OGUZ KAGAN'IN KMLG, OGUZLAR VE OGUZ KAGAN DESTANLAR ZERNE BR-K SZ

Saadettin GME*
Identy of Oghuz Kaghan and Thoughts on the Oghuz Kaghan and Oghuz Kaghan's Epics

zet
Dnyann en eski millet/erinden birisi olan Trklere ait tarihi ve kltrel meseleler, bugn zerinde enok tartltlan konular arasndadr. Trklerin tarihi destan kahramam Oguz Kagan hakknda da imdiye kadar bir sr ey sylenmitir. Bu yazmzda. hem bunlar dile getirdik, hem de Oguz Kagan ve Oguz-name ler hususunda birtakm aklayc bilgiler ortaya koymaya altk. Anahtar Kelimeler: Oguz Kagan, Mo-tun, Oguz-name

Abstract Who is Oguz? Is he an histarical hero or a real personality lived in history? So far, many have tried to answer this question while same regarded him as the great Hun yabgu, Mo-tm (Mete). same assumed him to be a divine prophet sent to the Turks. In fact, both ideas have same ground to be believed n. Key Words: Oguz Kaghan, Mo-tun, Oguz-name

Trk edebiyatnn hi phesiz en kymetli hazinelerinden birisi Oguz Kagan Destan veya dier bir deyile Oguz-namelerdir. Muhtevasnda kkl bir tarih ve kltr unsuru yatan Oguz-nameler, bilindii zere tarih Trk destan kahraman ve hkmdar Oguz Kagan 'n fthatn anlatr. Bu yzden ilk nce Oguz Kagan destanlarnda ba rol oynayan Oguz'un kimlii zerinde durmakta fayda vardr.
Prof. Dr. Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi retim yesi

114

Saadettin Gme

Kimdir bu Oguz? Sadece bir destan kahraman m, yoksa gerekten tarihte yaam bir ahsiyet mi? Bu soruya imdiye kadar pekok alim cevap vermeye alm ve bazlarna gre; byk Hun yabgusu Mo-tun (Mete) kabul edilmiken, bir ksmna gre de; Trk milletine gnderilmi olan peygamber denmitir. Aslnda her iki iddiada bulunanlarn da kendileri asndan hakl taraflar vardr. Tarihte imdilik bilinen en eski devletimiz, Hunlar tarafmdan kurulmutur. Trk tarihinin en kudretli ve mehur hkmdarlarndan birisi, bu Hun Devletini zirveye karan ve kendinden sonra gelecek olan Trk slalelerinin kurduu devletlerin temelini atan Mo-tun Yabgu'dur (M.. 209-174). ) Onun babas Tuman (belki Tmen?), kendinden sonra onu hkmdarlk iin varis gstermeyerek, kardeini yerine geirmek istemi i, o da emrindeki bir tmen kuvvet ile harekete geerek, babasn bir srek avnda ldrtm2 ve devletin bana gemitir (M.. 209). Devlet tekilatn yeniden dzenleyen Mo-tun, Tung-hularn kendisinden devaml toprak istemeleri zerine, onlar byk bir bozguna uratm3, M.. 203 ylnda da Ye-ileri malup etmitir4. Bilindii
i

Mo-tun'un

babas

Tuman'n

onu Ye-ilere

rehin olarak dolay mparatorluu anlatmaya

verdiini. kendisinin Tarihi, balar gerek

fakat onun bir ekilde emrine bir tmenin 1981, C. i, Ankara

Ye-ilerdcn verildiini s.208).

2

kurtulduunu biliyoruz (Baknz,

ve bu kahramanlndan B.gcl, Byk Hun

in kaynaklar efsane

Hun Devleti azyla

ile alakal

bilgileri

balamaz, olaylarla, tehdit

br baba-ogul efsaneler tutacak bu bir

mcadelesinj ekilde kuvvet efsane Mo-tun efsanenin s.143-144. 3gei, istanbul Tarihinin s.29-48; Enstits edildikten karl konutuklar "Trk, Mogol,

naklederler.

Ancak

in tarihlerinde

genellikle meydana halindeki

kartrlr. geliyordu. olaylar

Hun Devletinin iniiler

kuruluu

ile in 'i daima durmular hakjmiyeti binlerce

altnda

bu yeni devlet

zerinde Asya'y

ve kurucusuyla Aslnda nce altna alacak sene

ilgili yar hakikat bir 1971, olmasdr.

da byk bir dikkat anlatlanlar, da olabilir.

ve hatta heyecan de onlardan

ile anlatmlardr.

olan M.. 2. yzylda ve babas

Mo-tun

adl bir kagan karak, belki Baknz,

hakknda

sylenen

Mo-tun 'a uyarlamas Byk

B .ge!, Trk Bozkr Ankara

Mitolojisi,

c. 1, Ankara
ev. Hunlar, EF. Tung-hular (bu adn olduu

Hun ... , s .206-22 1; R.Grousset, in Tarihi, Eski 2. bask, Bozkr s.212-224. bunlardan de Trk iddialar skitler-Sakalar, Asya'daki 9, stanbul Asya

mparatorluu, 1987, s.87-88; Avrupa Tekilat". tarafndan Wu-huanlar (Siyenpi)

R .Uzmen, Trk Ankara, Tarih malup Oguz'un ve Trke

1980, s.45; W.Eberhard, Ana Hatlar. Say M.Mori. Dergisi, sonra olduu "Kuzey

S.M.Arsal,

Hunlar,

Yeiler, Trkler birinin

Devletlerinin

978,

iki ana gruba bildirilmektedir). birtakm Ter.

ayrldklar, dierinin kesin olmayan

Hsien-piler Dnyas

yolunda, Tunguz",

sz konusudur. Aratrmalar,

Baknz, Say

S.G.Clauson, i 18, stanbul Kk M.. ederek, Ye162 onlar

E.B.zbilen, Byk dierleri (Baknz,

i 999, s.1 0- i i.
4

Bu yenilgiden blgesinde Mo-tun'un Sogdiyana'ya

sonra

Ye-iler,

ve Kk ili Nehri B.ge!'

Ye-i

diye ikiye ayrldlar. yerletiler. Ortaasya Ancak

iler ylnda batya

Kansu

kalrlarken, kadar kovdu

havalisine "Eski

olu Kk (Lao-shang)

Byk

Ye-i.leri

bir kere daha malup

Kabileler

Hakknda

Oguz Kagan'n Kimlii, Oguzlar ve Oguz Kagan Destanlarz zerine Bir-ki Deneme

115

gibi in belgeleri Mo-tun'un hayatn ok renkli bir ekilde anlatmaktadr. in kaynaklarndaki bu hikayeler, Trklere ait ilk destani' materyallerdendir. Mo-tun, Asya'da siyas hakimiyetini saladktan sonra in topraklarna doru aknlara balam, in Seddi'ni kolayca at gibi, hatta in imparatoru Kao-ti'yi (M.. 206-195) sktrm (M.. 201), imparator yllk vergi vermek suretiyle onun elinden kurtulabilmiti? Mo-tun Yabgu, M.. 174 tarihinde ld zaman, Orta Asya'da Trk birliini gerekletirdikten baka, birok yabanc kavmi de kendi hkmranl altna almt6. O, "Tengri-kut" idi ve gcnn kayna Tanr'dan geliyordu; ama Tanr'nn olu deilde. Devletin snrlar douda Kore'ye, batda Aral Gl'ne, kuzeyde Yenisey'in yukar mecralarna, gneyde de Hindistan'n kuzeyine kadar ulam bulunuyordu. Grld gibi bu byk Trk hkumdarnn tarihteki nemini kimse inkar edemez. Sadece Trk milletinin tarihinde deil, Trklerin dndaki Orta Asya halklar iin de Mo-tun Yabgu m him dir. Pekok devletin tarihten silinmesine vesile olmakla beraber, Asya 'nn ekillenmesine sebep olmutur. Bylesine deerli bir ahsn unutulmas elbette ki mmkn deildir. Trk milletinin hafzasna yer etmi bu zat ve onun hizmetleri kulaktan kulaa szl olarak geldii gibi, yazl olarak da yaamtr. Bu yzden pek tabiki Oguz ile Motun'un ayn olabilecei grn gz-ard edemeyiz.

Aratrmalar, i. Ye-i 'ler", DTCF. Dergisi, 1511-3, Ankara 1957, s.248; S.Y.Ying, "The Hsiung-nu", Early Inner Asia, Edited by D.Sinor, Cambridge 1990, s.127). 5Grousset, a.g.e., s.45; Eberhard, a.g.e., s.89; .Kafesolu, "Trkler", slam Ansiklopedisi, 12/2, stanbul 1988, s.149; Atsz, "Mete", Trk Ansiklopedisi, C. 24, Ankara 1976, s.68-70. in kaynaklarnn bildirdiine gre, imparator Mo-tun'un elinden daha baka bir yolla kurtulmutur. Bu durum o kadar aalayc ve baya idi ki, uzun mddet bunun konuulmas ve hatrlanmas in imparatorluu tarafndan yasak edilmitir. Kuatlan in imparatoru artk sonunun geldiini anlaynca, ok gvendii bir adamn (General Ch'en-p'ing) muhtemelen yannda in'in en gzel kzlar ve prenseslerin resimleriyle Mo-tun'un hatununun yanna yollamt. Bu kii, hatuna "imdi siz bizim imparatorumuzu ok g durumda braktnz, ama imparator bu kzlar kagana gndermek istiyor" deyince; hatunun kskanlk duygularn kabartm, o da kuatmann kaldrlmas iin Mo-tun'a telkinlerde bulunmutur (Baknz, gel, a.g.e., s.404-420).
6 Mo-tun Yabgu lmeden mektuptan rendiimize gre, o kavimleri idaresine alarak onlar Geni bilgi iin baknz, S.Gme, 48, stanbul 2002.

evvel (176) in'e tehditkar bir mektup daha yollad. Bu Orta Asya ve baty birletirmekle meguld. Eli ok-yay tutan "Hun" yapmt. (Baknz, gel, Byk Hun ... , s.435-442). "Trk Tarihinin Kahramanlar: I-Motun Yabgu", rkun, Say

7 Herzaman olduu gibi Trk'e ait ne varsa, zellikle Batl ilim adamlar mutlaka yabanc bir kaynaa dayandrna eilimindedirler ki, bu unvannda in'den gemi olabileceini ileri srmelerini artk yadrgamyoruz (Bunun iin baknz, P.B.Golden, Trk Halklar Tarihine Giri. ev. O.Karatay. Ankara 2002. s.47-53).

116

Saadettin Gme

Bunun yansra Tanr tarafndan zaman zaman insan oullarna, doru yolu bulmalar amacyla peygamberlerin gnderildiini de bilmekteyiz ve Hak dinlere ait kitaplardan her kavime bir peygamber yollandn rendiimiz gibi, bunlarn saysnn da olduka fazla olduunu grmekteyiz. zellikle Oguznamelel'in slami unsurlar tayan varyantarnda, Oguz'un bir Hak dine mensubiyeti (ki burada Mslmanlk n plandadr) onun da bir eli olabilecei ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Tarihte, Oguz adyla gelen bir peygamber ve onun dinini yaymak iin yesi olduu milletle beraber yapm olduu mcadele, belki de zamanla bir kahramanlk destanna da dnm olabilir! Nasl ki, Hz. Muhammed'in slamiyeti yayarken yapm olduu savalar ve bandan geen hadiseler, kahramanlk hikayeleri eklinde sslenerek aktarlyor ise, Oguz iin de ayn eyleri neden dnmeyelim? Burada bir hususa daha deinmemiz gerekiyor ki, o da Mo-tun'un ocuklarnn addr. Bilindii zere Tengri Kut (in anlaynda olduu ekliyle Tanr'nn olu deil) Mo-tun, M.nce 174'te ldnde yerine olu Kk (ince Ki-ok) tahta kmt. Babasna ok benzeyen bu ahstan sonra Trk devletinin banda M.nce 160 senesinde de Kk'n olu Kn-ien'i (ince Chen-ch'en) grmekteyiz. Burada sizlerin dikkatini Tengri Kut Mo-tun'un gerek hayattaki olu ve torununun adna ekmek istiyoruz. Bizim tesbitIerimize gre, bunlardan birisi Kk'tr (Gk Han), dieri de Kn'dr (Gn Han). Yani Mo-tun Yabgu'dan sonra gelen iki Trk hkmdarnn ismi Oguz Kagan Destan'ndaki Oguz'un destani ocuklarndan iki tanesiyle ayndr. Bu herhalde, Oguz ile Motun arasndaki benzerlik konusunda gz-ard edilemeyecek bir ip-ucudur. Yeri gelmiken, biraz da burada Oguzlar zerinde durmakta fayda grmekteyiz. Destanlarda Oguz bir ahs ismi olarak karmza kyor. Ama onun adn tayan bir etnik topluluk var ki, o da Trk milletinin nemli bir paras olan Oguzlar ya da Trkmenlerdir. Trk tarihinin ba eserleri durumundaki Kl Tigin ve Bilge Kagan yaztlarnda Trk bodundan saylan Oguzlarn, etnik yaps meselesinde bugne kadar pekok alma yaplmtr. Genellikle kabul edilen gr; Oguz'un "oklarn birlii", yani kabile manasna geldii yolundadr8.

H F.Smer, Oguzlar, 2. bask, Ankara 1972, s.i; .Kafesolu. Trk Milli Kltr. 2. bask. stanbul 1983, s.142; W.Bang. "La Version Ouigoure de L'Histoire des Princes Kalyaamkara et Papamkara par Paul Pelliot". Keleti Szemle, Tome XVII, Budapest 1916/7, s.198; J.Halilton. "Toquz-Oguz et On-Uygur", Journal Asiatique. Tom. 250, Paris 1962. s.25. Oguz < oq-og= ok. "boy, nesil (g= anne) + uz/z okluk eki> oguz "boy". Baknz. L.Ligeti, "Krgz Kavim sminin Menei". Trkiyat Mecmuas, C. i. stanbul 1925. s. 103; H.N .Orkun. "Ouzlara Dair", lk. 5126. Ankara 1935. s. 02-1 03; O.Pritsak. "Stamesamen und Titulaturen der Altaschen Vlker", Ural-Altaische Jahrbcher. Bad 24. Wiesbaed 1952. s.59; A.N.Koonov. Rodoslavnaya Trkmen. Moskva 1958, s.40; M.T.Liu. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken (T'u-Ke). 2 cilt. Wiesbade 1958. s.591.

i~
i:

Oguz Kagan'n Deneme

Kimlii, Oguzlar ve Oguz Kagan Destanlar zerine Bir-jki

ll7

Baz alimlerin, Kk Trk kaganlarnn da Oguzlardan neet ettii yolunda grleri varsa da, bize gre imdilik bunu tereddtle karlamak gerekir. Yani Brller (Aina) soyunun Oguz olduuna dair henz elimizde yeterince belge yoktur. Kitabelerde geen Tokuz-Oguz bodun kent bodumm erti9 cmlesi, Kk Trk kaganlarnn da Oguz halkndan olduunu gstermeye yetmemekle beraber, bu cmleden "Oguzlar da bana tabi idi" gibi bir mana karmak da mmkndr. Ayrca, Oguzlarn 630'dan sonra, bu adla ortaya km Tls10 boylarndan olduu sylenmitirll. Gerekten Oguzlar da, Kk Trke yazl kaynaklarda grdmz Alt-Bag Bodun12 gibi, Trk devletinin kargaaya srklendii bir srada (bu Hunlar zamannda da olabilir), balarn kurtarmak iin bir araya gelmi kabileler birlii olabilir! imdiye kadar kitabelerden kardmz netice, Oguz adnn tek bana kullanld gibi, eitli rakamlarla ifade edilen birlikler altnda da yaadn gsteriyor. Kk Trke yazl kitabelerde Oguzlar karmza Tokuz-Oguz, Oguz, Alt-Oguz ve Sekiz-Oguz biimlerinde kmaktadr. O zaman akla u soru geliyor: Ayn alarda bu federasyonlarn hepsi var myd? Eer yaztlara bakacak olursak; Oguzlar, Uygurlar iktidara gelmeden nce Tokuz-Oguz'dular. Ancak, Uygur dnemine ait ine-Usu Yazt'ndan Uygurlar devrinde SekizOguz diye bir boy birliini renmekteyiz. Yine Bilge Kagan Kitabesi 'nde Oguz savandan bahsedilmektedir. yle ise, btn bu federasyonlar 7-9. yzyllar arasnda mevcutturlar13 Bununla beraber, 10. yzyldan kalma baz metinlerde bir Oguz ge ile onun 24 komutanndan haberdar olmaktayz. Demek oluyor ki, Oguzlar 10. asrn banda 24 boy halinde bir ittifak meydana getirmilerdirl4. Ancak burada bir eyi hatrlamak gerekiyor; kitabelerde geen Oguz federasyonlarnn says 26'dr. Fakat bugn iin bilinen bir gerek, Oguzlar 24 boya mensuptur ve iki ksma ayrlrlar; Boz Oklar, Oklar. Grlecei zere yaztlarda tesbit edilen yirmi alt saysndan, 10. yzyldaki yirmi drt Oguz boyu iki ye olarak eksiktir. Bizim bu konudaki fikrimiz udur: alar ierisinde Oguz federasyonuna eitli boylar girip kmtr. 10. asl'da ise konfederasyon son eklini ald. Btn bu aklamalarn sonunda belki, Oguzlarn Tls boylarndan ve Trk soyundan olduklarn sylemekte bir saknca yoktur.
Baknz. Kl Tigin Yazt. Kuzey taraf, 4. satr: Tokuz-Oguz.halk kendi halkm idi. Tlsler in baknz, S .Gme. Kiik Trk Tarihi, 2. bask, Ankara 1999, s.7-8. " V.Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul 1927.6; Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, 3. bask. stanbul 1981, s.56; Kafesolu, a.g.e., S.91. 12 Alt-Bag Bodun iin baknz, S.Gne, "Alt Bag Bodun", Trk Kltr. 311358, Ankara 1993.
9 LO 13 K .Czegledy, Arap corafyaclarnda geen Oguzlarn onyedi kabilesinin dokuzunun Uygur. sekizinin Oguz (ki, bunu ine-Usu Yazt'ndaki Sekiz-Oguz'a dayanarak) olduunu sylemektedir. Baknz, K.Czegledy, "On the Nunercal Compasition of the Ancient Turkish Tribal Confederations". Ada Orientalia, Tom. 25. Budapest 1972, s.278. 14 S.Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, 2. bask. Ankara 2000, s.65.

118

Saadettin Gme

Kk Trke yaztlardan, Oguzlarn yurdunu Selenge'nin dousunda tesbit ediyoruz. slam corafyaclarna gre, Yafes'in soyundan gelen Guz (Oguz), Bulgarlarn kysnda yer tutmutur deniyorsa dal5, bu bilgi daha sonraya aittir ve Oguzlarn batya ynelmeye balamalar, 8. asrn ikinci yarsndan sonra olmutur. Tpk Kk Trkler anda olduu gibi, Uygurlar zamannda da Oguzlarn isyan vardr. Bu bakmdan olduka ilgin bir Trk topluluudurlar. Hatta kendi kurduklar slale devletlerinin de en byk muhalifleri olmulardr. Kk Trke yazl belgelerde 8. yzyln ikinci yarsndan sonra, Oguzlarla alakal bir kayda rastlamyoruz. Bu da bize onlarn batya doru kaydklarn gsteriyor. Umurniyetle Sr-Derya boylarna gelen Oguzlar, buradaki Peenekleri daha batya srerek, yeni bir yurt tuttular. o. yzyln ilk yarsnda balarnda bir yabgunun bulunduu ve merkezlerinin de Yang-kent olduunu slam kaynaklar kaydetmektedir. Bu memleket genel manada rti ve til Nehirleri arasndaki bozkrlar ierisine almakta ve gneyde Sr-Derya ve st-Yurt sahalarn ihtiva etmektedirl6 10. asrn Oguzlarnn ok kuvvetli olduu, hususiyetle 9. yzyln balarnda Arap valileri arasndaki mcadelelerde de Oguzlarn rolnn bulunduu, ekseriyetinin de Mani inancnda olduklar sylenmitir17 ll. asrla birlikte, kalabalk Trk kuvvetleri halinde Anadolu ve Suriye blgelerine gelen Oguzlar, dnya tarihinde ok nemli gelimelere sebep oldular. Oguzlara, slamiyeti kabul ettikten sonra Trkmen denmeye de baland. Tarihteki ilk byk devletleri Seluklular Knk boyuna dayanarak kuran Oguzlar, Seluk soyunun zayflamasnda da etkili olduktan sonra, Osmanl hanedanl kanalyla iktidar Kaylara teslim ettiler ve alt yz sene gibi uzun bir mddet Trk ve slam aleminin liderliini yaptktan baka, dnyann da en gl lkelerinden biri olma unvanna sahip oldular. imdi de biraz destan ve Oguz Kagan Destanlar zerinde durmak istiyoruz. Zaman ierisinde meydana gelen destanlar, daha sonra bnyesine birok mitolojik unsuru da alr. Trk dili ve edebiyatnn en mhim bakiyelerinden olan destanlar Trk tarihi asndan da kaynak zellii tar. Destanlar, Trk milletinin tarih sahasna kyla balar, gnmze kadar gelien edebiyatmzda ise zerinde ska sz edilen bir tr olarak grlr.

15

R.een, islam Corafyaclarma

Gre Trkler

ve Trk lkeleri, Ankara 1985, s.32-

33.
l6 H.N.Orkun, Trk Tarihi, C. lT, Ankara 1946, s.40; Smer, a.g.e., s.24; Kafesolu, a.g.e., s.144; A.inan. Makaleler ve incelemeler, 2. bask, Ankara 1987. s.556; T.Banguolu, "Ouzlar ve Ouzeli zerine", Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara 1959, s.4. 17 Barthod, a.g.e .. s.47; V.Barthold, Four Studies on the History of Central Asia, Vol. I, Leiden 1962, s.91; V .Barthold, Mogol istilasma Kadar Trkistan, Haz. H D. Yddz, stanbul 198 I, s.257-258; EI-Beliizuf, Ftfihu'I-Bldan, ev. M.Fayda, Ankara 1987, s.627-628.

Oguz Kagan'm Kimlii, Oguzlar ve Oguz Kagan Destanlan zerine Bir-ki Deneme

119

Geni zaman izgisi ierisinde bazan tarih, bazan da alm olduu unsurlar icab bir hayat hikayesi anlamndadr. Destanlar, milli lkmerle donanm manzum eserlerdir. alardan beri srp-gelen bu destanlar, milli ruhu ifade eder. Milli ruhu hayatta tutabilmek, hatta milli tarihi yaratabilmek iin pekok milletin uydurma destanlar bile yazdna tarih ahit olmutur. Mesela bugnk Fars milletinin bir rk olarak ayakta kalabilmesi milli airleri Firdevsi'nin yazm olduu ehname'ye baldr. Trk destanlarna bir nevi halk tarihi de diyebiliriz. Trk destanlar zerinde alan ilk Trk ilim adam Ziya Gkalp'tir. Ziya Gkalp'in vaktiyle ilkokul ocuklan iin kan "ocuk Dnyas" adl haftalk dergide "Trk Tufan" bal ile yazd bir manzume Oguz Kagan Destan'nn deitirilmi bir eklidir. Sonra bir Bakurt Trk olan Z.Velidi Togan, Trk destanlarnn szl olarak yaad corafyay ve leheleri bilip, aralarnda bulunmu olmann avantajn da kullanp, destanlarmz tasnif etmeye alm ve baz karanlk noktalar aydnlatmtr. Milli destann meydana gelmesi iin merhalenin geldii kabul edilir: I-Destani ruhlu bir milletin eitli devirlerdeki airleri ufak paralar halinde syler. gemesinin lazm

maceral hayatn halk

2-Milletin btnn ilgilendiren bir hadise, bu eitli destan paralarn bir merkez etrafnda toplar. 3-Sonunda, millette byk bir medeni hareket olur ve o srada kan aydn bir halk airi bu paralar toplayarak milli destan yaratr. Destanlarmz bir de nazma ekme almalar oldu. Bunu yapanlar da daha nce sylediimiz Ziya Gkalp 'tan baka, Rza Nur ve Basri Gocul' dur. Oguz Kagan Destan'n nazm ekline sokan Rza Nur 6100 msray aan byk bir eser meydana getirdilS. Son olarak bu hususta gayret gsterenler kiilerden birisi N.Yldrm Genosmanolu 01du19 Bugn elimizde, farkl corafyalara, deiik kiilere ve farkl Trk boylarna ait epey sayda Oguz-name bulunmaktadr. Fakat gerek olan bir ey vardr ki, bunlarn hepsinin menei ayndr. Gnmzde yazya geirilmi Oguz Destanlarnn kayna olarak lhanl veziri Reideddin' in "Cami' t-Tevarih" adl kitabnn ikinci cildindeki "Tarih-i Oguzan ve Trkan" blm gsterilmektedir. Herne kadar Reiddedin Oguz Destan'ndan bahsederken, "Trk tarihilerini ve ravflerini" anyorsa da, bu onun da bir kaynaa dayandn gsterir. Bu itibarla yukarda iaret ettiimiz zere elimizde birka

Meseleler, 6. bask, stanbul 1980, s.147-173 Bu hususta geni bilgi iin baknz, S.Gme, "slam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine", DTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, 20/3 , Ankara 2000, s.5 -61.
19

"N .Atsz, Trk Tarihinde

120 tane Oguz Destan mevcuttur. yararlanarak, yle sralayabiliriz: Bunlar belki rahmetli

Saadetti Gme

Z.V.Togan'dan

i-Oguz Tarihi 'nin daha Reideddin hayatta iken istinsah edilen ve minyatrlerle sslenen, daha sonra Hafz Abru'nun Mcmal at-Tevarih adl kitabnn iine alnan, yazmas ki, Topkap Saray, Hazine 1653 numarada kaytldr. 2-Ayn eserin yine Reiddedin hayattayken kopyalanan ve Topkap Saray, Hazine 1654 numarada kaytl varyant da minyatrlerle sslenmi, ama baz sayfalar eksiktir. 3- Yine ayn eserin Topkap Saray, III. Ahmed Ktphanesi, numaradaki nshas Ulug Beg'in ktphanesi iin oaltlmtr. 2935

4-Ayn kitabn Topkap Saray, Badat Kk, numara 282'deki varyant. 5- Yukarda bahsedilen nshalarn Kitapl, 99 i numaradaki varyant. 6-Ebu'l-gazi name. Sleymaniye Damad brahim Paa

Bahadr Han'n "ecere-i Terakime" adl eserindeki Oguz-

7-Uygur harfleriyle yazlm ve Paris'te bulunannsha. 8-Dede Korkut Hikayeleri, ki bunlar da bir nev'i Oguz-name' dir. 9-0guz Destan 'nn Uzunkpr kaleme alnmtr. Rivayeti agatay sahas Trkesiyle

10- Yazcolu 'nun Tevarih-i Al-i Seluk adl eserinin bandaki Oguz Destan2o

Bunun yansra sonradan bulunan veya kefedilen Oguz-nameler de vardr. Bunlardan birisi, 17. yzylda yazlm olan mamf'nin eseri Han-name' de yer almaktadr2!. Bir dieri Kazan' da bulunan Oguz-name' dir ki i 998 senesinde, Trkiye'de tpk basm yapld. Oguz-namelerin baka bir varyant da Akabat nshas olarak bilinmektedir. Ancak bunlardan ayr olarak, deiik yerlerde ve farkl eserlerin ierisinde Oguz-namelerin olduuna inanyoruz. Bunlarn iinde birisi ki, o da Uygur harfleriyle kaleme alnm Oguzname, slam ncesi motifleri bnyesinde barndrmaktadr. Oguz-name' nin bu nshas dierlerine gre daha yalndr. Btn olaylar Oguz'un etrafll1da gelimektedir. Halbuki brleri bir yaradl efsanesiyle beraber zaman zaman ingizli tarihi, bazan Seluklu tarihi, zaman zaman da Osmanl tarihi zelliklerini yanstr. Btn bu sylenilenlerden sonra belki unlar belirtmekte fayda vardr:
20
21

Baknz, Z.V .Togan, Ouz Destan, istanbul 972,5.13-]4. O..Gkyay, "Hanname", Necati Lugal Armaan, Ankara 1968, s.75-329.

Oguz Kagan'rn Kimlii, Oguzlar ve Oguz Kagan Destanlan zerine Bir-ki Deneme

121

-Oguz Kagan byk bir ihtimalle Motun Yabgu'dur. 2-0guz'un ocuklarnn bazlarn da tarihi vesikalarda tesbit edebiliyoruz. Yani onlar da gerekte hkmdarlk yapmlardr. 3-0guz boyunun teekkl yzyllar ierisinde gelierek, son boy dzenini O. asrda alm olmaldr. 4-0guz-nameler deerlendirilirken bize gre, nce slam ncesi unsurlar bnyesinde barndran Uygur Trkesi nsha temel alnmaldr.