihlerinin ( tarihiler) yazm olduklar tarihler ve dou milletleri arasnda olan muharebelerden de anlaldna gre mezkur blgelerde epeyce bir zaman Romallar saltanat srmler ve o esnada slamlarn zuhuru(ortaya kmas) vuku bulmu (gereklemi) ve ondan sonra da kuzeyde Ermenilerin , douda Acemlerin yani Sasanilerin saltanat zamanlar balamtr. phesiz bunlar zamannda mezkur arazi zerinde en az 500 sene bir mddet gayet gelimi ve her ynden zengin bir surette saltanat srmler. yle ki; Hz.sa A.S.dan 400 sene sonra ilk nce Romallardan Tiriyanus ordusuyla beraber douya geerek El-Cezireyi zabdetmiti. Ondan sonrada yukarda zikrettiimiz blgelerden kuzey nnde bulunan yerler de onun eline getiinden epeyce bir mddet Romallar buralarda hkm srdler. Fakat sonralar Roma Hkmdarlarndan Poliyanus Apustatann halefi (ardl) olan Yviyans zamannda acemler tarafndan ilk nce Dicle Nehri vadilerine kadar olan blge ele geirildi ve daha sonra ok gemeden Romallarn ellerinde bulunan btn yerler ele geirildiinden Yviyans ordusuyla beraber Romaya ekilmeye mecbur olmutur.Lakin Roma mpartorlaryla Acemler arasnda devam eden muharebeler 363 senesinden Araplarn ortaya kmalarna kadar devam etmi devam etmitir. Hatta 20/30 sene bir mddet sakitane (sessiz sakin skutla) ve savasz devam etmitir. Bununla beraber slamiyetin ortaya kndan sonra mezkur arazi Sasanilerin elinde kalmayp Araplar tarafndan ele geirilmi ve hatta Halifelerden Hz. mer ul-Faruk R.Anhn hilafeti zamannda Sad bni Ebi Vakkas hazretleri tarafndan ah Yezdicerd dahi Nihavent savanda yenilerek Trkistana katndan ran Blgesi bsbtn Mslmanlarn eline geti. Ve Halit Bin Velid dahi Hama,Humus, ve Halep blgelerini ve Urfa Mardin taraflarn alarak Diyarbakra kadar gitmiti.O zaman Dou Roma mparatoru olan Herakliyus Suriyeden midini kesti. Suriyenin en byk merkezi olan Antakya ehrinin de Mslmanlar tarafndan alnmasyla btn Suriye blgesi bugnk Adanaya kadar olan topraklar Araplarn eline geti. te maarrlbeyan (yukarda aklamas geen) grlerinden anlalacana gre bu kadar kavimlerin saltanat srdkleri blgeler doal olarak gayet zengin olduu kadar medeniyete o zamanlara gre son derece gelimi olduklarndan bu derece medeniyet ve gelimilii yaayan bu blgelerde yerlemi olan halkn ne kadar zengin olduklar da en dk bir deerlendirmeyle bile layk olduu kadar anlalr. Lakin bugnk gnde mezkur blgelerde yerlemi olan ahalinin miktar byk ehirlerde bulunan birka yz bin kiiyle haymeniin ( gebe) olup bedevi halinde yaayan 200/300 bine yakn bir nfusa sahip olan airetlerden ibarettir. Hele buralar bsbtn ekip bimeye ve ziraate uygun olduundan yalnz baz i kesimlere doru olan ller zengin tuzlalara sahiptir. Lakin bugn buralar ekilmemi olduundan dolay Turuabidinden aa doru devam eden blge btn kk nehirler ile sulanmakta bylece bu kadar ok suya sahip olan nehirler gzelce ve doru kullanlmadndan Zencar sra dalarndan sonra devam eden arazi mezkur nehirlerin bereketli sulama ve 42

taknlarndan ortaya kan sulama ile berekete kavumaktadr. Buralarn da eskiden mamur (gelimi-oran) olduu Tartar Nehrinin biraz aasnda harabeleri biraz uzaktan gzken ve gezginlerince bilinen inaatna ve taksimatna hayret edilen Hatra ehri de buna bir rnek olarak gsterilebilir. Fakat herhalde yamur yamayan yerlerde yaplm olan kanallar tamir veya yeniden ina ile oralar tekrar mamur edip gl bahesine evirmek lazmdr. Bununla beraber buralarn mamuriyeti iin ina olunacak kanallara 30.000.000 mark yani 1.566.000 lira sarf olunsa buna %5te faiz verilse 1.500.000 mark ederdi. Bundan baka bunlarn yllk bakm ve korunmas iin de yine 1.500.000 mark verilse bu da yukardaki faiziyle beraber 3.000.000 mark yani 167.000 lira eder. Bu suretle hepsi birden 1.832.000 lira eder ki, bu kadar mebla harcanacak olursa buna mukabil (karlk) 6.000.000 hektar arazinin sulamas geekletirilir. Bu suretle de hektar bana 50 fenik yani 3 kuru kadar bir harcama der. Lakin bu taraftan da bir hektar arazide tonu 50/60 mark yani 300/360 kuru kymetinde 1 ila 1.3 ton buday olur ki; bunun zerinden ancak iftilik sulama gideri olarak %1.5 veya %2 kuru miktarnda bir paray kanal irketine verecektir. Bu da imdiye kadar gayri mezru olan (ekilmemi olan) araziyi ekip bimekle demeler artacak ve gnden gne masraflar deceinden verilecek olan para hi mesabesinde kalr. Gerek udur ki;eer iftiler bu paray aynen tediye (demeler dengesi) edemezlerse kaldrm olduklar buday veya arpadan ortalama bir fiyat zerine mesela bir ton buday veya arpa 50 mark yani 300 kuru olmak zere fiyat keserek bunlardan ne kadar kalrsa onlar alr. Bu sebeple de hem iftilere daha kolaylk olur ve hem de kanal,buday veya arpa ihracat irketi kaldrlan rnden 1/10 onda bir alsa en aa 300/400 bin ton buday veya arpa alr. Bunu da yerine gre 835.000 lira kadar bir fiyatla eer Avrupaya gnderecek bir durum olursa, daha fazla bir kymetle satar. Bu ynden de irket dahi daha fazla istifade eder. Lakin mezkur hat bizim tarafmzdan tamamlanr ve zikrettiimiz kanalizasyon (Sad.Not: bu kelime anlam deiikliine uram) yani kanallarn ina ve tesisini yapmay da biz taahht edersek o zaman yukarda zikrettiimiz 300/400 bin ton buday veya arpa bizim elimizde kalacaktr. Bu cihetle de hkmetin hibir himmet ve gayreti de bulunmad halde bunlardan yani hem kanal ve rn ihracat irketi ile ve hem de iftilerden alaca vergi hasebiyle gerek hkmet, gerek iftiler ve gerek irket yararlanacaktr. Bundan baka iktisadi hayatn kan damarlar hkmnde bulunan yollarla demiryollar yaplacak olursa, btn devletin drt bir yann kaplayan cehalet bulutlar ile aydn grllkten uzak kalan zavall kyller yaratln ltf olan kabiliyetten doann verdii yerin bereketlerinden istifade edecekler ve zorluklarla rettikleri rnler ellerinde kalmayacandan, rnlerinin de kendi ihtiyalarndan fazlasn emniyetli bir ekilde korumak imkan bulduklar yere gndermek iin lazm olan modern nakil vastalarna dahi sahip bulunacaklarndan gtrp satacaklar hkmet te onlardan ald fazla vergiyi maliyesinden hibir ey dar karmadan demiryolu kumpanyasna teminat akesi olarak veya yol mteahhitlerine almalar karlnda demede bulunacaktr. Bununla beraber gerek yollarn ve gerek demiryolunun yapmnda kullanlacak olan iiler dahi baz mhendisler ve ileri gelen inaat grevlileri istisna edildikten sonra yerli kyllerden olacandan bu suretle de yine sarf olunan parann yars memleket dahilinde kalacaktr. Lakin zikrettiimiz gibi nakit para ynnden biz Almanlarn dahi edeceimiz istifade gayet byktr. Eer biz demiryolu inaatndan baka gerei olan yol mteahhitliinde ve kanal inaatnda ve dier baka trl almalarda bulunur ve ne kadar ok miktarda buralara sermaye koyarsak o miktarda da istifademiz artar.

43

3 CORAFYA
Badat Demiryolu biz Almanlar tarafndan yaplp tamamlandnda Anadolu ,El-Cezire ve Irak havalisinde daha imdiden bize kar gsterilen iltifat o zaman en ziyade genelinde itibar ve muhabbetine mazhar olacak ve dier yabanclardan biz daha fazla hsn tevecch greceiz. Bununla beraber corafya ynnden Badat Demiryolunun geecei blge ve araziyi bir kere dikkate almak, ve nerelere uramas daha fazla fayda temin edeceini nazar tetkike (incelemeye) almak gerekir. Bu sebeple de mezkur hattn Halepten balayarak bir Halep-skenderun veya Sveydiyeden balayarak bir Sveydiye-Antakya-Halep-Meskene ube hattyla birlemesi hem hkmet iin askeri bir hat olacandan hkmet istifade eder, ve hem de ticari bir hat olduu iin orann halk ve ticareti istifade eder. Zira nceleri Suriye blgesinin de ne kadar gelimi olduu tarih ve oralarda mehur olan eserleriyle grlegelmekte olduu ynden oralarda seyahat edenlerin bilgisi dahilindedir. nk Halep ve Antakya taraflarnda gezildii zaman bir takm harabezarlara (ren yerler) rastlanmaktadr ki; bunlar iinde gayet mkemmel yaplm binalar ve bir ok antika deere sahip ta ve heykeller bulunmaktadr. Bahusus tabiata oralarn zenginlii bugn oralarda bekayas( son durumu) grlen zeytinlikler ve zeytin ya karmak iin gayet byk yaplm yahanelerin kalntlar veya izleri dahi vaktiyle mezkur mahallerde gemi olan gelimiliin ve medeniyetin eserlerini pek ak bir surette gstermektedir. Bu ynden eer biz Osmanl Devletinin karlarndan ziyade kendi karlarmz dnrsek, buralarda ayrca bir demiryolu inaatn veya Badat Demiryolunun yukarda zikrettiimiz ube hatlarndan biriyle birlemesini beklemeden daha imdiden bizim tarafmzdan oralarda bir takm yatrmc tarafndan allmakla o blgeyi bir imar tamamlanm bir blgeye evirirsek bu ynden de bizim oralarda salayacamz fayda gayet byk olur. Dier taraftan Adanadan Mersine kadar yaplan hat 60 km.den ibaret olup ngiliz yatrmclar tarafndan ina edilmitir. Hatta onlarn gayeleri mezkur hatt Basraya kadar uzatmakt. Lakin mezkur maksat Osmanl Devleti tarafndan engel olunmutu. Bu irket dahi ngiltere Hkmetinden hibir muavenet (yardm-dayanma) grmediinden bilmecburiye ( zorunlulukla) Adanadan ileriye hatt uzatamamt. Bu ynden de bizim tarafmzdan yapmna balanan Badat Demiryolunun tamamlanmasyla ve yapm gereklemeye balamakla, mezkur maksat ve emel btn btne mahvolmu ve bize intikal etmi yani onlarn gelecekte salayacaklar karlar bu suretle biz salam ve onlarn edecekleri istifadeden biz mstefit olmuuz(yararlanmz) demektir. Ondan sonra Kuzey El-Cezirenin merkezi olan Urfada dahi biz Almanlarn karlar yani Alman Anadolu Mstemlekesi daha imdiden bir dereceye kadar salanmtr. Zira burada yani Urfada bizim tarafmzdan kurulup altrlan bir hal fabrikas vardr. Bugn bu fabrikada 600/700 amele (ii) almakta ve hatta burada halclk sanayi ve fabrikamz gerek ilenmemi ham iplik ve gerek baka trl halcla gerekli olan edevat ve emtiann (ara gere ve malzemenin) ve bununla beraber iilerin czi bir gndelikle almas dolaysyla zmir ve civarnda ngiliz veya dier ecnebi yatrmclar tarafndan tesis olunan fabrikalarla rekabet edecek bir derecede gnden gne gelimektedir. Fakat Badat Demiryolunun inasnca karlarmza uymayan bir ey varsa; o da hattn Badattan itibaren Douya doru ve Frat Nehrini Mseyyibin biraz gneyinden geerek ve sa cenahn (yakasn) takip ederek Basraya kadar uzamayp biraz ksa olmakla beraber ou yerleri bataklktr. 44

Badattan itibaren Dicle Nehrinin sol tarafn takip ederek dorudan doruya Basra Krfezine uzanan ksm ki; yukarda zikrettiimiz gibi ou yerleri bataklk olduundan baka eer hat gemek zere yaplacak olursa mezkur arazide ziraat ve ekme imkan olmayaca gibi iklim ve havas da gayet ar ve shhate elverili deildir. Bununla beraber mezkur ksm byle devam ederse o zaman dahi yukardaki sebeplerden baka Basra Krfeziyle birlemek iin de behemehal (ister istemez kanlmaz olarak) ran topraklarna girmek zorunda kalacaktr. Lakin bu da ncelikle; siyasi karklk ynnden ok nemlidir. Zira mezkur ran snrn geerek bir hkmetin snrn ap arazisine girilmi olmayacak bilakis( tam tersi) burada kar bulunan iki devletin arazisine girmi olacak yani ihlalden yalnz ran hkmeti deil belki de Rusya ve ngiltere dahi gayr memnun olacaklar ve ihtimal engel olacaklardr. nk mezkur hat rann Basra Krfezinde en byk ticaret limanlarndan biri olan Mahmuraya yani attlarap nehri zerinde ve Karun nehrinin mansbnda (yatanda ak yerinde) olup Byk skenderin donanmasnn Suzadan, Iraka gelmek iin Makedon ve ran askerlerinin yardmyla karaya asker kard mezkur limana kadar uzayacaktr. kinci olarak;mezkur limann n ak olup ve oralarnn denizi daima dalgal olduundan evvelemirde (ncelikle) oralara bir dalgakran yaplmas gerekecektir. Baka trl ticari ve posta gemileri limana girip yanaamazlar. Bu ynden de Kuveyt Liman her ynden daha elverilidir. Binaberin (bundan dolay) mezkur liman iin de baz szler dolap durmaktadr. Bahusus(zellikle) ora emirinin artk Hkmeti Osmanyeyi tanmayarak ngiltere devletine tabi bir emirlik olduuna dair bir ayia ortaya km ve bunun zerine de Almanyada bir galeyan efkar ( kamu ayaklanmas) husule gelmitir.(yaanmtr) Hakikaten bu ayia doru ise burada yalnz deil Almanyann kar, Trkiyenin dahi kar mahvolmu ve fazladan olarak elinden mhim bir arazisi gitmi olur. Bundan baka biz Almanlarn karlar noktasndan hattn Basra Krfezinde bulunan limanlardan biriyle balanmasndan ise Badatta sonulanarak hem hkmetin 1. Ordu ile 6. Ordu merkezi birletiinden ticari ve askeri karlar korunmu olur ve hem de biz Almanlar da El-Cezireden ihra edeceimiz buday, yn ve pamukla, Almanyadan gelecek olan mallar Basra Krfezinde olan Mahmura veya Kuveyt limanlarndan daha shuletle (kolaylkla )ve sratle Suriye Limanlarndan biriyle hususiyetle skenderun Limanndan ithal ederiz. Zira Basra Krfezi ngiltere ve ihtimal Rusyann kontrol altnda kalacaktr. Bu sebeple de Almanya, Evvelen; kaybettii karlarn korumak iin Basra Krfezinde daima ufak bir filo bulunduracaktr. Saniyen; Kuveyt Limannn ngiltere tarafndan ele geirilmesine mani olunacaktr. Bununla beraber bu trl mani ve arzadan ari(uzak) olarak Badat Demiryolu Kuveyt Limanna kadar uzatlarak yaplrsa; o zaman mezkur hat dnyada ikinci srada epeyce yani 2.500 km. uzun bir mesafe kat eden demiryollarndan saylp Avrupa ile Hindistan dahi mmkn mertebe berren (karadan) daha fazla birbirine yaklatracaktr. Lakin aksi takdirde eer Kuveyt Liman ngilterenin elinde kalrsa ; o zaman Hindistana yakn olarak karadan skenderun- Kap Demiryolu yaplacak ve elanda yaplmaktadr. Dier taraftan deniz yolu ile Svey Kanal-Kzl Deniz yolu dahi ngilterenin elinde olduundan bu suretle de her iki ynde de kendi istedii ekilde hareket etmeye sahip olacaktr. Lakin yukardan beri her iki ynden deerlendirmede bulunduumuz Kuveyt Liman her halde Devleti Aliyyenin kendi arazisinden saylr. Zira 1286/1870 senesi bandaki byk vatanperver ehid-i Hrriyet Banii Kanun-u Esasi Mithat Paa Badat ve Basra Valisiydi. Onun 45

sarf ettii siyasi gayret ve himmet o zamana kadar hibir vali tarafndan - bir memur veya bir askeri mfreze veya bir heyet gndererek- oralarn ahvaline dair bir haber almamtr. Bunun gibi kefine ve zabtna dahi himmet edilmemi olan Basra Krfezinin Gney Dousunu El-Hasa ve Ahsa blgesiyle buraya Bahr-i arki (dou denizi) veya Bilad l-Cemerde denir(ki) Kuveyt Emirlii birlikte Devleti Aliyyeyi Osmaniye bal olarak tannm ve o zaman Ahsa Basra Vilayetine bal Necd Mutasarrfln tekil etmitir. Ahsann en mehur ehri Sancak Merkezi olan El-Hof beldesi olup el-Katif iskelesidir. Necd: Arap Yarmadasnn i kesimlerinde mtekaddiminin ( ncekilerin teden beri) Bo Arap blgeleri diye tanmladklar Necd Ktas (blgesi) mevcut olup buralarn meralarnda ( otlaklarnda) makbul (beenilen kabul edilen) arap atlar ve develeri yetiir. Necd blgesi Kuzeyinde amar Gneyinde El-Vehhap olmak zere ikiye ayrlr. amar airetinin merkezi Hail El-Vehhabn Merkezi Er-Riyaddr.Fakat gerei sylemek gerekirse o zamandan beri yani krk senedir mezkur blgelerden ortaya kacak gelir czi olduundan Osmanl Devleti tarafndan hibir surette buralarn imar ve gelimesi iin himmet (zen) ve halkna yardm olunmad ynnden bura halk hkmete sndrlmad ve askere dahi alnmad. Bugn yalnz eyhleri olan Mbarek vastasyla kendi kendilerine idare olunurlar. Zahirde de Basra Vilayetine tabi bir Mutasarrflk olduundan ayn zamanda eyhleri Mbarek Hkmet tarafndan Mutasarrf unvann haizdir.(tamaktadr) Bununla beraber Kuveyt Emirlii dahi Necdin bir kazas olup oras da emirleri tarafndan kendi kendilerine idare olunur. Ayn zamanda hkmet tarafndan verilmi olan kaimmakamlk (kaymakam le yneticisi) nvann tarlar. Maamafih, teden beri Kuveyt Emirlii ngiltereye tabi(bal) tannm olarak bir emirlik olsayd , imdiye kadar Osmanl Bayra ekmez bilakis ngiliz Bayra ekerdi. Bundan baka eer ngilizler Kuveyti hakikaten ele geirmek isterlerse Ruslar dahi Basra Krfezi dahilinde olan Bueyr ile Geim adas karsndaki Bender Abbas veya Oman Denizi aklarnda bulunan Cavbar Limanndan birini zabdetmeye kalkarlar. nk Ruslar eskiden beri bu plan hazrlamakta olup bu da u suretle gerekleecektir. Rusya tarafndan yaplp tamamlanan Dou aa kesim hattnn Trkistanda getii Akaabat ehrinden ve bir de Gneye doru ran snrn geerek rann dousu boyunca evvelen Horasan Vilayetinin merkezi olan Mehedden geerek Bender Abbasa kadar bir demiryolu yapm iin hazrlanmakta ve hatta birka sene nce Rus Askeri Erkan Harp (kurmay subaylar) subaylaryla mhendislerden oluan bir heyet kendilerine hayvan ve bitki mtehassslar ssn vererek Dou randa keti gzar ( aratrmalar) ederek gizlice Mehedden itibaren Bender Abbasa kadar olan mesafeyi mesaha (taramlardr) etmilerdir. Bu ynden eer ngilizler Kuveyti ele geirirlerse Ruslar da Alt Dou hatt gzergahna tesadf eden Trkistandaki Akaabattan itibaren Horasandan geen ve Dou ran snrn takip ederek Bender Abbasa kadar uzayp giden bir demiryolu inasna kalkacaklardr. Bu sebeple de Hindistana mezkur hattn yaplmasyla daha ziyade yaklaacak olan Rusya ile ngiltere arasnda daima bir burudet (soukluk) ortaya kacandan buna hibir taraftan teebbs edilmeyecek ve bu cihetle de Badat Demiryolunun bizim tarafmzdan yani Almanlar tarafndan Kuveyt Limanna kadar ina ve tamamlanmasna muvaffakiyet hsl olacaktr. Bu suretle de mezkur hat biz Almanlarn menafna mutabk (karlarna uygun) ve Anadolu, Alman mstemlekesi gizli hedefinin imdiki ve gelecekteki dahi hazrlklar yaplm olarak nihayet bizce arzu olunan neticeye iktirn edecektir. (yaklalacaktr) [Bldaki (yukardaki) aratrma inceleme ve deerlendirmelerden anlalaca zere Almanlarn arkta ne trl, daha dorusu Asya-y Osmanide bir emel besledikleri tezahr eder. (aa kar.) Lakin bu emel ve maksat- hafiyye (gizli proje), bugnk gnde Devri Merutiyetin takriri ile 46

(uygulamaya konulmas ile) herhalde bir nihayet verilmi saylabildiini daima da her eyi bir nazar intibah (dikkatlice) ile bakarak ve her eyini de nazar tetbikinden geirerek ona gre hareket etmemiz milli menfaatlerimiz nokta-i nazarndan (dikkat edilecek hususlar) dahi mhim ve elzemdir. (nemli ve gereklidir.)] 15 Mays Sene 1325 Miladi 1909 Ktahya Vahit Paa Ktphanesinin resmi mhr, temmet (tamamland)

47