MUSTAFA KEMAL ATATRK'N KARLSBAD HATIRALARI Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Nisan 1999 MUSTAFA KEMAL ATATRK'N KARLSBAD HATIRALARI Prof. Dr. A. AFETNAN CGAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR. NDEKLER nsz 9-10 I- Mustafa Kemal Atatrk'n meslek ve fikir hayat (1881-1918) 11-41 II- Mustafa Kemal Atatrk'n (1915-1916-1918) Hatra defterleri 43-56 III- Mustafa Kemal Atatrk'n Karslbad'da ''Geen Gnlerim'' bal altndaki yazlar 57-111 IV- Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n meslek hayatna ait tarihlemeler (1881-1918) 113-117 V- Gazi Mustafa Kemal Atatrk'e verilen nian, madalya ve takdirnameler 119-120

NSZ ''Mustafa Kemal Atatrk'n Karlsbad Hatralar'' adn verdiim bu kitaptaki belgeler, hibir yerde yaymlanmamtr. Yalnz Trk Tarih Kurumu Konferans serisinde bir tantma makalesi olarak karmtm (1979)(*). 1918 ylnn temmuz ayn kapsayan gnlk hatra defterleri, Mustafa Kemal'in Karlsbad'da ''Geen Gnlerim'' bal altnda alt deftere yazd hatralardr, yalnz 6. defter Karlsbad'dan Viyana'ya geldii gn bir sayfa olarak yazlmtr. Dier sayfalar bo kalmtr. Eski harflerle yazlm bu be defterde has isimler ve baz deyimler Franszca olarak kaydedilmitir. ki gnlk yazlar da tamamen Franszcadr. Mustafa Kemal Atatrk, askeri, siyasi ve sosyal meseleler zerinde fikirlerini amakta ve zellikle okuduu kitaplardan aktarmalar yapmaktadr. Ancak bunlarda kendi fikirlerini ounlukla belirtmemektedir. Ayn usul bu tarihten nceki hatra defterlerinde de takip etmitir. Zaten kendisinin her zaman her yerde kitap okuduu bilinmektedir. Tarihi olaylar, gelecee k tutacak nitelikte bulduu iin yalnz ezberlemekle deil, fakat tahliller yaparak deerlendirmektedir. Bu bir aylk hatra yazlarnda Atatrk, milli benliine bal Trkiye'nin geleceine yn verecek bir hazrlk iindedir. Ben bu kitab hazrlarken ba tarafna iki konuyu da yazmay gerekli buldum. 1881'den 1918'e kadar Mustafa Kemal Atatrk'n meslek ve fikir hayat ve dier hatra defterlerinden ksa bilgiler, asl el yazs ile defterden ise bir derleme yaptm. nk Atatrk bu defterleri bana verirken yle bir telkinde bulunmutu. Yani daha ok kamuoyunu ilgilendiren ve faydal olacak konular zerinde durmam istemitir.

Atatrk d lkelerde hangi vesile ile bulunursa bulunsun, kendi milleti iin faydal bilgiler edinmitir. Trk milletini ada medeniyet iinde grmeyi istemitir. Bu vesileyle u szlerini tekrarlamak isterim. ''Trk milliyetilii, terakki ve inkiaf yolunda ve beynelmilel temas ve mnasebetlerde, btn muasr milletlere muvz ve onlarla bir ahenkte yrmekle beraber Trk itimai heyetinin hususi seciyelerini ve bal bana mstakil hviyetini mahfuz tutmaktr.'' te bu prensibe uyan Atatrk 1920'de Trkiye Byk Millet Meclisi ve 1923'te yeni kurulan bamsz Trk devletine ''Trkiye Cumhuriyeti'' adn vermitir. Yani tarihte ilk defa Trkiye deyimi kullanlmtr. Ondan nce kurulan pek ok Trk devleti baka baka adlarla tarihe gemitir. Bu bakmdan Trkiye Cumhuriyeti vatandalar Trk milliyetilii prensibine bal olmak mecburiyetindedir. Yine Atatrk'n deyii ile: ''Devlet muayyen mnkkada yerlemi ve kendine has bir kuvvete sahip olan fertlerin mecmu heyetinden ibaret bir mevcudiyettir.'' Prof. Dr. Aye Afetinan I- MUSTAFA KEMAL ATATRK'N MESLEK VE FKR HAYATI (1881-1918) Osmanl mparatorluu'nda Makedonya blgesi. 1881 ylnn bahar aynda Selanik'te Ahmet Suba mahallesindeki pembe evde bir Trk ailesinin Mustafa adn koyduklar bir oullar dnyaya gelmitir (1). Annesinin ad Zbeyde Hanm'dr. Babas Ali Rza Efendi, Selanik Evkaf ktipliinde, 1876 ylnda Selanik Asakir-i Milliye taburunda birinci mlazm (stemen) olarak bulunmu, olunun doduu tarihte ise rsumat memurudur. Daha sonra memurluktan ayrlarak kereste ticareti ile megul olmutur. Mustafa Kemal'in doduu tarihte yurtii ve dnda nemli olaylar unlardr: Merutiyet idaresi kinci Abdlhamid devrinde uygulanmamaktadr. 1876 Kanun-i Esasisi'nin hazrlaycs Mithat Paa zmir Valisi iken tutuklanm ve mahkemeye verilerek Hicaz'dan Taif Kalesi'ne srgne gnderilmitir. Osmanl devleti mali meselelerde en g durumda olduu bu dnemde, yeni borlanmalara girimektedir. Ancak bu ald paralar hkmet bte an kapamak ve dank i borlarn demek iin harcamaktadr. Herhangi bir retici veya sanayi kurulularnda yararl bir hale getirilmemekte idi. te bu durumda d memleketler alacaklarnn temsilcileri ile ''Muharrem Kararnamesi'' ad verilen bir anlama yaplmtr. Buna gre kurulan ''Dyun- Umumiye'' idare meclisi, Osmanl borlarnn denmesi iin devlet gelirlerinden bir ksmn dorudan doruya toplama yetkisini elde etmekte ve bylece mali idareye d lkeler el koymakta idiler. D olaylarda ise Franszlar Tunus'u igal etmilerdir. Almanya, Avusturya, Rus arl yl iin gizli bir anlama yaparken, Boazlar meselesi zerinde de gr birliine varmlardr. te devletin bu ortam iinde domu olan Mustafa, okul yana geldii vakit, babas Ali Rza Efendi, olunu yeni sistem okulda okutmay kararlatrmtr. Fakat annesi eski geleneklere baldr. Olunun mahalle okuluna gitmesini ister. Bu iki fikrin, yeni-eskinin aile iinde tartlmas kk Mustafa'da ilk derin izini brakmtr. Annenin istedii sadece okula balamada eski usulde bir tren yapmakla yerine getirilir. Baba ise olunu ertesi gn, emsi Efendi Okulu'na kaydettirir. Fakat ne yazk ki memuriyetten ayrlarak kereste ticareti yapan gen baba, olunun okumasn gremeyecektir. Mustafa daha ilkokul anda babadan yetim kalmtr. Ancak o ailevi geim glklerine ramen renimine devam etmi, Selanik Askeri Rtiyesi'ne (ortaokul) imtihan vererek girmitir. Burada matematik retmeni Mustafa Efendi, kabiliyet ve kemalini beendii iin ona Kemal adn vermitir. Mustafa Kemal 1895'te doduu ehirden karak Manastr Askeri dadisi'ne (lise) yatl renci olarak girmitir. Orada iir ve edebiyata merak sarmtr ve gzel yaz yazmay renmek ister.

Yabanc dili de renmenin gerekli olduuna inandndan, tatil zamanlarnda Selanik'teki Frerler Okulu'nda Franszcasn ilerletmek iin kurslara devam eder. Mart 1899'da Mustafa Kemal'i stanbul Harp Okulu'nun piyade snfnda kaytl buluyoruz. O, bir taraftan normal derslerine alrken, dier taraftan hr fikirli iir ve yazlar okuyor ve snf dnda arkada gruplaryla aralarnda tartmalar yapyorlar. O, ayn zamanda iyi sz sylemeye merak sarm ve arkadalarn etrafna toplayarak bu denemeleri yapmtr. 1902'de Erkn- Harb snfna (Harp Akademisi'ne) ayrlan Mustafa Kemal, memleket idaresinin durumu zerinde dnmektedir. Fakat o, asl askerlik derslerine almakta ve onlar zerinde mesleki bilgilerini gelitirmektedir. Mustafa Kemal stibdad daresi'ni stanbul'da daha yakndan hisseder olmutur. Harp Akademisi'nin gen rencileri yeni hr fikirler etrafnda toplanmaktadrlar. Mustafa Kemal yllk bu yksekrenimi esnasnda anlayl, zeki ve alkan olarak hocalarnn takdirini ve dikkatlerini ekmitir. Ancak o, kendi benliinde manevi huzursuzluk iindeydi. Mana ve mahiyetini bir trl anlayamad duygularn etkisi altnda kskn, kederli ve iinden gelen bir isyan duygusu ile dolu halde yayor, ne bulursa okuyor ve yazyordu. Harp Akademisi'nde ve devlet merkezindeki inceleme ve izlenimleri onda derin izler brakacak kadar kuvvetli olmutur. Hocalarnn verdii askeri problemleri halletmeye alrken adeta gelecein meydan savalarn idare eden bir duygu iindedir. Bir gn tabiye (strateji) hocas Trabzonlu Nuri Bey snfta diyor ki: ''Efendiler, harp, muharebe artk bunlar sizce bilinen eylerdir. Fakat gerilla nedir biliyor musunuz? te en mkl budur. Gerilla kolay bir askeri hareket deildir. Gerillay bastrmak da onu yapmak kadar g bir harekettir.'' Bunun zerine Mustafa Kemal hocasndan u ricada bulunuyor: ''Bu verdiiniz dersi, Trkiye'nin belirli bir blgesinde olmu gibi ve dediiniz tedbirlerin orada nasl uygulanacan ltfen anlatr msnz?'' Bunun zerine hoca dersi daha etrafl anlattktan sonra u devi veriyor: ''Efendiler, Osmanl mparatorluu'nun devlet merkezi stanbul'dur. Hkmet stanbul'dadr. Bilinmeyen sebeplerden dolay Boazii'nin dou kylarndan zmit ve onun kuzeyinde Karadeniz'e ekilen bir hat iinde bulunan blgedeki Trkler, payitahta kar isyan etmiler ve gerillaya balamlardr: 1- Bu kk blge halk bu isyan niin, nasl yapabilir ve yrtebilir?" 2- Osmanl mparatorluu, devleti, btn hkmeti ve ordusu ile bu isyan nasl bastrabilir?" te bu ders uygulamasn Mustafa Kemal sonralar Samsun ve evresinde olduu gibi, Anadolu'da da yaayacak ve ona gre tedbirlerini alacaktr. 11 Ocak 1905'te Mustafa Kemal, Harb Akademisi'nden yzba rtbesi ile mezun olmutur. Siyasi faaliyetlerine ise, birka arkada ile toplantlar yaparak devam etmektedir. Bundan dolay sarayda sorguya ekiliyorlarsa da, bir mddet sonra Suriye'deki Beinci Ordu Merkezi olan am'a tayin edilerek gnderilir (5 ubat 1905). Bu mnasebetle Osmanl idaresinin Suriye'deki durumuna yakndan ahit olmu ve eitli frsatlarla bu blgenin her tarafn gezmitir. O, sivil ve askeri idarenin durumunu beenmemektedir. 1906 ylnn Ekim aynda birka fikir arkada ile beraber ''Vatan ve Hrriyet'' ad altnda bir cemiyet kurarlar. Suriye, Lbnan ve Filistin'deki baz merkezlerde Mustafa Kemal bizzat bu cemiyetin ubelerini yaymaya alm ve bu cemiyeti asl Makedonya'da faaliyete geirmek istemitir. zinle Selanik'e giden Mustafa Kemal, orada baz arkadalarnn yardmyla bu cemiyetin bir ubesini kurabilmitir. Ancak, askeri vazifesine dnmek zorunda olduundan tekrar Suriye'ye gitmitir. Bu srada Msr hududunda Akabe meselesi dolaysyla o blgede vazifelendirilen Mustafa Kemal, bir mddet orada kalmtr. Topu stajn yaptktan sonra am'a gittii vakit, ordu Erkn- Harbiyesine (genelkurmay) tayin edilmi ve 20 Haziran 1907'de kolaas (kdemli yzba) rtbesini almtr. Bu arada am ktphanelerinde eski Trk eserlerindeki askeri ynetmelikleri incelemitir. Ayn yln eyll aynda ise Makedonya'daki nc Ordu emrine verilmi oluyordu. Bu ordunun kurmay heyetindeki grevine Selanik-skp

demiryolu mfettilii de eklenmitir. Bu grev II. Merutiyet'ten nce bu blgedeki hrriyet ilan iin yaplan almalara yakndan katlmay salam ve bu kiilerle tanma ve grmesine vesile olmutur. 23 Temmuz 1908'de II. Merutiyet olarak hrriyetin Makedonya merkezinde ilan, Osmanl devletinde rejim deiikliine yol am ve parlamenter sistemi 30 yllk aradan sonra geri getirmitir. Birinci Merutiyeti ve Kann- Essyi yrrlkten kaldran II. Abdlhamid'in bunu kabul edii, milletin bu isteine kar gelemedii iindir. Fakat yllarca istibdd idaresinin banda bulunmu olan bu padiahn tahttan indirilmesi gerekli grlm ve 7 Nisan 1909'da yine Osmanl hanedanndan V. Mehmet Reat padiah olmutur. Mustafa Kemal bu yeni devrede devletin idare sisteminde esasl deiikliklerin yaplmas taraftardr. Ayn zamanda ordu mensuplarnn, bir siyasi kurulu haline gelen ttihat ve Terakki iinde grev almamalarn nerir. Bunun iin ordunun slahnda, subaylarn talim ve eitiminin esas olduunu kabul ettirmek iin uram ise de, siyasi bir parti haline gelen ''ttihat ve Terakki''nin ye ve taraftarlar bu fikri kabul etmemilerdir. Mustafa Kemal bu yllarda askeri meselelere ait telif ve tercmeler yaparak yaynlarda bulunmutur (2). Bu mnasabetle Atatrk'n 1937'de anlatt bir olay, okuyalm: ''Osmanl mparatorluu'nda 1908 Hrriyet nklb olmutur.'' Mustafa Kemal Makedonya'dadr. Yl 1909 yazdr. O, Selanik'teki byk kumandanlk Erkn- Harbiyesi'nde (kurmay) kolaas (kdemli yzba) rtbesinde bir subaydr. Osmanl ordusu hizmetinde bulunan Almanyal Mareal Von der Goltz, Makedonya'daki Trk ordusuna garnizon tatbikat yaptrmak zere Selanik'e gelecektir. Byk kumandanlk Erkn- Harbiyesi'nde, talim ve terbiye masas efi olan Mustafa Kemal, Mareal Von der Goltz gelmeden evvel, Selanik civarnda tatbikatn muvafk grd bu meseleyi hazrlamakla meguld. Mustafa Kemal, Kumandan Hdi ve Erkn- Harbiye Reisi Ali Rza Paa'lar haberdar etmek istiyor. Paalar, Kolaas Mustafa Kemal'in bu cretini hayretle karlyorlar. - Canm diyorlar, buraya gelecek olan Goltz, bizden ders almak iin deil, bize ders vermek iin geliyor. Mustafa Kemal buna u cevab veriyor: - Byk alim, filozof, Millet-i Msellha mellifi olan Goltz'dan istifade etmek, zerinde durulacak mhim bir noktadr. Ancak Trk Erkn- Harbiye ve kumanda heyetinin, kendi vatandalarn nasl mdafaa etmek lazm geleceini gsterebilmeleri elbette ondan daha ok mhimdir. Bir de, buraya yorgun gelecek olan mareale fazla klfet yklememek de mnasip olur kanaatindeyim. Mustafa Kemal'in bu hareketini doru bulmayanlar henz kanaatlerini deitirmemilerdir. Bunun zerine Mustafa Kemal daha ileri giderek: - Efendim diyor, benim hazrlayacam meseleyi mareale gstermek ayp deildir. Bunun aksi ayptr. Benim planm marealin fikrine uygun dmez veyahut mareal benim eserime ilgi gstermezse, kendi istediini tatbik ettirmek onun elindedir. Fakat btn Makedonya'ya amil byk bir Trk ordusu kumanda ve Erkn- Harbiye heyetinin hibir eyi dnmez ve hibir mdafaa tertibat alamaz insanlardan teekkl ettii zehabn onda uyandrrsak, ite Trkle ve Trk askerliine yaktrlmayacak hareket bu olur. Mareal Goltz Selanik'e gelmitir ve Splandit-Palasta'dr. O gnn gecesinde Mustafa Kemal, bu otele ve marealin yanna gitmek zere, bir davet alyor. Mustafa Kemal'i otel koridorunda karlayan Erkn- Harbiye Reisi'nin yznde mjdeleyici bir ifade vardr. Marealin bulunduu salona girerken, Erkn- Harbiye Reisi bu mjdeyi Mustafa Kemal'e bildiriyor: Kendisinin plann mareal ok beenmitir. Ancak baz izahat almaya lzum grdnden plan sahibini davet etmitir. Mustafa Kemal: ''Merak etmeyiniz, icap eden izahat veririm'' sz ile muhatabn tatmin ederken, holde marealle kar karya geliyor. Salona

giriyorlar. Masa stnde bir byk harita durmaktadr. Kumandan ve Erkn- Harbiye Reisi ayakta dinliyorlar. Yalnz mareal ile Mustafa Kemal konumaya balyorlar. Mnakaa ediliyor ve karar veriliyor: Mustafa Kemal'in plan tatbik edilecektir. Ertesi gn, Vardar nehri havzasnda tatbikat balyor, karlkl kuvvetler harekete geiyorlar. Bir muharebe tatbikat yaplmaktadr. Muharebenin cereyan esnasnda Mareal Goltz, Mustafa Kemal'i aratyor. Yannda bulunmasn emrediyor ve: ''Bana yardm ediniz'' diyor. Marealin hakk vardr. nk kendisi araziye yabanc, o havaliyi Mustafa Kemal kadar tetkik etmek frsatn bulamamtr, bir de bu meseleyi tertip eden kendisi deil, Mustafa Kemal'dir. Manevra bittikten sonra tenkit yaplacaktr. Bunu yapan bizzat mareal olmutur. Bu tenkitten btn kumanda ve Erkn- Harbiye heyeti memnun ve mstefid olmutur. Mustafa Kemal'in kanaatine gre, Almanyal marealin tenkidi, herkeste u intiba brakmtr: ''Kumandanlar madunlarndan yksek ve alim olmaldrlar.'' imdi bu meseleyi ve neticesini tahlil edelim diyor Mustafa Kemal. O, Selanik garnizon tatbikatna esas olacak meselenin, Makedonya kumanda ve ''Erkn- Harbiye'' heyeti tarafndan hazrlanmasnda neden srar etmiti? Atatrk bunu anlattktan sonra u neride bulunmutu. ''Bu any yaynlamak istersen, benim o zaman kardm bir eviri kitabmdaki yazlar okursun.'' Bu kitap, General Litzman'n Mustafa Kemal tarafndan ''Takmn Muharebe Talimi'' adyla Trkeye evrilmi ve Selanik'te (1324- 1908) yaymlanmtr. Altm drt sahifelik kitaba, eviren tarafndan bir nsz konmutur. Yedi sahife tutan bu yazlarda gelecein Trk kumandannn ileri grleri sezilmektedir. Ayn zamanda Mustafa Kemal, bu yazsnda amir olan kumandanlarn kk rtbedekilere yol gstermesini istemi ve bunun Trk amir ve kumandanndan bakalarna braklmamasn yerinde bulmutur. Ancak cihann son askeri gelimelerinden haberdar olmann lzumuna da iaret ederek, yabanc eserlerden yararlanmann gerekli olduunu da kabul etmitir. Kitabn nszndeki 5. sayfasnda, aynen yle yazmaktadr: ''Demek istiyorum ki, ordu ve frka Erkn- Harbiyesi'nin -ki ilk vazife-i vicdaniyeleri zabitan ve efradn harbe hazrlklarnn daimi nigehbn ve her hususta onlarn pivas olmaktr- bizzat delalette bulunmak suretiyle mstefid edebilecekleri ktaat ekalliyette kalr ve binaenaleyh kendileri vazifelerini ifa edemezler, veyahut netice-i gayrete lzum grrler. Bu hususta en iyi vasta talimlerin, harp nokta-i nazarndan suret ve muvaffakiyet-i icriyyesini tasvir eder srdan istifade etmektir.'' Dier taraftan Mustafa Kemal bu yazlarnn banda gayet nemli bir meseleye temas ediyor ve aynen yle sylyor: ''Bir ordunun, senelerce sy ve tatbik sayesinde ahkmna vukuf hasl ettii talimatnamesinin tebdili, heyet-i umumiyye-i askeriyeyi artr. Bahusus yeni kabul edilen talimname, kendi talimnamelerinin tedricen kendi taraflarndan slah edilmi bir sureti olmazsa bu aknlk bsbtn zulmet ve mbhemiyet iinde olur. nk hayat- askeriyede yeni alan bu safha; dahil olanlarn kendi mesai ve tekemmlat- tedriciyyelerinin ma'kes-i tecelliyat deildir. Orada herkesin hatvesi mtereddid, nazar mtehayyir, fikri mevvetir. te bugn Osmanl ordusu heyet-i askeriyesi bu haldedir. Lakin ne are ki bu aknlktan bugn ihtiraz etmek istersek, yarn derecesi byyecei iin ihtiraz imkn azalacak veyahut bir meydan- muharebenin ateli semas altnda, esbab- izalesi mevcudiyetimize tesir-i elim icra edebilecek azim bir aknlkla nihayet bulacaktr.'' Atatrk bu yazlarnda ak bir eletiriye dayanan tahliller yapmakta ve ac hakikati olduu gibi yazmaktadr. te, bu gibi fikri hazrlklar kendisine ilerisi iin esasl dayanak noktalar olmutur. kinci Merutiyet'in ilanndan sonra Trablusgarp'ta bu idareye kar gelmek isteyenlerin durumunu denetlemeye memur edilen Mustafa Kemal, dnte de Bingazi ve Girit'e uramtr. Bingazi'deki Osmanl idaresini yrten devlet adamlarnn durumunu ve yerli halkn isyan nedenlerini inceleyen Mustafa Kemal, baz tedbirlerin alnmasn ngrmtr, bunlarn ba olan

eyh ile de grmtr. Bingazi'daki temaslarnda devlet otoritesinin hkim olmasn geici de olsa, salayabilmitir. Bunu ayrntlar ile anlatan Mustafa Kemal, o srada Osmanl idaresinde bulunan Afrika blgelerinin ne durumda olduunu bu vesile ile grm bulunuyordu. Merutiyetin ilanndan Meclis'in topland 17 Aralk 1908 tarihine kadar geen zamanda, genel durumda kararszlk ve yer yer bu rejime kar gelen bir tutum belirir. Seimde ounluu ''ttihat ve Terakki'' Partisi kazanr. Ahrar Partisi'nden ise bir mebus seilir. Ancak memleket iinde eitli evrelerde taassub kkrtmalar, orduda alayl-mektepli subay ayrlklar, erlerin uzun sre silah altnda kalmas ve nihayet d durumdaki gerginlik ve padiahn tutumu bu devrede yeni olaylara neden olur. te 31 Mart (13 Nisan 1909) vakas diye anlacak olan gericilik hareketi Selanik'te stanbul'dan gelen bir telgraf zerine duyulunca, Redif Frkas'nn kurmay bakan olan Mustafa Kemal, kumandanlarn uyararak stanbul'a bir kuvvetin gnderilmesinin gerekli olduunu bildirir. nk stanbul'dan alnan btn haberler bu bakmdan deerlendirilince orada olaanst bir durum olduunu kabul etmek gerekiyordu. Ordu Kumandan Mahmut evket Paa'nn grevlendirdii Hseyin Hsn Paa kuvvetlerinin kurmay bakan olarak Mustafa Kemal, stanbul zerine harekete geer. 17 Nisan'da atalca, 18'inci gecesi de Kkekmece'dedirler. Mustafa Kemal'in '' Hareket Ordusu'' adn verdii bu kuvvet, stanbul halkna ve genelkurmaya iki telgraf eker. Mustafa Kemal'in kaleminden kan bu bildirinin dikkate deer taraf millet mefhumu iinde meselelerin anlatlmasdr. Cmleler millet sz ile balar ve btn kuvvetin onda topland ifade edilir. rnein 6. paragraf aynen yledir: ''Millet mebuslarnn ve bu muhterem mebuslarn ayan- itimad grp intihab ettikleri heyet-i vkelnn hayatlar ve Kanun- Esasi'nin kendilerine bahettii hukuku ve nfuz ve selahiyetleri tamamyla ve Kemaliyle temin ve skn ve srr- umumi, kat'iyyen istihsal edilecektir.'' Bu bildirideki siyasi fikirlerde, merutiyeti yeniden ilan ettirmekte ve anayasay kabul ettirmekte nc olan ttihat ve Terakki Cemiyeti ile bir ksm ordu mensuplarnn hareketleri, millete dolaysyla demokratik esaslara dayatlmak istenmektedir. Anayasnn (Kanun- Esasi) zerinde baka bir kuvvetin olamayaca gryle de monarik ve mstebid idareye dolayl da olsa, bir imada bulunulmaktadr. Bu yaz Mustafa Kemal'in, ilk siyasi belgesi olup, slup ve fikir bakmndan gelecein ifadelerini tar. Bundan sonra yine Selanik'teki vazifesine dndnde btn dikkat ve ilgisini, ordu iindeki askeri meseleler zerinde toplamtr. Askeri manevralardaki baar ve almalar dikkati ekmektedir. 38. Piyade Alay'na kumandan tayin edildii vakit, Arnavutluk'ta kan ihtilal hareketinin bastrlmasnda, Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, Selanik'ten geerken kurmay bakan olarak yanna Mustafa Kemal'i alr. 1910'da Fransa'da Picardie askeri manevralarna Trk ordusunun temsilcisi olarak kiilik bir heyetle gider. Eyll 1911'de Mustafa Kemal'e stanbul'da Genelkurmay Bakanl'nda bir memuriyet veriliyorsa da bu srada (27 Eyll 1911) talyanlarn Trablusgarp'a hcum ettikleri haber alnm ve Msr yoluyla Bingazi'ye gitmitir. Tobruk'ta Ethem Paa'nn kumandasndaki kuvvetlerin kurmay bakanl vazifesini alr. Mustafa Kemal, talyan kuvvetlerine, kar bir hcumla Osmanl ordusunun geici de olsa baarsn salamtr (9 Ocak 1912). Bundan sonra Mustafa Kemal, Derne'ye giderek oradaki kuvvetlerin kumandanln zerine alr ve talyanlara kar koyma hareketlerini, bir yla yakn zaman idare eder. Binba rtbesini burada iken almtr (27 Kasm 1911). Bu blgedeki mdafaa savalar, Mustafa Kemal'in ilk mesleki denemeleri olmutur. Trablusgarp'a daha nce merutiyete kar yerli isyanlarn durumunu incelemek zere gitmi olduundan bu blgeyi tanmaktadr. Bu seferki vazifesi ise, Osmanl idaresi altnda olan bu yerleri savunmak iindir. Ancak, Ekim 1912'de Balkan devletlerinin hcumu ile balayan sava haber alnca Avrupa yoluyla Romanya zerinden stanbul'a dnmeden

nce, Msr'da, Komanova yenilgisini ve Selanik'in dmanlar tarafndan alndn haber alr. Bulgar ordusunun atalca'ya kadar gelmi olduunu iittii vakit, pek ok zlm ve buna inanmamtr. stanbul'a geldii zaman ise genel durumu iittiinden de daha fena bulmutur. Bu srada Gelibolu Yarmadasn korumak iin Akdeniz Boaz mrettep kuvvetleri harekt ubesi mdrl vazifesini almtr (25 Kasm 1912). Edirne'nin geri alnmasndaki askeri harekt Bolayr Kolordusu Kurmay Bakan sfatyla tanzim ve idare etmitir. Edirne'ye ilk giren kta bu kolordunun svari livasdr. Bu kuvvetlerin ayrca kumandan olmad iin, kumanda vazifesini de Mustafa Kemal yapmtr. Bu ikinci sava sahas ve tecrbeleri Mustafa Kemal'e zellikle Gelibolu Yarmadas'n, anakkale Boaz'n karadan savunma artlarn askeri bakmdan tanma ve inceleme frsatn vermitir. Bu kendisine ileride faydalar salayacaktr. Balkan Sava'ndan sonra Mustafa Kemal Sofya merkez olmak zere Bkre, Belgrad ve etine ataemiliterliklerinde vazife almtr (27 Ekim 1913-2 ubat 1915). Bu vazife esnasnda da yarbayla terfi etmitir (1 Mart 1914). Bu ataemiliterlik kendisine yabanc dil bilgisini ilerletme frsatn verdii gibi, Osmanl mparatorluu'ndan ayrlarak kurulmu olan Balkan devletlerinin siyasi ve askeri durumlarn inceleme frsatn da vermitir. Birinci Cihan Sava (28 Temmuz 1914-30 Ekim 1918), Mustafa Kemal'in hayatnda iki ynden etkili olmutur. Bir kere eitli cephelerdeki savalarda vazife alm ve askeri ynden byk tecrbeler elde etmitir. kinci olarak da devlet idaresi ve sosyal bnyemiz iin yeni fikirlere sahip olmutur. Bu her iki tecrbe ilerisi iin bir hazrlk devridir. Devletler iki byk gruba ayrlarak sava balattklar vakit, tilaf devletleri, ''ark meselesi''ni halletmek ve ''hasta adam'' dedikleri Osmanl devletinin topraklarn paylamak iin aralarnda gizli antlamalar yapmlardr. Osmanl devleti ttifak devletleri grubunda savaa karar verdii zaman, gayesi tam olarak belli deildir. Mustafa Kemal savaa katlmakta acele edildii inancndadr. Bunun iin gerekli makamlara bu fikrini ve gerekelerini bildirmitir. Fakat savaa girme durumu Osmanl devleti iin kanlmaz olunca (11 Kasm 1914), Mustafa Kemal ataemiliterlikten ayrlp, orduda bir vazife verilmesini ister. Bakumandanlk vekilinden bu emir, ancak 2 ubat 1915 tarihinde Tekirda'nda kurulmakta olan bir tmenin kumandanl iin gelmitir. Mustafa Kemal 19. Frka adn alacak olan bu tmeni az zamanda muntazam bir hale getirmitir. Bu kuvvetler Arburnu, Anafartalar ve Ece liman blgesinde Maydos'ta, sonra da Bigal kynde mevzilenmitir. tilaf devletlerinin taarruz plan, anakkale Boaz'n denizden geerek Karadeniz yolunu amakt. Bu suretle stanbul da igal edilmi olacakt. tilaf devletlerinin ilk saldrlar Boaz' donanma ile gemekti. 18 Mart 1915'teki Trk-Osmanl mdafaas baar ile sonulannca, tilaf devletleri Gelibolu Yarmadas'nn batsndan karaya asker kararak buradan stanbul yolunu amak istediler. te Beinci Ordu buna kar kurulmu oluyordu. tilaf gemileri Arburnu ve Seddlbahir'de 25 Nisan 1915'te kuvvetlerini karaya kardklar vakit, Mustafa Kemal st komutandan emir beklemeden derhal kuvvetlerini harekete geirmitir. Kemalyeri'nden gzetledii dman Koca imen ve Conkbayr mevkilerinde verilen savunma savalar sonucunda dmann her an artan kuvvetlerinin ilerlemelerini durdurmay baarr. Bundan sonra da her iki taraf siperlerinden sava devam ettirirler. Mustafa Kemal bu savalar esnasnda yazd gnlk notlarnda u bilgileri verir: ''26 Temmuz (8 Austos) gn sabahtan akama kadar aldm eitli bilgilerden ve 108 rakml tepe civarndaki kararghmdan grdklerim, Conkbayr'nn tehlikeli olduu anlalmakla beraber, Conkbayr tepesinin dman eline geip gemediinde tereddt devam ediyordu. Ayn gn saat 4'ten sonra da nc istihkam taburu kumandan Binba smail Hakk Bey'den gelen raporda ''Dman Conkbayr'nda siper kazmaya devam etmektedir. Siperler iinde dman askerleri gezmekte ve kum torbalar koymaktadrlar.

Conkbayr'nda, yaverim Kzm Efendi'nin saat 5.30'da verdii bilgide dmann askerimizle yirmi be-otuz metre uzaklkta kar karya bulunduu, 64. Alay'n ikinci taburunun yapt hcumda baarl olamad, 32. Alay'dan gelen nc taburun ilerletilemedii bildiriliyordu. Durumun nemi ve nezaketi byk olduundan, Conkbayr emir ve kumandas iin st kararghlarn dikkatini ektim. Ordu Erkn- Harbiye Reisi, Ordu Kumandan Liman Von Sanders Paa tarafndan beni telefon bana ard. Durumu nasl grdm ve fikrimi sorduunu bildirdi. Kendisine Conkbayr durumunun nezaketini anlattm. Dzeltmek iin ksa bir an kaldn ve bu ann kayb halinde felaketin pek muhtemel olduunu syledim. Durum umumilemi, Anafartalar'a km ve kmakta olan byk dman kuvvetlerini dikkate almak ve ona gre genel tedbirlerle idareyi salamak ve birletirmek gerekiyordu. Bu sebeple Erkn- Harbiye Reisi'nin ''are kalmad m?'' sorusuna verdiim cevapta btn kuvvetlerin benim kumandama verilmesinden baka are kalmadn syledim. - ok gelmez mi? dedi. - Az gelir dedim." Mustafa Kemal 8 Austos 1915'te Anafartalar Grubu Kumandan oluyor. te bu savalar esnasnda bir gn subaylar ve askerler arasnda u havadis yaylyor: ''Dmanlar zehirli gaz kullanacakm.'' 1. Cihan Sava'nda bu en korkun maneviyat bozucu bir haber niteliindedir. Mustafa Kemal diyor ki: ''Ben dndm, buna kar koyacak herhangi bir tedbire ve vastaya o zaman Trk ordusu malik deildi. Derhal u fikri ileri srdm. Dman zehirli gaz kullansa da bize tesir etmez, nk onlar deniz kenarndaki dzlk ovada, biz ise daha ykseklerdeyiz. Bu haber ordu birlikleri arasnda yayld. Hakikaten dman ufak bir deneme yapt ise de, o srada rzgr istikametinin deimesi de bize yardm ederek, bu gaz belasndan kurtulmu olduk, bylece de erlerimizin maneviyat, bize inanlar kuvvetlendi.'' 10 Austos 1915 Conkbayr taarruzunu Mustafa Kemal btn ayrntlar ile defterine yazmtr. Sava alannda bir arapnel paras gsnn sa tarafna arpar; cebinde bulunan, babasndan kalma saati paralar. Bu suretle yaralanmadan sadece derince bir kan lekesi brakr. anakkale Cephesi'nde Gelibolu Yarmadas'nda Ordu Kumandan Liman Von Sanders Anafartalar Grubu 19. Tmen Komutan Mustafa Kemal iin Bakumandan Vekili Paa'ya 1915'de yle yazar: ''Albay Mustafa Kemal be ay nceki dmann ilk karaya k hareketinden beri 19. Tmen banda parlak ekilde savam ve ngilizlerin Anafartalar blgesinde son byk karma hareketleri karsnda en mkl bir anda kumanday zerine almtr... Bu grevi, byk bir cesaret ve bilgi ile baarmtr. Kendisini bu hususta takdir ettiimi bildiririm.'' Ayn zamanda Mustafa Kemal'in bu byk savata hizmetlerine muhakkak surette Trk ordusunun muhta olduunu, kendisinin ok mstesna kabiliyetli, yetkilerini kavrayan cesur bir kumandan olduunu da ifade eder. Birinci Cihan Sava'nda anakkale Boaz'n gemek veya Gelibolu Yarmadas'na batdan asker karmak isteyen tilaf kuvvetlerine kar, Trk donanma ve ordusu en iddetli mukavemet kudretini gstermitir. Bu savan en nemli stratejik yeri daima Boazlar blgesi olmutur ve yine bu sava boyunca Trk topraklarnn kilitli bir kaps, anakkale Boaz ve Gelibolu Yarmadas'dr. Bu cephenin karadan mdafaasnda Mustafa Kemal ilk askeri zaferini elde etmitir. Trk ve mttefik ordular iinde, Mustafa Kemal ismi bu vesile ile tannmtr. Arburnu ve Anafartalar galibi Mustafa Kemal, yllarca sonra bu sava safhalarn anlatrken, insan kayplarmzdan dolay byk hzn ve elem duyduunu tekrarlard. O, dmann nefes aln iitircesine, karlkl cephelerde bulunan ve savan deerli Trk subay ve erlerinin cesaret ve fedakrlklarn binbir rnek ile anlatrd. Fakat Anafartalar Grubu Kumandan Mustafa Kemal, insan olarak Trk ehitlerini ve dman llerini grd zaman (Austos 1915) hayatnn en ac dakikalarn yaam olduunu da gzleri yaararak

sylerdi. Bu taarruz ve mdafaa savalardr ki, Trk ordusuna tarih boyunca an ve eref kazandrmtr. Mustafa Kemal'in Nisan 1915'te Kemalyeri'nden verdii emir udur: ''Benimle beraber burada muharebe eden bilcmle askerler kat'iyyen bilmelidir ki, uhdemize tevdi edilmi namus vazifesini tamamen ifa etmek iin, bir adm geri gitmek yoktur. Hb istirahat aramann, bu istirahatten yalnz bizim deil, btn milletimizin ebediyen mahrum kalmasna sebebiyet verebileceini cmlenize hatrlatrm. Btn arkadalarmn hemfikir olduklarna ve dman denize dkmedike yorgunluk sr gstermeyeceklerine phe yoktur.'' Yllarca sonra Mustafa Kemal Atatrk, Trkiye Cumhuriyeti'nin Devlet Bakan olarak Marmara'daki bir gezintide iken, anakkale Boaz'n geip yarmadann bat kylarna doru gitmitir. Dman donanmasnn asker kard kylar, sra ile yakndan takip ederek giderken, Suvla limanna da girilmiti. Atatrk o gnleri yeniden yaar gibi anlatyor ve denizden grnen kara ksmnda Trk kuvvetlerinin bulunduu yerleri eliyle iaret ederek, izahat veriyordu. Bu kylar takip ederken birden bire denizden grnen bir geit yerine gzlerini dikmiti: ''te buras daimi top atei altnda, bizi tehdit eden yerdir. rtibat temin etmek iin geen askerlerimiz maalesef burada byk zayiata uramlardr'' dedi. Bylece Gelibolu Yarmadas'nn bat kylarn geminin yava bir seyriyle akama kadar dolat. Atatrk ehitlerimizi minnet ve kranla anmt. Bu sava sahasn karadan bir heyetle gezdiim zaman (1935) ok heyecan verici manzaralarla karlamtk. Bize izahat veren o zamanki savalarda bulunmu General Galib Trker'di. Conkbayr, Kemalyeri sanki yeni terk edilmi sava meydan gibi idi. Mermi paralar, kurun kovanlar, ayakkablar ve insan kemikleri... O tarihte ehitlerimizin ans iin kk bir Mehmetik ant dikilmiti. Dman kuvvetlerinin mezarlar geni sahay kaplyordu. Bizim de byk bir antmzn yaplmasn Atatrk'e sylediim zaman cevab u olmutu. ''Evet biz de Mehmetiimizi anmak iin byk, ok byk antlar yapmalyz. Fakat bu bir zaman ve imkn meselesidir. Bu topraklarn o zamanki ve bugnk Trk snrlar iinde kalmasyla Mehmetik en byk abideyi yurduna hediye etmitir'' demiti. Bugn burada byk bir ant dikilmitir. Bu Anafartalar sava Trk mdafaasnn etin bir rneini vermitir. Her iki tarafta da byk insan kayb olmu, fakat sonunda Birinci Cihan Sava'nn baarl savunmas ile, tilaf devletlerine ne denizden ne de karadan, Karadeniz'e ulaacak kaplar almtr. Bu durum mtareke (1918) tarihine kadar korunmutur. Mustafa Kemal bu sava esnasnda albayla terfi etmitir ve ad orduda olduu gibi, kamuoyunda da tannmaya balamtr. 1915 ylnn son aynda Mustafa Kemal dmann bu blgeden tamamen ekileceini tahmin ettiinden, bunu bir hcumla baarmay st kumanda mevkiine teklif etmitir. Fakat bu hareketin yaplmasna rza gsterilmeyince; 10 Aralk 1915'te de dman kuvvetleri bu karmada ilerlemeyi yapamadklar iin, oradan ekilmilerdir. Mustafa Kemal bunu tahmin ettii ve ngrd iin bu ekilmenin kendiliklerinden deil, malup edilerek olmasn askeri bakmdan daha uygun gryordu. anakkale ve Gelibolu Yarmadas'ndaki savalar iin pek ok yaynlar yaplmtr. Bu savata bulunan Urfal erler yerlerine dndkleri zaman, Mustafa Kemal'den o kadar bahsetmilerdir ki, mutasarrf Nusret Bey kamuoyunu ilgilendiren bu ismi bir caddeye koymu ve yaplan eme antna da Mustafa Kemal Paa diye yazdrmtr (1917). Memlekette ve d lkelerde bu vesile ile tannmaya balayan Mustafa Kemal hakknda, ngiliz Bahriye Nazr Churchill'in Anafartalar savalar hatratnda, O'nun kumandanlk vasflarndan sz edilir ve Trkln geleceine hkim bir deha olabilecei kaydedilir. 1915 ylnn sonunu, stanbul ve Sofya'da izinli olarak geiren Mustafa Kemal 14 Ocak 1916'da Edirne'deki ordu kumandanlna tayin edilir ve

anakkale'den dnen 12. Piyade Tmeni'nin banda trenle ve halkn sevgi gsterileri arasnda Edirne'ye girer. Bu kolordunun Kafkas Cephesi'ne gnderilmesi zerine (27 ubat 1916) Edirne'den ayrlan Mustafa Kemal, 1 Nisan 1916'da Silvan'da generallie terfi etmi olarak, Dou Cephesi kuvvetlerinin banda bulunur. Dou Cephesi ksm, Van Gl gneyinde apakur Boaz'na kadar uzanyordu. Dier tarafta Erzurum igal edilmi, III. Ordu, Trabzon, Bayburt ve Kop Da hattna ekilmi bulunuyordu. kolordu ile II. Ordu douya ve Ruslara kar yandan taarruza hazrlanyordu. Mustafa Kemal Paa, bu Kafkas Cephesi'nde savunma savalar yapm ve dmann Diyarbakr zerine ilerlemesine engel olduu gibi, Bitlis ve Mu'u da dman elinden geri almtr (6-7 Austos 1916). Bu baarsndan dolay altn kll imtiyaz madalyas kazanmtr. Ayn zamanda II. Ordu Kumandan Vekillii vazifesi de kendisine verilmitir. Bu esnada dier bir cephe olan gneyde ''Hicaz Kuvve-i Seferiyesi'' ad ile tekil edilmek istenilen kuvvetin kumandanlna, Mustafa Kemal Paa tayin edilmi (1917). Kendisi bu emri alnca Bakumandan Vekili Enver Paa'nn da bulunduu am'a gitmitir. Burada, Hicaz ve Suriye'nin askeri durumunu, zellikle cephelerdeki genel durumun tehlikeli olduu ve bunun iin esasl tedbirler alnmas gerektiini delilleriyle anlatmtr. nerdii esaslar yle idi: ''Derhal Hicaz'n boaltlmas ve toplanabilecek kuvvetlerle Suriye Cephesi'nin kuvvetlendirilmesi''. Bunu delilleriyle oradaki heyete anlatt iin, kabul edilmi ve bylece kendisine verilmek istenen vazifeye de gerek olmad anlalmtr. Mustafa Kemal Paa bunun zerine tekrar Kafkasya Cephesi'ndeki II. Ordu Kumandanl'na gitmitir. Suriye Cephesi tehlikeli durumu muhafaza etmekte iken, Badat' geri almak iin hazrlanan ''Yldrm Ordular Grubu'' Kumandanl'na Alman generali Falkenhayn tayin edilmitir. Mustafa Kemal Paa da (5 Temmuz 1917) bu gruba bal olan 7. Ordu'ya nakledilmitir. Ancak kendisi Alman kumandasnn askeri planlarn uygun bulmad gibi, i idareye karmalarna da raz olmuyor ve bu zihniyete kar geliyordu. General Mustafa Kemal bu fikirlerini delilleriyle raporlar halinde Osmanl hkmetine, sadrazama, bakumandan vekili ve Harbiye Nazr'na bildirmitir. Irak'ta yaplacak askeri hareketin de hibir sonu vermeyeceini gryordu. Hakikaten bu cephelerdeki durum gittike tehlikeli bir hal almakta iken, Sina Cephesi'ndeki ngiliz ordusu ve donanmas Filistin ve Suriye'yi tehdit eder durumda, hazrlk iinde idi. Buna kar ''Yldrm Ordular Grubu'' Kumandan Falkenhayn tarafndan tertip edilen askeri plann baar salamas mmkn deildi. Mustafa Kemal Paa, buradaki inceleme ve izlenimlerinin sonucu, bu tertiplerin baarl olmayacan ve memleketin genel zaafn, mlki idarenin artk gvenilemeyecek bir hale geldiini, ekonomik hayatn felce uradn belirten ve bunlara are olarak tavsiyelerde bulunan bir raporu hkmete vermitir (2 Eyll 1917). Bu nerileri kabul edilmemitir. Fakat O, yine rapora ek olarak, yeni tekliflerde bulunmutur (24 Eyll 1917). Madde madde aklad fikirlerinde I. maddenin sonundaki u cmle dikkate deer: ''Sava devam ettii halde karsnda bulunduumuz en byk tehlike, her taraftan ryen byk saltanat binasnn bir gn iten, birdenbire ve hep birlikte kmesi ihtimalidir.'' 4. maddede ise u sonuca varyor: ''Bu genel durumdan kacak sonu, artk her i bitmitir ve bulunacak bir are kalmamtr, demek deildir. Byle bir ktmser kanaatin, dmanlarn ve tehlikelerin en by olduunu aklamaya lzum grmem. Kurtulu ve yaama imkn var olup, ancak tedbirleri bulmak gerek'' diyor ve alnacak kararlar iin fikrini aklayarak devam ediyor: ''Askeri siyasetimiz, bir savunma siyaseti ve elimizde bulunan kuvvetleri ve bir tek neferi dahi son ana kadar saklamak siyaseti olmaldr. Bu siyasetin memleket dnda bir tek Osmanl neferinin kalmasna tahamml olamaz.'' Bu rapor uzundur. Btn alnacak tedbirleri aklar.

Bakumandanlk bu fikirlere katlmaz. Fakat az zamanda dmann stn kuvvetlerle taarruzu Filistin'in istilas ile neticelenir ve Kuds ngilizlerin eline geer. Mustafa Kemal'in askeri biyografyasnda u kayt grlyor. 9 Ekim 1917'de Suriye'deki 7. Kolordu'dan 2. Ordu'ya tayin ediliyor. 11 Ekim 1917'de ise izinli olarak ve tedavi maksadyla stanbul'a gelir ve 7 Kasm 1917'de genel karargh emrindedir. Bu srada yirmi gn srecek bir resmi ziyaret iin Almanya'ya gitmeye memur edilmitir. Bu suretle 1917 ylnn son aynda, Osmanl Veliaht M. Vahdettin ile Almanya mparatoru'nun ziyaretine gidilmitir, (15.XII.1917- 5.1.1918). Mareal Hindenburg ve General Ldendorf'la grmtr. Oradaki genel durumu da yakndan grme frsatn bulan General Mustafa Kemal, mttefik devletler iin gelecein malubiyet olacan aka sylemekten ekinmemitir. Almanya'dan dnnde hastalandndan, tedavi iin Viyana'da Karlsbad'a gitmitir. Burada geen bir ay zarfnda (Temmuz 1918) Mustafa Kemal memleketinin durumunu daha sknetle dnmeye ve areler aramaya, ayn zamanda pek ok kitap okumaya frsat bulmutur. Siyasi ve sosyal fikirlerinin olutuunu bu hatra defterlerinde kaydeder. Bu srada O'nun Suriye cephesi iin syledikleri, Osmanl ordusu aleyhine olarak gereklemi bulunuyordu. 5 Temmuz 1918'de padiah olarak devletin bana Vahdettin gemiti. Mustafa Kemal Viyana dn Filistin'deki 7. Ordu'ya yeniden tayin edilmitir. Fakat artk dman taarruzunun nne gemek imknsz haldedir. 7 Austos 1918'de Filistin ve Suriye zerinde stn kuvvetlerle hcuma geen dmana, Osmanl ordusu kar koyamayacak bir halde idi. Ayn zamanda yerli ahalinin de aleyhte hareket etmesi bu blgenin korunmas gln arttryordu. Yer yer savaa devam edilmi ise de, esas itibaryla bu askeri hareket bir ekilme idi. Ancak kumandanlarn dikkat ettii nokta, bu ekilmede askeri kuvvetleri fazla ypratmadan bir cephede toplayabilmekti. Bu arada Mustafa Kemal'in kumanda ettii 7. Ordu, Halep kuzeyinde Antakya evresindeki cepheyi tutmu ve dman geirmemekte baarl olmutu. Bu hat hemen hemen bugnk Trkiye snrdr. 30 Ekim 1918'de Osmanl devleti Mondros Mtarekesi'ni imza ettii vakit, Alman kumandanlarnn Suriye Cephesi'nden ayrlmas gerektiinden, Mustafa Kemal Yldrm Ordular Kumandanl'n almak mecburiyetinde kalmtr (31 Ekim 1918). O, bu durum karsnda ve zellikle Mondros Mtarekesi'nin uygulanmas bakmndan stanbul hkmetini uyaran telgraflar ekmi ve sadrazama tavsiyelerde bulunmutur. skenderun Liman'na iae bahanesiyle kuvvet karmak isteyen ngiliz donanmasna atele kar koyacan hkmete bildirmitir. nk onun inancna gre mtareke olduu zaman, ordu nerede tutunabilmi ise, dman askeri ne bahane ile olursa olsun, oradan ileri gememeliydi. Yldrm Ordular Kumandanl'n Adana'ya gelerek Liman Von Sanders'ten teslim alan General Mustafa Kemal, bu kuvveti toplayarak gney snrlarn her ne bahasna olursa olsun, korumay ngryordu. Mondros Mtarekesi'nin ordulara tebli edilmesi (2 Kasm 1918) zerine, Sadrazam zzet Paa'ya ektii telgraflarda, mtareke artlarnn arln ve msamaha edildii takdirde aleyhimize deiik uygulamalara sebep olabileceini, ar bir slup ile protesto ediyordu. Suriye snr meselesi zerinde ise, zellikle Antalya ve skenderun Liman iin tilaf devletlerinin harekete gemelerine kar geliyordu. General Mustafa Kemal mtareke hkmlerinden tamamen tedirgin ve hkmetin ne olursa olsun zaaf gstermemesini, taviz vermemesini istiyordu. Bu srada yazd telgraflar tarihi belge olarak ilgi ekicidir. stanbul hkmeti esasen bu esnada kararszlk ve zaaf iindedir. Fakat Mustafa Kemal'in bu tenkit tutumunu nlemek iin, hkmet, Yldrm Ordular Grubu ve 7. Ordu'yu lavetmeye ve kumandann da Harbiye Nezareti emrine almaya karar verir (Kasm 1918). Mustafa Kemal 13 Kasm 1918 tarihinde stanbul'a geldiinde tilaf donanmas savala geemedii anakkale Boaz'ndan mtareke artlarna gre gemi ve stanbul'a gelmi bulunuyordu. Mustafa Kemal Haydarpaa Gar'nda bu manzara karsnda yaverine unu sylemitir: ''Geldikleri gibi

giderler.'' Bundan sonra devlet merkezinde malubiyetin acs ile pek etin gnler geecektir. Bylece 1911-1918 yllar arasnda: Mustafa Kemal Atatrk'n meslek hayat, Osmanl devletinin son yllarnn tarihi olaylar asndan ilgi ekicidir. Mustafa Kemal mtevaz bir Trk ailesinin gelenekleri ortamnda doar, kendisinde ilk iz brakan ans, okula balamas iin aile iinde eski ve yeni grn tartlmasdr. Hatta bu ilerki yaantsna dahi etki yapacak bir olaydr. Ancak yetim kalan ve ailevi geim zorluklarna ramen dzenli renim devresini, askeri meslein en yksek seviyesi olan, Erkn- Harb (Harb Akademisi) snflarna kadar devam ettirmi ve mezun olmutur. Bu arada yabanc dil olarak da Franszcay renmi, stanbul'daki okul devrelerinde siyasi ve edebi cereyanlar yakndan izlemitir. lk vazifesi Suriye'de, sonra Makedonya'dadr. lk sava Trablusgarp'tadr. Balkan Sava'nn sonunda ise Edirne'nin kurtuluuna katld. I. Cihan Sava'nda anakkale mdafaasn Anafartalar'da yapar. Dou cephesinde Van, Diyarbakr, Bitlis ve Mu'u dmanlardan geri alr. Nihayet Suriye cephesi ve ekilme hareketi. Mtarekede rtbesi general ve ordu kumandan sfatyla stanbul'dadr. D grnte pasif, fakat gelecein siyasi hayatnn hazrl iindedir. te bu sava yllarnda hareketli hayat Mustafa Kemal'e memleketi tanmak frsatn verirken, vatan topraklarnn savunmasnda, korunmasnda glklerin en etin anlarn yaatmtr. Ayn zamanda bu blgelerdeki yerli halk yakndan tanmak frsatn elde etmi, memleketin eitli yerlerinden toplanan ordu mensuplarnn ise vatan uruna canlarn feda edilerine ac duyarak ahit olmutur. Bu tecrbeler kendisinde milli hislerin kklemesinde en byk etkendir. Bu sava yllarnda Mustafa Kemal'in kitap okuyarak nazari bilgilerini gelitirdii, kendi hatra yazlarndan anlalyor. Bylece zamann yaynlar kendisi iin yabanc kalmamaktadr. Devlet idaresi iin yeni belirli sistemlerin Trkiye iin uygulanacak durumunu, ekonomik meseleleri kendi kafasnda olgunlatrmtr. Sosyal durum iin ise yava ilerlemeyi deil, kkten deiikliklerle ada medeniyete eriilebileceine inanmaktadr. te 1881-1918 yllar arasnda Osmanl devletinin vatanda Mustafa Kemal, byle bir hayat tecrbesinden gemi ve milleti iin dndklerini uygulamak asndan giritii hareket, Trk tarihinde yeni bir devir amaya neden olmutur. 1919 ylnda da Trkiye'yi yabanc istilasndan kurtarmak iin millet birliini ve egemenliini ama edinerek siyasi ve askeri ynden idare etmitir. Bu yln tarihi olaylar her bakmdan ilgi ekici bir dnemi gsterir. Genel olarak yabanc igaller younlamtr. 15 Mays 1919'da tilaf donanmasnn destei ile Yunanllar zmir'e asker karmlardr. Bu, halk arasnda byk bir tepkiye neden olmutur. Btn igallere kar yer yer kar gelmeye alan Kuvay Milliye gruplar gerilla hareketlerine girimilerdir. Milli cemiyetler rgtlenmi, kongreler yaplmaktadr. Osmanl hkmeti memlekete hkim olma durumunu kaybetmekte olup sanki devletlerin isteklerini yerine getirmek iin iktidarda tutulmaktadr. Paris Konferans'nda yaplacak sulh antlamas, Osmanl devleti iin bir sonuca varmak istemektedir. Memleketin asl sahibi Trk milleti, basz, blnm, kuku iinde, genel durumu ho grmeyen bir haldedir. Kurtulu ve bamszlk fikirleri ancak blgesel ayrlklar iinde dnlebiliyor. Halbuki tarihi rneklerde bilindii gibi kk blgelerdeki siyasi kurulularn mrl ve bamsz olmalarna imkn yoktur. Bir taraftan memleketi kurtarmak iin olan bu hareketler ve yer yer rgtlenmeler mspet bir gelime gsteriyorsa da, dier taraftan d devletlere gvenen ve buna dayanarak yine memleketi blnmelere gtren uramalar vardr. Bu eitli fikir ve ynde alan gruplarn ounluu stanbul'daki merkezlerinden idare edilmektedir. te bu tamamen kark ve her bakmdan milli kuvvetlerin dalm bir ortamnda, memleketin fikir ve g kuvvetlerini birlie gtrecek halk egemenliine dayanacak bir Trk devletinin olmas zorunlu idi.

Bu olaylar esnasnda ordu kumandan General Mustafa Kemal 13 Kasm 1918'den itibaren stanbul'dadr. nk kendisi Suriye cephesinde Yldrm Ordular Grubu ve 7. Ordu Kumandan iken Mondros Mtarekesi'nin uygulanmasnda stanbul hkmetinin tutumuna kar gelerek anlamazla ve hkmetin emrini yerine gtirmeme durumuna girmitir. Oradan gnderdii yazlarnda siyasi ynden hkmete tavsiye ve dilekleri olmutur. Yldrm Ordular Grubu Kumandan ile 7. Ordu'nun lavedilmesi (7 Kasm 1913) zerine General Mustafa Kemal, Harbiye Nezareti emrine alnm, 15 Mays 1919'a kadar stanbul'da kalmtr. Bu zaman zarfnda yabanc igalinin milli benlii zedeleyen gsterilerine ve tutumuna da tank olmutur. Btn bu olaylar iinde Osmanl devletinin varl artk kabul edilemez durumda idi. 1) ngiltere himayesini istemek, 2) Amerika mandasn kabul etmek, 3) Blgesel ayrlmalarla egemenlii kurtarmak. Bu dnceler ve bunlar elde etmek iin olan abalarn Trk milli varl ve gelecei iin hibir surette yerinde olmad meydanda idi. te buna kar Mustafa Kemal diyor ki: ''Bir tek karar vard, o da milli egemenlie dayanan kaytsz artsz bamsz bir Trk devleti kurmak.'' nk stanbul'daki padiah ve hkmeti tilaf devletlerini gcendirmemek esasna gre hareket ediyorlar ve bu devletlerden biriyle dahi baa klamayaca inancn tayorlard. Dier taraftan halk ve aydnlar da bu zihniyette olmakla beraber, padiah ve halifenin btn zaafna ve kudretsizliine ramen ona kar sadakat ve ball esas kabul ediyorlard. Mustafa Kemal, padiah ile genel durum hakknda grm, fakat tamamen kiisel duygulara saplanan bir durumda grd devlet bakanndan midini kesmiti. Hatta stanbul'a ilk geldii aylarda hkmette grev alarak mtarekenin uygulanmasn nlemeyi dnm ise de bunda bir baar salayamayacan anlamtr. ''Trakya Paaeli'' Cemiyeti'nin bata bulunanlar ile de grt fikir udur: Dou ve Bat Trakya'y birletirerek Osmanl devletinden ayr bir siyasi kurulu yapmaya almak. nk onlar da Osmanl devletinin yklmakta olduunu gryorlard. Ama, ''Trakya Cumhuriyeti'' idi. Btn bu dank fikir ve hareketlerin rgtlendii devirde Mustafa Kemal'in son karar Anadolu'dan idare edilecek bir hareketin bana gemekti. te bunun iin bir grev bulunmutu. Samsun ve evresinde Trklerin balatt gerillay bastrmak. Lavedilmi Yldrm Ordular Grubu Kumandan General Mustafa Kemal'in Anadolu'da Dokuzuncu Ordu mfettiliine atanmasn tasdik eden irade km oluyordu (30 Nisan 1919) (3). Blge olarak da Svas, Van, Trabzon, Erzurum vilayetleri ile Samsun sanca snrlar iindeki yerlerdi. Bu mfettiliin emrinde iki kolordu bulunacakt. Biri, merkezi Svas'ta bulunan ve kumandan Samsun'a Mustafa Kemal ile beraber giden general Refet (Bele) olan 3. ve dierinin de merkezi Erzurum'da ve kumandan General Kzm Karabekir olan 15. Kolordu idi. Ancak yetki emrinde mfettilik blgelerini evreleyen ordu birliklerine de emir verebilecekti. Bunlar Ankara, Kastamonu, Elaz, Bitlis ve Diyarbakr'd. Fakat asl nemlisi bu yetkinin sadece askeri deil, ayn zamanda mlki olmas idi. Bu geni yetkilerin kendisine nasl verildiini Mustafa Kemal byk nutkunda da aklarken diyor ki: ''Bana bu yetkileri onlar bilerek ve anlayarak vermediler. Sebep Samsun ve evresindeki asayisizlii yerinde grp tedbir almak iindi'' diye kaydettikten sonra, ''Ben bu grevin yerine getirilmesi iin bir makam ve yetki sahibi olmay ileri srdm, bunda bir saknca grmediler. O tarihte Genel Kurmay'da grevli olan ve benim gayemi anlayan yetkili kiilerle grtm. Bunun iin bana mfettilik grevini buldular. Selahiyetnameye ait talimat da ben kendim yazdrdm'' diye kaydeder. Bu belge sonralar da sz konusu olduu zaman Mustafa Kemal, onu nasl arkadalar ile anlaarak hazrladn anlatmtr. 13 Mays 1919 tarihli Harbiye Nezareti'ne gnderdii yazda Dokuzuncu Ordu Mfettii sfatyla istekleri udur: 1) Mfettilik karargh mensuplarnn (14 kii) aylk maalarnn karlmas, 2) Mfettiliin fevkalade masraflar iin bir avans verilmesi,

3) En az iki binek otomobilinin lzumlu olduu. 4) Kararghn seferi kabul edilmesi. Mustafa Kemal bunlar yerine getirildiinde hemen grevi bana hareket edeceini de bildiriyordu. Mustafa Kemal zmir'in Yunanllar tarafndan igalinin ertesi gn 16 Mays gecesi Bandrma Vapuru'yla stanbul'dan, on drt kiilik karargh ile ayrlm ve 19 Mays'ta Samsun'a kmtr. Hayatnn 39. ylna bast ayda, General Mustafa Kemal, Trkiye'yi kurtarma ve yeni bir devlet kurma devrine girmitir. Samsun'a ktktan gn sonra stanbul'da sadaret makamna yazd rapor, milli kurtulu hareketimizin ilk fikri hazrlnn belgesidir. 22 Mays 1919 tarihli bu raporda ''Trkln yabanc idaresine tahamml olmadn, zmir'in Trklerce nemli vilayetlerden biri olduu, hibir yabancnn memleketimizi igaline raz olamayacan, askeri kuvvetle yaplan bu igalin geici'' olduunu ifade ettikten sonra, u program cmleyi yazyor: ''Millet birlik (yekvcud) olup hkimiyet esasn ve Trk duygusunu hedef tutmutur.'' Mustafa Kemal bu resmi belgede Osmanl hkmetine ok ak bir ifade ile kurtulu hareketinin birlie, milli egemenlie ve Trk milliyetilii fikrine dayanacan bildiriyordu. 1918 mtarekesinden sonra blgede kurtulu areleri aramak ve bylece hi olmazsa bir yar egemenlie kavumak iin rgt kuran veya Osmanl devletinden tamamen ayrlarak baka devletlerin himayesine girmek isteyen almalar karsnda Mustafa Kemal Atatrk, bu cmlesi ile hedef tayin etmi ve bir prensip koymu oluyordu: 1) Yurt byklnde birlik, 2) Demokratik esasa dayanan egemenlik, 3) Milli benlii kuvvetlendirecek Trklk duygusu. Bunun Osmanl hkmetinde hibir akis yapmad anlalyor. Bundan sonra Mustafa Kemal'in Havza'ya gidii yeni bir teebbse neden olacaktr (25 Mays - 12 Haziran). Havzallarla grrken ''Hibir zaman mitsiz olmayacaz, alacaz ve memleketi kurtaracaz'' diyor. 28 Mays 1919'da ise Havza'dan mlki amirlere, btn kumandanlara gnderdii bildiride genellikle igallere kar, zellikle zmir'den sonra Manisa ve Aydn'n da alnmas gelecek tehlikeyi daha da ak bir surette gsterdiinden, yurt btnlnn korunmas ve igalleri protesto etmek amalar ile milli gsterilerin daha heyecanl ve srekli bir surette mitingler halinde yaplmasn tavsiye ediyor. Ayn zamanda bu milli gsterilerin telgraflarla stanbul hkmetine, yabanc devletlere ve kamuoyuna duyurulmasn istiyor. Mays 1919'daki bu tek imzal belgeler ynl olarak tarihi deer tar. Bunlar ilk nce Osmanl hkmetine, onun esas rejimini kknden sarsan, milletin egemenlii fikrini yaymas, sonra yurtiinde milletin gsteri yolu ile medeni lleri amayan bir durumda igalleri protesto etmesi, nc olarak da silahl kuvvetlerin kk gruplar halinde gerilla taktii ile dman oyalamasn salamasdr. Fakat bunlarn en nemlisi asl ordu kuvvetlerinin savunmaya hazr bir duruma gelebilmesidir. stiklal Sava'ndan sonra (1920-1922) yeni bir devlet ekli olan cumhuriyetin (1923) kurucusu Mustafa Kemal, memleketin kalknmas iin Trk inklabnn nderi olmutur. *** II - MUSTAFA KEMAL ATATRK'N (1915-1916-1918) HATIRA DEFTERLER Tarih bilindii gibi, yazl belgelerin incelenmesi ile akla kavuur. Onun iindir ki, Atatrk Byk Nutku'nda belgeleri ilemi, fakat ayn zamanda o, devirlerin sorumlu ilerinin banda olduu iin meseleler ve ahslar hakknda fikir ve dncelerini de bildirmitir. Bu belge Kurtulu Sava ve Trkiye Cumhuriyeti'nin (1919-1927) yllarnn resmi bir

tarihidir ve Trk ulusuna ve dnya kamuoyuna hesap verme niteliindedir. Dier sylev ve demeleri de tarihi belgelerimizdir. Bu yazmda szn edeceim Atatrk'n kendi el yazlar ile olan 1915-1916 ve 1918 yllarna ait hatra defterleridir. zellikle okuduu kitaplardan yazdklar ilgi ekicidir. Tarihleme srasna gre birincisi ''Anafartalar Savana ait''tir. Yl 1915.(4) 1- Bu savaa ait tarihe diye balayan yazda (2 Haziran 1915-8/9 Austos 1915) tarihleri arasndaki Anafartalar, Arburnu Cephesi'ndeki 19. tmenin savunma savann aklanmasdr. Ayn zamanda kumandanlar arasndaki yazmalar da yer almaktadr. Defterlerdeki hatralara ek olarak ayn konunun devam baka bir el yazs ile eklenmitir. Bu blm 10 Aralk 1915 tarihine kadarki olaylar iine alr. Bu tarih Mustafa Kemal'in cepheden ayrlmasna rastlar. Bu yazl belgeler, Anafartalar Sava'nn belirli bir dnemi iin kaynak niteliindedir. anakkale Boaz'n 18 Mart 1915'te deniz kuvvetleri ile geemeyen tilaf devletleri, Galibolu Yarmadas'nn batsndan karaya asker kararak hcuma gemilerdi. te Anafartalar Sava'nda, bunun nlenmesi iin kar gelinmi ve Mustafa Kemal'in kumandasndaki kuvvetlerin baars ile bu vatan topraklar igalden kurtulmutu. Hatra yazlarndaki baz fikirler zerinde durmak istiyorum. rnein, bir sava durumundan sonra yle bir hkm veriyor Mustafa Kemal: ''Savata kuvvetten ziyade, kuvveti amaca uygun sevk ve idare etmenin nemli olduudur'' diyor. Atatrk btn askeri ve siyasi hayatnda sorumluluk duygusuna ok nem vermitir. Bu yazlarnda da yle bir fikri ileri sryor: ''Baz kumandanlarca sorumluluk ykn bakalarna ykletmek cihetlerine saplmaya baland fikrine bile dld. Hakikaten sorumluluk yk her eyden, lmden de ardr.'' Tarih iin u cmleleri yazyor: ''Tarih ne gzel aynadr. nsanlar, zellikle ahlakta ileri olmayan kavimler, en byk mukaddesat karsnda bile hasis hissiyata uymaktan nefislerini men edemiyorlar. Tarihin sinesine geen byk olaylarda bunlar iin de yetkili ve yapc olanlarn tavr ve hareketleri ve yaptklar iler onlarn ahlak seciyelerini ne ak gsterir.'' 27 Kasm 1915'te Mustafa Kemal Edirne'deki 16. Kolordu Komutanl'nda vazifelendirilir. Ancak, o srada Dou Cephesi'nde bir saldr zerine Bitlis, Ruslar tarafndan igal edilmitir. 2- Mustafa Kemal'in gnlk hatra defterlerinden, ikincisi de I. Dnya Sava'nda bu Dou Cehpesi'ne ait olandr. (5) Kendisi, Edirne'den Dou Cephesi'ne nakledilen kuvvetlerin banda bulunmutur. 1916'da (5 Mart 1332) karargh ve kurmay heyeti zel bir trenle stanbul'dan hareket ederek, Pozant'ya varlm ve orada ikiye ayrlan heyetin bir ksm Diyarbakr'a gitmitir. Bu yola devam ederken Mustafa Kemal, Mardin'de kaldklar 13/14 Mart 1916 gecesi tugeneral rtbesine terfii hakkndaki stanbul'dan gelen ifreli tebli ile general unvann almtr. Bu Dou Cephesi'nde Austos 1916'da Trk kuvvetlerinin taarruza gemesiyle, Mu geri alnm ve General Mustafa Kemal'in idaresindeki 16. Kolordu, Dou Cephesi'ndeki savalarda bu baary elde etmitir. te el yazs ile olan Hatra Defterleri bu olaylarn getii devreye rastlar. Bu yazlar 7 Kasm 1916 gn balar ve ayn yln 24 Aralk gnnde biter. Silvan'dan Bitlis'e gitmek zere hareket edildiini yazarken yol boyunca grlen hazin manzaray ackl olarak anlatmaktadr. Alktan lm olanlar ve dier feci manzaralar. Bir taraftan da ktalarn durumu ve bunlarn denetlenmesi, ordu mensuplar ile grmelerini yazyor Atatrk. Bitlis ve Mu'un geri alnmas iin nasl bir stratejik plan hazrland aklanyor.

Bu hatra defterlerinde kendi shhatine ait kaytlar da vardr, rnein ksrkten sknt ekmesi gibi. Ancak, ben burada okuduu kitaplar hakknda yazdklarn ve baz sosyal durumlar hakkndaki fikirleri zerinde duracam. 19 Kasm 1916 gnk yazsnda, shhatinin iyi olduunu ve ordu mensuplarnn aylk meselesini ve askeri durumu kaydettikten sonra okuduu kitap iin yle yazyor: ''Alphonse Daudet'nin ''Sapho-Moeurs Parisiennes'' namnda canm skldka okuduum roman bitirdim.'' 20 Kasm 1916'da ordunun durumu hakknda rapor yazyor ve yarn Bitlis'ten ayrlabilirim diyor. Bir cmlesi de aynen yle: ''Shhatin muhafazas iin bilhassa diman revnak iin alkol almamak.'' 21 Kasm 1916'daki (8 Terin-i Sni 1332) yazsnda da yle yazyor: ''Saat 05.00'te kalktm. Hareket mnasebetiyle eyalar topland. Yaverin odasnda, Bitlis'in bana Pompei harabelerini hatrlattn ve Ninova harabeleri mnasabetiyle tarihten bahsolundu. Abbasi halifelerinin ban yiyen kumandanlar, Hal Seferleri mnasebetiyle Avrupallarn Dou medeniyetinden yararlanmalar, Seluki Trklerin, Osmanl Trklerinden evvel Bulgaristan'a Varna civarna gemi olmalar... Saat 04.00'te Bitlis'ten hareket. Yolda gelirken zihnimden geen eyler: Yalnz ba ile selam vermek. Kumandanlar ktalarnn ruhi hallerini bizzat ilerine girmek suretiyle anlamal, bu suretle daha emniyetle emir verilebilir. st rtbedekiler emirlerinde olanlarla konumal, serbest sz sylemeye altrmal. Bu tutum faydal ve gereklidir. Baz askeri meseleler (Terbiye-i Ruhiye ve Usul-i Muaeret-i askeriye) hakknda bir eser yazaym. Bunun iin Franszca bildiim bir eser var. Onu da evvela okuyaym ve buna ait esasl sorular btn subaylara vazife olarak vereyim. nemli noktalar hakknda baz byk kumandanlarn fikirlerini de isteyeyim.'' 22 Kasm 1916 (9 Terin-i Sni 1332 aramba) Kurmay bakan ile kadnlarn rtnmesinin lav ve sosyal hayatmzn dzeltilmesi hakknda konuma: 1) Muktedir ve hayat bilen anneler yetitirmek. 2) Kadnlara serbestisini vermek, 3) Kadnlarla beraber olmak, erkeklerin ahlak, fikirleri, hissiyat zerinde etkendir. Gece saat 12.00'ye kadar sohbet. Resmi selamn merhaba tarznda elin gse konulmas eklinde. Talimnameden mar kaldrp yr: Dier gnlerdeki yazlar askeri ve yresel bilgiler vermektedir. 2 Aralk 1916 Cuma gn notlarnda ise u kitab okuduunu kaydediyor: Tarih-i slamn birinci zeyli ''Allah' inkr mmkn mdr?''(6) 2 Aralk 1916'da ayn eseri okumaya devam ediyor. Bir de iki yetim ocua hsan ve mer'e ''Yaamak Kavgas'' namndaki Mehmet Emin Yurdakul'un iirlerini ezberletiyor. Gnn olay olarak da unlar kaydediyor: ''Evden kmadm. Ordu kumandanna Van hareket mfrezesinin hareket-i atiyesi hakknda bir rapor yazdm... 3 Aralk 1916'da (20 Terin-i Sni 1332 Pazar) ise yine ayn kitab okuyor ve bitirdiini kaydederek u notlar yazyor: ''Btn filozoflarn trl dinlere mensup olanlarn hepsi ruhun var olduunu ve olmadn, ruhun ve cismin bir veya ayr olup olmadn, ruhun yaayp yaamadn inceliyor. Bunda, ilim ve fenne dayananlar olumlu. mam Gazali, bn-i Sina, bn-i Rd gibi slam bilginlerinin beyanlar baya telakkiden bsbtn bakadr; yalnz ifadelerinde ok rumuz var. Dindar mtefekkirler kaideleri, ilim ve fenni, felsefeyi, anlaylar, eriat tefsir iin evirip evirmeye gayret etmiler.'' Bu kitap incelendiinde pek ok yabanc kaynaklara da bavurulmu olduu grlyor ve isimler, terimler de Franszca yazlmtr. Dier gnlerde yine nerelere gittiini ve askeri durumu aklyor. 10 Aralk 1916'da yeni okuduu bir kitaptan bahsediyor: Namk Kemal'in Siyasi Makaleleri. ''kinci kitabn sonunda idim, bitirdim''. ...Kemal Bey'in Tarih-i Osmani'sine baladm.

Yemekten evvel Emin Bey'in Trke iiriyle Fikret'in Rbab- ikeste'sinden ayn alanda baz paralarn okuyarak, bir karlatrma yapmak istedim. kisi de baka gzel. Ancak Trke olanda da, dierlerinde de ayn derecede Arapa, Farsa kelimeler var. Fark, biri parmak hesab, dieri deil. Bundan sonra 23 Aralk 1916'ya kadar olan yazlarda, blgede gittii yerleri ve kimlerle grtn ve sava durumunu kaydediyor. Bu Dou Cephesi hatra defterleri bize tarih bakmndan u bilgileri vermi oluyor: Birincisi bu blgelerin corafi durumu ve yer adlarn belirterek nerelere gittiklerini, sonra askeri durum, igal edilen yerlerin geri alnmas iin yaplan plan ve orada bulunan ahslarn isimleri yer alyor. Fakat ben burada zellikle okuduu kitaplar ve bunlar zerindeki fikirlerini belirtmek istedim. Bu kitaplar yannda m gtrmtr? Yoksa orada m elde etmitir? Bunlara dair bir bilgimiz yok. Fakat Atatrk'n her zaman okumaya merakl olduunu ispat eden bir belge niteliindedir bu hatra yazlar. MUSTAFA KEMAL ATATRK'N ALTI DEFTERE YAZDIKLARI General Mustafa Kemal Atatrk'n ve Karlsbad ve Viyana'da ''Geen Gnlerim'' bal altnda 30 Haziran 1918 Pazar gnnden 28 Temmuz Pazar gnne kadar alt deftere yazd anlarnn sonu yle bitiyor: ''Karlsbad'da geen gnlerimin anlarn btnyle ve olduu gibi bu defterlere geiremedim. Bunun iki nedeni var, birincisi yeterince yaz yazmak iin vaktim olmad. kincisi her dndm, her yaptm, yani btn fikirlerimi ve hayatmla ilgili srlar bu defterlere nasl emanet edebilirdim? Hatta bu yazdklarm bile bir gn, ihtimal pek yakn bir gnde yok etmeyecek miyim? imdiye kadar hep yle olduu iindir ki, anlarm toplayan bir derlemem yoktur.'' te yok edilmemi olan bu an defterlerini, 1931 ylnda tarih almalar srasnda Atatrk'n ankaya'daki eski kkn ktphanesinde buldum ve okudum. Kendisine gsterdiim zaman pek duyguland. Ancak ileride yaymlamak zere baz aklamalar da yaparak, o zaman bana saklamam iin verdi. Bunlardan yalnz altnc defter bir sayfa olarak Viyana'da yazlmtr. Dier defterler gn gnne tutulmu notlardr ve hatta saatler de kaydedilmitir. Karlsbad'a tedavi iin giden General Mustafa Kemal'i, Dr. Vermer ilk muayenesinde, uygulayaca tedaviyi ve alaca ilalar saatleriyle gstermitir. Doktorla ilk konumasnda ekmek iin yle bir konu geiyor: ''Doktor gda sorununu dzenlerken ekmek konusundan da sz edildi. ''Tabii beraberinizde un getirdiniz'' dedi. ''Hayr'' dedim. ''O halde burada ekmek bulamayacaksnz, nk hkmet yalnz yerlileri doyurmakla zorunludur, yabanclar deil.'' Mustafa Kemal cevap veriyor: ''yle ise doktor, benim burada oturmaklma imkn yoktur. Hemen yarn memleketime dneyim. Bizim memleketimizde yabanclar yerlilerden daha ok harcamada bulunmaktadr. Ben de hkmetim katnda yabanclara ekmek verilmesine engel olunmasn nereyim.'' Bu szleri zerine doktor, kendisi bunu karlayacak kolayl salayacan sylyor. Ancak Mustafa Kemal Atatrk bir de unu kaydediyor: Rtbesinin general ve yann da 36-37 olduunu renince, doktor biraz hayret ediyor ve soruyor: "Siz pek abuk general olmusunuz, sizin memleketinizde sizden baka gen general var mdr?" Kendisi u cevab veriyor: "Benim ve benzerlerimin pek gen kabul ettiiniz yata general oluumuz, herhalde olaylar ve olaanst gelimelerin bizi, gerekletirmeyi salad nemli grevlerin vatana pek yararl oluundandr.'' Atatrk'n bu anlarnn birinci sahifesi 30 Haziran - 1 Temmuz 1918 tarihi ile balyor. Hepsi 158 sahifedir. Eski harflerle yazlm olmasna ramen yabanc isimler Latin harfleriyle konmutur. Defterler 21 boy ve 15 santim enindedir.

13 Temmuz 1918 Cumartesi'den 14 Temmuz 1918 Pazar'a kadar olan ksm (s. 94-134) tamamen Franszca yazlmtr. Dier sahifelerden de Franszca cmleler vardr. 15 Pazartesi - 20 Cumartesi'ye kadar alt gnlk olaylar ise yazlmamtr. Anlarn ilgi ekici noktalar yledir: Tedavi ksm, gezintiler, Trk ailelerle byk otelde kadnl erkekli eitli konular zerinde konumalar. Bu arada zellikle memleket sorunlarnn durumu, sosyal konular, askerlik ve savalar hakknda aklamalar. 5 Temmuz 1918 Cuma gn (s. 43) Cemal Bey ve arkada gelerek yeni padiahn tahta getiini haber veriyorlar. Bu mesele zerinde baz dncelerini kaybeden General Mustafa Kemal Atatrk, yeni padiah veliaht iken Almanya gezisinde (1917) tanm olmasn da hatrlatarak haber verenlere yle dediini kaydediyor: "Teessr ve teessf ederim". Bu iki kelimenin anlamn da kendi kendine aklamaya giriiyor. Kendisi Karlsbad'da genellikle Franszca konumay tercih etmektedir ve bir Franszdan ders almaya baladktan sonra anlarn o dilde yazyor. Bu yazlar zerinde dzeltmeler vardr. Bununla beraber Almancay gnlk hayatta karlatklar ile konumakla yetinir. Fakat sonradan ders ald da anlalyor. 20 Temmuz'da derse son veriyor. Bu anlarda baz kimselerle konumalarnda, grlerini orada bulunanlara nasl anlattn da ok etrafl olarak aklamaktadr. 19. sayfada (2 Temmuz 1918) Emin Bey Bulgaristan hakknda bir soru soruyor, bunun zerine "Siysat" bal altnda Bulgaristan'da bir yl kald ataemiliterliinde tand siyasi ahslarn grlerini aklyor. Malinoff hakknda yle der: "Zeki, ftin, kymetli bir ahsiyet olarak tanmtm. Rusofildir. Radoslavoff kabine reisi olduu ve Avusturya siyasetini takip ettii grltl gnlerde kral, Malinoff'u her zaman kabul ederek yumuak tutumu ve hoa davranlaryla idare ediyordu. Bulgaristan'da eitli partilerin birbirleriyle mcadelesi ile beraber aralarnda adeta memleket ve milletin gerek refah ve mutluluu hangi siyaseti hangi davran gerektiriyorsa o politikann adamlar, o gn ii ynetenler olur. Muhalifler gereinde bu konuda yardm bile ederler"... Bu konuda I. Cihan Sava'ndan Bulgarlarn durumu ile Trk Osmanl devletine ve ne gibi bir hareket tarzn ele alacamz, askeri bakmdan aklanmaktadr. Bu konuda Mustafa Kemal, Cemal Paa'ya Silvan'dan bir dizi mektup da yazdn kaydediyor. Bu konu iinde gnn siyaseti bakmndan ve gelecek iin ok ilgi ekici bilgiler vermektedir. 6 Temmuz Cumartesi akam Trk ailelerle yemek yedii otelde, Emin Bey'in ve einin ilgisini eken askerlik konularnda yle konutuunu defterine yazm: "Kumandanlarn en byk cesareti sorumluluktan korkmamalardr. Gerekte sorumluluun arln ben kendi zmde denedim. Namuslu ve izzetinefis sahibi bir kumandan iin lm hibir vakit hatra gelmez, onu dndren, yaplanlarn isabet ve de isabetsizliidir. Tersine bir ricat manevras iin kumandann da kararlarnda pek byk bir isabet ve derin gr olmas gerekmektedir. Bizim ordumuzu felaketlere srkleyen ounlukla ricat manevras iin azim ve karar sahibi kumandanlarmzn yokluu olmutur. stn dman taarruzu karsnda ounlukla kumandanlar, askerin kendi kendine yerlerini braktklar zamana kadar karar vermekten korkarlar ve sonra da ricati kabahat ve askeri kabahatli grrler." Buna rnek olarak da Mu Cehpesi'ndeki harekt aklamaktadr. Ayn zamanda diyor ki: "Ben askerin yetitirilmesinde her zaman ruhsal ve manevi duruma ok dikkat ederim. Gerekten bu hali birok kez ben de grdm. Bunun eitli milleri ve nedenleri olabilir. Kumandanlarn gerekiliine ve yrekliliklerine ve kendilerinin gvenlerine egemen olu dereceleri pek byk nem tar" (s. 52-55). Bundan sonra anlarndan baz rnekler veriyor. Yine ayn toplantda sosyal durumumuz o gnk Avrupa hayat ile karlatrlmaktadr. Bir Trk hanm buradaki durumu gstererek diyor ki: "Bu hayatn bizde yerlemesi ne kadar zor".. Buna karlk u notu yazyor Mustafa Kemal: "Dedim ki ben her vakit sylerim, burada da bu vesile ile belirteyim. Benim

elime byk salhiyet ve kudret geerse ben sosyal yaammzda istenilen devrimi bir anda bir "Coup" ile uygulayabileceimi sanyorum. Zira ben bazlar gibi halk anlayn bilenlerin kavraylan yava yava benim anlaymn lsnde dnme ve tasarlamaya altrmak suretiyle, bu iin yaplabileceini kabul etmiyor ve byle harekete kar ruhum isyan ediyor. Neden bu kadar yllk bir yksekretim grdkten, uygar yaam ve toplumu inceledikten ve zgrln elde etmek iin hayat ve yllar harcadktan sonra neden cahiller derecesine ineyim? Onlar kendi dereceme karrm. Ben onlar gibi deil, onlar benim gibi olsunlar. Bununla birlikte bu konuda incelenmesi gereken baz noktalar var, bunlar iyice deerlendirip kararlatrmadan ie balamak hata olur" (s. 57). Bu konuda daha uzun dnceler ve grlerle devam etmektedir. Kadn ve erkek ilikileri, uygar yaayn gereksinimleri incelenmektedir. 63. sayfada yle bir balant yapyor: "Szn ksas sonu: Bu kadn sorununda cesur olalm, kukuyu brakalm. Alsnlar. Onlarn dimalar gerek bilgi ve sanat ile bezensin. ffeti, bilimi salkl biimde aklayalm. eref ve haysiyet sahibi olmalarna birinci derecede nem verelim..". Mustafa Kemal anlarnda bunlara benzer daha pek ok grler ileri srmekte ve aklamalar yapmaktadr. Btn bu anlar yazd sre iinde, kendisinin birtakm kitaplar okuduunu da kaydediyor ve onlardan cmleler aktaryor ve bu grlerinin aklamasn yapyor. Szgelimi ilk okuduu "Andre Beaumier"nin "Rvolte" adl kitabdr. smini vermedii bir kitaptan naklettii bir paragrafta gen bir kzn felsefe profesr olan amcasndan sosyalizm hakknda izahat istediini yazarken, "Individualisme, conservateur, rvolutionair kelimelerini sralarken her eyi inkr eden profesrn, muhafazakr olduunu syleyen kza u cevab verdiini yazar: Asla. Srekli deiikliklere mahkm olan bu kinatta bir eyi olduu gibi korumak nasl mmkn olur? Conservateur o adamlardr ki nehrin suyunu elleri iinde saklamak isterler. Onlarn parmaklarnda bir para amurdan baka bir ey kalmaz". Grme yle devam ediyor. Gen kz o halde Conservateur deilseniz rvolutionair'siniz dedi. Profesr: Hayr canm! - O halde sosyalist. Prof. u suretle cevap veriyor "Conservateur deilim. nk eskimi krlm bir lemi koruyamam, rvolutionair deilim nk houma gitmeyen ve zaten yalnz bana deien bir lemde hibir eyi deitirmeye gl deilim. Sosyalist deilim, deiiklikleri olmadan nce grmeye gcm yetmez ve sosyalizmin ikinci safdillilii de udur: Bu tutkun, kendinin etkin olduunu sanr. nc budalal sosyalizm projelerini dzensizliin stnde sanr ve rastlantlara bir dzen vereceini iddia eden hibir adam olamaz ki, bir etkinlie sahip olsun ve baz kelimelerin etkileri srekli olarak dndklerinden baka trl ekil alr" (s. 88-89). 8 Temmuz 1918 Pazartesi gnk yazlar ok ksadr ve u notlar sralyor: "Bugn kayda ve incelemeye deer aadaki konular var, fakat vaktim olmad iin yalnz not etmekle yetineceim. 1- Cemal Paa'nn durumu, izledii yaama tarz iin varlk kaynaklar. 2- Talt Paa'nn Cemal Paa'ya sert ve souk davrannn sebebi ne olabilir? 3- Enver Paa bana kar ne politika izliyor. Buna kar ne karar vermeliyim? 4- Yeni padiah ne gibi davranlarda bulunabilir? 9 Temmuz 1918 Sal, Ramazan Bayram'nn birinci gn. Bayram tebrikine gelen Cemal ve Hsn Beylerle gryor. Bu sefer notlar unlar: 1- Osmanl devleti nasl bir siyaset izlemelidir? 2- Trklk lks. 3- Arabistan, Trkistan hakknda ve tutsak milletler hakknda izlenecek grler ne olmaldr? 4- Devlet adamlarmzn memleket hakkndaki bilgileri. 5- Aarn toplanmas yollar. Emanet, ihale ve kesin vergilendirme (Msr'da).

6- smail Fazl Paa konusu. 7- Cemal Paa konusu. Bu notlarn cevaplar yazlmam, yalnz 10 Temmuz 1918 aramba, 11 Temmuz 1918 Perembe gnleri iin yle bir kayt var: "Bu iki gn yazmayacam. Birok anlarm gibi bunlarn da unutulmasnda ne zarar var. Yalnz u kadar diyelim ki insanlar gerei hep gizlerler." Defterlerin Franszca blm zellikle ilgi ekicidir. Burada ordumuzun son savalardaki durumu ok gereki ve objektif olarak anlatlmaktadr. Mustafa Kemal Atatrk'n bu be an defterinde I. Cihan Sava sorunlarna az deinmekle birlikte, kendisinin ruh haletini, memleket sorunlar zerindeki dnce ve aklamalarn, sosyal konulardaki grlerini okumak mmkndr. Trk ailelerinin de bulunduu bu tedavi ehrinde General Mustafa Kemal o evreden de dostlar edinmitir. Onlarla konutuklarn yazarken davranlar hakknda da fikirler ileri srmektedir. Atatrk'n bu bir aylk hayat, bize geleceini hazrlayan fikir hareketlerini aksettirmesi bakmndan nemlidir. *** III- MUSTAFA KEMAL ATATRK'N KARLSBAD'DA ''GEEN GNLERM'' BALII ALTINDAK YAZILARI 30 Haziran 1918-1 Temmuz 1918 ''30 Haziran 1918 Pazar gn leden sonra saat 07.30'da Karlsbad istasyonuna muvasalat edildi. stasyonda muvasalatma intizar eden otel kapcsnn getirdii arabaya eyalarmz da tahmil ederek, ihzar edilmi bulunan ikametgha gelindi. Cottage Sanatorium doktorlarndan Markotein'in Karlsbad'da bulunan dostu doktor Vermer'e vuku bulan tavsiyesiyle, mumaileyh tarafndan bulunan ikametgh adeta hususi bir evden ibarettir. smi Rudolfs Hof olan bu ikametgh otel Pupp mebanisi ittisalinde ve byk hamamn karsndadr. Doktor Vermer mezkr evde benim iin bir salon, bir yatak odas, bir uak odas (bir emirber neferim evki iin) ve hamamdan ibaret aksam haftal 140 krona tutmu. Ben ilk nazarda memnun olmadm. Pupp ve buna mmasil mebani-i liye ve mdebdenin aaas ve mebani-i mezkre dahillerindeki hametin yannda hemen ittisalinde onlara nisbeten basit kalan bu benim yeni ikametghm o kadar cazip grnmedi. Yarm saat sonra ayn zamanda beni tedavi etmesi de kendisine yazlm olan Vermer geldi. kametgh hususunda neesizliimi gizleyemedim. Elli bir yanda henz teehhl etmemi bulunan doktor, ciddi ve tecrbekr bir vaz ile bana dedi ki: - Sen buraya ciddi bir kr yapmak iin mi geldin, yoksa lks ve debdebeli grltler iinde zevk etmek, yorulmak iin mi? Ne istiyorsunuz, ite sakin ve rahat bir apartman! imdi msaade ediniz sizi muayene edeyim ve suret-i hareketinizi izeyim. Greceksiniz ki dediim eyleri harfiyyen takip edince baka bir ey dnmeye vakit bulamayacaksnz. Ben, artk sz uzatmadm. Doktor vazifesini yapt ve nihayet takip edeceim program yazp braktktan sonra yine grrz dedi gitti. Program udur: Ufak izahat Mahallinde bir bardak bu sudan iilecek 7 h. Marksbrn " 7 20 Mhlbrn Sabah kahvalts 8 20 Th ou Coff, Cacao, 20 oufs, beure Birer gn mnavebe ile 10-11 Bain de boue (Moor) Kompres evde 11-12 Compresse de boue (Moor) le taam 12-1 Poisson-Viand-lgumes, fruit,

compote, mehlspeise, krattoni stirahat Repos. Bir bardak su 3 1/2 ou 6 h Mhlbrn Kk yemek sabah 4-5 Comme le matin kahvalts gibi Akam yemei 8 h Poisson, poulet, omelette, entremets, compot, lgumes laitage (riz ou semoule au lait) Yatarken bir bardak su 10 h Telsenquelle froid Doktor gda meselesini tayin ederken ekmek mevzuubahis oldu. - Tabii beraberinizde un getirdiniz... dedi. - Hayr dedim. - O halde burada ekmek bulamayacaksnz. nk burada yalnz yerlileri hkmet iae etmek mecburiyetindedir. Ecanibi deil. - yle ise doktor benim burada oturmaklma imkn yoktur. Hemen yarn memleketime avdet edeyim. Bizim memleketimizde ecanib yerlilerden daha ok istihlakatta bulunmaktadr. Ben de hkmetim nezdinde ecanibe ekmek verilmesine mmanaati teklif edeyim. Neticede doktor bizzat un veya ekmek bulmay deruhte etti. Muayene esnasnda yam sordu. 36-37 yanda olduumu syledim. Hayretle: - Pek abuk general olmusunuz. Sizin memleketinizde sizin sinninizde baka gen general var mdr? Harbiye nazrmz da gentir dedim. Bu sual karsnda kaldm zaman 21 sene Msr'n Kahiresi'nde bulunmak ve Arapay lisan- maderzadi gibi grmek tecrbe ve tetkikatnda bulunmu olan ve bu itibarla ark, arkllar az ok tanm olduuna phe olmayan Doktor Vermer'in, iinden, zavall Trkiye bu ocuklarn eline dmek iin ne hale gelmi bulunmalsn, dediini hisseder gibi oldum. - Doktor, dedim, bizim ordumuzda ihtiyar generaller de vardr. Benim ve emsalimin pek gen kabul ettiiniz sinnde general oluumuz, herhalde ahval ve hadisat- fevkaladenin bizi ifasna myesser eyledii vezaif-i mhimmenin vatana pek nafi oluundadr. Gece Rudolfs Hof direktrisi ihtiyar madamn buldurduu bir iki kap yemei yedikten sonra, ertesi gn mutadm hilafnda olan erken kalkacam dnerek yattm. Kapc saat 05.30'da kaldracakt. Saat 07.00'de su iilecek mahalde bulunabilmek iin 1-2 saat evvel kalkmaklm ihtiyatkr buldum. Tren yorgunluuna ramen derhal uyuyamadm. Apartmann vaziyet-i umumiye ve dahiliyesi ve burada kalp kalmamak fikri zihnimi igal ediyordu. Salona muttasl kk bir oda nazar dikkatimi celbetmiti. Bu odann da ilavesiyle apartman tevsi ve biraz tanzim ettikten sonra alabilecei ekli dnyor, bir taraftan Imperial ve Pupp otellerinin azamet-i hayatna karmak, dier taraftan bu kuytu mahalde, sknetli apartmancn iinde gayr mekuf kalmak hususlarnn mcadelesini dinliyordum. Nihayet dalmm. 1 Temmuz 1918 Pazartesi Hanenin, Josef isminde kapcsnn, hi anlalmaz bir aksanla kapy vurarak bir eyler sylemekte olduunu iitmekle uyandm. Akamdan tembih ettiim iin uyandrdn hatrladm: - Ya, ya! diye seslendim. Bu kadar erken kalkmaya almam olan neferim evki de, mklatla yatan terk ederek geldi. Tra etti. Fakat bu erkenciliin mahmurluunu bertaraf edebilmek iin behemehal bir hamam almak lazm geldiine kani oldum. Onun da hazrlanmasn bekledim. Nihayet tuvaletimizi ikmal ederek

saat 07.00'de evden kabildim. Josef bize delalet edecekti. Direktrisin iare ettii su barda elinde olduu halde evki de beraberdi. 10 dakikada Marksbrn'e geldik. O civarda btn sokaklar kadehler ellerinde erkek ve kadnlarla mali idi. Ben de Josef vastasyla kadehimi doldurttum ve umuma tabi olarak yudum yudum imeye ve ayn zamanda Mhlbrn istikametinde yrmeye baladm. ki menba arasnda 500 adm kadar bir mesafe vardr. Ben birinci kadehi itikten sonra 20 dakikalk zaman kazanmak iin yrmeye devam ettim. kinci menbadan dahi kadehimi doldurttuktan sonra kapcya izin verdim. evki de sivil olarak, iki menba arasndaki sahada dolamaya devam ettik. Kadehim bittikten sonra evki'ye verdim ve onu eve gnderdim. Ben saat 08.00'e kadar dolatm. Dier bir menba havi binann dahilinden musiki sadas iitiyordum. Oraya girdim. Medhalden sonra ortasndan elale eklinde scak su fkran bir havuz, etrafnda buhar ve su serpintilerinden salarn ve elbiselerini beyaz empermeabl serpu ve mantolarla muhafaza etmi gen, gzel ehreli kzlar, ellerinde pek uzun sapl ve bu saplar zerinde mteharrik marapalarla su tevzi ediyorlar, daha ileride gayet uzun bir salon halk musiki naamatna perev olarak sadan sola devrediyor, baz kimseler de kenarlarda ve ortadaki banklara oturmular... Ben de devre kartm. Saat 08.00'e yakn sabah kahvaltsn yapmak iin otel Pupp'n lokantasna gittim. Bahede oturdum. 21 numaral gzel bir kzcaz, ne istediimi sordu! Tereya yok, ekmek yok, eker yok, st yok. ekersiz ay, iki yumurta ve bal getirdi. Neferim cebime yolda ufak bir para kuru ekmei sokmu, onunla meseleyi hallettik. Oradan eve gittim. Yeni fikir... Karar Salonun ittisalindeki oday atrdm. Kk, fakat bir bro ekli alabilirdi. Direktris'in muvafakatiyle btn evin odalarn ve eyalarn grdm ve dedim bu oday da alacam, burada benim tarif edeceim gibi bir bro ve dier salon ve yatak odas vesaire de benim tasrih edeceim ekilde tefriat ve tertibat yapar msnz? Uzlatk ve derhal neferim ve ben bizzat almak suretiyle, btn evin kz erkek hizmetilerini altrarak matlubu temin ettim ve benim apartmanmn ev ile olan ittisal medhalini de bir sanatkr celbederek bir perde vastasyla katettim. Burada kalmak karar verilmiti. Doktorun program mucibince bir kadn saat 10.00'da Compresse yapmak zere byk bir kese derununde amur getirmiti. Evin tertibatyla olan itigal, compresse'i saat 12.00'ye tehir etti ve pek aceleye geldii iin, ancak programm daha ilk gnden bsbtn bozmamak iin tatbik edilmi oldu. Faidesinin derecesini Allah bilir, ben herhalde bir ey anlamadm. le yemeinin teminini dnyordum. Bir saat sonra da pupp'n restoranna gittim. Tekmil masalar megul. ki kiilik kk bir masann yannda durdum. Bo olan bu masann da zerinde herhalde rezerve edilmi olduunun yazl olduunu anladm. Fakat anlamamazlktan gelerek, o esnada oradan geen Herr Obert'e rezerve midir dedim. Almanca olarak saat 1.30 iin dedi. Anlamamazlktan geldim. Franszca bilir misiniz dedim. - Evet, dedi ayn eyi Franszca tekrar etti, fakat siz o zamana kadar yemeinizi ikmal edersiniz dedi. Hemen oturdum. Bu defa cebimde getirdiim ekmekle iyi bir yemek yedim. Herr Obert'e fazla pourboire verince lokantann marnileyhi, - Yarn kata terif edeceksiniz. Yarn en muvafktr dedi. Muvafakat ettim. smimi, daha dorusu masay angaje etmek iin knyemi sordu, syledim. Adamcaz Ekselans akam iin emriniz... gelmeyeceim dedim. Filhakika akam yemeini Imperial'de yemek istiyordum. Daha orasn grmemitim. leden evvel odalarn tanzimi esnasnda urayan Dr. Vermer'i de davet etmitim. Eve geldim, saat 3'e kadar istirahat ettim. Evin intizam ve sknetini grnce, bu sknetten istifade etmek cihetleri varid-i hatrm oldu. Almancay bildiimi de unutmak suretiyle terk etmitim. Fakat imdi, Almanca arzu ettiimi anlatamadmdan kzyordum. O halde Almancay

renmeye derhal balarm. Direktrise, doktora, her nme gelene bir Almanca muallim veya muallime bulmalarn syledim. Ayn sknetin bahettii huzura istinad ederek yevmi hayatm bu suretle zaptetmeye karar verdim. Saat 3.30'da Mhlbrn'e gittim ve bir bardak itim. Pupp'da yaptm sabah kahvaltsndan pek gayri memnun kaldm iin bu hususu evde temin ettirdim. Saat 4'te evde hazrlanan Yavs'yi yedim ve soyunup yatak odasnda ezlonga uzandm. Saat 6 ile 7 arasnda Miralay Emin Bey geldi. Bu esnada kalkm evki'ye tra oluyordum. Tuvalet bitti. Biraz konutuk, saat 7'den sonra doktor da geldi. Beraber Imperial'e gittik. Yemek yedik. Otelde Cemal Paa hazretlerinin hanmlaryla ve Emin Bey'in refikalar hanmla ve akrabalarndan daha bir hanm ve bu hanmn iki kz ve daha bir hanm ile tantk. Yemekten evvel salonda biraz oturduk. Yemekten sonra hanmlara veda edip hemen ayrldk. Doktor bir yere kadar refakat etti. Yalnz olarak eve geldim. Saat 11'e kadar Revolte namnda Andr Beaumier'nin sanatoryumda baladm romann okudum. Bugn, yarn yazacam. imdi, birka sayfa daha kitap okuduktan sonra yatmak istiyorum. Saat 11.15'tir. 2 Temmuz Sal Sabah saat 7'den saat 8'e kadar dnk gibi iki menbadan su itikten sonra evde kahvalt ettim. Saat 10'da Kaiserbaad'a gittim. amur banyosu yaptm. Eve avdet ve biraz istirahat ettim. Bu esnada Miralay Emin Bey geldi. Onunla beraber Restaurant Pupp'a kadar yrdk, o oradan hamama gitti. Ben de le yemei iin lokantaya girdim. Saat yarm geiyordu. Eve avdet ederken Sansoussie gazinosu istikmetinde biraz yrdm. ieki bir kadna tesadf ettim. Birka buket krmz ve beyaz karanfil ve ismini bilemediim dier bir iek aldm. Fakat sonra bunlar iin vazo lazm olduunu dndm. Tam yan bamda bir maazaya girdim. Byk, kk drt vazo aldm. Eve geldim, iekleri vazolara evki ile beraber yerletirdim. Vazolar salona, broya tevzi ettim. Sonra soyundum, saat 3'e kadar yattm. Uyuyamadm. Daha giyinmeden direktris geldi, talep ettiim Almanca muallimesinin geldiini haber verdi. Muallimeyi salonda bekleterek giyindim. Almanca muallimesi Paula Klemm Franszca olarak - Efendim, bir muallime istetmisiniz, mkleme iin mi, yoksa gramer mi okuyacaksnz... - Evet istedim, dedim. Fakat ne okuyacam bilmem... - Benim kitaplarm vardr. Size gramer kitab getirdim, oradan okuruz. - Madmazel, dedim, ben senelerce mektepte gramer okudum, lektr yaptm, resitasyon ezberledim; fakat Almancay renmedim. imdi Almanca renmek istiyorum. - yle ise, efendim belki, biraz mkleme ve dikte... - Pek gzel fakat Almanca yazarm, dikteye ihtiyacm yok. Mklemeye gelince, Almanca olarak, dedim ki onu her gn her yerde bizzarur yapmaktaym. Ancak bildiim kelimeleri tekrardan ibaret kalyor. Maksadm syledim, Almanca renmek. Bunun iin ne yapmak lazm geleceini siz tayin ediniz. Bana kalrsa evvela siz beni imtihan edin, ondan sonra kararnz verirsiniz... Broya getik. Franszcadan Almancaya bir lugat kitab vard. (Langenschaidts Tasehen -Wrterbcher.) Baka Almanca kitabm yok. Bunun Almanca yazlm mukaddemesini okudum. Das vorliegende franzlischen... ete. (Vorliegende)'yi biliyorum, dedim. zah etti anlayamyorum dedim. Ve nihayet Almanca-Franszca lugat atm, onun bulamad Franszca mukabilini buldum. imdi anladm dedim. Grlyor ki, kadncaza kar pek mklpesent bulundum ve ii talik edip, biraz dnmek istedim. Kendisine haber gndereceimi beyan ederek mlkat ikml ettik. Otel Imperial'de akam taam

Saat 6'da Mhlbrn'de bir kadeh itim. Yava yava Imperial Baum'a geldim. Imperial'e ktm. Otelin salonunda saat 7.30'a kadar yalnz oturdum. Akam iin bir masa rezerve edilmesini garsonla haber gnderdim. Emin Bey, iki defa, bana gelmiti. Onu ve kesb-i muarefe ettiim hanmlar ziyaret etmek bir vazife idi. Kapcnn yanna gittim. Telefonla Emin Bey'e mahza kendilerini ziyaret iin geldiimi syledim (otel halini nazar- dikkate alarak) beni salonda m kabul edersiniz dedim. Hemen ineceini syledi. Ben de salonda eski yerime gelip, intizar ettim. Biraz sonra Emin Bey geldi. Mteakiben refikalar hanm indiler... Siyasiyat Emin Bey, Malinoff hakknda malumat ve fikrimi sordu. Ben, drt sene evvel, Sofya'da bir sene devam eden ataemiliterliim esnasnda Malinoff'u; zeki, fatin, kymetli bir ahsiyet olarak tanmtm. Malinoff, Rusofildi. Radoslavof kabine reisi olduu ve Avusturya siyaseti takip ettii hengamede, kral Malinoff'u daima kabul ederek hsn-i iltifat ve muamelesiyle idare ediyordu. Bulgaristan'da, muhtelif partilerin muhalefeti, birbiriyle mcadelesi ile beraber beyinlerinde adeta memleket ve milletin menafi-i hakikiyesi karsnda tabii bir itilaf mahsustur. Memleketin selameti, milletin refah ve saadeti hangi siyaseti, tarz- hareketi istilzam ediyorsa o siyasetin reclleri o gnn mdiran olur. Muhalifler icabnda bu hususta muavenet bile ederler. Harb-i umumi ilannda, Bulgarlarn Ruslarla beraber olmas veyahut bitaraf kalmas iin icra-y fi'il ve nfuz eden Malinoff, Radoslavof'un Avusturya siyasetinden ayrlmasna mmanaat edemedi. Fakat Radoslavof'un da muvaffakyeti, krkrne harbe girmeyip, cidden Bulgar menafi-i liyesini azami derecede temin edecek frsata intizar etmesindedir. Almanlarn Avusturya kuvvetlerini takviyesiyle vuku bulan taarruz neticesinde Srbiye hemen mahvolmak derecesine yaklat zaman, Bulgarlarn bu frsat karmalar caiz deildi. Rus taraftarl bu vaziyette memlekete nafi deildi. Bulgar ordusunu, galip Alman ve Avusturya kuvvetleriyle arptrarak Ruslara muavenet etmekten ise, galip ordularyla beraber yryerek vatan tevsi etmek elbette daha kolay ve nafi bir netice idi. Balkan muharebesini mteakip, Srplarn Yunanllarla mtereken Bulgaristan'a tecavzlerinden mnhasl millet kinini de byle bir hareketi alka ayan gsterebililordu. te o zaman bu vaziyeti takdir eden Malinoff hakikatte durdu. Fakat gerek o ve gerek Radoslavof ve Kral pekl dnyorlard ki, memleketin bu suretle ihraz edecei muvaffakyet ve bunun neticesi olacak olan menafiin muhafazas iin, Almanlara ve Trklere kar vaziyet almak lazm gelirse de bu safhann da aktr Malinoff olur. Ben, bu hakikati, kefetmi idim. Bulgarlara kar daima mdebbir ve ihtiyatl hareket lzumuna kani idim. Hatta Cemal Paa'ya Silvan'dan yazdm bir seri mektuplarmla da, Bulgaristan hakknda bu nokta-i nazardan bahsetmitim. Biz muharebesiz Karaaa ve civarn verdik. Romanya sulhnde, Dobruca'ya mukabil bunun ve Trakya'nn da iadesini talep etmek istedik. Enver Paa Ludondorf'a delalet iin rica etti. Ludondrof bunu acaib buldu. Bulgarlar gcendirmek caiz olmadn cevaben bildirdi. Yalnz Karaa'n iadesi belki mevzuubahis olabilirdi. Bulgarlar buna da raz olmadktan baka, ben eminim onlar (Midya-noz) hattna kadar isterler. Bence, Bulgarlardan, arazi istemek iin, evvela stanbul ile Edirne arasnda Boaz'n muhafazas iin diyerek, bir ihtiyat ordusu tekil etmek lazm gelirdi. Bugn ran'n istilas iin bir dokuzuncu ordu tekili mmkn olunca benim dediime imkn olmas lazm gelir. Yoksa szle Bulgarlar yer vermezler. Bu hususu nazar- dikkate almamakla, Bulgarlarn aleyhimizdeki hislerinin bir an evvel tezahrne ve bize kar ilk frsatta tehlike olmalarna sebebiyet verilmi olur. Malinoff'dan byk dostlua intizar edilmemelidir. Zaten Radoslavof'dan da intizar etmek safdillik idi.

Almanlarn bize gerek bu hususta ve gerek memleketimizi ngiliz istilasndan tahlisde, derece-i muavenetlerini mantken meydana karabiliriz. Benim bu hususta daima menfi netayice mncer olan kanaatlerim, Veliahd hazretleri ile vukubulan seyahatimiz mnasebetiyle gerek imparator ve gerek Hindenburg ve Ludondrof'la olan muhaverelerle teeyyd etmitir. Bir recl-i devlet kendi insani hislerine tabi olarak, mesail-i devleti halledemez, o selahiyete malik deildir. Memleket kimsenin maliknesi deildir. Yalnz, biz Trkler memleket ve milletin idaresini elimize aldmz zaman, kendi umr- ztiyemizdeki ulvv-i cenb- umr ve mesaili devletin ecanible hallinde dstur ittihaz ediyor, bir ocuk gibi aldanyoruz. Cemal Paa'nn Biraderi Kemal Bey Ben Cemal Paa'nn biraderi olduunu bilmiyordum. Gen bir mlazim, kordonlu yanmza geldi. Bu zabiti dn gece de grmtm. Kendisini imdiye kadar nasl tanyamam olduumu sordum. 1323'te Selanik'te olduunu syledi. Ben de tam bu tarihte am'dan Selanik'e gelmi ve Cemal Paa ile maiyet-i miri Erkn- Harbiyesi'nin kk odasnda Fethi Bey de dahil olduu halde, arkadalk etmitim. Cemal Paa binba, ben ve Fethi Bey kolaas idik. Bunlar hikye ve ilave ettim: Cemal Paa o zaman bronun kahraman, bize mez diyorlard. Hakikatte ben mez deildim: Mektepten ktktan sonra iki sene ktaatta staj yapm ve birka ay am'da Erkn- Harbiye Dairesi'nde broda alm idim. Fakat her yerin eskisi, yeni gelene acemi, mez nazaryla bakar, ben de, isyan etmeksizin sobann arkasnda keye skm masann stnde, her gn yn yn bulduum paperassi alakalem karmaya almakla mezlik ilesini dolduruyordum. Fakat isyan uzak deildi. Bir gn Cemal Paa... Bu esnada Madam Cemal Paa geldi. Mkleme baka vadiye dnd. Bir taraftan musiki sadas da fazla sze mahal brakmyordu. Yemek zaman geldi. Hanmefendi, beni sofrasna davet etti. Bir masa hazrlattm syledim. Ne ehemmiyeti var dediler madem yalnzsnz! Beraber taamdan sonra salonda bir mddet daha grldkten sonra msaade talep ettim. Hafif yamur yayordu. Saat 10.30'da eve geldim. Saat 11.30'a kadar kitap okuduktan sonra yattm. Okumaya devam etiim kitap hep Revolte'dir. abuk bitmiyor. Yatmadan evvel Telsenquelle suyundan bir kadeh itim. Bu suyu ie iinde kapc getirmiti. Birdenbire uyuyamadm. Saa sola ok dndm. Zihnim megul idi. Bugn sabahleyin uyandm zaman, uyuyup uyumadmn farknda deildim. Herhalde bir dalgnlk geirdim. *** 3 Temmuz aramba Saat 6'da kalkmay dnrken saat 7'de kalktm. evki beni kaldracakt, halbuki ben onu kaldrdm, hiddetlendim. evki'ye kmaya baladm. evki tra ediyordu. Mahmurluktan, benim kmamdan bsbtn ard. Usturay sol bymn yannda yanama bastrd. Kan balad, dindirmek mmkn deil, asabiyetim arttka artt. abuk gideyim derken imdi kan dindirememek yznden tamamen gecikiyordum. Nihayet, ap, pudra, kolonya... Kan durur gibi oldu. Acele acele evki ile beraber Marksbrun'a gittim. evki kadehi dolu olarak alaca yerde, bo olarak brakmak istiyor. Kzlar alay ederek, glerek gidecei yeri gsteriyor. Orada daima hazr duran polis, beni ve evki'yi tanm olduundan delalet maksadyla fakat evki'nin kolundan tutarak, bir ocuk gibi kadehi vermek lazm olan yere gtryor. evki, ben grmyor muyum diye polise tabi olarak yrd srada, yan yan benim bulunduum tarafa bakyor. Nihayet dolu kadehle geldi, kadehi aldm -Suyu orada yava yava itim. Bugn geciktiim zaman adeta her eyde istimal ederek telafi etmek istiyorum. Su bitince bo kadehi evki'ye verdim ve Mhlbrun'a gidip, orada beni beklemesini syledim. Her gn beraber giderdik, bugn o kadar asabi bulunuyordum ki, evki'nin yanmda yrmesinden hiddetleniyordum. Yava yava yryerek

Mhlbrun'a yaklatm. evki yeni bir tekdire mahal brakmamak iin, menban nnde kalabaln iinde ayak burunlar zerinde ykselerek beni gzetliyordu. Benim takarrbm zerine, hemen kadehi doldurdu ve tam zamannda elime verdi. O kadehi de bir iki ufak yry ile imekte iken, bir arkadala beraber Celal Bey'e -sabk zmir Polis Mdrne- tesadf ettim. Onlarla bir iki kelime grrken, Selanik Rtiyesi Askeriyesi'nde snf arkadal ettiim Mahmud Efendi namnda Selanikli bir efendi glerek ve uzaktan, Ooo Kemalciim naslsnz diye gayet laubali bir tavrla yanat. Bu efendi, neferimi grm, kim olduumu sormak suretiyle benim burada olduumu anlam, iki defa ikametghma gelmiti. Bir defasnda yoktum. Bir defasnda kabul etmemitim. Miralay Emin Bey'e de benden, benimle snf arkadalndan bahsetmi olduunu mmaileyh bana sylemiti. Ben dier zevata size mani olmayaym dedim, hadi suyunuza... ve Mahmud Efendi - Naslsn bakalm arkada.- Teekkr ederim, bir iki defa gelmisin. Yalnz msn? Nerede oturuyorsun? Mahmud Efendi refikasyla beraber olduunu, valde veya kaynvaldesi vesair aile efrad daha bulunduunu eliyle iaret ederek, u otelde diye ikametghn da syledi. Ben bu evi grm olmak iin, sizin ikametghnzda benim iin bir yer bulabilir miyiz dedim. Evet deyince -Pekl, gidelim dedim. Adi bir otel, -Dur, dedi. Bizim madmazeli araym! Gekince fakat tatl yzl bir fam de ambr geldi. Mahmud efendi bana hitaben -Almanca gr!- dedi. Ben Almanca grmem. - Ben de hi.- O halde!- Bilmem. Ben, kza benim Almancamla maksad anlattm. Tabii zahiri maksat. nk ben evin manzara-i hariciyesine bakarak hkmm vermitim. Bir iki oda grdm. Kzla beraber grtk. Yine beraber ktk. Ekmek meselesini mevzuubahis ettim. Un bulabileceini syledi. Onun tand yerden bir kilo tereya sipari ettik. O da benim ikametghm grmek zere bizim eve gittik. Tabii pek houna gitti. Ona alaturka bir kahve iirdim. O esnada ben kahvaltm yaptm. lk Araba Tenezzh Josef apkas elinde, salona girdi. Araba hazr dedi! Pencereden baktm. Byk bir lando. Vakit geirmemek iin bu arabaya bindim. Posthof, Kaiserpark, Freundschafts - Saal ve bundan biraz daha ileriye kadar gittim. Manasz znt Asker elbisemi giydim. Saat 7'de Imprial'e gittim. Daha henz salonlar temizliyorlard. Pelerinimi gardroba braktm. Otelin bahesinde epeyce dolatm. Canm sklyordu. Bir aralk yamur yamaya balad, tekrar otele girdim. Bu defa salonda oturdum. Henz kimse yok. Saat 8 oldu. Mzik balad. Yemek salonuna getim. Obert'e hazrlad yeri sordum. Dn tenbih etmitim. Buyurun, miralay efendi! dedi. Adam zahir halimize bakarak demek ki, ancak miralaylk tevcih ediyordu. General olduumu anlatmaya kalkmak bir mesele... Sesimi karmadm. Bir kk masaya oturttu. Yemekten sonra bu masann her vakit akam yemekleri iin bana tahsis olunmasn syledim. Ve kendimi de tantmak iin kartm verdim. Moustapha Kmal Pacha Armefuhrer Herr Obert'in btn bu tafsilatl karta ramen bizi miralay efendilikten baka bir ey telakki edemediini ve Pacha'nn merkum nazarnda tahminini tebdil etmediini Armefuhrer'n de medlln hi dnmediini zannederim. nk ertesi gn masa zerine brakt Bestelt levhasnn altnda kurun kalemle u isim yazl idi. Monsieur Kemal Pacha. Yemekten sonra salona getim. Drt koltuklu bir masa nnde oturdum. ok kalabalk vard. Otelin salonu da ald halde garsonlar urdan burdan bulduklar masalar, sandalyeleri getirerek otelin misafirleri iin hazrlyorlard. Ben, bu dar vaziyette tek bama drt koltuu atl

brakyordum. Otel misafiri olmadm halde buna hakkm var myd? Biri gelip bana -efendi, sizin burada oturmaya hakknz yoktur. Oturmak hakkn haiz olanlar ayakta kalyorlar... dese ne cevap verebilirdim! ...Hemen kalkp gitmek ve bir daha bu otele gelmemek hatrma geldi. Fakat Madam Cemal Paa ve rfekas ve Emin Bey'le hi olmazsa vedalamak istiyordum. Bir de yarn akam iin de bir masa emretmitim. Hatta doktor Vermer'i davet etmitim. Hlasa bir sknt, bir znt, bir garabet btn benliimi istila etmiti. Bir noktay halletsem sanki msterih olacaktm. - Burada yemek yemeye, oturmaya hakkm var m? Bu mklm ertesi gn doktor Vermer'den hallettim. Evet! Bu otelin lokanta ve salonu umuma kadedir. Otele nazil olanlara mahsus olduu imdiye kadar mevzuubahis olmamtr. Madam Cemal Paa ve rfekas yemek salonundan gelirken yanmdaki masadan getiler, grtm. Bizim masann drt koltuundan yalnz altmda olan kalmt. Hanmlar iin yer yoktu. Hep beraber baka masaya gittik. Hseyin Cahit Bey ve beraberindeki -birisi refikas olacak- iki hanm da ayn masaya geldiler. On bir Trk... Geni bir daire tekil ettik. Herkesi nazar- dikkati bizim zerimizde idi. Madam Cemal Paa hepimize birer dondurma smarlad. Biraz sonra ben ksa bir veda ile hemen ayrldm. Yamur yayordu. Skntl bir halde eve geldim. Biraz okudum ve yattm. 4 Temmuz 1918 Perembe Program mucibince sabah saat 7'de Marksbrun nnde kadehimi iiyorum, kadehi yarladktan sonra yudum yudum hem iiyor ve hem de Mhlbrun'a doru yryorum. Yamur yad iin ak olan emsiyemle bam muhafaza ediyor, paltomu slanmaktan vikaye edemiyordum. Muambam evki'ye vermitim. O da arkamdan geliyordu. Su bitti, hatvelerimi sklatrdm. Hzl hzl adeta asker yryyle yryordum. Herkesin durup bana baktn ve glmekte olduklarn grdm. Yrmeye devam etmekle beraber etrafma, geriye baknyordum. Bir de ne greyim. Benim evki, hemen bir- iki adm mesafe ile bana ayak uydurmu, yere kadar uzanan benim muambam iinde kendinden gemi, kollarn sallayarak beni takip ediyor. Talimhane meydannda acemi efradn yry talimi esnasnda tatbik olunan ekillerinden biri... Ben de glmeye baladm... -Ne yapyorsun?- Hi efendim, dedi. Zaten Mhlbrun'a gelmitik. Bugn banyo gnyd. htiyar hamamc amuru ka derece-i hararette hazrlayacan bilmek istiyordu. Bana sormadan kendisi otuz derece deil mi! dedi ve uzaklat. Halbuki 28-29 olacakt.Tashihe imkn kalmad. 30 derecelik amurun iine girdim. Yirmi dakika sonra hamamcnn gelmesi iin zile bastm. Gelen yok! Bir daha, bir daha, bir daha... On dakika oldu gelen, giden yok. htimal dedim, numaralarda bir karklk var. Artk tahammlm de kalmad. amur teknesinin iinde ayaa kalktm, amurdan bir adam... Kan ter iinde kaldktan sonra ihtiyar gzkt... Dier su teknesi iinde temizlendikten sonra ezlonga uzandm, dehetli ter balad. Saat 11 olmutu. htiyar tekrar grnd. Efendim uzun zamandr, bir madam bekliyor dedi. Madam bekletmemek iin acele terli terli ktm. Rutubetli ve souk havann temasyla hemen bam armaya balad. Eve geldim, salonda soba yanyordu. Oradaki ezlonga uzandm. Bugn yemek yemek iin lokantaya gidecektim. Fam de ambr'ma Pupp'dan yemek almasn syledim. Yemek zamanna kadar uzanm olduum ezlongda Rvolte'e devam ederek baz satrlar tekrar ediyordum. Bazlarnn altn iziyordum. ....... Tabii dertleri de nazar- dikkate alan ve ona gre mterilerini memnun etmeyi dnen bir doktor Saat 11.30'a doru idi, hafife kapy vurduktan sonra Vermer beni salonda ezlongun zerinde kitap okumakta buldu. Paltosunu karmakszn apkas elinde olarak yanmdaki koltua oturdu. 5 Temmuz 1918 Cuma

Bugn sabahleyin her vakitki gibi rahatsz olmadm. evki dn satn aldmz termoslar menbalardan doldurup getirdi, ben de yatamda itim. Ufak bir tuvaletten sonra saat 7.30'da dnk hatrat kaydetmek zere bu masann bana getim. Cemal Bey ve arkada geldiler. Brodan ktm. Onlara beyan- itizardan sonra pijamal bir kyafetle salonda kabul ettim. Cemal Bey: - Cmleye, yeni padiaha mr versin dedi! Birdenbire ardm. Ne var, ne oldu, dedim. - Malumatnz yok mu? Padiah vefat etti! - Teessr ve teessf ederim, dedim. Bu zevat bu szlerimin medluln anlayamadlar. Haklar vard. nk ben, ne len padiaha acdmdan ve ne de yeni padiahn mrnn uzun veya ksa olacandan mteessir deildim. Teessf ettiim cihat stanbul'da bulunmaymd. Fakat bunun iin de neden teessf ettiimi kendim de takdir edemiyordum. Filhakika padiahn deimesi bir memleket ve millet iin pek byk bir hadisedir. Ben, veliaht hazretlerini Almanya seyahati mnasebeti ile pek iyi tanmtm. Aramzda bir dereceye kadar hususiyet ve samimiyet de hasl olmutu. Gnlm onun tahta cls ettiini mteakip bizzat tebrik etmek mi istiyordu? Acaba bunun iin mi teessr ediyordum! Hayr zannederim bu da deil! Kendisiyle balam olan mnasebeti azami derecede ilerletmek frsat elimde iken, mstani davrandm. Bir defadan maada ziyaretine gitmedim. Hatta bu defa stanbul'dan ayrlrken veda dahi etmedim. te teessr bundan ileri geliyor... Cemal Bey ve arkadana kar da teessratm gizleyemedim. Fakat izah etmedim. Onlar giderken Miralay Emin Bey girdi. Onunla da ayn zemin zerinde grtk. Hi olmazsa telgrafla tebrik edeyim dedim, mamafih alacamz ilk gazete tafsilatna talik ettim. Bugn Compresse zaman tam bu buhranl havadisin alnd sraya tesadf etti. Unuttum ve ilk defa programn bir noktasndan inhiraf etmi oldum. ...... Emin Bey akam Imperial'de grmek zere gitti. Ben de len yemei iin kmak zere giyinmeye baladm. Doktor geldi, yatak odasna girdi. Ona padiahn vefatn ve yeni padiahn bana muhabbetini syledim. -O halde hemen gitmek mi istiyorsunuz, dedi.- yi olduktan sonra dedim. Teklifim zerine doktor len yemeini beraber yedi. ...... Siyah bir elbise giydikten sonra Imperial'e gidecektim. Emin Bey'e telefon etmek istedim. Evin telefonunun nc katta olduunu imdi reniyordum. O katn gzel fam de ambr Anna beni asansrle yukar kard. ...... Imperial'de, methalde Emin Bey'i bekliyor grdm. Biraz konutuk. Altnc Sultan Mehmed'in tahta clsuna dair telgraf okuduk. Cemal Paa ile aramzda bir ey olduundan bahsedildiini iitmi. Evet dedim, izahata baladm. Refikas geldi. Onun nnde baz noktalar gemek zere vakay tamamen hikye ettim. Yemek zaman gelmiti ayrldk. ...... 6 Temmuz 1918 Cumartesi Sabah saat 7'de birinci ve saat 7.20'de ikinci kadehi yatakta itim. Sabah kahvaltsn saat 8'de aldktan sonra saat 10'a kadar kitap okudum. Bugn hamam gn idi. Banyo aldktan sonra saat 12.30'a kadar evde bulundum. Kitap okumakla megul iken, harp kahramanlarnn resimlerini havi Almanya, Avusturya, Trkiye, Bulgaristan'a ait drt cilt bir eserin, Avusturya Harbiye Nezareti tarafndan karldn ve benim alacam tahmin eden, pupda skin Ahmet Paa tarafndan gnderildiini ifade eden bir madam geldi. Bu srada Emin Bey de gelmiti. Kadnla anlaamadk. Saat yarma doru Emin Bey'le beraber ktk, o banyoya, ben lokantaya gittim. Yemee oturduum srada doktor Vermer geldi. Beraber yemek yedik.

...... Yemekten sonra eve geldim soyundum. Biraz kitap okuyaym dedim. Uzanm olduum ezlongun zerinde uyumuum. Uyandm zaman Selanikli, rtiyede snf arkadal ettiim Mahmud Efendi geldi. Yarn Viyana'ya avdet edecekti. Benim hayatmla alakadar grnd. Rtiye hayatndan beri grmediim bu ocukluk arkadama hayatm ve sergzetimi hikye ettim. Nianlarm grmek istedi. Gsterdim. O gittikten sonra tra oldum. Asker elbisesi giydim. Houma giden bir Bulgar nianm, Avusturya nianmn stne boynuma taktm. Bu gece Emin Bey ve refikas hanmefendi tarafndan Imperial'de dine'ye davetli idim. Saat 7'de evden ktk, yarm saat kadar Posthof istikametinde yry yaptm. Saat 8'e yakn otele geldim, yemek yedik. Badeh i salonda saat 10.30'a kadar konutuk. Ondan sonra eve geldim. Saat 12'ye kadar kitap okudum. Sonra yattm, uykum kat. Tekrar yatan iinde doruldum. Bir sigara itim. Tekrar yattm. Yine uyuyamadm. Tekrar bir sigara itim. Saate bililtizam bakmyordum. En nihayet uyumuum. Akam taam esnasnda hep askerlikten bahsettik; ben biraz Arburnu ve Anafartalar'dan, biraz da Bitlis, Mu cephelerinden bahsettim. Hanmefendi, asker kz, asker refikas, asker hemiresi olduundan, bu hikyattan zevk alyordu. Kumandanlarn en byk cesareti, mesuliyetten korkmamalardr, dedim, filhakika mesuliyetin arln ben kendi nefsimde tecrbe ettim. Namuslu ve izzet-i nefis sahibi bir kumandan iin lm hibir vakit varid-i hatr olmaz, onu dndren icraatnn isabet ve ademi isabetidir. Bilakis, ricat manevras iin kumanda da pek byk isabet-i karar, nfuiz-i nazar olmak lazmdr. Bizim ordumuzu felaketlere sevkeden ekseriya ricat manevras iin sahib-i azim ve karar kumandanlarmzn mefkudiyeti olmutur. Faik dman taarruzu karsnda ekseriya kumandanlar, askerin kendi kendine terk-i mevkii ettikleri zamana kadar karar vermekten tehai ederler ve sonra da ricati bir kabahat ve askeri kabahatli grrler. Hanmefendi, bir muharebeden sonra muzaffer bir kumandann dolamas kim bilir ne kadar zevkli olacak dedi? Bunu tasdik etmekle beraber, -Bendenize, dedim, hayat- askeriyemde en ok zevk duyduran, Mu cephesinde Sekizinci Frka ile yaptm ricat manevrasndaki muvaffakiyet olmutur. Bu hareketin kymetini evvala hi kimse takdir edememitir. stanbul'dan ve benden evvel ordu kumandan olan zzet Paa hazretlerinden vrud eden telgraflarda bir inhizam ve felaket mi olduundan ve bu hali meumdan sonra dmann nerelere kadar gelebileceinden, daha ne kadar kuvvet istediimden bahsediliyordu. Bu telata marnileyhin hakk da yok deildi. nk ben tatbik ettiim manevrann benim iinde bulunarak, grp takdir ettiim esbab- mucibesini izaha vakit bulamyordum ve daha dorusu hareketimin esbab- muhaffefe ve ilmiye ve fenniyeye mstenid oludu kanaat-i kmilesi beni ''unun iin veya bunun iin frkay ekiyorum...'' demeye tenezzl ettirmiyordu. Sadece vaziyet u karar icap ettirdi diyor ve ayn zamanda tatbik ediyordum. Dmann be misli faik kuvveti karsnda arkadam Mehmet Nuri Bey'in frkas katiyyen malup olmadan ve bilakis pek anl muharebat yaparak, adeta bir manevra meydannda talim ettiriyor gibi, 3 gn birinci ilk bulunduu mevzide muharebe ettirdikten sonra, Tarkos hattna ve oradan da bir gece manevrasyla daha geriye ikinci bir hatta ektim. Dman bizi malup ettiine kani oldu, daha ziyade takip etmedi. Karmda dank grup halinde tertibat ald. On gn sonra Bitlis cephesinde de beraber olmak zere burada icra ettiim taarruzla dman malup ve perian ederek Mu'u zaptettim. Ayn gnde Bitlis'i de zaptetmitim. Benim iin byle bir misal gstermek lazmd. nk aksi takdirde yaptm ricatn iddia ettiim derece-i ehemmiyeti anlalamayacakt. Cesaret hakknda daha grlyordu. Dedim -Malum-i lileridir, kitaplarda, bir yerde gayet cesur olan asker, dier bir yerde rkek ve bilakis bir yerde rkeklik gstermi bir kta-i askeriyenin dier bir yerde cesur olabileceini okudum. Ben daima tabiat- askeriye, ahval-i ruhiye ve maneviyeye ok dikkat ederim. Hakikaten bu hali birok defalar ben de grdm. Bunun muhtelif avamil ve vesaiki olabiliyor. Kumandanlarn hal ve

an ve kuvvet-i kalp ve itimad- nefse derece-i malikileri pek byk ehemmiyeti haizdir. Arburnu'nda, Mahmut efendi namnda aml veya Halepli bir tabur kumandan vard. Bu benim kumanda etmi olduum 19'ncu frkann bir alaynda bulunduu iin zaif'l-kalp olduunu hissetmitim. Bu zat, bir gn, ilk Arburnu'nun kanl muharebat hengmda, dorudan doruya bana gsterdii bir raporunda taburu yerinde tutmak mmkn deildir. Bunun yerine ayan- itimat dier bir tabur gndermezseniz felaket muhakkaktr. Derhal mmaileyhi kararghma celbettim. -''Mahmut Efendi! dedim. Senin taburunu tanrm gayet kymetli ve kahraman bir taburdur. Korkan sensin ve btn maiyetinin senin gibi korkuyor, tevehhm ederek kaacaklarn kabul ediyorsunuz. Binaenaleyh dmann taarruzunda iddia ettiin felaket olursa taburunun cesaretsizliinden deil, senin cebanetinden vuku bulabileceini imdiden kabul ediyorum. ...Taburunuz bulunduu mevkiden kprdamayacaktr!..'' O gnn gecesi dman filhakika faik kuvvetlerle 3 defa bu tabura taarruz etti. Siperlere kadar geldi. Ksmen siperlere girdi. Her defasnda atele ve sng ile Mahmud Efendi dman att. Ve sonra bana muvaffakiyetini byk memnuniyetle mali bir raporuyla yazmt. Raporunda Mahmud Efendi'nin adeta marur cesaretli bir kumandan olduu hissediliyor. Bu zat sonra iyi kumandanlk etti. Alay kumandan oldu... Anafartalar Grubu Kumandanl'nn nasl ve ne vaziyette uhdeme tevdi olunduunu hikye ettim. Liman Paa, Esat Paa, Enver Paa ile baz vaziyetlerimizi syledim. Yemekten sonra oturduumuz salon, dans salonunun ittisalinde idi. Gayet zarif, latif birka gen kadn simokinli erkeklerle dans ediyorlard. ki salon arasndaki byk caml kap kede igal ettiimiz fotylerden bu tekerrr ve temadi eden Vonstep'leri seyre pek msaitti. - Ne gzel dedim. Dans ok sevdiimden ve ataemiliterlik zamanmda birinci valsrlerden addedildiimden bahsettim. Hanmefendi de kzlk hayatnda ok dans ettiinden ve dans sevdiinden bahsetti ve sonra ilave etti... - Bu hayatn bizde teesss ne kadar mkl... Dedim ki, ben her vakit sylerim, burada da bu vesile ile arzedeyim benim elime byk selahiyet ve kudret geerse, ben hayat- ictimaiyemizde arzu edilen inklab bir anda bir ''Coup'' ile tatbik edeceimi zannederim. Zira, ben, bazlar gibi efkr- avam, efkr- ulemay yava yava benim tasavvuratm derecesinde tasavvur ve tefekkr etmeye altrmak suretiyle bu iin yaplacan kabul etmiyor ve byle harekete kar ruhum isyan ediyor. Neden, ben, bu kadar senelik tahsil-i li grdkten, hayat- medeniye ve ictimaiyeyi tetkik ve hrriyeti tezevvuk iin sarf- hayat ve evkat ettikten sonra, avam mertebesine ineyim. Onlar kendi mertebeme karaym, ben onlar gibi deil, onlar benim gibi olsunlar. Mamafih bu meselede ayan- tetkik baz noktalar var. Bunlar iyice takarrr ettirmeden ie balamak hata olur. Ben henz mcerret bulunan bir adamm. Benimle, bir mteehhilin bu babtaki tarz- muhakemat arasnda fark olabilir. Fakat bu hususta tamamen bitaraf olmak ve hissiyat- basiteden tecerrd etmek lazmdr. imdi, unu, demek istiyorum. Ahlak, her zmre-i ictimaiyenin telakkisine gre baka mana, baka renk, baka maksat gsteriyor gibidir. Mesela bizde, iffet ve ismet pek byk ve sk kuyudata tabidir. Bir Avrupal bu kuyudu tanmyor... Onlar bizim nazarmzda tamamen ahlaksz, onlar nazarnda biz tamamen vahi... Binaenaleyh iki felsefeden birini tercih etmek lazm geliyor. Hal-i asli-i tabiiye avdet fakat daha ssl, daha insani erkek ve kadn tamamen hr ve mstakil ve madam -l- hayat hibir muayyen rabtaya tabi olmayacak... Fakat idame-i beeriyet, temin-i refah- cemiyet, muhafaza-i intizam- umumiyet iin kanunlar, kaideler olacak, bunlara riayet edilecek. Veyahut kemale gelen her erkek ve her kadn kendine her nokta-i nazardan kfv olan bir e buluncaya kadar, muhafaza-i nezahet edecek ve bulduktan sonra teekkl edecek ift bir ocak vcuda getirecek... Tarafeynden biri

lnceye kadar, veyahut imdiye kadar mer'i kavaid ve kavanin-i eriyenin mesa grd esbab tahtnda ittifak edinceye kadar erkek karsna, kadn yalnz kocasna manen, fikren, maddeten hasr- mevcudiyet edecek... Zevceynde, harice tamak istidadnda olan hissiyat ve temaylat bomak iin tedbir alalm: slamiyette tatbik edilmekte olan tesettr, kadnlarn kocalarndan baka erkekle katiyen temasa gelmemeleri ve hayat- hariciyeye malik olmamalar bir dereceye kadar kadnlar tevkif eder, fakat erkekler iin, bugnk, zemin-i medeniyette bir mania icat etmek mkl... Vaka onlar ciddi ve srekli mesai iinde bulundurmak suretiyle megul etmek varid-i hatr olur. Pek gzel, o kadar ciddi ve yorucu meagilden sonra, son asr terakki ve medeniyetin uaatiyle ve dima tenevvr etmi bir erkek, iinden doru evine gelip, kapanmak suretiyle yarn iin icab eden zevk ve kuvvet-i mesayii iktisab edebilir mi? ...Biraz hava, biraz musiki, biraz tiyatro, hlasa bir hayat arzu etmez mi?.. Bu icabat- tabiiye ve medeniyeyi tatbik ederken yannda kars bulunmazsa, bu noksan telafi etmek lazm gelmeyecek mi? nk bir erkek iin kadn huzurundan, kadn sznden, kadn refakatinden mahrum bulunmak bir noksandr, bu behemehal tatmin olunur. Fakat evde erkeksiz kalacak kadn iin erkek ihtiyac ayndr. ...Ruh ihtiyacdr ve mhim olan budur. Sonra, bu derece sk eraite tabi yaayacak kadnlarmzn hayat hakknda, medeniyet hakknda, hrriyet hakkndaki fikirleri, ihtisaslar ne olabilecektir? Hatra gelir ki, biz kadnlarmza ocukluklarndan itibaren evleninceye kadar mekatib-i liyede tahsil-i ulum ve fnun elsine ettiriz. Evlendikten sonra btn bu servet-i malumatiyle kocasn, ocan tezyin ve tesrir edeceini de retiriz. Fakat evlenecei seneye kadar, bu tahmil edilen mkemmel tahsili nerede vereceksiniz. ... Mekteplerde mi? Bir defa terbiye ve tahsil valde kucanda balar, saniyen, erkekler de byledir, mektepten insan mkemmel bir model olarak kmaz, hayata, medeniyete ve her eye ait hakiki ve mtemerkiz terbiye ve kanaat ve ictihatlar mektepten ve hayat- umumiyeye bizzat ve bilfiil itirakten sonra ve insanlar, memleketleri ileri bittemas tetkik ve tetebb ederek iktisap olunur ve mektep tahsil-i terbiyesi, grgs erkek olsun, kadn olsun insana hayat- umumiye-i mterekede ilk adm atmak iin bile ekseriya gayr- kfidir. Erkek gibi kadn da, kadnln, kadnln mevkiini, ehemmiyet-i hayat- hakikiye ve mtereke iinde birok hatalardan, sevaplardan sonra takdir edecek ve muvazenesini bulabilecektir. Mesele bu nokta-i nazardan tetkik edilirse ve sonra bir erkek ilk sinn-i ebab ve devre-i hararetinden bil'itibar, hayatnn her devresinde, mrnn her annda irtikab ettii ve etmek istidadnda bulunduu -mer'i kavait-i ahlakiyyeye menafi- harektn, mantkn haricine kmamak artyla, onu sahib-i fazilet ve ciddiyet bir adam olmaktan menetmedii ve bilakis bu harektn hayatta tecrbe telakki edildii ve ancak byle bir adam, kadn tanmak, bir kadn mesut etmek, bir kadnla mesut olmak yollarn en iyi bilebilecei nazar- dikkate alnrsa, ayn tecarb geirmemi bir kadnn kocasna edecei muameleyi, onun btn ruhi, hissi, maddi ihtiyacn bihakkn tatmin edecei nasl mmkn ve kabul grlr. Ecdadmzn, Osmanl dilaverlerinin izdivac usul marur erkeklerin tercih edecei bir tarzdr. Bir Osmanl iin, o da her emir ve iaretine amade yalnz kendine hasr- vcut etmi veya etmeye mecbur kalm bir veya daha ziyade kadn vardr. Koca yiit, bunlarla ancak zamannda megul olur. Sonra at vardr, silahlar vardr. At ve silah ile icra ettii askerlik sanat ve muzafferiyet ve ganaimi kendince elendirmeye kfidir. ................ Fakat zannediyorum, artk bugn kadnlar byk babalarmzn mthi nazarlar altnda sinmi olduu gibi bulunduramayacaz. ................ Velhasl netice: Bu kadn meselesinde cesur olalm. Vesveseyi brakalm... Alsnlar onlarn dimalarn ciddi ulm ve fnn ile tezyin edelim. ffeti, fenni shhi surette izah edelim. eref ve haysiyet sahibi olmalarna birinci derecede ehemmiyet verelim. Sonra ahsi irtibata gelince, tabiat ve ahlakmza muvafk kar arayalm ve onunla urt-i

izdivaciyemizi ak ve kati kararlatralm. Ona, riayette kusur edince, onun icabatn yapalm. Kadn da byle hareket etsin!.. *** 7 Temmuz 1918 Pazar Bugn len yemeini restoran pup'ta Cemal ve Hsn Beylerle beraber yedikten sonra, alaturka birer kahve imek iin benim apartmanma geldik. Kahveler iilirken, ben kendilerine bu hatrat defterimi okudum. 6 Temmuz hatratnn sonundaki kadn meselesine dair olan satrlardan sonra, Cemal Bey -Sonra, dedi! Onlar bir ey sylediler mi?- ayan- kayt baka bir fikir mevzuubahis olmad, dedim. Mahaza, benim bu yazlarmdan istihrac olunan fikir de, belki, biraz elastikidir. Meseleyi radical bir surette halletmiyor ve ben bunun baka trl ifadesini aratrmak istemiyorum. Cemal Bey, icraat hususunda efkr- avama riayetin her vakit caiz ve lazm olmadn teyid iin Adana'da polis mdriyeti esnasndaki baz icraatn syledi. Ben de ayn noktaya temas eden baz ilerden, Diyarbakr'dan bahsettim. ............... imdiye kadar akam taamlar iin Imperial'e gittike ya asker elbisesi ile bulunuyor veya ceket atay yahut siyah renkli bir sivil elbise giyiyordum. Halbuki mezkr sakinlerinin byk tuvaletleri, erkeklerinin smokinli bulunmalar bana da sivil gittiim zaman smokinimi giymeyi tercih ettirdi. Bu gece taamdan sonra salonda Emin Bey ve refikas Hanm, Cemal Paa'nn biraderi Kemal Bey ve Seyfi Bey'in refikas Mebruke Hanm ile bir mddet grld. Son zamanda Madam Cemal Paa da bizim masaya gelmiti. Hseyin Cahit Bey, Madam Cemal Paa'nn bulunduu dier salonda onunla beraber bulunuyorlard. Hseyin Cahit Bey'le her tesadfmde selamlayor ve birka kelime gryoruz. Fakat herhalde aramzda eski ve sk bir muarrefenin mevcud olmadn Emin Bey fark etmi ve bana daha dineden (yemekten) evvel Hseyin Cahit Bey'le tanmyorsunuz galiba demiti. Ben de o kadar deil, mamafih kendisiyle tanmak benim iin faidelidir. Kendisi herhalde memleketimizin gzide ahslarndan biridir. Mukabelesinde bulunmutum. Hseyin Cahit Bey'in Altn Kalemi lan- hrriyeti mteakibdi. Bir gece, askeri kulpte fevkalade bir ictima vuku bulacan akam zeri iitmitim. Halbuki, ben askeri kulbn heyet-i idaresi azasndan bulunduum iin benimle beraber heyet-i idareyi tekil eden Kerim Bey (Elyevm Kolordu Kumandan Kerim Paa) ve Cemil Bey (Erkn- harp, Birinci Kolordu Erkn- Harbiye Reisi) ve Ali evket Bey'in (Elyevm Arnavutluk zabiti, binba, kendisini Viyana'da grdm. Avusturya ordusuna merbut ve mezkr ordunun niformasn tayor). Malumatmz olmadan byle bir ictiman vuku bulmamas lazm gelirdi. Kulbn nizamnamesi icabat byle idi. undan, bundan istizah- keyfiyet ettim, buna karar ve emir verenin dorudan doruya ordu kumandan Hadi Paa olduunu ve Erkn- Harbiye Reisi Ali Paa'nn bizzat itigal eylediini anladm. Akam zaman- muayyeninde, ben de, itima salonuna girdim. Salon byk, kk rtbeli zabitan ve kumandanlarla tamamen dolu idi. Baz zabitler, yekdierini mteakip nutuk veriyorlar, herkes alklyor. Sylenen szlere dikkat ettim, Ali Paa'ya sordum, itima ve alklanan szlerin medluln anladm. Muharrir mehur Hseyin Cahit Bey'in altn kalemi... O gnlerde Yunan gazetelerinden biri yazd bir makalede Osmanl ordusu hakknda hakaretamiz kelimeler kullanm... Hi kimse buna kar ses karmam, yalnz Hseyin Cahit Bey Osmanl ordusuna tevcih edilen bu hakareti kalemiyle reddetmi, bu hareket zabitann takdirine mazhar olmu, kumandan nezdinde teebbste bulunmular, Cahit Bey'e Selanik'teki zabitan namna bir hediye takdimi dnlm, bunu kararlatrmak ve tedariki iin zabitandan icap edecek paray toplamak iin ibu itima vukubulmutu...

imdi Tahsin Efendi'nin, gayet hararetli ve mutantan bir nutku alklanyordu. Tahsin Efendi benim snf arkadam idi. Yzba iken istifa etmi veya tekad edilmi ve Selanik'te Silah gazetesini karyordu. Bu gazete okuyanlarca malum olduu zere mahalle kahvehaneleri mdavimlerini galeyana getiren mahiyette manal manasz szler, fikirlerle mali idi... Tahsin Efendi, (Silahc Tahsin) lakabn almt. Bu suret talakkub, iki muhtelif nevi talakkubdan neet etmiti. Bazlar Silah gazetesinin adeta atp tutmalar nairi olmasndan istihza makamnda ve dier bazlar... Avam, bu gazeteyi mahalle kahvesinde biri yksek sesle okuyup dierleri dinledii zaman adeta atelendikleri ve Tahsin'in palikaryalara veya Moskoflara savurduu arca kfrlerin dmanlarn cierghna bir tfek, bir silah mermisi gibi tesir etmekte olduundan asla phe etmedikleri iin makam takdir ve tecide bu (babayiit)'e (silahc) demilerdi. Bunun ahsn, ahlakn, kuvvet-i ruhunu tanmayanlar yazlarn okuduklar zaman kendisini hakikaten sevday milliye ve ak vatanla kalbi yanan ve atein sevkiyle millet ve vatan iin lmler arayan bir kahraman zannedebilirlerdi. Erbab- izan iin cehalet ve arlatanl takdir etmek bittabi mkl deildi... Fakat kylerde, kasabalarda, hatta byk ehirlerde avam iin Tahsin, milliyet ve vatanperverliin bir sembol idi. Bence de zavall garip bir tip (type) idi. Biarenin akbeti pek feci olmutur. 1913'te Sofya'da ataemiliter bulunduum srada, bir gn Silahc Tahsin'in, srtnda alelacaip bir sivil elbise, ayaklarnda ihtimal zabitlik zamanndan kalm bir izme olduu halde sefarethanenin nnde grdm. - Hayr ola, Tahsin Bey, dedim. Burada ne aryorsunuz, ne vakit geldin? - Dn geldim, dedi. Sizi aryordum. Grmek istiyorum. - Buyurun, dedim. Ben sefarethaneye girmek zere gelmi iken sarf- nazar ettim. Tahsin Bey'le beraber kendi ikametghma gittik. Ben Sofya'da Boulouvard Ferdinand'da btn Sofya arabalarnca Numiero Trissisedim denmekle tannan gzel bir evde ikamet ediyordum... Enver Paa, tekilat- mahsusa nam altnda bir tekilat vcuda getirmitir. Bunun gayesi Memalik-i Osmaniye haricinde Makedonya'da, Kafkasya'da, Msr'da, Afrika'da, Acemistan'da, Trkistan'da, hlasa Osmanl Amal-i Milliyesinin kayi bulabilecei her yerde mekasd- hususiye takip etmek... Badad'da, ngilizlerle muharebede malup olduu iin mteessir olup, intihar eden Sleyman Askeri Bey bu hususta Enver Paa'nn en ileri muavinlerinden bulunuyordu. Bu tekilat- mahsusann en faal ubesi Makedonya ile itigal edeni idi. Bir aralk stanbul'da, Bulgar komite resasndan bazlar ile yaplan mzakerat neticesinde bir (Makedonya) Komitesi tekiline ve mtereken almaya karar vermiler... Sleyman Askeri, bu maksat iin Sofya'da, adeta bir murahhas olarak sk sk isbat- vcut ediyordu. Sleyman Askeri Beyin Basra Valilii ve kumandanlna tayininden sonra, benim arkadam olan ve Solak brahim denmekle arkadalar arasnda maruf olan bir zat hemen ayn vazifenin ifas iin Sofya'ya gelmiti. stanbul'da, her kahramanm diyeni komiteye ithal ve Makedonya'ya gemek zere Sofya'ya izam ediyorlard. Silahc Tahsin Bey de bu meyanda gelmiti. Bu zavall her ii Silah gazetesinde avama ak ve galeyana ve fakat hareketsiz bir takdire sevkeden makaleleri yazmak gibi bir vazife ifa edeceini tahayyl ederek Sofya'ya kadar gelmi. Burada Makedonya'ya gemek, dalarda ekyalk etmek, silah gazetesinin serlevhasndan eline almak ve kullanmak lazm geleceini anlaynca, Tahsin yapamayaca bir ie sevkedilmi ve stanbul'da sefalet ve strabn urada, burada sylemekten mtevellid mahzurun refi ve defi maksadyla stanbul'dan bilifal karlm olduunu anlar... imdi ne yapaym, dedi. - Arkadalarnla beraber gideceksin, ayana ar geirecek ve eline mavzeri alacak siyasi maksadnz ne ise onu istihsal edinceye kadar alacaksn, dedim.

- Ben, evvela siyasi maksadn ne olduunu anlamadm. Kimse bana bir ey anlatmad. Ben byle kr krne dalarda dolaamam, stanbul'a dneceim, dedi. - stanbul'a dnemezsin, dedim. - Niin! Dedi. O zaman intisap ettii komitenin bir nizamnamesi olup olmadn ve bunu okuyup okumadn sordum. Hemen cebinden bir nsha kard. - Bu mu? dedi. - Evet! dedim, bunu okuyunuz, ben de bu vesile ile ttla etmi oldum. Tahsin Bey birinci maddeden balayarak yksek sesle okumaya balad. Bilmem kanc madde idi, biraz daha dikkatli ve bir defa daha okumasn syledim. yle yapt, fakat benim istihrac ettiim manaya o intikal edemedi. Tekrar okumas ve anlamas iin anlayamadm. Bir daha! dedim... Bu madde komiteye dahil olanlar, szlerinden hulf ederlerse hakknda tatbik olunacak cezaya ait idi ve Tahsin Bey'in bu meseleye nazar dikkatini celbettim. - Ne demek dedi. Bunun bana ne nispeti olabilir. Bana yemin de ettirmediler. Ben stanbul'a gitmekle yeminimden hulf etmi olmayacam ki. Tahsin vaziyeti benim ihata ettiim derecede kavrayamyordu. Halbuki Tahsin stanbul'a giderse, komite tarafndan idam edileceine hkm veriyordum. nk yeni teekkl etmi olan bu komite tekilatnda ciddiyet ve nizamnamenin meriyetinde iddet iltizam etmek isteyecektir. Bunu bilakis irae iin Tahsin'den hafif bir av olamazd. Fakat ben daha fazla izahat vermek, mtalaat ve tenviratta bulunmaktan ictinab ettim. nk Tahsin'in yaygarac olduunu biliyordum. Bu maddeye bir defa daha ve ciddi olarak nazar dikkatini celbettikten sonra ihtiyar- skt ettim. - Ben, dedi, behemehal stanbul'a gidip bu zevat ile anlaacam. Fakat hi param yoktur. Rica ederim, bana yalnz yol paras veriniz. Eski mektep arkadama bu kadar czi bir para iare etmek benim iin pek tabii ve ehemmiyetsiz idi. Fakat evvela seyahatini teshil etmemek ve saniyen benim muavenetimle stanbul'a avdet ettiinin yuuna mahal vermemek iin - Peki istediiniz kadar para vereyim, fakat stanbul'a gitmek iin deil... Ve zaten yanmda para yoktur. Sefaretteki kasada muhafaza ediyorum dedim. - Merak etmeyiniz, ben stanbul'a yalnz vaziyeti daha iyi anlamak ve yine avdet etmek zere gideceim dedi. O esnada Sobranya'da mebus arkadam smail Hakk Bey geldi. Tahsin'in de arkada idi. smail Bey'den istiare edebilirsin dedim. Ve o suretle para meselesi halledildi. Zannediyorum bir gn sonra idi, Talat Paa (o zaman bey) Sofya'ya gelmiti. Tahsin sefarette herkesin muvacehesinde marnileyhin yanna geldi ve yksek sesle kendinden ve vaziyetten ve mantkszlktan bahsetti. Talat Paa mumaileyhi daha fazla syletmemek iin salona ald, yalnz grtler... Kendisine stanbul'a dnmeyip, kendisi oraya gittikten ve icap edenlerle grtkten sonra, Fethi Bey vastasyla verecei telgrafn mefadna gre hareket eylemesini syler. Talat Paa'nn avdetinden sonra da Tahsin birka gn daha bekler. Nihayet hibir iar vuku bulmam olduundan stanbul'a hareket eder. Be on gn sonra stanbul gazetelerinde bir vaka-i messife okuyorum. Silahc Tahsin Bey'in biruh olarak cesedi bir uval iinde mezarlkta bulunmutur. Merhumun Allah taksiratn affetsin...! Gelelim Cahit Bey'in altn kalemine: Bu zavall Tahsin alklanan jestlerinin, bazlarna pek messir gelen tarz- beyannn btn kuvvet ve belagatiyle diyordu ki: Ordu, btn bu koca kahraman Osmanl ordusu, btn bu Viyana surlarna krmz sancaklar diken celadetli ecdadmzn hayr-l halefleri Yunan palikaryalarnn kahkaha-i istihzas karsnda muhakkar olmutu. Bir adi Atina paavras dn, bizi, arslan Osmanl zabitlerini tezyif eden, tahkir eden stunlaryla Atina sokaklarnda, Pire Rhtm'nda ta Girid'imizin, Venizelos hempalarnn pene-i kahrnda kalan Hanya'snda, burada bu menba hrriyet olan mukaddes Trk memleketi Selanik'imizin Hrriyet Meydan'nda kucak kucak tevzi olunuyordu. Kimse, evet kimse, ordunun nasye-i

haysiyetine atlan bu amur, bu glzet parasn grmek bile istemedi. te Hseyin Cahit Bey, o muhterem muharririmiz, o byk vatanperverimiz bunu derhal grd mtehassis, mtessir oldu, kalemine sarld ve alak palikaryalara cevap verdi. Ordunun an ve haysiyetini mdafaa etti. Ona elbette altndan bir kalem lazmdr! Bunu da ordu takdim edecektir.'' Bilaistisna hazirn bu hareretli szleri dinliyordu. Ben, ordu kumandan, Erkn- Harbiye Reisi vesair ordu ricalinin huzurunda, Yzba Tahsin Efendi'nin veyahut Silahc Tahsin Bey'in askeri kulbnn harb oyununa, sanata ait konferans azasna tahsis olan salonda bu hatipliinden memnun olmadm. Bunu inzibat- askeriye, terbiye-i askeriyeye mnafi buluyordum ve bir taraftan byle bir ictimaa ve bu tarz- harekete msaade etmek aczinde kalan ordu kumandanna kzyordum. Tahsin Bey'e cevap vermek zere ayaa kalktm: ''Tahsin Efendi, dedim! Yunan gazetelerinde ordumuza tevcih edilmek istenilen hakaretin ne olduunu henz bilmediimi itiraf ederim. Hazirn meyannda, benim gibi bu hususta henz gafil kalm zevatn bulunduu muhtemel olmamakla beraber, evvela bir defa bu cihetin tenvirini sizden rica ederim!'' Halbuki Tahsin Bey'in bu hususta esasl bir malumat yokmu, baka kimse de sesini karmad. Ben devam ettim: ''Eer bir Yunan gazetesi filhakika Osmanl ordusunu tahkir etmi ise, bunu, Hseyin Cahit Bey'in bir makaleyle cevap vermesi kapatamaz. Meseleyi daha ciddi halletmek lazm gelir. htimal ki, hkmetimizin bu hususta usul-i dairesinde teebbs etmesi lazmdr. Bundan fazla olarak tamamen ordunun teessr ve galeyann gstermek iin ise, bence Cahit Bey'in makalesinini hibir hkm-i tesiri yoktur. Fevkaladelik yle olur, mesela zat- aliniz gibi kahraman bir ordu mensubu, kalkar, Atina'ya gider ve kendi nam ve hesabna ve fakat Osmanl ordusunun hakaret kabul etmez bir cz sfatyla o tahkiramiz makaleyi yazan muharriri ve nereden gazete mdrn, hlasa bu hakareti tevcihde amil olan veya olanlar ya delloya davet eder veyahut bunu kabul ettiremeyeceini anlarsa, dorudan doruya tepeler ve kendisini teslim ederek, Osmanl ordusunun eref ve haysiyeti urunda her trl avakibe raz olur. Bence Hseyin Cahit Bey'e en ok nc ordu namna teekkr mutazammn bir telgrafname keide etmek ve hareket-i vakasnn mucib olduu bu hararetli ictima vasfnda ordu zabitannn hissiyat- takdirkranesini bildirmek kfidir.'' Mamafih altn kalem iin para toplamaktan sarf- nazar etmediler. Ancak netice olarak fi'ilen tatbik edilen bir telgrafname keidesi oldu zannederim. Mebruke Hanm'n ctihad Seyfi Beyin refikas Mebruke Hanm diyor ki, -Btn gen kzlarmz biraz fazla tahsil ve terbiye grdkten sonra validelerini beenmiyorlar. Onlar adi gryorlar. Ben buna ok kzarm. Bence valideler, kzlarn kendi seviyelerinden fazlaya kacak mertebede tahsile devam ettirmemelidirler. Varsnlar cahil kalsnlar... - Dedim ki, Hanmefendi! Bu pek tabiidir. Yksek seviyede olan, kendi seviyesinden irfanen dn olan beenmez. Fakat bu hal haddizatnda ayan- takdir ve tevik grlmek lazm gelmez mi? Her yeni yetien kendinden eskisini beenmeyecek kadar ykselirse, o zaman, ancak o zaman ensal-i atiye yekdierinden kademe kademe yksek seviyede bir silsile-i aliye vcuda getirebilir ki, terakki-i beerin gayesi de budur. Onun iin gen kzlarmz ve gen erkeklerimizi fikren, ilmen maziye bal brakmak, muayyen bir geri hududunun ilerisine gemesine mmanaat fikrini tercih etmeyelim ve nazar- dikkat ve infialinizi mucip olan bunlar yalnz bizde deil, her millette byledir. Marcel Prvaurt'un bir kitabndan hatrmda kald. Muharririn acemi rol oynad bir gen kadna yazd ilk mektupta diyor ki, teehhl etmeden evvel, henz bir gen kz iken, grdn tahsil ve terbiye ve iktisap ettiin seviye-i fikriyeye nazaran artk ebeveyninin sana nasihat ve irae-i tarik edecek seviye-i irfandan dn olduklarn nazar- dikkate alarak benden, bu maksad temin edecek mektuplar taleb etmitin.

Bu noktay zikrettikten sonra muharrir mektubuna devam ederek diyor ki, evlendikten sonra artk refik-i hayatnn, sana her nokta-i nazardan bir meale olabilecei mlahazasiyle amcann mektuplarndan istigna ettin. Fakat bu yeni hayatn ilk safhasn yaadktan sonra amcana mracaat etmi olursun. Marcel Prvaurt'nun bu tarzdaki mtalaasndan zevcinin de, bu kadn tatmin edemedii anlalyor. Zemini latifeye evirmi olmak iin tebdil-i kelam ettim, dedim ki, benim de en ok mteessir olduum memleketimizde tahsil grmez, yetien hanm kzlarmz, bizi beenmiyorlar. Hatta iittiime gre son zamanlarda, zahiren tebdil-i din eden Alman zabitlerine varanlar da varm. Vaka bu da tabii grlmek lazm. Ben de gen iken mutlaka, Avrupal bir kzla izdivac edeceim diyordum. Bizim kzlarmz hatrma bile gelmiyordu. Onlar, tahsil ve terbiyeleri ve itiyad-i ictimaiyeleri itibariyle gayr- kabil-i refakat bulurdum. Fakat izdivacta hsn-i imtizacn kabil-i teesss ve devam olabilmesi iin mevcut olmas lazm gelen artlar tetkik ve tefehhm edildikten sonra, dini, milliyeti, hsn-i muhiti terbiyesi, ahlak, adat muhtelif iki insann ittihadlarndaki garabet kadar nazar- calib bir ey olmad suhuletle anlalyor. Bu mnasabetle, arkadam doktor Rasim Ferit Bey mevzuubahis oldu. Doktorun refikas bir Franszdr. Muharebe mnasebetiyle, vaz- haml etmek zere gittii Paris'te bulunuyor. Vaka madam Rasim Bey, pek halk, gayet kymetli bir kadndr. Fevkalade de gzeldir. Kocasn da ok sever, Rasim Ferit de onun iin alar... Mebruke Hanm da doktoru tanyor ve refikas iin aladn biliyormu. Birok sitayite bulunduk. Hayat- izdivaciyeden ve bilhassa Mebruke Hanm'n amcas ve benim de Sofya arkadam olan Cevdet Bey'den, onun sosyete lemindeki maharetlerinden bahsettiimiz srada Madam Cemal Paa da bizim yanmza gelmilerdi. Sze itirak ile dedi ki: -Cevdet Bey, Sofya'y altst etmi fakat zavall refikas ne kadar znt ekiyordu. - Fakat, dedim, Cevdet Bey'in refikasna pek ziyade muhabbeti var. - Madam Cemal Paa muhabbeti yok dedi, hrmet ediyor. - Hayr dedim, hrmet de ediyor, muhabbeti de var. - Hayr, hayr dedi. O zaman yine M. Prvaurt'un yazlarndan bir cmle hatrma geldi, syledim. - Le mariage est une chose, I'amour est une autre chose, (Evlenme bir eydir, ak baka bir eydir). Bununla demek istiyordum ki, ak ve garam yoktur demek istiyorsunuz. Halbuki izdivata bunun vcudu mutlak deildir. Bunun zerine, Madam Cemal Paa dedi ki; - Paa, ben seni evlendirmeyeceim. - Ben de zaten bu husustaki tereddtlerimi halletmeden evlenmek niyetinde deilim. Zaten daha imdi hanmefendi -Mebruke Hanm- 31 yanda bir ihtiyardan bahsediyordu. Ben de 36, 37 olduumdan evlenecek zamanm gemi demektir. Yatamda uyku daveti Yataa girdikten sonra uyku getirsin diye tabl de nui zerinde kk elektrik lambasnn hafif ziyasnn yardmyla kitap okuyorum... Yksek tahsil grm, cihan kendine dar gren gen bir kz, bir mektepte felsefe muallimi olan amcasndan ''socialisme'' hakknda istizahatta bulunuyor. Muallim, gen kz ktphanesine gtrr, ngilizce ve Almanca bilip bilmediini soruyor, mspet cevap aldktan sonra, ona buna dair 10, 15, 20 ve hatta daha ziyade cilt kitap verebilecekti. Fakat, kitap intihab hususunda mkilata dar oluyor. En nihayet profesrn parmaklar bir kitabn zerinde duruyor -te diyor, btn budalalklarn meb'dei budur. htiyar bu ifadesini yle tashih ediyor: - Bu mteaddit budalalklarn balangcdr. nk sivil hamakat bir men'badan cereyan etmez. Gen yaklayor ve unu okuyor: Karl Marx. ''Le capital'' ve amcasna - Bunu bana ariyeten verir misiniz? diyor.

- Hayr, hayr... Biraz sonra ihtiyar yle diyor: Socialisme en budalaca bir fikirdir. Individalisme de byledir. nk evvela socialisme optimiste'dir. te onun (87) safvet-i asliyesi burada! Socialisme zannediyor ki, bir gn dnyada her eyi en iyi bir surette tanzim edecektir. Ben, ziyade renmek isterdim, socialisme bu midi nereden alyor. Eer bu dnyada herhangi bir hususun slahna iaret gibi, fakat nazar- dikkate alnacak bir ey tefrik etsem, bunun herhangi bir devaml kanun veyahut initiati ve tabi bulunduunu da ispat etmek icap eder. Kz bunun zerine amcasna -O halde siz conservateur'snz. htiyar bararak - Conservateur m? Asla! Mtemadi tebeddlata mahkm olan bu kainatta, bir eyi muhafaza etmek nasl mmkn olur? Conservateur'ler o adamlardr ki, nehrin suyunu elleri iinde muhafaza etmek isterler, onlarn parmaklarnda bir para amurdan baka bir ey kalmaz. Gen kz - O halde conservateur deilseniz rvolutionnair'siniz dedi. Profesr - Hayr, canm!... - O halde socialiste. Profesr u suretle cevap veriyor: - Conservateur deilim, nk eskimi ve krlm bir lemi muhafaza edemem. Revolutionnaire deilim. nk houma gitmeyen ve zaten yalnz bana tebeddl eden bu lemde hibir eyi tebdile muktedir deilim. Socialist deilim tebeddlat vukuundan evvel grmeye muktedir deilim ve socialisme'in ikinci safdillii de udur: Bu cretkr kendini messir zanneder. nc budalal socialisme projelerini intizamszla takdim eder ve tesadfe intizam vereceini iddia eder. Hibir adam olamaz ki, bir tesire malik olsun. Ve baz kimselerin tesirleri daima tasavvur ettiklerinden baka trl ekil alr. Maziye bal kimseler vardr. (nant-nan) hava muhafazakrlar. stikbale merbut kimseler vardr: Hava peygamberleri, zaman- halde yaayan tebdil-i ekil etmi maduniyet kalyor (Hi) (89). Bunun zerine gen kz diyor ki -Siz hibir eye inanmyorsunuz! Ha evet, inanyorsunuz, hie! Lakin, hie inanmak, katiyen hibir eye inanmamann ayn deil midir? htiyar, sakinane ban sallyor ve ''Hayr, hayr'' diye mrldanyordu. Kz - Niin ''hayr, hayr...'' diyorsunuz? htiyar, puf! dedi, adem-i emniyet ve kat'iyet iinde!.. Kz - Bana yle geliyor ki siz bu adem-i kat'iyet iinde pekl ''evet evet..." dahi diyebileceksiniz... ...... Bugn, ilk Almanca dersi alnmtr. Birinci Almanca muallimesiyle anlaamadktan sonra, ikincisi bulundu. Bu sahib-i vukuf gibi grnyor. 8 Temmuz 1918 Pazartesi Her gnk gibi doktorun program takip olundu. Fazla olarak saat 3'ten sonra da Emin Bey'le beraber btn tertibat ve devairini gezdik. Saat 5'ten sonra araba ile Kayzerpark'a gittik. Sonra ...... Bugn akam taamn Pupp'da yaptm. Bugn yn- zabt ve tetkik, tdeki mesail var, fakat vaktim olmad iin yalnz not etmekle iktifa ediyorum: 1- Cemal Paa'nn mevkii, takip ettii tarz- hayat iin menba- servet. 2- Talat Paa'nn Cemal Paa'ya muamele-i bridnesi! Sebebi ne olabilir? 3- Enver Paa bana kar ne politika takip ediyor. Buna kar ne karar vermeliyim? 4- Yeni padiah ne gibi vaziyetler alabilir? 9 Temmuz 1918 Sal Ramazan Bayram'nn birinci gn lk defa olarak Karlsbad'n Furtnu Bad denilen mahallinde banyo yaptm. Saat 10'dan saat 12.30'a kadar muallim ile birlikte byk bir araba tenezzh yaptk. Aieh'de bir ini fabrikasn ziyaret ettik. Beraber yemek

yedik. Sonra evde uyudum; saat 4'de zerimde hissettiim arln izalesi iin bir banyo aldm. Onu mteakip bayram tebrikine gelen Cemal ve Hsn Beylerle grtk! 1- Devlet-i Osmaniye nasl bir siyst takip etmelidir. 2- Trklk mefkresi. 3- Arabistan, Trkistan hakknda vesair milletler hakknda takip olunacak nokat-i nazar ne olmaldr? 4- Ricl-i devletimizin memleket hakkndaki vukuflar. (Cavit Bey) 5- Arn cibayeti usulleri, emanet, ihale, maktiyet (Msrda...) 6- smail Hakk Paa meselesi. 7- Cemal Paa meselesi. 10 Temmuz 1918 aramba, 11 Temmuz Perembe Bu iki gnn suret-i gzernn yazmayacam. Birok hatratm gibi bunlarn da nisyana karmasnda ne beis var. Yalnz u kadar diyelim ki, insanlar hakikati daima gizlerler. 12 Temmuz 1918 Cuma Sabahleyin saat 9.20'de ancak kalkabildim. Bugn su imek, hamam almak hususlarnda program altst oldu. Akam zeri yalnz yryerek birka saat tenezzhden sonra Vaisshaupt lokantasnda yemek yedim. Eve avdet ederken ev sahibesini ve kzn grdm. Yarn gece Courfaus'daki Corcert'e davet ettiler. Evde soyundum, alacaktm. Bir Fransz madamnn bir msy ile beraber geldiini kapc haber verdi. Salona kabul ettirdim. Tekrar giyindikten sonra yanlarna ktm. Bu kadn iki gn evvel Almanca muallimesinin takdim ettii svireli bir m idi. Franszca dersi veriyordu. Gen gzel bir kadn, gzleri tatl bir mavilikte m olduu fark edilmiyor. Malumatl. Alman, ngiliz, Fransz milletlerinin slahiyat ve terekkiyat hakknda birok mdvele-i efkr etti. En nihayet kendisinden Fransz lisannda istifade etmek istediimi syledim. Haftal 100 Krona uzlatk. Yarn saat 11.30 Haus York'ta Sblassberg. Bu madamn evine gideecim. Beni bu m kadndan Franszca ders elmaya sevkeden mil nedir? Okuyamaz, yazamaz, yazlan eyi grp tashih edemez... O halde bu nasl bir muallime olabilir. Bu kadn, gayet gzel bir aksanla ve Almanca gryor... 13 Temmuz Cumartesi, 14 Temmuz Pazar gnlerindeki yazlar tamamen Franszca yazlmtr. Onlardan u blmleri Trke olarak okuyalm: 13 Temmuz 1918 Sabah saat 8'de uyandm. 20 dakika arayla imek zorunda olduum ...... suyunun birinci ve ikinci barda arasndaki 20 dakikalk zaman iinde evki beni tra etti, banyomu yaptm. Btn tuvaletim bittikten sonra broya geerek Franszca bir kitaptan biraz okudum ve Almanca dersini altm. Bugn, kendisinden Franszca dersi alacam Madam Heiniche'ye gitmem gerekiyordu. 11.30 ders iin kararlatrlm zamand. Tam o saatte orada olmak iin evden 11'de ktm. Ar bir yryle, bir eyrekte Madam Heiniche'nin maazasna vardm; maazadan bir ocuk beni evin 3. katnda bulunan daireye gtrd. ocuk: ''Buras beyefendi'' demekle yetinerek giri kapsnn nnde benden ayrld. Madam Heiniche beni dairesinin salonunda bekliyordu. Beni nezaketle kabul ederek pencerenin yanna konmu olan koltua oturmaya davet etti. O da nnde yuvarlk bir masann bulunduu divanda yerini ald. Ben, katn merdivenlerini karken yorulduum iin nefes nefese olmaktan kendimi alamyordum. Grmemesine ramen soluk almam dikkatini ekmiti: Sayn General, bu zahmetli merdivenler sizi yordu deil mi? Ve aniden konuma mevzuunu deitirerek:

- Yanlmyorsam beyefendi henz evli deil! Acaba bir Avrupal kadnla m yoksa sizin milletinizden bir kadnla m evlenmek isterdiniz? - Fark etmez diye cevap verdim. Hakikatte dncem evlenirsem bir Trk kadnn tercih edeceim yolundayd. Fakat gcenebilecei uzun bir muhavereye girmemek iin evlenme mevzuundaki konumay kesmeyi tercih ettim. Askerlik hayatm hakknda bana sualler sordu; kendisine askerlik hayatm ksaca anlattm. Balzac'n eseri olan ''la Peau de chagrin''i getirmitim, telaffuzumu dzeltmesi ve bilmediim kelimeleri izah etmesi iin birka sayfa okumak istedim. O konumaya devam tercih ederken, kendisine bu Franszca dersinden ne beklediimi izah ettim. - Beyefendi dzelteceiniz hibir ey yok, Franszcay gzel telaffuz ediyorsunuz ve bilmediiniz kelimeler iin de lugate baknz, acaba lugatiniz var m? - yleyse Madam? diye sordum. Bu soruya kulak vermedi ve devam etti: Bir saatlik bir konumadan sonra Madam Heiniche'den ayrldm. Ertesi gn, leden nce saat 11'de bana gelecekti. Vaisshaupt'da yemek yedikten sonra Pupp ve Muhlbrn arasnda dolayordum. Pazar 14 Temmuz 1918 Elbogen'e bir gezinti 14 Temmuz 1918 Pazar saat 4.50'de evde Matmazel Brandner'i bekliyordum. Dn Karlsbad'n gneybatsnda 15 kilometre uzaklkta bulunan ve eski atosuyla tannan Elbongen'e otomobille gitmeye karar vermitik. Otomobil dn smarlanmt. Karlsbad ehrinden kalabaln iinden geerken saat 5'di. Otomobil Eger Nehri kysndaki yolu takip ediyordu. Donitz'i, Tich'i arkamzda braktk, Hans Heiling restoranna yaklayorduk, Matmazel Brandner Trk ordusuna alaka duyar gibi grnyordu. Bana ordularmzn says ve mevcutlar hakknda sual sormutu. Cevaplarmda yeterince kuvvetli ordularmz bulunduunu izah ettim. - Bu beni ok artyor! dedi. Trkiye 1911'den beri hi durmadan harp ediyor. Bir harpten sonra dieri onu takip etti deil mi? Trk-talyan harbi, Balkan harbi ve sonra da 4 yldr sren bu Umumi Harp. Trkiye'nin her trl kaynann, zellikle ordunun hemen hemen tkenmi olduu dnlebilir! Harp sahalarnda ldrmek iin bu kadar insan nerede buluyorsunuz? O zaman kendisine dedim ki: - yleyse bana msaade edin de size izah edeyim: Trk-talyan harbi srasnda Trkiye kendi kuvvetlerini kullanamad. Biliyorsunuz ki talyanlar harp ilan etmeden bizi yakaladlar. Deniz yolunu kestiler. Osmanl Afrikas, ordusuz, talyan kuatmasna brakld. talyanlar, hi maniasz, Trablusgarb', Bingazi'yi, Derne'yi ve Akdeniz kys ehirlerini igal ettiler. ayet talyan silahl kuvvetleri bir sene boyunca, batan bara kadar dvtlerse onlar dven dzenli ordu deildi, hayr matmazel bunlar sadece l gmenlerinin bandaki birka Trk kumandanyd. Bizzat ben oradaydm ve Cyrnaique Derne kuvvetlerine kumanda ediyordum. Gryorsunuz ki, Matmazel, bu harpte Trk ordusuna hi dokunulmamtr. Balkan harbi ise Trk ordusunun katld bir harp deildir. Bu bambaka bir eydi, bir bozgundu! Fakat Trk ordusunun bozgunu deildi, hayr hi deil, bu Trkiye'deki eskinin yklmas, Trk ordusunun bandaki bilgisiz kumanda heyetinin geri ekilmesiydi. Balkan kuvvetleri bu harbin sonularn, o dnemde Trkiye'ye hkim olan ahslarn bilgisizliine borludur. Denilebilir ki bu harb de Trkiye iin bir srprizdi. Ordu birleebilmek ve bir plana gre toplanabilmek iin yeterli zaman bulamamt. nc birlikleriyle dman hcumlar karlanmt.

Byk ve hakiki Trk ordusu teekkl ettirilememiti. yle zamanlar olmutur ki, milleti orduya armak yerine birlikler terhis edilmitir. Btn iktidar ellerinde tutan birka ahsn bilgisizlii cesaretle mdafaa edilebilecek kabiliyetteyken ve kabiliyette olan bir orduyu kullanamadan, memleketin en kymetli ksmn dmana ikram etti. Bugnk harp kmadan nce, Trkiye'nin yeniden eski durumuna gelmesi iin, sadece bir sene bulunduu bir hakikattir. Byle ksa bir zamanda byk bir ey yaplamayaca aikrdr. Fakat her eyden kuvvetli olan zaman, genlii eskinin yerine geirmek iin, olay olarak, uygun zaman salamt. Gen bir zabit olan Enver, Avrupa Trkiyesi'nin kaybnn bir neticesi olan donuk dnemden faydalanarak, Harbiye Nazr olarak Osmanl ordusunun bana geti. Orduya ilk ve en byk hizmeti, orduyu o eski kuma paralarndan kurtarmas olmutur. Akln eline getikten sonra, ordu ylesine abuk ehresini deitirdi ki, anakkale'de ngilizleri yenerek, Galiya'da Avusturyallara yardm ederek, Makedonya ve Romanya'da mttefiki ordularla muzafferane ibirliinde bulunarak, kymetini abucak gstermede gecikmedi. Ksacas matmazel, eer Trkler bu umumi harbe girmemi olsalard, mttefiklerin lehinde grnen bugnk askeri durum tam tersini gsterirdi diye iddiada bulunmakta bir mahzur grmyorum. Trklerin anakkale'deki zaferlerini grdkten sonradr ki, Bulgaristan Trk dostlaryla beraber harbe girmek lzumuna inanmtr. Eer Hindenburg Trk ordusunun yardmyla Galiya dalarnda ilerleyen Rus hcumlarn geri evirmeseydi, Hindenburg, Hindenburg olamazd. Eer Kafkasya'da, Mezopotamya'da, Palestin'de nihayet btn Trkiye hudutlarnda, Trk ordusu nndeki Rus, ngiliz ve Fransz kitlelerini tutmam olsayd ve eer Trkiye memleketinin baz ksmlarn feda etmeseydi, Alman ordusunun bugnk gibi dayanabilmesine inanlr myd? Matmazel, hayr! Bu hakikatn Trklerin byk bir ksm tarafndan bile bilinmemesi ne kadar esef vericidir! ''15 Pazartesi, 16 Sal, 17 aramba, 18 Perembe, 19 Cuma, 20 Cumartesi'' 6 gnlk sergzeti gn gnne yazmak myesser olmad. Bugnler zarfnda Almanca dersine hitam verildi. Madam Corbtie ile tantk. Vermer de beraber olmak zere ilk gece Imperial'de yemek yedik. ...... Imperial'de Cavit Bey ve Pertev Paa ile grtm. Madam Cemal Paa'ya bir ziyaret... 20'de Emin Bey gitti. Kzm Emin Bey ile mlakat. stanbul'a gitmek fikri uyand. 21 Pazar, Temmuz 1918 Sabahleyin saat 8'de uyandm. Bir kadeh su itim. Evde hamam aldm. amur banyosu ok yorgunluk verdii iin, doktorun fikrine mracaat etmeksizin, ondan sarfnazar ettim. Saat 11'e kadar kahvalt ve tuvaletle vakit geirdim. ...... Saat 7.30'da Kzm Emin Bey ve refikasn bekliyorum. Kendilerini bu gece Pupp'da yemee davet ettim. 22 Pazartesi 1918 Saat 10'da Berlin garna gittim. Madam Cemal Paa'y teyi' iin. ...... Hanmefendi, Hseyin Cahit Bey'le birlikte geldi. Hseyin Cahit Bey pek ciddi ve nevama yabanc bir tavr gsteriyordu. Trenin hazrlanmasna intizar olunduu srada mrnileyh, Almanlar taarruzu berbat ettiler, dedi. - Tabii dedim, Trop de Zel!.. Ben bu taarruzun tevkif olunacan pekl tahmin ediyordum, fakat ric'ati zannetmiyordum.

Tren geldi. Hanmefendiyi teyi'den sonra gardan Hseyin Cahit Bey'le beraber ktk. Bana buyurun dedi; mkellef bir otomobil bekliyordu. Benim arabam var dedim. Beraber gitmek arzusunu izhar etti. Neferimi araba ile gnderdim. Ben otomobile bindim. Bu otomobil Prens Burhanettin Efendi'nin imi. Otomobilde unlar grld. Klman, harb-i umuminin vesait-i askeriye ile halli zaman gemitir. Siyaset ie karmaldr, dedii iin ekilmeye mecbur edildi. Askerler ordunun hall-i mesele edebilecei iddiasn fiilen izhar iin, bu son taarruzu yaptlar. Fakat bununla kendi kendilerini nakz etmi oldular. Bundan sonra taarruzi hareketten ziyade, esbb- mdafaaya ehemmiyet vermek Almanlar iin daha mhim grlyor. Amerika'dan bir milyon askerin iki ay evvel Paris'e muvasalatn ve bir milyonun hall-i nakilde olduunu ve daha bir milyonun hazrlandn iitmitik. Almanlarn bu son devredeki parsiyel muvaffakiyetleri bence inisiyatifi muhasmlarna brakmam olmalarndan neet ediyordu. Btn cephede byk bir fikiyete malik olmadklar halde bir kk ksm zerinde -ki hasmn bilmedii- pek fik kuvvet toplamak suretiyle ve seri hareket ederek dman artyordu. nisiyatifin ngiliz ve Franszlarn eline gemesinden korkarm. O zaman mesele berakis olur. Avusturyallarn bundan sonra birey yapacaklarn zannetmiyorum, Zaten bu son taarruzu da yapmalar hata idi. htimal ki, Almanlarn zoruyla yapmlardr. ...... Ruslarn yeniden canlanmalar ve ngilizlerle beraber olmalar bence ihtimalden baid deildir. Bulgarlarn da siyaseti cay-i dikkattir. Avusturya'nn ahval-i dahiliyesi, ttifak partisinin askeri mukavemetini kesredebilecek mahiyet alabilir. - Rahmi Bey Nfa Nezaretini kabul etmemi. Filhakika, muharebe mnasebetiyle umr- nfaya ait bir ey yapmak mmkn deildir. htimal Rahmi Bey bu ciheti dnerek bu bbtaki teklifi reddetmi olur. - Ben, Rahmi Beyin herhalde, Heyet-i Vkelya dahil olmasn mnasip tasavvur ediyordum. Geri umr-i nfa itibaryla imdilik tiye ait planlar hazrlamaktan baka bir ey yaplamaz. Fakat Heyet-i Vkelda bulunmak suretiyle kabinenin memleketin heyet-i umumiyesi zerindeki hakk- nazar itibaryla nfi olabilirdi. O, Canpoladlar gibi zeki ve metin zevat kabineyi keyfi hareketten men ederdi. zzet Paa hazretlerinin seryaver tayinini ben manidar buluyordum. nk mrnileyh yaver olamazd. O halde bu nam tahtnda adeta Padiah'n askeri maviri, Erkn- Harbiye Reisi bir vaziyet alm oluyor. Kendisinin efkrndan istifade olunur. Herhalde avantrcl sevenlerden deildir. Mhlbrun kprsnde, Hseyin Cahit Bey otomobilde beni yalnz brakt. O, orada refikasn aramak zere indi. Otomobil beni ikametghma brakt. ...... Bu gece 27 Temmuz Pazar, Viyana'ya avdete karar verdim. ...... 27 Temmuz 1918 Cumartesi Sabah saat 8.30'da istasyona geldim. Trenin zaman- hareketinden 1.30 saat evvel. nk, kapc henz bilet almaya, icab eden muameleyi tanzime muvaffak olamamt. Tren tam saat 10'da hareket etti. Yalnz bir kompartmanda bulunuyordum. Byk bir yorgunluk hissediyordum. Saat bire kadar kitap okudum. Sonra yemek yedim ve yattm, saat 4'e kadar uyudum. Ondan sonra Viyana'ya muvasalata kadar kitap okudum. Saat 8.30'da vasl olundu. Otel Bristole verilen telgrafta bir otomobil gndermesi bildirilmiti. stasyonda buna tesadf etmedik. ki araba tuttum, birine eyalar ve evki, birine de ben bindim ve otele geldik. Otele muvasalatmda otomobilin gnderildiini sylediler; fakat ben bulamadm ve istifade edemedim... -Otelin kapsnda tesadf ettiim, Cemal Paa'nn biraderi mlzim Kemal Bey'le ktk. Benim

hi itahm yoktu, yalnz romla kark bir ay itim ve Kemal Bey gittikten sonra bir hamam alarak yattm. Fransa inklb- kebirinin byk generallerinden: Desaix, Lecourbe, Moreau, Gauvian-saint Cyr'in tercme-i halleri idi. Btn bu muktedir generaller Napolyon'un mucib-i kin ve hasedi olmulard. Karlsbad'da geen gnlerimin hatratn tamamen ve olduu gibi bu defterlere tevdi edemedim. Bunun iki sebebi var, birincisi lzumu kadar yaz yazmak iin vakte malik olamadm; ikincisi her dndm, her yaptm yani btn esrar- fikriye ve hayatiyemi bu defterlere nasl emniyet edebilirdim. Hatta bu yazdklarm bile bir gn, ihtimal pek yakn bir gnde mahvetmeyecekmiyim. imdiye kadar hep yle olduu iindir ki, mazbut bir hatra ve mecmuam yoktur. tde sknetli ve tamamen btaraf bir vaziyette ve bir kede kendi lemimde yaamaya muvaffak olursam, ihtimal o zaman hatrat- hayatm yazmak benim iin bir megale olacaktr, nk hayatmn her safhasn btn teferruatyla dimamda mazbut bulundurabiliyorum, yalnz tarih, gn, isim hatrmda kalmyor, bunlar da ihtimal baka bir vasta ile tanzim ederim. - Karlsbad'da, ettiim istifade me'ml edilen derecede deildir. Rahatszlklarmn asr henz mevcuttur. *** Viyana 28 Temmuz 1918 Pazar Saat 7.30'da uyandm. zerimde adeta rahatszlk derecesinde bir krgnlk var. Kendimi tmm gibi ksryorum. Yataktan kmadan evvel bir ay istedim. Sakarin getirmilerdi. eker iin evki'yi uyandrttm. ay itikten sonra tra ve tuvaletle 8.30'a kadar vakit geti. Ondan sonra salona getim. Karlsbad'da geen gnlerimin hatratn beinci defterin nihayetlerinde kapadm. imdi, Viyana'da geecek bu birka gnlk hatrat iin yeni bir defter, bu defteri ayorum. Viyana'da otel Bristol'de geen dn gece yeni aldm Franszca kitaplardan birine balamak istedim. Hemen hepsinin bandan birka sayfa okudum, fakat devam iin hibiri zerinde karar veremedim. Le Baron de Batz'n ''Vers I'echafand'', Francois chal Raux'un ''Les origine de l'epedition d'Egypte'', J. Patouillet'nin ''Ostrovski'' hakkndaki kitab. Hep gzden geirdim. Mustafa Kemal Atatrk'n Karlsbad anlarn 1930-1933'teki u szleriyle bitirmek istiyorum. ''Muvaffakiyetlerde gururu yenmek, felaketlerde mitsizlie mukavemet etmek lazmdr.'' ''Bir insan hayatnda byk bir muvaffakiyet kazanabilir, fakat yalnz onunla vnerek kalmak isterse, o muvaffakiyet de unutulmaya mahkmdur. Onun iin almak ve daima muvaffakiyet aramak, herkes iin esas olmaldr.'' ''Cumhuriyet rejimi demek demokrasi sistemi ile devlet ekli demektir. Biz cumhuriyeti kurduk, o on yan doldururken demokrasinin btn icaplarn sras geldike tatbikata koymaldr. Kadn haklarn tanmak da bunun bir icab olacaktr. Msterih olunuz.'' ''nklap hareketlerinde dikkat edilecek nokta, insan cemiyetlerinin emellerini, fikirlerini tehis ettikten sonra, onlara yenilikleri kabul ettirebilmektir.'' ''Millet ilerinde her ferdin zihni bal bana faaliyette bulunmak lazmdr.'' ***

IV- GAZ MUSTAFA KEMAL ATATRK'N MESLEK HAYATINA AT TARHLEMELER (1881-1918)

1881: Mustafa Kemal'in Selanik'te doumu. 1893: Mustafa'nn Selanik Askeri Rtiyesi'ne yazlmas ve retmeni Mustafa Efendi'nin kendisine ''Kemal'' adn takmas. 1895: Mustafa Kemal'in Selanik Askeri Rtiyesi'ni bitirerek Manastr Askeri dadisi'ne girmesi. 13 Mart 1899: Mustafa Kemal'in Manastr Askeri dadisi'ni bitirerek stanbul'da Harp Okulu piyade snfna yazlmas. Yaka numaras 1283. 1902: Mustafa Kemal'in Harp Okulu'nu bitirerek stanbul Harp Akademisi snflarna gemesi. 11 Ocak 1905: Mustafa Kemal'in kurmay yzba olarak Harp Akademisi'nden mezun olmas. 5 ubat 1905: Suriye'deki V. Ordu merkezi olan am'a tayini. Ekim 1906: Mustafa Kemal'in baz arkadalaryla birlikte am'da ''Vatan ve Hrriyet Cemiyeti''ni kurmas. 20 Haziran 1907: Mustafa Kemal'in rtbesinin kolaas rtbesine (kdemli yzba) ykseltilmesi. 16 Eyll 1907: Mustafa Kemal'in Selanik'teki III. Ordu kurmaylna atanmas. 22 Haziran 1908-13 Ocak 1909: Mustafa Kemal'in Rumeli Dou demiryollar askeri komiserliine atanmas. Yl sonunda Libya'ya grevli olarak gitmesi. 13 Ocak 1909-4 Kasm 1909: Mustafa Kemal'in Selanik'te II. Redif Frkas'nn kurmay bakan olmas. 13 Nisan 1909: Mustafa Kemal'in 31 Mays ayaklanmas zerine Hareket Ordusu Kurmay Bakan olarak stanbul'a gelii. 6 Eyll 1909-1 Kasm 1910: Mustafa Kemal'in Selanik'te III. Ordu Piyade Subay Talimgh Komutan olmas. (Ayn yl iinde kolaas rtbesiyle 38. Piyade Alay komutan olmutur). Ekim 1910: Mahmut evket Paa'nn Kurmay Bakan olarak Arnavutluk hareketlerinde bulunmas. Ayn yl Fransa'daki Picardie manevralarna katlmas. 27 Eyll 1911-18 Aralk 1911: Mustafa Kemal'in stanbul'a genelkurmaya nakledilmesi ve Libya Tmeni kurmaylna atanmas. 15 Ekim 1911: Tanin gazetesi muhabiri erif adyla Libya'ya savaa katlmaya gitmesi. Ethem Paa kuvvetlerinin Kurmay Bakan olarak Trablusgarp savana katld. 27 Kasm 1911: Mustafa Kemal'in binbala ykseltilmesi. 18 Aralk 1911-11 Mart 1912: Mustafa Kemal Bingazi-Derne-Tobruk blgelerinde. (Trablus'a nceki gidii: Aralk 1908-Ocak 1909). 9 Ocak 1912: Mustafa Kemal'in Trablusgarp'ta Tobruk taarruzunu baaryla idare etmesi. 11 Mart 1912-24 Ekim 1912: Derne Komutanl'na atanmas. (nce Derne Dou blgesi komutan idi.) 25 Kasm 1912: Mustafa Kemal'in Bahr- Sefid Boaz (anakkale) Kuva-y Mrettebesi Harekt ubesi Mdrl'ne atanmas. 27 Ekim 1913-20 Ocak 1915: Mustafa Kemal'in Sofya Ataemiliterlii'ne tayin edilmesi. etine, Belgrad ataeliklerine de bakmakla grevlendirildi. 1 Mart 1914: Mustafa Kemal'in yarbayla ykseltilmesi. 2 ubat 1915: Mustafa Kemal'in Tekirda'da 19. tmeni kurmaya balamas. (25 ubat 1915'te tmen kuruluunu tamamlayarak Maydos'a gelmitir). 25 Nisan 1915: tilaf devletlerinin Arburnu'na asker karmalar zerine Mustafa Kemal'in tmeniyle dman nleyerek durdurmas. 1 Haziran 1915: Mustafa Kemal'in albayla ykseltilmesi. 6-7 Austos 1915: Mustafa Kemal'in birinci Anafartalar Sava'n kazanmas. 8-9 Austos 1915: Mustafa Kemal'in Anafartalar Grubu Komutanl'na atanmas. 10 Austos 1915: Anafartalar cephesinde taarruz ederek dman geri atmas ve sava kazanmas. 14 Ocak 1916: Mustafa Kemal'in Edirne'de XVI. Kolordu Komutanl'na atanmas.

1 Nisan 1916: Mustafa Kemal'in Dou cephesinde mirlivala (tugeneral) ykseltilmesi. 6-7 Austos 1916: Mustafa Kemal'in Bitlis ve Mu'u dman elinden geri almas. 5 Mart 1917: Mustafa Kemal'in II. Ordu Komutanl'na vekil olarak atanmas. 18 Mart 1917: Mustafa Kemal'in II. Ordu Komutanlna asil olarak atanmas. 5 Temmuz 1917: Mustafa Kemal'in VII. Ordu Komutanl'na atanmas. 20 Eyll 1917: Mustafa Kemal'in VII. Ordu Komutan sfatyla memleketin ve ordunun durmunu aklayan tarihi raporunu yazmas. Ekim 1917: Mustafa Kemal'in VII. Ordu Komutanl'ndan ayrlarak stanbul'a dnmesi. 11 Ekim 1917: Atand II. Ordu Komutanl'na gitmemesi zerine bir ay izinli ve bitiminde ay hastalk izninde saylmas. 15 Aralk 1917: Mustafa Kemal'in veliaht Vahdettin'le birlikte Almanya'ya gitmesi. 5 Ocak 1918: Almanya'dan dnmesi. 30 Haziran-28 Temmuz 1918: Tedavi iin Viyana Karlsbad'a gitmesi. 7 Austos 1918: Mustafa Kemal'in Filistin'de bulunan VII. Ordu Komutanl'na ikinci defa atanmas. 23 Ekim 1918: ngiliz kuvvetleri Araplarn da yardm ile yeniden taarruza geti. Mustafa Kemal Halep iinde sokak sava yapmak zorunda kald. 26 Ekim 1918: Mustafa Kemal'in komuta ettii VII. Ordu birlikleri tarafndan dman taarruzunun Halep'in kuzeyinde bugnk snrlarmz zerinde durdurulmas. 30 Ekim 1918: Mondros Mtarekesi'nin imzas. 31 Ekim 1918-7 Kasm 1918: Mustafa Kemal'in Yldrm Ordular Grubu Komutan olmas ve Adana'ya gitmesi. 3 Kasm 1918: ngilizlerin Musul'u igali. 7 Kasm 1918: Yldrm Ordular Grubu ile VII. Ordu Karargh'nn kaldrlmas zerine Mustafa Kemal'in Harbiye Nezareti emrine alnmas. 13 Kasm 1918: Mustafa Kemal'in Yldrm Ordular Grubu komutanlnn lav zerine stanbul'a gelmesi. 15 Kasm ve 20 Aralk 1918: Mustafa Kemal'in Padiah Vahdettin ile grmesi. 30 Nisan 1919: Mustafa Kemal'in IX. Ordu mfettiliine atanmas. 16 Mays 1919: Mustafa Kemal'in 14 kiilik heyeti ile Samsun'a gitmek zere Bandrma vapuru ile stanbul'dan hareketi. 19 Mays 1919: Heyetin Mustafa Kemal ile Samsun'a k. 22 Mays 1919: Samsun'dan stanbul hkmetine Mustafa Kemal imzasyla gnderilen raporda ''Millet birlik olup hkimiyet esasn ve Trk duygusunu hedef adnn'' yazlmas.

V- GAZ MUSTAFA KEMAL ATATRK'E VERLEN NAN, MADALYA VE TAKDRNAMELER Beinci Rtbe'den Mecidi Nian (1906) Drdnc Rtbe'den Osmani Nian (1913) Lejyon Donr Nian (1914, Fransa tarafndan) Sen Aleksandr Nian'nn Komandr Rtbesi (Bulgaristan tarafndan) Harp Madalyas (1915) Gm Muharebe Liyakat Madalyas (1915) Altn Muharebe Liyakat Madalyas (1916) nc Rtbe'den Osmani Nian (1916) Birinci ve kinci Rtbe'den Demir Salip nianlar (1916) kinci Rtbe'den Mecidi Nian (1916) nc Rtbe'den Muharebe Liyakat Madalyas ve kinci Rtbe'den Harp Alametli Askeri Liyakat Madaylas (1916, Avusturya-Macaristan tarafndan)

kinci Rtbe'den Osmani Nian (1917) Altn Muharebe mtiyaz Madalyas Birinci Rtbe'den Kll Mecidi Nian (1917) Birinci Rtbe'den Kron d Prus Nian (1918, Alman mparatoru tarafndan) Yeil ve Krmz eritli stiklal Madalyas (21 Kasm 1923) Kdem zamlar ve takdirnameler (*).