Professional Documents
Culture Documents
Manyetizma
Manyetizma
Manyetizma
Js = -
J
Jt
_B
JA
sahibiz.
Zamanla akmn deitii herhangi bir devre, zamanla deien manyetik alanlara ve
bu yzden indklenmi elektrik alanlarna sahip olacak. Byle etkileri gz nne
alarak basit devreleri nasl zeriz? Burada, devre teorisine zamanla deien
manyetik alanlar ortaya karmann sonucunu anlamak iin uygun bir yolu
tartyoruz yani, indktans.
Zamanla deien manyetik alanlar ortaya karr karmaz, devremizdeki iki nokta
arasndaki elektrik potansiyel fark artk iyi tanmlanmtr, nk kapal bir halkann
etrafndaki elektrik alann izgi integrali artk sfr olmad zaman diyelim ki, o ve b
arasndaki potansiyel fark artk o noktasndan b noktasna varmak iin kullanlan
yoldan bamsz deildir. Yani, elektrik alan artk bir korunumlu alan deildir ve
elektrik potansiyeli artk uygun bir kavram deildir ( E
Js
Negatiftir. Bylece integralimize bataryann katks e dur. O zaman akm ynnde
dirente bir elektrik alan vardr, bylece bu ynde direnten hareket ettiimiz zaman,
E
Js = - e +iR
sahip oluruz.
imdi, ak yzeyimizden geen manyetik ak nedir? Her eyden nce, devrenin
batarya, anahtar ve direnci kapsayan ksm, bizim tek-halka indktrmz
kapsayan ak yzey blmyle ( alanda ok daha byk ) karlatrlnca, ya
sadece kk bir katkda bulunsun diye geometriyi tasarlarz. kinci olarak, biliyoruz ki
yzeyin bu ksmnda pozitiftir, nk saatin aksi ynnde akan akm kadn
dnda bir B
alan retecek ki o, JA
JA
pozitiftir. B
nin z manyetik alan olduunu not edin bu, herhangi bir d akm
tarafndan deil devreden akan akm tarafndan retilen manyetik alandr.
8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20
Sayfa 3 www.acikders.org.tr
Biot-Savart Kanunundan hesapland iin, uzayda her hangi bir noktada, B
nin
akm iye orantl olduunu da biliyoruz. Yani,
B
= i _
p
0
4n
Js i
r
3
Bu ifadeye bakarsak, uzayda genel bir noktada devre zerinde ok karmak bir
integral ihtiva etmesine ramen, her yerde B
,
iye orantl olduu iin bunu, manyetik aknn kendisinin de iye orantl olmas
gerektii takip eder.
Yani biz, = Ii sahip olmalyz, burada I devrenin tellerinin verilen dzenlenmesi
iin sabittir. Devrenin geometrisini deitirirsek ( dnn ki eklimizde dairenin
yarapn yarya indiririz ) Iyi deitireceiz fakat verilen geometri iin, I deimez.
I nicelii devrenin z indktans yada basite indktans diye adlandrlr. Onun
tanmndan, indktansn p
0
arp uzunluk llerine sahip olduunu gsterebiliriz.
Aadaki telin tek bir halkas iin Inin bir hesaplamasn verebiliriz.
Fakat nce inin zaman deerlendirmesini yneten denklemi yazalm. Eer = Ii
ise, o zaman nn deiiminin zaman oran tam olarak I JiJtdir, bylece Faraday
Kanunundan,
}E
Js = - e +iR = -
dq
dt
= -I
d
dt
(1)
sahip oluruz.
Denklem ( 1 )i I ile blersek ve terimleri yeniden dzenlersek, inin davranlarn
belirleyen denklemin Ji Jt + ( R I )i = e I olduunu buluruz. Bizim bataki
artlarmzla verilen bu denklemin zm, i ( t ) = ( e R )( 1 -c
-Rt L
)dir [Giancoli
denklem 30-9, s. 762ye baknz]. Karakteristik bir zamanda I = I R (I indkleyen
zaman sabiti diye adlandrlr), i (t) nin bu zm, t ok bydke beklentimizi
azaltr, e R , fakat akmn t = uda, sfrdan bu son deere devam eden ykseliini de
gsterir. Bu devrede sfr olmayan bir indktansa sahip olmann, yani, zaman
deiimli B
= u (2)
Burada imdi biz onu Kirchhoffun kinci Kanununun bir versiyonuna benzeyen bir
ekle soktuk, yle ki, devrenin etrafndaki potansiyel dlerin miktar sfrdr ( hala
devrenin etrafnda saatin aksi ynnde hareket ediyoruz, fakat denklem ( 1 )den ( 2
)ye btn iaretler deiir nk imdi elektrik potansiyelde ki deiiklikleri
topluyoruz. )
Bizim metnimiz (Giancoli ), Kirchhoffun kinci Kanunu nu veya halka teoremini
koruyarak, bir indktrn karsndaki potansiyel dmeyi belirleyerek indktansl
devrelere yaklamay seer. Doru denkleme ulamak iin, Giancolinin aadaki
gibi indktrler iin ilave kural yapmas gerekir.
ndktrler: Eer bir indktr akmla ayn ynde dndrlrse, potansiyeldeki yk
I JiJt olur. Eer bir indktr akma zt ynde dndrlrse, potansiyeldeki yk
+I JiJt olur.
Giancoli bu kural asla aka ifade etmemesine ramen,30-4, 30-5 ve 30-6.
blmlerde onun Halka Teoremi ni kullanmasndan anlalr.
Bu formln kullanm doru denklemleri verecektir. Yinede bu ilave kuralla
Kirchhoffun kinci Kanununun kullanmnn devam etmesi olsa olsa YANLI
YNLENDRMEdir ve aadaki sebeplerde dolay fizik terimlerinde bir L
YANLI derecesindedir. Kirchhoffun kinci Kanununu, kapal bir halka etrafnda
E
nin integralinin byklkte I Ji Jt ye eit olduu gibi indktrde bir elektrik alan
olduunu da vurgular. Bu daima veya hatta genellikle doru deildir, yukardaki
rneimizdeki gibi ( yukardaki bir- halka indktrnden F
yi sfr
yapmak iin devremizde ne deiti? Bu ok ince bir noktadr ve sonsuz aknlk
kaynadr, bylece ona dikkatlice bakalm.
Bir indktrde bir elektrik alan olmasn gerektiren sezgimiz altta ekilde gsterildii
gibi bir problem yapmamza dayanr. Gsterildii gibi, zamanla artan ve sayfa
dzleminden dar ynelmi bir d manyetik alana konmu R toplam direnli ve o
yarapl bir tel halkamz olsun. Bu devreyi gz nne alnca, yukardaki bir-halka
indktrmzde olmad gibi, B
d
n bu alandan ok daha byk olduunu var
sayarak, telin kendisindeki akmlardan dolay manyetik alan ihmal ederiz
ve sadece
d alann etkilerini dnrz. Burada vardmz sonu ayn zamanda z indktans
durumuna da uygulanabilir.
Deien d manyetik alan, tel halkadaki indklenmi elektrik alanna -no
2
( JB
u
ut ) 'ye eit olan izgi integraliyle ykselii verecek. Bu indklenmi elektrik alan
azimuthaldr ve halkann etrafnda ayn dzende datlmtr ( ekilde grlyor ).
Faraday Kanunundan unu elde ederiz.
2noE
ndkIcnm
= -no
2
JB
di
Jt
= E
ndkIcnm
= -
o
2
JB
di
Jt
Bylece eer diren tel halkamz etrafnda ayn dzende datlmsa, halkada
dzenli bir E
ndkIcnm
elde ederiz ki o tel halkann her noktasnda ayndr ve zamanla
artan B
di
iin saat ynnde dner. Bu elektrik alan, = E
ndkIcnm
r ile verilen
akm younluklu bir akma sebep olur ( Ohm Kanununun mikroskobik formu ). Tel
halkadaki toplam akm, diren R ( Ohm Kanununun mikroskobik formu ) ile ya da
2noE
ndkIcnm
R ile blnen halka etrafndaki toplam potansiyel d olacaktr.
Bu akm E
ndkIcnm
gibi ayn durumda saat ynnde dnecektir. Bylece eer diren
8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20
Sayfa 6 www.acikders.org.tr
tel halkamzn etrafnda ayn dzende datlmsa, halkada dzenli bir E
ndkIcnm
elde ederiz ki o tel halkann her noktasnda ayndr ve artan B
di
iin saat ynnde
dner.
Fakat eer direnci halkann etrafnda dzenli bir ekilde datmazsak, elektrik alanna
ne olur? Mesela, nceden olduu gibi ayn toplam direncimiz olsun diye telin
dndaki halkamzn sol yarsn R
1
direnciyle ve telin dndaki halkamzn sa
yarsn R
2
direnciyle, R = R
1
+ R
2
ile gsterelim (aadaki ekle baknz). Bundan
baka R
1
< R
2
olduunu varsayalm. 15 Mart, 2002de derste benim (Walter Lewin)
yaptm gsteriyle olan baz benzerliklere DKKAT (ek ders kaynaklarm okuyun).
Tel halka etrafndaki elektrik alan imdi nasl datlr? Her eyden nce,akm i
yukardaki gibi ayn olmak zorunda diye, toplam diren olduu iin devredeki cmk
yukardaki ile ayndr. Bundan baka, yk korunumuyla halkann her iki tarafnda da
ayn olmaldr. Tel halkann sol yarsndaki elektrik alan (E
1
), sa yarsndakinden
(E
2
) imdi farkl olmaldr.
Bylece sol tarafn zerinde, sol taraftaki elektrik alannn izgi integrali olduu iin
bu, noE
2
= iR
2
dir ve iR
1
e eit olmaldr ( Ohm Kanunundan ). Benzer ekilde,
noE
2
= iR
2
. Bylece E
1
E
2
= R
1
R
2
dir ve bu yzden R
1
< R
2
olduu iin E
1
< E
2
.
Ve bu muhakeme yapar. Direnler farkl olmasna ramen, her iki tarafta da ayn
akm elde etmeliyiz. Biz bunu daha kk direnli taraftaki elektrik alannn
ayarlayarak daha kk olmas iin yaparz. nk diren de daha kktr, biz ayn
akm bu daha kk elektrik alanl zt taraftaki gibi retiriz.
Fakat bizim ayn dzendeki elektrik alanmza ne oldu? yi, elektrik alanlar retmenin
iki yolu var __ biri zamanla deien manyetik alanlardan, dieri elektrik yklerinden.
8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20
Sayfa 7 www.acikders.org.tr
Doa, tel segmentlerinden ayrlan balantlar ykleyerek ( yukardaki ekle baknz ),
tepede pozitif ve dipte negatif, E
2
ye kyasla E
1
deki azalmay baarr. Toplam
elektrik alan, deien d manyetik alanla indklenmi elektrik alan (E
ndkIcnm
,
yukarda ekilde gsterildii gibi, hala saat ynnde ) ve eklemlerdeki yklemelere
elik eden elektrik alannn ( E
k
, yukarda ekilde gsterildii gibi, pozitif ykten
negatif yke giden, ykler tarafndan retilen alanlar iin daima doru olduu gibi )
toplamdr. Elektrik alanna bu iki katknn ilavesinin solda toplam elektrik alann
azaltaca ve sada artraca aktr. E
1
alan daima saat ynnde olacaktr (saat
ynnde akan akm oluturmakta olmas gerektii gibi), fakat R
1
< R
2
alnarak keyfi
olarak kk yaplabilir. Bununla beraber, biz hala daima tamamen kapal halka
zerinde -no
2
( J B
di
Jt ) eit olan E
nin izgi
integrali, kapal yzeyden geen manyetik ak deiiminin zamana oranl negatif
iaretlisine eittir. O bize hangi yerleimde, halka etrafnda E