DR SLAVOLJUB GACOVI

OD LATINSKOG DO RUMUNSKOG
TERITORIJA FORMIRANJA JEZIKA VLAHA (RUMI) Prostor na kojem danas ive Vlasi severoistone Srbije, koji se u meusobnoj komunikaciji nazivaju Rumi (= Rumuni), protee se od Dunava do neto junije od Rtnja i od Morave do neto istonije od Timoka, a njihov maternji jezik je banatsko nareje kod tzv. Vlaha Ungurjana i oltensko-muntensko nareje dakorumunskog dijalekta rumunskog jezika kod tzv. Vlaha Carana, mada se u novije vreme, u vezi sa aktualnom politikom situacijom, meu lanovima Nacionalnog saveta Vlaha sa seditem u Petrovcu na Mlavi kao i u srpskoj tampi esto pominje potreba za usvajanjem vlakog pisma, nomenklaturom i standardizacijom vlakog jezika. Naime, Vlasi kako na srpskom nazivaju Rumune (rumi) severoistone Srbije na maternjem jeziku svoj jezik nazivaju imba rumasc (= rumunski jezik); Rumuni sa prostora Rumunije nazivaju limba romn; Bugari , Englezi Romanien, Rumanian ili Roumanian; Francuzi roumain; Nemci Rumnisch; Italijani romeno ili rumeno; Maari romn; Portugalci romeno; Rusi ; Srbi, Hrvati i Bonjaci rumunski ili rumunjski; panjolci rumano; Ukrajinci i.1 U prolosti je jezik Rumuna meu strancima nazivan i vlaki, eng. Wallachian, fran. valaque, nem. Walachisch, ital., port., pan. valaco, srp., hrv., bo., bug. vlaki, itd. Po genealokoj klasifikaciji, rumunski jezik (imba rumasc), koji se formirao u unutranjosti Balkana uglavnom na prostoru romanizovanih trakih plemena od Karpata do Pinda, pripada indo-evropskom jeziku, odnosno grupi romanskih jezika ili neolatinskom, i potie od latinskog, stoga je blizak francuskom, italijanskom, provansalskom, katalanskom, panskom, portugalskom, sardskom i retoromanskim i furlanskim govorima2. Valja rei da je prarumunski/rumunski blizak i starodalmatskom romanskom (junodalmatski, tzv. raguzejski, koji se govorio u Dubrovniku do sredine XV veka, srednjodalmatski od Splita do Raba, koji je prilino rano nestao iz upotrebe, krajem XII veka, krki ili veljotski, koji se na Krku sauvao do XIX veka3) i istriotskom, koji se zadrao do danas u zapadnoj Istri juno od Rovinja.4 Dalmatoromanski je bio u daljoj lingvistikoj vezi s istroromanskim govorima u Pulju, Rovinju, Faani, Galeanu, Vodnjanu, Balama, ianu i na sjeveru u Piranu.5 Ti su se govori dalje nastavljali u furlanjske, koji su, kao deo retoromanskih dijalekata, pripadali zapadnoj Romaniji iberogaloromanskoga tipa. Furlanski govor direktno je potvren za Milje i Trst.6 Pre nego i ponemo raspravu o jeziku, moramo sebi postaviti pitanje na kojoj teritoriji se formirao rumunski jezik i da li se Vlasi (rumi) pominju u izvorima srednjovekovnog razdoblja na tom prostoru, kao i pitanje koje iz toga proizlazi, pominju li se Vlasi (rumi) srednjega veka na prostoru severoistone Srbije i ima li ikakvih pomena o njihovom jeziku o emu smo vie u jednoj od naih studija.7 O prostoru na kojem je nastao rumunski jezik naveemo miljenje jednog od najboljih poznavalaca istorije rumunskog jezika Al. Rosetti-a: Rumunski jezik se formirao na jednom irokom prostoru severno i juno od Dunava koji je obuhvatao, na jugu, prostor zapadno od Drine, juno od Skoplja i jugo-zapad Bugarske, prostor du Dunava prema moru, Banat, romanizovani prostor Erdelja i Oltenije, ili, drugim reima: provincije Moesia Superior i Inferior, Dacia i Panonia Inferior.8 Po P. Skoku je od VII do IX veka bila faza stvaranja starodalmatskog romanskog jezika iz balkanskog latiniteta, a protorumunski/rumunski koji je, po miljenju Fiera, nastao iz tzv. podunavskog latiniteta, podelio se na

M. Avram, M. Sala, Facei cunotin cu limba romn, Cluj, 2007, p.15. Prouavanjem ovih romanskih jezika, osim rumunskih naunika, bavili su se: M. G. Bartoli, Das Dalmatische, Schriften der Balkancommission, Lingu. Abt. IV /Wien, 1906, I-II/; H. Bari, O uzajamnim odnosima balkanskih jezika I, Bibl. Arhiva za arb. starinu, jezik i etnologiju IV, svezak 1 /Beograd, 1937/; P. Skok, Slavenstvo i romanstvo na jadranskim otocima I-II, Zagreb, 1950; M. Deanovi, Avviamento allo studio del dialetto di Rovigno d Istria, Zagreb, 1954; B. Meyer-Lbke, G. Weigand i drugi. O problemima romanske stratigrafije pored P. Skoka pisali su V. Vinja, Romanski elementi u govorima i toponomastici otoka Korule, Zagreb, 1951 /disertacija/; . Muljai, Dalmatski elementi u mletaki pisanim dubrovakim dokumentima XIV st., Rad JAZU, 327 /1962/, 237-280; P. Tekavi, O kriterijima stratifikacije i regionalne diferencijacije jugoslovenskog romanstva u svjetlu toponomastike, Onomastica jugoslavica, VI /Zagreb, 1976/, 35-56 i drugi. 3 Njegov poslednji govornik bio je Tuone Udaina Burbur, a njegova smrt 10. juna 1898, u 6 sati i 30 minuta ujutru, svojevrstan je podatak po kojem do u minut znamo za smrt jednoga jezika. 4 P. imunovi, Istonojadranska toponimija, Split, 1986, 19 (= imunovi, Istonojadranska toponimija). Posebno u gradiima Vodnjanu, Faani, Balama, Galeanu i injanu. 5 Stanje jezika prikazao je Antonio Ive u radu I dialetti ladino-veneti dellIstria, Strasburgo, 1900, a veze ovih govora sa starim dalmatoromanskim utvruje P. Skok u studiji Considrations gnrales sur le plus ancien istro-roman, in: Sache, Ort und Wort Jacob Jud zum sechzigsten Geburtstag, Zrich, 1943, p. 472. 6 P. Skok, Slavenstvo i romanstvo na Jadranskim otocima Toponomstika ispitivanja, Zagreb, 1950, 14 (= Skok, Slavenstvo i romanstvo). 7 S. Gacovi, Od Rimljana i latinskog do Rumuna Timoana i rumunskog, Bor, 2008, 1-300. 8 Al. Rosetti, Istoria limbi romne, 11, Limbile balcanice, Bucureti, 1938, p. 38.
2

2
dakorumunski dijalekt9, koji se govori u Rumuniji, Moldaviji, Besarabiji, Transnistriji, Srbiji, Bugarskoj i Hrvatskoj, tanije, po miljenju Skoka: Velebit je imao do 15. vijeka, pored hrvatskoga stanovnitva, i pastirske Vlahe, koji su ivjeli po vlakom zakonu, a bili dvojezinjaci (bilingues) i etnografski pripali Rumunjima. Njih Frankopani naseljuju na Krku, odakle se oni dalje kreu pod Uku u Istru i dalje u iariju, i tu se dijelom pohrvauju10. Protorumunski se, pored dakorumunskog, podelio jo na armanski ili makedorumunski dijalekt,11 koji se govori u Bugarskoj, Grkoj, Albaniji (Fareroti)12 i Makedoniji, delimino i u Rumuniji, na meglenorumunski (meglenitski) dijalekt13, koji se govori meu bilingvistima u Grkoj, Makedoniji, Turskoj i Rumuniji, i na istrorumunski dijalekt14, koji se govori meu bilingvistima u Istri, na obalama Jadranskog mora, u Hrvatskoj. No, recimo i to da se Vlasi (Rumi) na prostoru istone Srbije prvi put pominju u romanijskom/vizantijskom izvoru druge polovine XI veka. Naime, vizantijski katakalon Kekaumenos u svom delu Strategikon, koje je zavreno 1075-78. godine, govori o neospornoj vezi Rimljana i njihovih potomaka Vlaha, koji se i tokom XI veka nalaze na obalama Save i Dunava: Vlaki narod (#8VPT< (X<@H),15 kae Kekaumenos pobeen u borbi od strane imperatora Trajana i slomljen u celosti bio je pokoren [od ovoga], a njihov kralj, nazvan Decebal, bio je ubijen i glava mu je nabodena na koplje usred rimskoga grada,16 jer su ovi takozvani Daani ()64), [nazvani] i Besi (%XF@4), obitavali najpre pored reke Dunava ()<@L$\@L) i Saosa (EV@L), reke koju sada nazivamo Sava (B@J:< EV$<), gde od skora ive Srbi (EXD$@4), na mestima <prirodno> utvrenim i teko pristupanim.17 Dakle, najkrae reeno, po Kekaumenosu, Srbi su odskora, tj. tek od XI veka, poeli iveti na obalama Save, odnosno tamo gde je doskora ivelo romansko stanovnitvo. Politika vlast Romanije/Vizantije tokom XI veka na prostorima istone Srbije sasvim sigurno nije mogla da pogoduje procesu slavizacije18 i zato Kekaumenos, koji je iveo u XI veku, uzgred pominje da su Srbi narod koji ivi u pobreju Save na prirodno zatienim i nepristupanim mestima, to se potvruje i kazivanjima prezbitera Dukljanina iz XII veka (verovatno 1172), koji kae da je srpski knez, aslavljev naslednik Belo, bio prinuen da ratuje sa Sremcima i Ugrima (Sermani congregantes se cum Ungaris) i da je u sukobu kod mesta Belina (Bellina), koje ja identifikujem s Bijeljinom, u Semberiji, odneo potpunu pobedu.19 Ugri su tom prilikom zatraili mir, a ovaj im je obeao mir pod uslovom da ubudue ne smeju prei reku Savu, i to od mesta gde istie do svoga ua u veliku reku Dunav (...a loco unde surgit et sicut currit usque quo intrat in magno flumine Donavi).20 Dakle, Kekaumenosov podatak u Strategikonu o Srbima, koji ive na obalama Save, gde su donedavna iveli Vlasi (#8VPT< (X<@H), moe se vezati za podatak koji iznosi prezbiter Dukljanin da su Srbi mogli u to vreme doi du obala Save do njenog utoka u Dunav, pa ih istono od ua Save u Dunav ne treba oekivati, jer su uz obale Dunava nastavili da ive Vlasi, tj. romansko stanovnitvo. Srba nema ni severno od Save poto ratuju i sa Sremcima, koji se nalaze pod vlau Ugara sve dok ih Romanija/Vizantija nije osvojila i formirala temu Sirmium, koja se prostirala do Vidina (... J GbD:4@< 6 J BD J< GV$4< B@J:< PTD\ 6 AD\FJD4@4 B`84H :XPD4 %L*\<0H...)21 i Nia, i koja je samim tim, obuhvatala i oblasti dananje timoke zone od Morave do Cibrice. Nepune dve decenije nakon kazivanja prezbitera iz Duklje, nemaki hroniar Ansbertus pie o vojsci od preko 60.000 ratnika u slubi Fridriha Barbarose sastavljenu od Srba i Vlaha (Rumi) sa prostora Branieva.22 U jednom delu prostrane zemlje izmeu Haemus mons-a, odnosno Stare planine i Ripaei montes-a (= C4B D), odnosno Karpata (5DBVJ0H D@H), Gervazije Tilburijski (Gervaius de Tilbury)23 poetkom XIII
M. Avram, Gramatica pentru toi, Bucureti, 2002, p. 15-592 (= Avram, Gramatica); G. Brncu, A. Ionescu, M. Saramandu, Limba romn, Bucureti, 2001, p. 6-445; Graiuri romneti din Basarabia, Transnistria, nordul Bucovinei i nordul Maramureului Texte dialectale i glosar (M. Marin, I. Mrgrit, V. Neagoe, V. Pavel), Bucureti, 2000, IX-XXXIX, p. 1-531. 10 Skok, Slavenstvo i romanstvo, 14. 11 Th. Capidan, Aromni dialectul aromn (studiu lingvistic), Bucureti, 20052, p. 3-577; Th. Capidan, Limba i cultura, Craiova, 20052, p. 9-338; I. Ianachieschi Vlahu, Gramatic armneasc simpl i practic, Crushuva, 1993, p. 5-120. 12 Th. Capidan, Freroii studii lingvistice romnilor din Albania, Craiova, 20032, p. 1-210. 13 P. Atanasov, Meglenoromna astzi, Bucureti, 2002, V-XII, p. 1-400. 14 S. Pucariu, Studii istro-romne (n colaborare cu: M. Bartoli, A. Belulovici i A. Byhan), Craiova, 20052, p. 13-391; I. Maiorescu, Itinerar n Istria i vocabularul istriano-romn, Craiova, 20012, p. 5-161. 15 Na alost, u delu Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, III, Beograd, Vizantoloki institut, Posebna izdanja, 10, 1966, na strani 217, podatak o Vlasima u Kekaumenosa nije preveden od J. Ferluge. 16 Nasred Rima. 17 Kekaumeni strategikon 9, p. 268, u: Izvoarele istoriei Romniei III : Scriitori bizantini (sec. XI-XIV), Bucureti, 1975, 41 (= Izvoarele istoriei Romniei III). Ako je, kako izgleda, izvor Kekaumenosovih informacija o osvajanju Dakije, Dio Cassius, bio dostupan iz komentara Ioan-a Xiphilinos-a ili iz drugih vizantijskih komentara, ova injenica nije dokaz o nepostojanju jedne ive tradicije u pogledu rimskog porekla Vlaha. Poreklo Vlaha kod Kekaumenosa predstavlja jednu vekovima zatomljenu tradiciju o poreklu Dako-Rumuna, koja je nastala u vreme Trajanovih osvajanja Dakije krajem I i poetkom II veka. 18 T. ivkovi, Sloveni i Romeji, Beograd, Istorijski institut SANU, Posebna izdanja 33, 2000, 159 (= ivkovi, Sloveni i Romeji). 19 V. Moin, Ljetopis popa Dukljanina, Zagreb, 1950, 72. 20 Ibid, 72. 21 Nicphore Bryennios, Histoire, 100.20-21, Introduction, texte, traduction et notes par P. Gautier, Bruxelles, 1975. 22 Ansbertus, Fontes rerum austricarum I, Abteilung, scriptores, Vol. V, p. 44: Exercitum auxiliariorum Servorum et Blacorum ultra sexaginta millia. 23 Gervasius de Tilbury, Otia imperialia, MGH, SS, vol. XXVII, p. 370-371: exhinc, terram Gravati <Crobatiam> similiter pertransit, divisionem capiens apud Brandiz super Danubium. Illic versus septrentionem sunt Cumani, adorantes quidquid illis primo mane occurrit. Ilic
9

3
veka, tanije 1211. godine, pominje zemlju Vlaha (terra Blacti), koju smeta izmeu mesta Ravno i mesta Ni (vicus Ravana et vicus Nifa).24 Vicus Ravana, mesto koje se i u drugim latinskim izvorima pominje pod imenom civitas ili oppidum Rabinel, jeste srednjovekovni grad Ravno,25 blizu dananje uprije na Moravi, a vicus Nifa je iskvareni oblik grafije Nissa ili Nisse,26 koja potie od antikog naziva Naissus (Ni).27 Dakle, Vlasi (rumi) se pominju krajem XI veka na obalama Dunava, a krajem XII i poetkom XIII veka locirani su na prostoru Branieva. ISTORIJSKI IZVORI O JEZIKU VLAHA (RUMI) Kada govorimo o jeziku Vlaha, treba navesti da arhiepiskop Ioan de Sultanyeh, nakon opisa Srbije (Servia) i Rusije (Russi) svoje delo Notitia Orbis iz 1404. godine zavrava reima, da je ... bila dobra zemlja Vulgaria ili Bulgaria, koja je sada opustoena od Turaka (Vulgaria sive Bulgaria et fuit bona patria, est modo devastata per Turcos) i da graani Vulgarije ili Bulgarije ... imaju jezik blizak latinskom (habent linguam propriam et quasi latinam) ili da Vulgari govore vulgarni romanski jezik (Ideo vocantur Vulgari a lingua Vulgarica romana) i da sami zato hvaliu se(be) da su bili Rimljani i oito je da su zbog jezika istoga porekla kao Rimljani (Ipsi ideo jactant se esse Romanos et patet in linguam quia ipsi locuntur quasi Romani).28 Ioan de Sultanyeh oigledno govori o bugarskoj zemlji koja se ranijih vekova prostirala do Velike Morave u dananjoj Srbiji, i o Vlasima i njihovom jeziku u Bugarskoj. Verujem da su to isti Vlasi koje pominje i Gervazije Tilburijski, koji su jo 1185/86. godine na elu sa braom Petrom i Asenom, i mlaim Kalojanom, digli ustanak na prostoru severno od Hemusa protiv Vizantije/Romanije i uz pomo Bugara i Kumana formirali Vlako-Bugarsko carstvo ili kako se u literaturi ee pominje Drugo bugarsko carstvo. Spomenuti Vlasi su i poetkom XV veka, po kazivanju arhiepiskopa Ioana de Sultanyeha, jo uvek imali jezik blizak latinskom, ili jo bolje reeno, oni govore vulgarni romanski jezik zato to su istoga porekla kao Rimljani. Ovaj izvor ujedno govori i o tome jesu li Vlasi (rumi) na prostoru nekadanjeg severozapadnog dela Bugarske ili dananje severoistone Srbije bili socijalna ili etnika kategorija stanovnitva. Nekoliko decenija zatim, Rinaldo degli Albizzi, ambasador Firence na dvoru kralja Ugarske (ambasciatore Florentino presso la corte del Re dUngheria), 1426. godine belei mnoge narode iz Schiavonie, odnosno sa celokupnog slovenskog prostora istone Evrope, meu kojima i Vlahe, koji imaju jezik Rimljana (Vallachi habent quasi Romanam linguam)29, to oigledno govori o romanitetu Vlaha i o tome da su oni u delima srednjovekovnih autora bili narod romanskoga porekla i jezika i da kao takvi nisu smatrani socijalnom kategorijom. O jeziku romanskog stanovnitva u oblasti ranije rimske provincije Dacia Ripensis (dobar deo dananje istone Srbije i zapadne Bugarske), koji se nazivaju Valachi, svedoi i veoma zanimljiv deo apela italijanskog humaniste i sekretara papske kurije Flavia Bionda (1392-1463), koji je poslat mnogim krunisanim glavama Evrope uoi pada Konstantinopolisa 1452/53. godine. Insistirajui na formiranju antiotomanske koalicije, u apelu se, pored ostalog, pominje: i oblast Dunava, kojoj su susedi Pribreni Daani ili Vlasi, koji, kako se pria, istiu s ponosom da su rimskoga porekla (Et qui e regione Danubio item adiacenti Ripenses Daci, sive Valachi, originem, quam ad decus prae se ferunt praedicantque Romanam). Flavio Biondo za Vlahe bive provincije Dacia Ripensis, koja je, istiemo, obuhvatala i deo dananje istone Srbije, kae da se slue loom, prostom gramatikom koja podsea na latinsku (quae vulgari communique gentis suae more dicunt, rusticam male grammaticam redoleant latinitatem).30 Razume se da jezik Vlaha (rumi) istone Srbije jo u vreme VII-VIII veka prestaje da bude latinski i da je u XV veku uveliko bio rumunski jezik, koji je samo podseao na latinski.
Gete et Coralli. A divisione Danubii usque Constantinopolim sunt 24 dicti versus eurum. Primo enim occurit desertum Bulgariae, quod est terra Blacti, ubi vicus Ravana et vicus Nifa. In fine deserti est civitas Stralis, caput Romanie. Exhinc Philoppopolis; post quam Andrianopolis; exhinde Constantinopolis. 24 Ibid, p. 370-371. 25 Historia peregrinorum, u: Fontes Latini Historiae Bulgaricae, III, Sofia, 1965, p. 226; Ansbertus, Historia de expeditione Friderici imperatoris, u: Fontes rerum Austriacorum, Scriptores, vol. V, 21. 26 Chronicon Magni Presbyteri, MGH, SS, vol. XVI, p. 509; Odo de Deuil, Liber de via sancti sepulchri, MGH, SS, vol. XXVI, p. 62; Wilhelm de Tyr, Historia rerum in partibus tranmarinis gestarum, in: Recueil des historiens des croisandes, Historiens occidentaux, I, p. 52, 76, 77; Ansbertus, Historia, V, 22. 27 Odo de Deuil, Liber de via sancti sepulchri, MGH, SS, vol. XXVI, p. 62. 28 . Papacostea, Un cltor n rile romne la nceputul veacului al XV-lea, Studii, XVIII (1965), 1, p. 173: Ultra ad aquilonem est Vulgaria sive Bulgaria et fuit bona patria, est modo devastata per Turcos. Ipsi habent linguam propriam et quasi latinam et, ut fertur, ipsi exiverunt de Romanis, quia cum quidam imperator Romanus obtinuisset illas terras, scilicet Macediniam, quaedam societas Romanorum videntes bonam patriam, recipientes uxores, remanserunt ibidem. Ideo vocantur Vulgari a lingua Vulgarica romana. Ipsi ideo jactant se esse Romanos et patet in linguam quia ipsi locuntur quasi Romani; et in spiritualibus sequerentur Latinos et (non) Grecos, nisi quia Grecos habent confines et cito convertuntur ad nos ut probavimus. 29 V. Macuscev, Monumenta historica Slavorum meridionalium vicinorumque populorum e tabulariis et bibliothecis Italicis, I/1, Varsaviae, 1847, p. 530. 30 Al. Marcu, Riflessi di storia rumena in opere italiane dei secoli XIV e XV, Ephemeris Dacoromana, I (1923) (= Marcu, Riflessi), p. 362-363: Et qui e regione Danubio item adiacenti Ripenses Daci, sive Valachi, originem, quam ad decus prae se ferunt praedicantque Romanam, loquela ostendunt, quos catholice christianos Roman quotannis et Apostolorum lumina invisentes, aliquando gavisi sumus ita loquentes audiri, ut, quae vulgari communique gentis suae more dicunt, rusticam male grammaticam redoleant latinitatem.

4
Zato rumunski jezik, a ne vlaki? Zato to na drugom mestu Flavio Biondo nabraja narode koji uz pomo sa Zapada mogu ratovati na Balkanu protiv Muhameda (Maumettus Ottomanus), a meu njima su navedeni (...) i Romani (= romni prim. S.G.), koji su po krvi vlakoga roda.31 O tome govori i episkop iz Modrue (Modrussa), u Dalmaciji, Nicolaus Machinensis, koji u svom delu De bellum Gothorum, istie romanitet Vlaha u sledeoj reenici: Vlasi donose kao argument njihovog porekla injenicu da... govore od postanka narodni jezik, naime latinski, iju upotrebu nisu odmah zanemarili; i kada se susreu s tuincima, koji pokuavaju da razgovaraju (s njima), pitaju (ih) ako znaju da govore romana32, odnosno (limba) romn ili rumunski. Jo bolje o tome govori Antonio Bonfini, koji o Vlasima (Rumi) u drugoj polovini XVI veka kae: Hvalili su se ... uvanjem svog nenaetog jezika iako su bili pritisnuti talasom varvara, a Francesco della Valle, Jan Laski, Giovanandrea Gromo i Gspar Hltai potvrdili su u XVI veku da se svi Vlasi smatraju romanima, povodom toga to oni na svom jeziku sebe nazivaju romani (= romni prim. S.G.) i ako neko pita zna li neko da govori na njihovom vlakom jeziku, oni kau na ovaj nain, sti rominesti, odnosno zna li da govori na rumunskom jeziku, iz razloga to se njihov jezik iskvario.33 O rumunskom jeziku, nastavljajui, Antonio Bonfini kae: imajui u vidu este upade Sarmata, Gota, Vandala i Gepida, ete Germana Langobarda, kako da se ne udimo, konstatujui da se rumunski jezik sauvao do dananjeg dana meu Daanima i Getima?34 Dva italijanska anonimna putnika XVI veka zabeleila su takoe zanimljive impresije o jeziku i poreklu Vlaha (rumi): Ovaj narod, iako je grke veroispovesti, ipak je prijatelj romanskoga imena, koliko zbog iskvarenog jezika latinskog toliko i zbog miljenja koje imaju da potiu od Romana i romanskim imenom se meusobno nazivaju. Pored toga smatraju uvredom naziv Vlah i ne vole da budu nazvani drugom reju osim Romani35, odnosno romni ili rumi (Rumuni), kako se oni u istonoj Srbiji meusobno nazivaju na maternjem jeziku.36 Ista je situacija i u XVII veku kada Lorenz Tppelt sa prostora Transilvanije iznosi: Jedno znam pouzdano, naime, nai Vlasi do dananjeg dana sebe nazivaju Rumunima.37 Identina situacija je i sa Vlasima istone Srbije, koji sebe na maternjem jeziku nazivaju Rumunima i govore rumunski, to se moe videti po kazivanju poznatog geografa Marsigli-a, koji 1696. godine putujui Dunavom govori i o Rumunima koji ive na prostoru a Ramis montis Aemi a Carpati i koji govore: corruptoque nomine Ruminest vocant; et lingua est. O poreklu jezika kojim govore Vlasi Johann Trster u drugoj polovini XVII veka iznosi da rumunski jezik potie iz starog i rustinog (provincijskog) latinskog jezika, u prvom redu iz actus Latinitatis (...), a neke rumunske rei koje se razlikuju od klasinog ciceronovog latinskog ne trebaju biti shvaene kao varvarizmi.38 Johannes Thunmann, govorei o prostoru severoistone Srbije i severozapadne Bugarske u XVIII veku, kae: I Valahi s one strane Dunava (...) su jedan veliki narod i u velikom broju (...) poznati pod imenom Vlasi i nalazimo i tragove njihovog govora iz VI veka; meusobno se nazivaju Rumani ili Rumuni.39 Krajem XVIII veka o jeziku Vlaha Maar Huszti Andras kae da nijedna nacija nema jezik toliko blizak latinskom jeziku kao jezik Vlaha40, a u XIX veku takoe Maar Joissef Szabo kae da su Vlasi Srbije vredni

31 Marcu, Riflessi, p. 363; . Brsnescu, Contiina latinitii la romni n lumina unui valoros document (sec. XV), Analele tiinifice ale Universitii Al. I. Cuza, Filozofice, Economice, Justifice, XII (1966), p. 85-91: Epirotas Macedonas Peloponnenses Graecos Moesos Ripenses et, ut nostris utar nostrae aetatis vocabulis, Albanenses Sclavones Bosnenses Graecos More incolae et Serviae Bulgaros ac Romano ortos sanguine Ulachos. 32 A. Armbruster, Romanitatea Romnilor. Istoria unei idei, Bucureti, 19932, p. 64 (= Armbruster, Romanitatea); M. Dogaru, G. Zbuchea, O istorie a romnilor de pretutindeni, Bucureti, 2004, p. 56 (= M. Dogaru, G. Zbuchea, O istorie). 33 M. Dogaru, G. Zbuchea, O istorie, p. 56. 34 A. Bonfini, Rerum hungaricarum decades quotuor, c. 1568, preuzeto iz knjige: F. Copcea, Istoriografia romnilor din Serbia de sudest, Craiova, 2008, p. 15. 35 M. Dogaru, G. Zbuchea, O istorie, p. 56. 36 Vlasi Dalmacije u XVI veku govorili su romanski, to se jasno vidi kae Konstantin Jireek iz jedne vesti u mletakog geografa Domenika Negrija (Dominici Marii Nigri Veneti Geographiae commentariorum libri XI, Basileae, 1557, p. 103). In Coruatia, jednoj 'regio montana', koja 'Turcorum crebris incursionibus deserta iacet' i prostire se do reke Cetine, stanovahu po Negriju 'homines proceri corporis ac ualidi, uenusti facie et qui latina, licet corrupte, inter loquendum non pauca proferant uocabula, seque Romanos fuisse ibique prioribus temporibus in coloniam deductos pertinaciter asseuerant'. Potomci Vlaha ili Murlaka (Murlachi), koje su Frankapani preselili 1450-1480. sa kopna na ostrvo Krk (list. 1465, 1468 Mon. hist. jur. 6, p. 244-246, 254-255), bie da su u selima Dubanici i Poljici zaboravili svoj rumunski ('po vlaku') tek u XIX veku. Mikloi je objavio dve molitve na rumunskom, navodno iz Poljica (Wanderungen der Rumunen, p. 8-9, isp. i 5); te iste molitve (in lingua Poglizana) objavio je tu skoro i Jagi po nekoj starijoj zabeleci oko 1824. u AslPh. 22 (1900), p. 621-622. S ovim su u vezi kolonije Rumuna na istoku Istre (Vidi: K. Jireek, Romani u gradovima Dalmacije tokom srednjega veka, Zbornik Konstantina Jireeka, knj. II, Beograd, 1962, 47). 37 L. Tppelt, Origines et occasus Transylvanorum, Lyon, 1667, preuzeto iz knjige: F. Copcea, Istoriografia romnilor din Serbia de sudest, Craiova, 2008, p. 17. 38 J. Trster, Das Altung Neu-Teutsche Dacia, Nrnberg, , 1666, preuzeto iz knjige: F. Copcea, Istoriografia romnilor din Serbia de sud-est, Craiova, 2008, p. 29. 39 J. Thunmann, Untersuchungen ber die Geschichte der stlichen Vlker, Leipzig, 1774, preuzeto iz knjige: F. Copcea, Istoriografia romnilor din Serbia de sud-est, Craiova, 2008, p. 22. 40 H. Andras, s jj Dacia azaz Erdlynek rgi s mostani llpotjrol, Bcsben, 1791, p. 135.

5
hriani tvrdoglavo se drei nonje i svog jezika i pored toga to imaju dva puta vie kola i crkava od Srba kao i to da je jezik nastave u ovim kolama iskljuivo srpski.41 Sa konstatacijama o poreklu rumunskog jezika, koje iznosi Johann Trster, slae se i Vlad Georgescu, koji krajem XX veka iznosi, da gledano genealoki, rumunski jezik jeste nastavak latinskog narodnog jezika koji je bio u upotrebi na prostoru izmeu provincije Dakije, balkanskih planina i Crnog mora42, a Sextil Pucariu, objanjavajui nastanak rumunskog jezika kae: ...govorilo se da je latinski jezik samo jedan od roditelja rumunskog jezika, drugi je, po jednima, traki jezik, po drugima, slovenski jezik, ije tragove nalazimo na svakom koraku u rumunskom...43 Svojevremeno je, govorei o stanju jezika Vlaha Srbije u XIII veku, Silviu Dragomir izneo miljenje da su Vlasi Srbije (...) govorili jezik svojih pradedova,44 dok su u novije vreme o jeziku Vlaha (Rumi) izneli svoje miljenje mnogi autori, meu kojima C. Constante, koji krajem tree decenije XX veka kae: Jezik ovih iz Krajine (Negotinske prim. S.G.) blizak je ovom koji se govori u Olteniji (...) Kod Rumuna Srbije primeuju se neke male fonetske promene to je svakako nastavak srednjovekovnog uticaja u kojem je ovaj ogranak naeg naroda iveo i razvio se odvojen od (rumunskog prim. S.G.) stabla vie vekova (...) Fonetska promena je sledea: d je promenjen u gh (); l u l (meko, tj. ); u ch; m u m (meko); n u n (meko, tj. ),45 dok George Murnu stanje jezika meu Vlasima Srbije ocenjuje sledeim reima: Premda je jezik Vlaha ostao po strukturi rumunski, ipak je pretrpeo odreene fonetske promene i, asimilirajui znaajan deo riznice slovenskih jezika, dobio novi izgled, pun autentinosti, razlika i bujnosti u porodici romanskih jezika....46 Stojan Romanski kae da istoni dijalekt (tj. oltenski prim. S. G.) obuhvata iskljuivo seosku populaciju Timoke doline i obale Dunava, a onaj zapadni (tj. banatski prim. S. G.) planinske oblasti na Zapadu (Srbije prim. S. G.).47 Nepotrebne i nadasve jalove rasprave o tzv. vlakom pismu, o nomenklaturi i standardizaciji vlakog jezika, o vlako-srpskom frazeolokom reniku, o tzv. Krajinsko-timokom dijalektu i Branievskohomoljskom nareju od strane lanova Nacionalnog saveta vlake nacionalne manjine u Srbiji,48 ukazuju na opravdanost da se jo jednom iznesu istorijski izvori u kojima su navedeni Vlasi (rumi) istone Srbije i njihov jezik. Dakle, nije na odmet jo jednom, validnim argumentima, ukazati na lingvistiku realnost onima koji ve dugo zagovaraju priu o opasnosti od rumunizacije Vlaha istone Srbije kao i medijima koji su promoteri nove leksike budueg tzv. vlakog jezika49, jer, kao to je ve reeno u Kompendijumu Pauna Durlia,
41 J. Szabo, Note de cltorie din Serbia, din punct de vedere geografic i etnografic, Budapesta, 1875, preuzeto iz knjige: F. Copcea, Istoriografia romnilor din Serbia de sud-est, Craiova, 2008, p. 36, 44. 42 V. Georgescu, Istoria romnilor, ed. Humanitas, Bucureti, 1992, preuzeto iz knjige: F. Copcea, Istoriografia romnilor din Serbia de sud-est, Craiova, 2008, p. 27. 43 S. Pucariu, Studii istroromne, Craiova, 2005, preuzeto iz knjige: F. Copcea, Istoriografia romnilor din Serbia de sud-est, Craiova, 2008, p. 59. 44 S. Dragomir, Vlahii din nordul Peninsulei Balcanice n Evul Mediu, Iai, 2001, p. 16-35. 45 C. Constante, Romnii din Valea Timocului i a Moravei, ed. Institutul de Arte Grafice Eminescu, 1929, preuzeto iz knjige: F. Copcea, Istoriografia romnilor din Serbia de sud-est, Craiova, 2008, p. 32. 46 G. Murnu, Studii istorice privitoare la trecutul romnilor de peste Dunre, Bucureti, 1984, p. 169. 47 S. Romanski, Rumuni izmeu Timoka i Morave, Novi Sad, 2003, 108. 48 Predsednik Izvrnog odbora Nacionalnog saveta Vlaha, po pitanju jezika, je primarius Dr Sinia elojevi, naelnik ginekolokoakuerskog odeljenja Zdravstvenog centra u Negotinu. 49 Emisija VORBA NOSTRA TV FIRA Zajear od 4-5. II 2012. godine (po APHI): Matina biblioteka Svetozar Markovi dn Zar -aa a poveit fondu lu cr cu no doo mi i op-sue e cr. Cri s cumparae cu bai care a prenost uprava lu varo m ocviru lu buet. S lucr e un miion i in-sue nooz e mi e inar i sn-treina e ba e s-a izdvoit in casa lu varo e cumparat cr. Matina biblioteca inae poseduae nc apez e mi e cr, da-cum doo mi op-sue are s obogasc fondu lu cr. e cumparat uglavnom beletristica cr copi. S lucr e no cri da-cum-is prestvie la sam i cr n Beograd. Tri mi e ital ct s ulairesc n tot anu obnavee lanarina poae s itue m no izd izdavake coi n Srbia. Romi s-astrns la triz unu e anu[ar] pe tradiia cum ar obelej prazicu lor e Vlec ili Bibiacu ive. Romi s astrng la colaar da-dupa aa merg pn la entru lu varo. Frigu nu--a smetuit cu trubai -rakie fart, oac cnt n entru lu varo. e Vlec cum o cam e, prazicu care la copi da zdrave. Pro-m to ss dus la platoul bazenu varo un-aprins lumnr -a nastavit cu obiaur care-iu e batra. S-a odrjit proslava lu varo une s aes tri mndre romkie. lanu lu vea lu varo er la vanredna sednia adus odluca c pntru vrema re n srestva lu buet s izvoasc i la dou jmatae pn la doo miiuae op-sue e mi e inar la- m ugroji coib la teritoria lu varo c ss obezbeasc doo metre i ame. i la patru sue care-s ugroj la evidenia lu entar e soialni rad eme dobnesc e op-e. lanur a usfoit n glas i aa ss, do copi in etvrti razred in cola uba Nei, s-ajue cu ba ss duc la posca nastava la Zlatibor. Razmatruitu o sut az d zahtevur da-e odobrit obz. lanur a poseit luma vlasicuri lu localur n varo s itasc aua gaa in-naine la obectur dac aa nu fac au ss czasc cu ba. lanovi lu vea lu varo adat saglasnost la tecst lu concurs s e rasporede sufinansiraa lu proecat i lucru cu care e predviit la udrujea lu Ivai ss a srestva n iznos tri miiuae as sue e mi e inar da-la humanitarne organizaie in miiuae doo sue e mi e inar. e usvoit predlgu activni plan zaposit n varo n doo mi doospre a. lanovi lu vea lu varo adus odluc e odreit stai e autobus l teritoria lu varo Zer care i dopuna s autobusuri lu Veolia transport vozsc ctr Sala, trec prn Vrajogrna rgoina aa cu iu s s poveasc brou lu puti da trocuri smaesc. n conacul Radul-beg mi-s eskis izlojb e si Vis e o moare e var la autoru Slobodan Igatovi. La lucru e sicur glavni motiv s mueri care s-afacut lucru lu autoru sta cu ai. Nu-e uobiaeno c la minus inspre vorbim no e vr-un vis i aa vara. Slobodan Igatovi visaz visu lu cu mueri. Zoran Kostadinovi, vodiu lu Muzeu lu narod pue izlojba-sta la m mare loc n domenur si n anu -a trecut n galeria lu Radul-beg.

6
vlaki jezik je popularni srpski naziv za nareja rumunskog jezika, kojim, kao svojim maternjim jezikom, govore Vlasi istone Srbije.50 Zato je u nastavku rada izneto neto vie o fonetici, o morfologiji (imenicama, glagolima, prilozima, predlozima, veznicima i izvedenicama) i o leksici kojom se u svakodnevnom govoru slue Vlasi (rumi) istone Srbije. Ta bogata leksika ije se osnove nalaze u klasinom i vulgarnom latinskom jeziku klasifikovana je radi bolje preglednosti u preko dvadeset celina: 1) svetlost, nebo, atmosfera i temperatura (klima); 2) prostor, vreme, kvantitet i kvalitet; 3) zemlja, reljef, minerali, metali i voda; 4) flora (divlja); 5) fauna (osim domaih ivotinja); 6) delovi ljudskog tela; 7) raanje, ivot, smrt i vitalne funkcije; 8) ula i funkcije ulnih organa, utisci, boje, oblik i aspect; 9) intelekt, oseanja, volja, jezik i karakter; 10) hrana, pie i posue; 11) odea, obua, nakit i higijena; 12) dom, tj. grejanje i osvetljenje; 13) poljoprivreda i uzgoj; 14) pastirski zivot, lov i pelarstvo; 15) zanati; 16) porodica, rodbina, vaspitanje i obrazovanje; 17) drutveni ivot, kultura i zabava; 18) transport, trgovinske razmene i ekonomija; 19) javna uprava i pravo; 20) odbrana, oruje i rat; 21) magija, religija, praznici i kalendar. Unutar svake spomenute celine prvo je navedena leksika zabeleena na prostoru istone Srbije po meunarodnom APHI standardu, a zatim su u zagradi radi komparacije navedeni ekvivalenti iz literarnog dakorumunskog (dr., st.dr.), arumunskog (ar.), meglenorumunskog (mgl.) i istrorumunskog (ir.) dijalekta rumunskog jezika. Gde je bilo potrebno navedeni su i leksiki ekvivalenti iz italijanskog (it.), francuskog (fr.), panskog (p.), portugalskog (pg.), provansalskog (prov.), katalonskog (kat.), oksitanskog (oks.), albanskog (alb.), dalmatskog (d.), friulskog (friul.) i toskanskog (tosk.) jezika, a nakon zagrade, data je latinska (lat.), ree latinska vulgarna (lat. vulg.) forma odakle potie navedena leksika banatskog i muntensko-oltenskog nareja dakorumunskog dijalekta kojim govore Vlasi (Rumi) istone Srbije. Valja pomenuti da se u poglavljima gde je izneta rasprava o fonetici i morfologiji, leksika zapisana sa prostora istone Srbije daje u zagradama samo ukoliko se u nainu izgovora, a ponekad i zbog naina zapisivanja po APHI standardu, razlikuje od literarnog dakorumunskog, kao npr. lat. fraxinus dr. frasin (frasn) jasen, hedere ieder (eer) brljan, singulus singur (sngur) sam, lingula lingur (ingur) kaika, itd., a ukoliko se leksika u nainu zapisivanja u potpunosti podudara s literarnom onda je izostavljena, kao npr. lat. licia dr. i potka, linum in lan, terra ar zemlja, drava, titia sisa, porta poart kapija, ad-casam acas, itd. FONETIKA Latinski Dakije i Mezije je, u mnogim aspektima, pratio analognu evoluciju u odnosu na evoluciju govornog latinskog u ostatku Rimske imperije: otvoreni i zatvoreni samoglasnici e su se spojili dajui zatvoreno e; otvoreni samoglasnik e dao je dvoglas ie; otvoreno u se nije pretvorilo u o, kao na Zapadu, ali se stopio sa zatvorenim u. Napomenimo tim povodom poetak izdvajanja i istovremeno razlikovanja u odnosu na Rimsku imperiju; meutim, ista pojava se desila istovremeno i u junoj Italiji. Kasnije, u nekim specifinim uslovima, u nekim bilo jakim bilo naglaenim poloajima, primeujemo optu tendenciju ka zatvorenosti vokala, to jest: e postaje i, o postaje u, dok se a transformiui se u zatvoreniji samoglasnik danas obeleava sa , srednji nezaobljeni samoglasnik. Ovaj samoglasnik se danas pojavljuje u svim rumunskim dijalektima (dakorumunski, arumunski, meglenorumunski, istrorumunski) i namee se pre diferencijacije ovih poslednjih. Posle toga, novi samoglasnik , naroito pod uticajem nazala u nekim sluajevima, doveo je do jo zatvorenije pojave, koja se sada oznaava sa ili . Da li u sluaju samoglasnika , imamo posla s uticajem supstrata i da li se u sluaju samoglasnika (), radi o slovenskom uticaju, ili su oba sluaja delo autonomne evolucije? Pridruiemo se miljenju Al. Graur-a, koji kae da su vokalna smenjivanja balkanskih jezika prouzrokovana paralelnim i nezavisnim promenama, pod uticajem jakog akcenta za intenzitet.51 Suprotna tenja, ka otvorenosti, olakae, u izvesnim sluajevima, pojavljivanje diftonga a, a: lat. gena dr. gean (an) trepavica, pinna dial. pean (pan) pero (ptica), porta poart kapija, noctem noapte (noape) no. Samoglasnik i naglaen ili u zavrnom slogu ili nenaglaen, kao (< i nenaglaen praen drugim samoglasnikom) daju povoda nekim posebnim pojavama, na sledei nain: palatalizuje l koje mu prethodi, transformie u afrikate, konsonante t, d i u utavi strujni s, pojave koje vrlo malo prepoznajemo u zapadnim
Naionalni savet lu rumilor, sednia care odrjt n Petrova la Mlava a oznait care rumasc cu azbuc e triz in e zncur. Doctoru Sinia elovi, predsednicu lu odbor e slujba lu upotreba imba care Naionalni savet rumesc ze c e usfoit varianta lu care rumasc care la predlogu Udrujea la lume Gergina egoin a usvoit Izvrni odbor lu Naionalni savet lu rum e vorb e in znacur care s-da -azbuca srbasc caracteristini i vorb rumasc. Azbuca lu rum are latiniu iriliu. Bitno e ss pun taca la raspravcur care traesc cu ai c rumi care traesc n Istona Srbia ujno i la Dunure trebie s vorbasc rumae ii cu vorba lu rum. Avem n vid c cara la irili istorisca care la rum la Balcan une ase tragur scris nc in o mie tri sue nooz unu i a. 50 P. Durli, Kompendijum za uvoenje vlakog jezika u osnovne kole, 01. juli 2011, Majdanpek - materijal podeljen na sednici Odbora za jezik NSVNM u Petrovcu na Mlavi, 03. jula 2011. godine. 51 Al. Graur, Coup doeil sur la linguistique balkanique, BL 4 (1936), p. 38.

7
romanskim jezicima. Evo nekoliko primera: lat. licia ar. i dr. i potka, lat. linum ar. in dr. in lan, lat. terra *tierra st.dr. ear ar zemlja, drava, lat. tibi ie (e) tebi, lat. titia sisa, lat. decem *diece ar. dzi, dr. /reg./ dzci zece (ze) deset, lat. dicere ar. dzire, dzeare, dr. /reg./ dzce/re/ zice/re/ (ze-re) kae/kazanje, lat. dies ar. dzuu, st.dr. /reg./ dzuu, dr. /reg./ dzu (zua) zi (z) dan, lat. sibilare uiera/re/ (uera-re) svira/nje/. Kasnije, labijalni p, b, f, v, m praeni istim samoglasnicima, morali su da dovedu do fonetskih sekvenci pi, bi, fi, m, predodreeni da ostanu dijalekatski (pre svega poznati u ar. i u govornom moldavskom iz dr.): lat. alvina dr. albin pela ar. albin, lat. filium dr. fir konac ar. ir, lat. petra *pietra dr. pietr (patr) kamen ar. patr atr, itd. Sinkopa kratkih interkonsonantskih samoglasnika je ostvarljiva za neke rei, tamo gde je fenomen star i rairen po celoj teritoriji Carstva: caldus, virdis, genuclum, ungla, ali se ne deava u mnogim drugim reima: fraxinus frasin (frasn) jasen, hedere ieder (eer) brljan, singulus singur (sngur) sam, itd.52 H. Mihescu je prouavao 50 slinih primera, sauvanih u rumunskom jeziku. Odnos izmeu te dve kategorije je po njemu 25:25. Samo etiri poslednje rei skoro da nemaju odgovarajue na Zapadu : lingula lingur (ingur) kaika, masculus mascur vepar, *scorbula (= *scrobula < scrobis) scorbur upljina u drvetu, codobatula codobatur zool. bela pliska. Prema tome, latinski Dakije i Mezije je uopte reflektovao stadijum tog jezika u celom Carstvu, ne oznaavajui nikakvu sklonost ka izdvajanju u tom odnosu. Kada je neka latinska re bila, ili postala jednoslona i samoglasnik sloga u pitanju se menjao u suglasnik, zahtevala je vokalski oslonac. Potpora nove foneme (zatim ) daje ono to se u ovom sluaju zove implicitni samoglasnik: est e, > i, i; mihi mi, m > mi (m); illi i, > i. Diftong au je dao razliite rezultate u dva glavna dijalekta: laudo dr. laud, ar. alavdu; audit dr. aude (aue) uje, ar. avde. Ovaj diftong se takoe odrao u dalmatskom, sicilijanskom, friulskom, oksitanskom i katalonskom. Veoma raznolik nain iji se diftong odraavao u etiri dijalekta i u kom njegovi govornici dokazuju da je rumunski u celini, uvek teio da izbegne taj diftong u predkonsonantskom poloaju. Ono to se dogodilo arumunskom dijalektu predstavlja ilustraciju jedne od mnogobrojnih mogunosti za reavanje problema, dakle, u tom sluaju, nije u pitanju uticaj grkog.53 Ako ispitamo nekoliko sluajnih podudarnosti izmeu latinskog Dakije i Mezije s jedne strane i rumunskog i nekoliko drugih aktuelnih romanskih jezika s druge zapaziemo da su tokom vekova nastali novi konsonanti, kojih nema u klasinom latinskom, na primer: *altiare ar. alare, dr. nalare (uz)dizanje, it. alzare, p. alzar, pg. alar; hordeum ar. ordzu, dr. orz jeam, it. orzo, fr. orge; iugium ar. iug, dr. jug jaram, d. zauk, it. giogo, fr. joug. Pojavljivanje novih suglasnika , ts, , dz, , , koji su potvreni i na Zapadu, neki strunjaci objanjavaju uticajem trako-dakog supstrata. Ponekad, su ili jo dalje sugeriui vraanje konsonantizma dakijskog jezika poev od tih inovacija. Ali, oigledno je da inei to rizikujemo da se upustimo u zaarani krug koji bi jo vie komplikovao stvari. Naime, re je o nezavisnim organskim promenama, kako na istoku tako i na zapadu. Neke razlike dokazuju da je svaki jezik izabrao sopstveni put ili da se njegov razvoj u tom smislu zaustavio na tom i tom stepenu: brachium ar. brau, dr. bra naruje, it. braccio, p. brazo, pg. brao; titionem ar., dr. tciune (tue) ugarak, it. tizzone, p. tizn, pg. tio. Slina razlika je uoljiva u domenu rumunskog, to se tie evolucije c + e, c + i: cera dr. cear (ar) vosak, ar. ar, it. cera, p., pg. cera; cingo dr. ncing (ning) opasujem, ar. ingu, it. cingo. Predloeno je vie objanjenja za tu pojavu. Na primer, P. Skok je mislio da bi ts iz arumunskog umesto iz dako-rumunskog moglo da bude prouzrokovano uticajem grkog54 malo verovatna injenica, jer se ts nalazi samo sporadino u srednjovekovnom i modernom grkom, skoro uvek, u sluaju kada su rei unete iz drugog jezika. O. Densusianu, sa svoje strane, bio je miljenja da je prethodilo ts, dok je njegov sledbenik, T. Papahagi, s obzirom na jo arhainiji stepen iz oksitanskog (sa ts) u odnosu na francuski (sa ) vie naginjao suprotnom miljenju.55 Analogije sa Zapadom otkrivaju sloenu situaciju, zahtevajui promiljenost: ipak, paralelizmi dz--, bi mogli da utiu na postojanje paralelnog vezivanja ts--. Meutim, Heinrich Lausberg se opredeljuje u prilog sledeih hronolokih stupnjeva: k---ts, koji bi mogli da znae da ts iz arumunskog predstavljaju noviju pojavu.56 Zapaziemo jo istaknutiju slinost sa Zapadom u paru dz-: deorsum > deosum > iosu > dr. gios, jos dole (itaj: os); st.it. gioso, oks. jos (itaj: os); baptidiare ar. ptedzare, dr. botezare (boezare) krtenje, st.it. bapteggiare, oks. batejar; adiungere ar. agiundzire, dr. ajungere (ajunere) dostignue, it. aggiungere, oks. ajonher.

52 I. Fischier, Traits spcifiques du latin danubien, in: Studii clasice, 21 (1983), p. 67-91, cf. 76. Vie detalja u studiji I. iadbei, Sur la syncope de la voyelle pnultime atone dans les langues romanes, BL 10 (1942), p. 67-75. Autor je zakljuio sledee: Iz naih razmatranja proizilazi da su skraeni oblici istovremeno postojali s onima koji nisu sinkopirani do VI veka; sinkopa zavisi od tempa izgovora. Tako se objanjava postojanje dvostrukih oblika u romanskim jezicima, do savremenog doba. 53 Philippide, Or, 2, 26-29. 54 Zeitschrift fr romanische Philologie, hgg. V. Gustav Grber, Halle, 48 (1928), p. 410 (= ZRPh) 55 Al. Rosetti, Istoria limbi romne, I (De la origini pn n secolul al XVI-lea). Bucarest, 1978, p. 376-381 (= Rosetti, ILR). 56 H. Mihescu, La romanit dns le Sud-Est de lEurope, Editura academiei Romne, Bucureti, 1993, p. 164 (= Mihescu, La romanit)

8
Par qu-gu je evoluirao ka c-g, ali takoe i ka p-b, kao u Sardiniji : quatuor dr. patru etiri, sard. battoro; cinque ar. ini, dr. cinci (in) pet, sard. kimbe; lingua dr. limb (imb) jezik, sard. limba. Ta pojava se nezavisno razvila u svakom jeziku ponaosob. U romanskim jezicima, grupa ct je evoluirala u smislu xt posle velarnih samoglasnika i u pravcu ct posle palatalnih samoglasnika, zatim ka ft, pt, tt ili t, odnosno jt.57 Za jugoistok Evrope otkrivamo tragove est razliitih etapa : a) kt: traiecto hrv. trakta povui u susedstvu Cavtata u Dalmaciji58; b) ft: coctorium alb. koftor; c) pt(): coctus ar. coptu, dr. copt peen; lacte ar., dr. lapte (lape) mleko; pectus dr. piept (pept) grudi; ar. ieptu; d) ht: flecta hrv. plahta arav; e) t: fructus alb. fryt; f) jt: directus : alb. i drejt. Ista vrsta s jedne strane podrazumeva jedan dovoljno irok prostor, s druge strane, evoluciju koja pokriva vie vekova; najpounija je, kada je re o pravilnom shvatanju fenomena, u svim romanskim jezicima. Naglaeni samoglasnici u nazalnom poloaju su postali zatvoreniji, dok su isti nazali ponekad nestali: a > , ; o > u; e > i: eccum tantum att toliko, lana ln vuna; montem munte (mune) planina, comprehendo cuprind obuhvatam; bene bine (bie) dobro, plenus plin (pin) pun. Transfer nazalnosti drugog reda je prouzrokovao fenomen nazvan rotacija: *canutus crunt (pro)sed, minutus mrunt sitan, renunculi rrunchi (rrunki) bubrezi. Ova dva fenomena, kao i onaj koji se odnosi na transformaciju r > n manifestovali su se samo u rumunskom i oni su posebni u ovom jeziku: corona cunun venac, farina fnin > fin brano, lubricare lunecare (luecare) klizanje. MORFOLOGIJA Imenice Konzervativnost rumunskog jezika se naroito ispoljio u oblasti morfologije. Iz pet latinskih deklinacija stvorene su tri vrste oblika: a) imenice na -, mn. -e: casa cas kua, casae case (c); domina doamn gospoa, dominae doamne (doame) gospoe; b) muki i srednji rod na -u i na suglasnik, mn. -i, -e, -uri; socrus socru svekar, tast, socri socri svekrovi, tastovi; dominus domn gospodin, domini domni (dom) gospoda; scamnum scaun stolica, scamna scaune (scaue) stolice; tempus timp (imp) vreme, tempora timpuri (impur) vremena; Muki, enski i srednji rod na -e, mn. -i, -e: juvenis june (jue) mladi, iuvenes juni (ju) mladii; legem leage, lege (ee) zakon, leges legi (e) zakoni; nomen nume (nume, lume) ime, naslov, nomina st. dr. numere imena. Nastavak -ora je postao -uri i u njemu je ostala jedna od karakteristika srednjeg roda: frigora friguri (frigur) hladnoe, pectora piepturi (peptur) grudi, tempora timpuri (impur) vremena. Mnoine srednjeg roda na -a su prele u kategoriju enskog roda na -ae, a ne u kategoriju imenica mukog roda na -i: dauna daune (daue) tete, scamna scaune (scaue) stolice. Neke imenice su preradile svoje oblike u jednini polazei od mnoine: glandes ghinde (ginz), sg. ghind ir; grandines grindine, sg. grindin grad, krupa; mattia mae (ma), sg. ma crevo; nuptiae nuni, sg. nunt svadba. Dok su druge imenice sauvale isto tako oblike jednine, kao i mnoine: caput cap glava, capita capete (capee) glave; homo om ovek, homines oameni (oame) ljudi; soror sor sestra, sorores surori (suror) sestre. Oblik genitiva jednine je opstao u nekoliko izolovanih sluajeva: Lunae(dies) ili Lunis luni (lu) ponedeljak, Martis mari (mar) utorak, Mercuri miercuri (mercur) sreda, Jovis joi (jo) etvrtak, Veneris vineri (vier) petak, Sanctus dies Ioannis Snziene (Snzee) dan Svetog Jovana Krstitelja 24. VI. Nastavak na -e je i danas jo uvek jedno snano sredstvo za izraavanje vokativa: domine doamne (doame) Gospode, vicine vecine (veie) komije, susedi. Latinski vokativi deus i domine deus su preneeni u rumunski u obrascu zakletve zu, kada je neophodno pojaati afirmaciju zaklinjem se Bogom, kao i u zajednikoj imenici dumnezeu (dumezu) Bog. Imenice enskog roda na -a su zadrale dva oblika u jednini, jedan za nominativ akuzativ, drugi za genitiv dativ: o (< una) casa kua unei case jedna kua. Takoe, postojali su i oblici tipa tata, tatani, mama, mamani; tat tata, dat. ttni-meu mom tati mam (mum) mama, dat. (m)mni-ta tvojoj mami. Podjednako je znaajna postojanost nominativa u nekim imenicama koje oznaavaju iva bia: imperator mprat imperator, pl. mprai (mpra) imperatori; iudex jude sud/ac/, pl. juzi (juz) sudije ; presbyter preot svetenik, pl. preoi (preo) svetenici. Umesto toga, oblici organskog komparativa prideva tipa altior, altissimus, melior, optimus, itd. su nestali. Sadanji rumunski je zadrao samo analitike oblike sa mai (m) naj < magis i foarte (foare) veoma < forte: inalt (nalt) visok, mai inalt (m nalt) vilji, foarte inalt (foare nalt) najvilji, veoma visok, bun dobar, mai bun (m bun) bolji, foarte bun (foare bun) najbolji. Zameniki oblici su bolje istrajali od imenikih i pridevskih oblika. Line zamenice iz vulgarnog latinskog su dozvolile razliite stepene rezistencije, shodno njihovom poloaju u reenici: akcentovani oblici su

57 58

Mihescu, La romanit, p. 164. P. Skok, ZRPh, 54 (1934), p. 427.

9
se bolje sauvali od nenaglaenih oblika. Tana percepcija tog odnosa vrstine olakae studiju geneze i evolucije lana u rumunskom jeziku, koji je proiziao iz pokazne zamenice ille. Nakon pada intervokalnog g, ego, je u vulgarnom latinskom postalo eo, a zatim u rumunskom eu, ieu (eu), io (o) ja. Oblici mihi, m u jakoj poziciji dali su mie (mie), mi (m) meni; samoglasnik i ovog poslednjeg oblika je nastao relativno kasno, iz potrebe da prui vokalsku podrku m koje je postalo m. Od me, mene su proizili: dr. - m, pe mine (mie) mene, ar. mine u jakoj poziciji, ali takoe dr. m mi, ar. mi u slaboj poziciji. Primeri: mihi dicit dr. mi (m) zice (ze) kae mi, dic mihi dr. zimi (zm) reci, ar. dzn; me battit ventus illu dr. m bate (bae) vntu/l/ duva /mi/ vetar, ar. mi bate vimptul; napredniji stepen koji insistira na zamenici: me calcaverunt furi, non te dr. pe mine (mie) m clcar furii, nu pe tine (ie) mene su zgazile furije, nisu tebe. Ponovo nalazimo slinu situaciju u drugom licu: tu dr. tu ti, ar. tu, tine; tibi dr. ie (e), i () tebi, ti, ar. a ia, ali u slaboj poziciji: dr. -, -, te, tene dr. te, pe tine (ie) tebe, ar. ti, pri tine, u slaboj poziciji: dr. te, ar. te, ti. Primeri: unam mihi, duas tibi dr. una mie (mie), dou (doo) ie (e) jedna meni, dve tebi, ar. una a nia, doua a iia; tibi transmito dr. i () trimit aljem ti; te videt dr. te (e) vede (vee) vidi te ili jo vidljiviji: pe tine (ie) te (e) vede (vee) tebe /te/ vidi. U treem licu, ini se da je refleksivan, ali pratei analogni tok evolucije: u nenaglaenom poloaju: sibi dr. i (), ali u slaboj poziciji -, -; se, sene se, sine, ar. si. Primeri: sibi dicet dr. i () zce (ze) kae s(eb)i, odnosno discendo sibi dr. zcndu-i govorei sebi; se videt dr. se vede (s vee) vidi se ili se vede pe sine (s vee pe sine) vidi sebe. U mnoini imamo: nos dr., ar. noi (no) mi; nobis dr. nou (noo) nama, ar. a noau u nenaglaenom poloaju ar. n, ne, dr. ne (e) mi. Primeri: nos nobis fimus pecorarii ar. no n himu picurar uporedite u starom rumunskom: toi ne semu frai svi smo mi braa; ar. a noau n deade cale, ar. n vidzut noi, dr. ne (e) vzuri (vzur) pe noi (no) videli ste nas. U drugom licu: vos vo (vo) vi, vobis dr. vou (voo) vama, ar. a voau u nenaglaenom obliku v. Primeri: ar. vo nu hi ca noi vi niste kao mi; ar. v vidzur asear videli vas sino; dr. pe voi (vo) v plngei (plne), nu pe noi (no) vas oplakujete, ne nas. U jakoj poziciji, pokazna zamenica *illu, illa, illi, illae je postala lina zamenica: el (el), ea (a), ei (e), ele (ee) on, ona, oni, one; nasuprot tome u slaboj poziciji, postepeno je izgubila svoju ulogu zamenice, da bi se sve prisnije vezala za susednu imenicu i transformisala se na ovaj nain u odreeni lan: *illu dixit dr. el (el) zise (zs) on ree, ali ne ille homo fr. lhomme, homo *illu dr. omul ovek, ar. omlu. U jakoj poziciji od ecce *illu, ecce-illa, ecce-illi, ecce-illae rumunski je stvorio svoju pokaznu zamenicu: dr. acel (ael), acea (aea), acei (ae), acele (aee) taj, onaj; ta, ona; ti, oni; te, one; ar. ael, aea, aei, a(e)ale; a(e)ali; umesto toga, ta ista pokazna zamenica u slabom poloaju je postala rumunski proklitiki lan; on se upotrebljava ispred prideva, brojeva i predloga: ecce *illu bonus dr. cel (el) bun dobar, ecce illi decem homines dr. cei (e) zece (ze) oameni (oame) tih deset ljudi; ecce illa de aurocea de aur pozlaeni. Od *illu, illa, illi, illae u slabom poloaju je roen zameniki lan: *illu meus dr. al meu moj; illa tua dr. a ta tvoja; illi nostri dr. ai (a) notri (noi) nai; illae vostre dr. ale (ae) voastre (voae) vae. U jakoj poziciji, utvrujemo opstanak zamenice *ipsu, ipsa, ipsi, ipsae dr. ns, ns, ni (n), nse (ns) sam, sama, sami, same (po sebi), ar. ns, ns, n, nse (st.dr. nus, nus, nui, nuse). U dakorumunskom, s obzirom na nesigurnu situaciju, dobio je podrku ranijeg predloga de: de *ipsu *illu dr. dnsul gospodin, de ipsa illa dr. dnsa gospoa, de ipsi illi dr. dnii (dni) gospoda, de ipsae illae dr. dnsele (dnsi, dnii) gospoe. Ova zamenica istie ideju identiteta i ima smisao on sam, jedini. Drugi nain da pruimo podrku za ns, ns, obezbeen je stapanjem s oblicima dativa -m, - , -i, -ne, -v, i: eu nsumi, tu nsui, noi nine, voi niv, ei nii (ja, ti, on, ona) lino. Na jednom udaljenijem stepenu od acel (ael), acea (aea), acei (ae), acele (aee) taj, onaj; ta, ona; ti, oni; te, one nalaze se oblici cellalt (ellalt), celalalt (elalalt), ceilali (elalal), celelalte (eelale) on, drugi; ona, druga; oni, drugi; one, druge proizili od ecce *illu alter, itd. Pokazna zamenica *istu, ista, isti, istae je ostavila samo slabe dijalektike tragove u dr. /reg./ st/a/, ti (a), iti (i), ast (asta), aste/a/ (aa) ovaj, ova, ovi, ove, ar. aist/u/, aestu, aiti, aeti, aist (aist), aest (aest); umesto toga ecce *istu, ecce ista, ecce isti, ecce istae iskoriena je bolja vrsta: dr. acest (aest), aceast (aast), aceti (ae), aceste (aea) ovaj, ova, ovi, ove, ar. aestu, aeast, aeti, aeaste. Latinske zamenice hic i is nisu opstale u rumunskom. Relativne, upitne i neodreene zamenice: qualis care ko, quem cine (ie) koji, quid ce (e) ta, quantum ct koliko, alter, -a alt, - drugi, neminem nime/ni/ (ima) niko, totus tot sve, eccum-tantus ar. ah(t)ntu, -, ah(t)n, ah(t)nte, dr. att, -, ati (at), atte (ata) toliko; eccum talem ar. ahtare, dr. atare (ata/re/), cutare takav; ovaj, onaj. Takoe ima i sloenih sa volet: oarecare, oricare (orcare), oarecine, oricine (orie) bilo ko, bilo koji, oarece, orice (ore) bilo ta, oarecnd, oricnd (orcnd) bilo kad, oriunde (orune) bilo gde i obrnuto: careva, cineva (ieva) nek(oj)i, bilo ko, ceva (eva) neto, cndva (cndva, cnva) nekada, undeva (uneva) negde; sloenih sa velit: dr. vreun (vrun, vro) neki, ar. vrnu, vrn, mgl. vrin, vrin neki, neka; sloenih sa fiat: fiecare (fiecare), fiecine (fieie) bilo ko, bilo koji, fiece (fiee) bilo ta, fiecum (fiecum) bilo kako; sloenih sa nescit: nescit qualis niscare (iscar),

10
niscai (isca) neke, neki, nescit quantum ar. niscntu nekoliko, nescit quid dr. nite (ia) neki, neke, neka. Latinska imenica mica sredina hleba, mrvica je ostala u neodreenoj zamenici nimic, - (imic, -a) nita; u imenicama nimic (imic) (pl. nimicuri /imicur/) i nimic (imica) sitnica i verovatno u pridevu dr. mic, - mali, ar. ic, -. Line zamenice i pridevi su nasledili neke elemente razliitih oblika ille: alter, -a dr. alt, - drugi, druga, dat. altui (altua), altei (alea) drugoga, druge, dat. pl. altor < altorum illorum; u arumunskom i u starom dakorumunskom zamenice su predstavljene bez odreenog lana; neque unus, neque una > ar. nie/nii un, nie/nii una, dr. nici un (i-un), nici o (i-o) nijedan, nijedna sa odreenim lanom dr. nici unul (ii unu), nici una (ii una) niti jedan, niti jedna, totus, -a > dr. tot, toat sve, sva, dat. sg. totului (totulu), ar. totalui (ar. di-cu-totalui, st. dr., dr. /reg./ cu totului (totulu) tot potpuno, sasvim), dat. pl. ar. a tutulor, dr. tutulor (dr. /reg./ tutulor) < totorum illorum; unus, -a un/unu, un (una) jedan, neki; jedna, neka, pl. unii (ui) jedni, neki, unele (uii) jedne, neke, dat. pl. unor. Sistem brojeva u latinskom je ponovo vidno pojednostavljen: sauvao je smanjen broj starih elemenata u odnosu na Zapad. Za doi (do), dou (doo)dvojica, dvoje, dve odgovara da se za polaznu taku uzmu latinski oblici dos, doa potvreni na lokalnim natpisima. to se tie objanjenja drugih brojeva, nema potekoa: tres trei (tri) tri, quat(t)uor patru etiri, cinque cinci (in) pet, sex ase (as) est, septem apte (ape) sedam, octo opt osam, novem nou (noo) devet, decem zece (ze) deset. Analitiki postupak prebrojavanja dodavanjem (unus super decem unsprezece (unsprze) jedanaest, dos super decem doisprezece (dosprze) dvanaest, itd.) nije bio privilegija Slovena, Rumuna i Albanaca, jer su je Grci59 takoe upotrebljavali. Dakle, rumunski sistem nije rezultat monogeneze, ve vie poligeneze, odnosno, to podrazumeva proces koji se pojavio nezavisno, u vie taaka. Latinski viginti dvadeset je ostao samo u arumunskom (iin); za ostalo, svi dijalekti su prihvatili kao polaznu taku oblik zece (ze) deset, smatrajui ga za imenicu enskog roda : douzeci (dooz) dvadeset, treizeci (triz) trideset, patruzeci (patruz) etrdeset, itd. Latinski oblik centum sto se izgubio i zamenjen je slovenskim oblikom sut, enskog roda. Nastavljajui nabrajanje dou sute (doo sue) dvesta, trei sute (tri sue) trista, patru sute (patru sue) etristo, itd. Latinski milia hiljadu je postao enski rod jednine mie (mie), nastavljajui dou mii (doo mi) dve hiljade, trei mii (tri mi) tri hiljade, itd. Izraz mii de mii (mi e mi) hiljade i hiljade oznaava beskonaan broj. Oblik ambi za ambo se potvruje u narodnom latinskom60; ostao je samo u staro-rumunskom: mb. Nasuprot tome ambi dui, ambae douae koristi bolju vrstu: dr. amndoi (amndo), amndou (amndoo) obojica, oboje, obe, dat. amnduror. Redni brojevi su obrazovani od kardinalnih brojeva, sa izvedenicama iz pokaznih zamenica *illu: *illu dos *illu al doilea (al doa) drugi, illa doa illa a doua (a doo) druga; *illu tres *illu al treilea (al tria) trei, illa tres illa a treia (a tria) trea, itd. Upeatljiv i jedinstven fenomen u domenu romanskih jezika dokazuje se postojanou hipotetikih oblika iz latinskog u rumunskom *antaneus, *antanea nti (nt) najpre; ntiul (ntu), ntia (nta) prvi, prva. Latinski oblici se mogu objasniti sa ante, gde je -e bilo shvaeno kao nastavak koji se ukida, uporedite antarius koji je ispred, directe directaneus, sponte spontaneus. Latinska re se verovatno prvo pojavila u jeziku vojnika, u kom je, onaj koji se nalazio ili se kretao na elu vojne obuke, takoe bio prvi ili ef tzv. obuke. Glagoli Sistem etiri latinske konjugacije se odrao veoma dobro, sa premetanjima iz jedne u drugu konjugaciju, naroito u sluaju druge i tree konjugacije: portare purta/re/ noenje, videre vedea (vea) videti, vedere (veere) vid, vendere vinde/re/ (vine/re/) prodati, prodaja, dormire dormi/re/ (durmi/re/) spavati, spavanje. Deponenti su se uvrstili u glavni sistem jo od vulgarnog latinskog, isto tako glagoli posse i velle: potere putea (pua) moi, putere (puere) mo,, volere vrea (vra) hteti, vrere htenje. Inkoativni (poetni) glagoli su izgubili svoju specifinu vrednost ukljuujui smisao poeti u . Nastavak iz grkog na izare je podjednako prihvaen kod nekih glagola na are: baptizo botez (boez) krtenje, ali takoe angusto ngustez (ngusez) suavam, itd. Dubleti tipa dr. aud ili auz ujem ili uje, dr. pot ili pociu (poit) mogu ili unakaen < poteo, dr. vin ili viu dolazim ili iv < venio svedoci su dugotrajne i uspene tenje obnavljanja i prilagoavanja u sistemu. Oblici dau, dai (da) dajem, daje, stau, stai (sta) stojim, stoji nastavljaju latinske oblike za futur dabao, dabis, stabo, stabis: poevi od njih obnovljeni su hipotetiki oblici *dao, *dais, *stao, *stais iz vulgarnog latinskog. Oblici za ponavljanje nisu u potpunosti nestali: dedi st. dr. dediu, dedu, st. dr. dedei (ddi) ljuljati, ali, u savremenom rumunskom, vie ddui (dnui) ljuljati.Utvreni perfekti su se postepeno smanjili u prilog

59 60

H. Mihescu, La langue latine dans le Sud-Est de lEurope, Bucares-Paris, 1978, p. 230 (= Mihaescu, Lg. Lat.). Thesaurus linguae Latinae, Heidelberg, I, 1863-1866 (= ThLL).

11
perfekata na -ui: bibi dr. bu (bu, beu) pio sam; feci st. dr. feciu, u savremenom dr. fcui (fcu) inio sam; vidi vzui (vzu) video sam. Za razliku od drugih romanskih jezika, rumunski obrazuje svoj pluskvamperfekat indikativa pomou oblika za pluskvamperfekat subonktiva: portaviset purtase (purtas) bejae (iz)nosio, habuisset avuse (avus) bejae imao, responsisset rspunsese (rspunss) bejae odgovorio, audivisset auzise (auzs) bejae uo. Za organizaciju analitikih oblika futura rumunski upotrebljava iz prezenta glagola volere: dr. voi (vo), vei (ve), va, vom, vei (ve), vor + infinitiv. Arumunski i stari dakorumunski izvode svoje oblike prezenta kondicionala od perfektnih veznika upotrebljenih u latinskom: intraverim, intraveris, intraverit, intraverimus, intraveritis, intraverint st. dr. ntrare, -ari, -are, -arem, -are, -are; ar. sintrarim, sintrari, sintrari, sintrarim, sintrarit, sintrari. Umesto toga, u modernom dakorumunskom, neki oblici kondicionala uvaju nekoliko izdvojenih oblika glagola volere u imperfektu: volebam, volebas, volebat, volebamus, volebatis, volebant + facere a, ai (a), ar, am, ai (a), ar + face (fae) napravio bih, ... Ablativ gerundiva je istrajao: portando purtnd nosei, habendo avnd imajui, ducendo ducnd odlazei, fugiendo fugind (fuind) beei. Za particip proli na -atus, -itus, -utus odgovarajui oblici su na -s i -t: lat. laudatus ludat hvaljen, exitus ieit (eit) onaj koji je izaao, habutus avut (avut, avue) imanje, absconsus ascuns s(a)kriven, *frnctus frnt (po)lomljen. Latinski imperativi su bili sauvani: lat. dic zi (z) reci, duc du nosi, fac f (na)pravi. Isto tako i za one koji imaju negativan oblik imperativa: non dicere nu zice (ze) ne reci; non dicitis nu zicei (ze) ne recite. Paradigme pomonog glagola: lat. fieri > dr. fi/re/ biti je dokaz neprekidne sklonosti ka izboru, obnavljanju i organizaciji sistema. Prezent: lat. sum, fio st. dr. snt; sntu dr. -s s, snt; lat. es, fis st. dr. eti dr. eti (e); lat. est, fit st. dr. iaste dr. e, -i, este (ese); lat. sumus, fimus st. dr. sem < simus dr. sntem (snem); lat. estis, fitis st. dr. sei < sitis dr. sntei (sne); lat. sunt, fiunt st. dr. snt/u/, snt/u/ dr. snt jesam, jesi, jeste, jesmo, jeste, jesu. Perfekat: lat. fui st. dr. fui dr. fu, fusei (fus); lat. fuisti st. dr. fusei dr. fui, fusei (fus); lat. fuit st. dr. fu dr. fu, fuse (fu, fus); lat. fuimus st. dr. fum dr. furm, fuserm (fusrm); lat. fuistis st. dr. fuset dr. furi, fuseri (fusr); lat. fuerunt st. dr. fur dr. fur, fuser (fur, fusr) bio sam, bio si, bio je, bili smo, bili ste, bili su. Imperfekat: st. dr. era, dr. eram (eram) bejah; perfekat: dr. am fost bio sam; pluskvamperfekat: dr. fusesem (fusasm) bejah bio; futur: dr. voi fi u budem, biu; kondicional prezenta: dr. a fi bio bih; kondicional imperfekta: dr. a fi fost; imperativ: dr. fii, fii (fi) budite; particip proli: dr. fost, -; gerundiv: dr. fiind bivajui. Mnogo vie jedinstvena se pokazuje paradigma glagola ar. aveare, dr. avea (ava), avere imae, imanje < habere, to jest: prezent: ar., dr. avem imamo < habemus; imperfekat: ar. a(v)eam, dr. aveam (avam) imah < habebamus; odreena prolost: ar. avum < habuimus, dr. avurm imasmo; neodreena prolost: ar. avem avut, dr. am avut imao sam; pluskvamperfekat: ar. avuseasim, dr. avusesem (avussm) imao sam; futur: ar. va avem, dr. vom avea imau; kondicional prezenta: ar. si-avearim, dr. am avea imao bih; kondicional imperfekta: ar. si-avurim, dr. am fi avut imao bih; imperativ: ar. si ai, si ave, dr. ai (a), avei (ave) ima, imate; particip proli: ar. avut, dr. avut, -; gerundiv: ar. avnda/lui/, dr. avnd imajui. Ima vie slinosti izmeu dva glavna dijalekta, arumunskog i dakorumunskog, u sluaju paradigme glagola ar. vreare, dr. vrea (vra), vrere hoe, htenje < volere, kao to sledi; prezent: ar. voi < voleo, dr. vreau (vrau), voi (vo) hou, elim; imperfekt: ar., dr. vream (vram) htedoh < volebam; odreena prolost: ar., dr. vrui (vru) hteo sam < volui; pluskvamperfekat: dr. vrusem (vrusm) htedoh < voluissem, ar. aveam vrut; futur: ar. va svo, dr. voi vrea (vo vra) hteu; kondicional prezenta: ar. si vrearim, dr. a vrea (vra) hteo bih; kondicional imperfekta: ar. svrurim, dr. a fi vrut; imperativ: ar. si vrei, si vre, dr. vrei, vre (vre, vra) hoe, hoete; particip proli: ar. vrut, dr. vrut, voit, - eljen, voljen; gerundiv: ar. vrnda/lui/, dr. vrnd htijui. Oblici indikativa prezenta glagola habere i volere daju dr. are ima i a dat dao; vreau (vrau), vrei (vre), vrea (vra), vrem, vrei (vra), vreau (vrau) hou, hoe, hoe, hoemo, hoete, hoe, ali voi, vei, va, vom, vei, vor + da dau, dae, dae, daemo, daete, dae Prilozi S obzirom na njihovu ulogu, a to je ona koja izraava kako razliite tako i sloene odnose beskrajnih procesa ljudske delatnosti, prosti prilozi privlae u svoje podruje druge priloge, zatim predloge, veznike, imenice, prideve ili zamenice. Iz njihovog sjedinjavanja sa razliitim oblicima, neprekidno se, u istorijskoj

12
evoluciji pojavljuju druga sredstva izraavanja, koja u sebi nose veu tanost i istananost, kao i iznijansiranost. Evo jednog ubedljivog primera u tom pogledu: latinski tum, zatim tunc < tum + ce, vulgarni latinski ad tunc, dr. atunci (atun) tada < ad + tum + -ce + ce.61 Ovo nastajanje je ilustrovano u sledeoj tabeli: ad-casam ar., dr. acas kui, kod kue, ad-de-ipso dr. (ekspresija) din adins (en ains) namerno, u inat, ad-de-quod dr. adic (aic) dakle/m, ad-de-verum dr. adevr (advr) istina, ad-foras dr. afar napolje, ad-heri dr. ieri (er) jue, ad-prope ar., dr. aproape blizu, ad-vix dr. abia (aba) jedva, bene dr. bine (bie) dobro, currendo ar. curundu, dr. curnd uskoro, de-ad-supra dr. deasupra (esupra) iznad, de-in-ante dr. dinainte (inaine) spreda, de-inde-retro dr. dindrt (indrt) (od)pozadi, (od/o)strag/a/, deorsum, iossum dr. jos dole, de-quantum dr. dect (ect) samo, eccam dr. iac (ac, act) evo, ecce-hic ar. aa, dr. aci (ai, aia) tu, eccum-hoc-illoc dr. acolo tamo, eccum-sic ar. aci, dr. aa tako, heri dr. ieri (er) jue, in-ab-ante dr. nainte (naine) (u)napred, ispred, in-ad-intro ar. nuntru, dr. nauntru unutra, unutar, in-ad-post ar. npo, dr. napoi (npo) nazad, pozadi, in-contra-ubi dr. ncotro kuda, in-de-retro dr. ndrt nazad, in-eccum-hoc(ce) dr. ncoa/ce/ (ncoa, ncoaa) (na)ovamo, in-eccum-illoc dr. ncolo tamo, onamo, in-illac-intro dr. nluntru (nuntru) unutra, in-per-unam dr. mpreuna ujedno, zajedno, ista-die dr. astzi (astz) danas, magis ar. ma, dr. mai (m) naj, jo, non-magis dr. numai, numa (numa, numa) samo, jedino, iskljuivo, post dr. pi (p) pa, quando ar. cndu, dr. cnd kad, quomodo dr. cum kako, susu = sursum ar., dr. sus gore, navie, unde dr. unde (une) gde (e une, pe une odakle, gde), itd. Predlozi i veznici Ova sklonost spajanja sa drugim partikulama ispoljava se jo izraenije u oblasti predloga i veznika: contra ar. ctr, dr. ctre (ctr) ka, prema, cum ar., dr. cu sa, de dr. de (e) od, de-in ar., dr. din (in) iz, de-inter dr. dintre (intr) (iz)meu, od, de-in-spre dr. dinspre (ispre) prema, s(a), de-post ar., dr. dup posle, iza, de-super dr. despre (espre) u vezi sa, o, sa, de-suptus dr. desupt (esupt) ispod, pod, nie; odozdo, foras ar., dr. fr bez, illac-ad ar., dr. la kod, in dr. n u, inter ar., dr. ntre (ntr) (iz)meu, lungo dr. lng pored, do, paene-ad dr. pn dok, per dr. pe, st.dr. pre, ar. pri na, o, per-extra dr. peste (pise), st.dr. preste, ar. priste preko, per-in dr. prin (pin), ar. prin kroz, per-inter dr. printre (pintr) izmeu. kroz, per-intro ar. printru, dr. pentru (pntru) zbog, per-super dr. peste (pise) preko, iznad, per-de-super dr. pedesupra (piesupra) (iz)nad, odozgo(re), de-de-super dr. didesupra (iesupra) ispod, odozdo(le), subtus dr. subt (supt) (is)pod, itd. Jo vaniji broj veznika je nastao u sferi rumunskog jezika, no neki od njih su ve bili operativni u vulgarnom latinskom: de-hora dr. doar (dor) moda (dor -o fi bun moda e biti dobar), de-quod dr. dac ako; ukoliko, ea-re dr. iar (ar//) opet, ponovo, in-quantum dr. nct ukoliko, neque dr. nici (i) niti, per-quomodo dr. precum (pecum) kao to, kao i, quam dr. ca kao, quia se dr. ca s (c s) da bi, sic dr. i i, unquam dr. nc jo, ori dr. or ili, itd. Izvedenice Spajanjem sa predlozima i prefiksima ab, ad, con-, de, dis-, ex, extra, in, per, prae, r-, sub, i trans, glagoli stiu valentnost, intenzitete, kvalitativne stepene i nove nijanse; sledi da je izvoenje bio aktivan i efikasan postupak bogaenja i promena jezika. Ovi predlozi su izraavali otprilike sledee pojmove i ideje: ab polazna taka u prostoru i vremenu; ad blizina u prostoru i vremenu; con-, (com-) spajanje, koncentracija; de poreklo, uzrok, kvalititativni skok; dis- razdvajanje, odvajanje; ex izlaz, iscrpljenost; extra intenzitet, preteranost; in odnosi u prostoru i u vremenu, poloaj, pokret, pravac, obim; per probijanje, usavravanje, obnova; prae- prethodni; re- ponavljanje, repriza; sub zavisnost, slaganje, nasleivanje; trans prelazak s jednog mesta na drugo, preobraaj. Neke od ovih izvedenica bile su retke i izdvojene, ali bilo je i drugih (u vrsti suprotnog para dis-in) sa skoro neogranienim podrujem upotrebe. Numerikii odnos kod glagola sauvanih u rumunskom je sledei (brojke oznaavaju ukupan broj latinskih elemenata koji imaju svoje odgovarajue elemente u rumunskom koji je prikazan u boldu): abbatere abate-re (abae-re), ablongare alunga-re, abstergare terge-re (/a/ere-re), abscondere ascunde-re (ascune-re), *auferire ar. afirire = 4; adducere aduce-re (adue-re), adparare apra-re, adplicare apleca-re (apeca-re), ad-trahere atrage-re (atrae-re), itd. = 30; colligere culege-re (cuee-re), comprehendere cuprinde-re (cuprine-re), contremolare cutremura re, contribulare cutreiera-re (cutrera-re), itd. = 12;

61 Beitrge zur Kenntnis der tum, tunc-Partikeln, Buletinul Institutului de filologie romn Alexandru Philippide (= BIFR), Iai (1937), IV, p. 1-51.

13
degelare degera-re (eera-re), depannare depna-re (epana-re), deponare depune-re (epuere), deprehendere deprinde-re (eprine-re), itd. = 28; discaballicare descleca-re (esceca-re), discarricare descrca-re (escrca-re), discludere deschide-re (ekie-re), disfaciolare desfura-re (esfura-re), itd. = 38; excadere scde-re (scae-re), exmulgere smulge-re (smule-re), *experlavare spla-re (spala-re), extorquere stoarce-re (stoare-re), itd. 41; extracolare strecura-re (strcura-re), extramutare strmuta-re, extrapungere strpinge-re (strpune-re) = 3; incaballicare ncleca-re (nceca-re), incarricare ncrca-re, includere nchide-re (nkie-re), infrenare nfrna-re, itd. 147; perambulare primbla-re (preumbla-re), pervigilare priveghe-re (priveg, priveki, priveg vatra /u vreme belih poklada/), itd. = 14; praecognoscere pre-cunoate-re, praeponere prepune-re (propue-re), praevidere ar. privideare, dr. (prevea) 3; remanere rmne-re (rmne-re), resonare rsuna-re, resufflare rsufla-re, itd. = 10; subire sui-re, sufflare sufla-re, subponere supune-re (supue-re), suspirare suspina-re, itd. = 15; trans-mittere trimite-re (trimiere), itd. 2. Veoma aktivna u latinskom je opozicija in dis- i ex: ponere pune-re (pue-re), adponere apune-re (apue-re), exponere spune-re (spue-re), praeponere prepune-re (prepue-re), subponere supune-re (supue-re); prehendere prinde-re (prine-re), adprehendere aprinde-re (aprine-re), comprehendere cuprinde-re (cuprie-re); torquere toarce-re (toare-re), extorquere stoarce-re (stoare-re), intorquere ntoarce-re (ntoare-re). Izvedenice sa sufiksima -aceus: fenaceus (campus) fna livada; gallinaceum (stercus) gina (ptiji) izmet, itd. = 8; -alis: battualia btaie (btae bitka, borba, spinalis spinare lea, kima e) e -aneus: *antaneus ar. ntu, dr. /reg./ nt(u), dr. nti (nt) najpre; calcaneum ar. clc, dr. /reg./ clc(), dr. clci (clc) peta, capitaneum ar. capit, dr. cpti (cpt) jastuk, itd. = 4; -anus: fontana fntn esma, izvor; paganus ar. pngn, dr. pgn nevernik, paganin; veteranus btrn ded, star(ac), itd. = 8; -aris: caballaris clare jaui, pollicarius ar. plicar, dr. policar palac = 2; -arius: caldaria cldare kofa; pecorarius ar. picurar, dr. pcurar (pcurar) pastir, itd. = 50; -aster: *albaster albastru plav(iast); *iugaster ar., dr. reg. giugastru, dr. jugastru klen, itd. = 3; -aticus: hibernaticus ar. arnatic, dr. iernatic (ernaic) zimovnik; lunaticus lunatic (lunaic) mesear; roen istog meseca s pokojnikom (u familiji); silvaticus dr. slbatic (srbaic) divlji (o ivotinji), itd. = 5; -atus: iudicata ar. giundicat, dr. judecat (juecat) suenje; osuena; manuata ar., dr. mnat upoljena; poslta, itd. = 18; -bundus: *chascabundus dr. cscun(d) (cscnd) zevajui; flammabundus flmnd gladan; palpabundus plpnd pitom; nejak = 3; -ellus: agnellus ar., dr. /reg./ el, dr. miel (mel) jagnje; porcellus ar. purea, dr. purcel (purel) prase, itd. = 34; -eolus, -iolus: capriolus cprior srnda; hordeolus ar. arcor, dr. ulcior (uror) testija; peciolus dr. picior (pior) noga, itd. = 14; -icar: adlubricare dr. aluneca-re (alueca-re) klizi, klizalite; *mixticare dr. mesteca-re (meseca-re) meati, meanje; morsicare dr. murseca-re (morsca-re) muljati, muljanje, itd. 31; -icia: caballaricius ar. clre, dr. clre jaha; *grevitia ar., dr., mgl. grea (gra) muka, gaenje, itd. = 24; -icus: canticum cntec (cnec) pesma; dominica ar. dumnic, dr. duminic (dumiic) nedelja; *oestriculus dr. streche (strekie) obad, itd. = 5; -idus: muccidus dr. muced (mued) plesniv, buav; putridus ar., mgl. putrid, dr. putred truo; gnjio, itd. = 11; -nus: gallina ar., mgl. gain, ir. gaira, dr. gin kokoka, itd. = 26; -inus: carpinus ar. carpin, mgl. carpini, dr. carpen (carpin) grab; galbinus ar., mgl. galbin, dr. galben (galbin), itd. = 9; -io, -ionis: inclinationem ar. ncinciune, dr. nchinciune (nkinue) molitva, itd. = 23; -itas: bonitatem buntate (buntae) dobrota; civitatem ar. itate, dr. cetate (etae) utvrenje; sanitatem sntate (sntae) zdravlje, itd. = 13;

14
-ivus: *tardivus ar. trdzu, dr. trziu (trzu) kasan, pozan; *temporivus ar., mgl., dr. timpuriu (impuriu) prevremen, preuranjem, itd. = 3; -mentum: iuramentum dr. jurmnt zakletva; pavimentum ar. pimintu, dr. pmnt zemlja, njiva, tlo, itd. = 10; -arius: adiutorium ar., dr. reg. agiutor, dr. ajutor (ajutor) pomaga; *servatoria ar., dr. srbtoare (srbtoare) praznik, itd. = 26; -osis: animosus ar., dr. inimos (iimos), mgl. inmos prljav, trokav; montuosus ar., dr., mgl. muntos planinski, brdovit; virtuosus ar., dr. vrtos snaan, jak, itd. = 44. -tor: iudicatorius ar. giudictor, dr. judector (judector) sudija, itd. = 12; -ulus: ungula ar. unge, dr. unghie (ungie) nokat; vetulus ar. vecu, dr. vechi (vek) star(ostavan); virgula st. dr., dr. reg. vergur (varg) prut, iba, itd. = 50; -ura: aratura ar., dr., mgl. artur oranje, oranica; ligatura ar. ligtur, dr. legtur (egtur) vez(iv)a(nje); sveanj; unctura ar., dr. untur, itd. = 36; -utus: canutus ar. cnut, dr. crunt (pro)sed, osedeo; cornutus ar. curnut, dr. cornut rogat, itd. = 5. LEKSIKA Svetlost, nebo, atmosfera, temperatura (klima) Leksika graa o svetlosti, nebu, atmosferi i temperaturi, odnosno klimi ouvana je u banatskom i muntensko-oltenskom nareju dakorumunskog dijalekta kod Vlaha (Rumi) u sledeim primerima: lume s.f. svet (dr. lume) < lat. lumen; lumin s.f. svetlost (dr. lumin) < lat. *luminina; lumnare s.f. svea (dr. lumnare) < lat. luminare; lumina vb. intranz. (za)sijati; (o)svetliti (dr. lumina/re/) < lat. luminare; luminos adj. svetlosni; svetao, sjajan (dr. luminos) < lat. luminosus; strlui(re) s.f., vb. intranz. blistanje (dr. strluci/re/) < lat. *extralucire; skinee s.f. iskra (dr. scnteie) < lat. *scantilia < scintilla + excandescere; sin adj. vedar, ist (dr. senin) < lat. serenus, serenitas; impee adj. bistar, jasan, ist, vedar (ar. limpide, dr. limpede) < lat. limpidus; impezre s.f. bistroa, istroa (dr. limpezire); impezme s.f. prozranost (dr. limpezime); umbr s.f. hlad(ovina), sen (dr. umbr) < lat. umbrare; umbros adj. senovit (dr. umbros) < lat. umbrosus; ntueric s.f. pomrina, tama, mrak (dr. ntuneric) < lat. tenebricus; ntueca-re vb. tranz., refl. zamraiti; smraiti se (dr. ntunerecare) < lat. intonecare; nnopta-re vb. intranz., refl. noi(va)ti; smrkavati se (dr. nnopta-re) < lat. *innoct(ic)re; er s.f. nebo (dr. cer) < lat. caelum; soare s.m. sunce (dr. soare) < lat. sol, solem; lun s.f. mesec (dr. lun) < lat. luna; lunaic, - adj. mesear (dr. lunatic) < lat. lunaticus; saua s.f. zvezda (dr. steaua) < lat. stella; luafr s.m. zornjaa, (zvezda) Danica, Venera (dr. luceafr) < lat. lucifer (nTFn`D@H) < lux, lucis; raz s.f. zrak (dr. raz) < lat. radia f. < radius m.;62 rsri(re) vb. intranz. nicati, klijati (dr. rsri/re/) < lat. *resalire < salire; nla vb. tranz., refl. uzdignuti se; podii se, podizati (dr. nla) < lat. *inaltiare; scpta-re vb. intranz. zalaziti (sunce) (dr. scpta-re) < lat. excapitare;63 apue vb. intranz. zai, zalaziti (dr. apune) < lat. apponere; alb, - adj. be/l/o (dr. alb) < lat. albus; albit, - adj. (iz)beljen (dr. albat) < lat. albatus;64 aer s. n. vazduh, atmosvera; la napolju (dr., mgl., ir. aer) < lat. aer, aeri;65 vnt s.n. vetar (dr. vnt, mgl., ir. vint) < lat. ventus; zvntura vb. refl. ii nekuda bez veze (dr. zvntura) < lat. *exventulare; zvnta vb. tranz. refl. (o)suiti se (dr. zvnta) < lat. *exventare; cald, - adj. topao, vru; sve (hleb) (dr. cald) < lat. caldus;66 cldur s.f. toplota (dr. cldur) < lat. caldura; nclz vb. tranz., refl. (za)grejati (se), ugrejati (se), otopliti (dr. nclzi) < lat. incalesco, -ere; re adv. hladno (dr. rece) < lat. recens, -entis;67 rcoare s.f. sveina (dr. rcoare) < lat. *recor, recorem; frig s.n. hladno(a), zima (dr., ar., mgl. frig) < lat. frigus; friguros, -oas adj. hladan, zimogroljiv (dr. friguros) < lat. frigorosus;68 roau s.f. rosa (dr. rou) < lat. ros (ak. rorem);69 ap s.f. voda (dr. ap) < lat. aqua; aptos, -oas adj. voden, vodnjikav (dr. aptos, -oas) < lat. aquatosus; ud, - adj. vlaan, mokar (dr. ud) < lat. udus; uda vb. tranz. (na)kvasiti; polivati (dr. udare) < lat. udare; umd, - adj. vlaan (dr. umed) < lat. humidus; sc, -eac adj. suv (dr. sec) < lat. siccus; set s.f. sua (dr. secet) < lat. siccitas; sca vb. tranz., intranz. (i)suiti, osuiti (se) (dr. seca) < lat. siccare; a s.f. magla (dr. cea) < lat. caecia caligo oculorum < caecus; egur s.f. mrak (dr. negur) < lat. *negula < nebula;70 eguros, -oas
62 Blgarski etimologien renik. Sstavili Vl. Georgiev, Iv. Glbov, J. Zaimov, St. Ilev, Sofija, 1971, I, p. 655 (= BER); P. Skok, Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika. Uredili akademici Mirko Deanovi i Ljudevit Jonke, Suraivao u predradnjama i priredio za tisak Valentin Putanec, III, Zagreb, JAZU, 1973, 660-661 (= SER). 63 Mihescu, Lg. lat., p. 26. 64 T. Papahagi, Dicionarul dialectului aromn general i etimologic, Bucureti, 1974, p. 133 (= DDA). 65 S. Pucariu, Studii istroromne, Bucureti, 1926, III, p. 100 (= Pucariu, St. istr.). 66 Mihescu, Lg. lat., p. 177. 67 Ibid., p. 275. 68 W. Meyer-Lbke, Romanisches etymologisches Wrterbuch, 3 Aufl., Heidelberg, 1935, 3512 (= REW). 69 DDA, p. 228. 70 Dicionarul limbi romne, Bucureti, II, 1, p. 723; VII, 1, p. 249 (= DA); DDA, p. 889.

15
adj. mraan (dr. neguros) < lat. *negulosus < nebulosus; noore s.m. oblak (dr., ar. nor) < lat. nubilum < nubes;72 noora vb. intranz., refl. oblaiti (se) (dr. noora) < lat. *negulare < nebulare; nooraz vb. intranz. (na)oblaiti (ar. nuoreadz) < lat. *negulare < nebulare; nnoora vb. intranz., refl. (na)oblaiti (se), natutiti se (dr. nnora) < lat. innubilare;73 ploae s.f. kia (dr. ploaie) < lat. *plovia (< pluvia, lat. vulg. 74 imber); ploine adv. kiovito (dr. plointe) < lat. ploventem; ploa vb. intranz. padati kia, kiiti (dr. ploua) < lat. *plovare;75 tuna vb. intranz. imp. grmeti (dr. tuna, ar., mgl. tun) < lat. tonare;76 fuler s.n. munja (dr. fulger) < lat. fulgur, -erem;77 fulera vb. intranz. sevati (dr. fulgera) < lat. vulg. *fulgerare < exfulgerare;78 er s.n. mraz, hladnoa (dr. ger) < lat. gelu;79 eera vb. intranz. (s)mrznuti (se), promrznuti (dr. degera) < lat. degelare; ga s.f. led (dr. ghea, ar. gea) < lat. glacia (= glacies);80 ngea vb. intranz. a a (za)mrznuti (se), (s)lediti (se) (dr. nghea) < lat. inglaciare; ejgea vb. refl. odmrznuti se; (o)topiti se (dr. dezghea) < lat. disglaciare; ine vb. intranz. tranz. vejati, padati (sneg) (dr. ninge) < lat. ningit,81 itd. Prostor, vreme, kvantitet, kvalitet Donosimo i nekoliko termina o prostoru, vremenu, kvantitetu i kvalitetu iz latinskog koji su se ouvali i u vlakim govorima dakorumunskog dijalekta na prostoru istone Srbije: lat, - adj. irok, obiman (dr., ar. lat) < lat. latus; lme s.f. irina (dr. lime) < lat. *latimus < latus; larg, - adj. irok, prostran (dr. larg) < lat. largus; lri vb. tranz., refl. (pro)iriti (se); rastezati (se) (dr. lrgi) < lat. largire; lrime s.f. irina, prostranstvo (dr. lrgime) < lat. *largimus;82 ngust, - adj. uzan, uzak; tesan (dr. ngust, ar. angustu) < lat. angustus; ngusta vb. tranz., refl. suziti (se), stesniti (se) (dr. ngusta) < lat. angustare; lung, - adj. dug (dr. lung) < lat. longus; pralung, - adj. duguljast, izduen (dr. prelung) < lat. perlongus; scurt, - adj. kratak (dr. scurt) < lat. curtus; scurta vb. tranz., refl. skratiti (se), (pre)kratiti (se) (dr. scurta) < lat. excurtare;83 adnc, - adj. dubok (dr. adnc) < lat. *adancus < aduncus; adnca (adni) vb. tranz., refl. (pro)dubiti (se), izdubiti, dupsti (dr. adnci) < lat. *adancare < aduncare; adncat, - adj. produbljen (dr. adncat, -) < aduncatus; fund s.n. dno, poklopac (dr. fund) < lat. fundus; afunda vb. tranz., refl. zagnjuriti se; nevidljiv (dr. afunda) < lat. *affundare < adfundare; scufunda vb. refl., tranz. zagnjuriti (se), gnjuriti (se), (za)roniti; (u)tonuti (dr. cufunda) < lat. *exconfundare; strmt, - adj. uzan, tesan (dr. strmt) < lat. *strinctus (= strictus); strmtur s.f. tesnac, klanac, drelo (dr. /reg./ strmtur) < lat. *strinctura < strictura; nalt, - adj. visok (dr. nalt) < lat. inaltus; nla vb. tranz., refl. uzdignuti (se), podizati (dr. nla) < lat. *inaltiare; o-nine beati (dr. tinde teiti, ii /ka neemu/) < lat. tendere; imp s.n. vreme (dr. timp) < lat. tempus; impuriu, -ie adj. preran, prevremen (dr. timpuriu) < lat. *temporivus (< tempus, -oris); primvar s.f. prolee (dr. primvar) < lat. primavera; var s.f. leto (dr. var) < lat. vera; toamn s.f. jesen (dr. toamn) < lat. autumna; arn s.f. zima (dr. iarn) < lat. hiberna; z s.f. dan (dr., ir. zi) < lat. dies; noape s.f. no (dr., ar. noapte) < lat. nox, noctem; asnoape adv. noas (dr. azi-noapte) < lat. hac die noctum; maz s.f podne; jug (dr. miazzi) < lat. media die;84 mazanop s.f. pono; sever (dr. miaznoapte) < lat. media nocte; nnopta vb. intranz., refl. smrknuti (se), smrknuti (se); omrknuti, zanoiti (dr. nnopta) < lat. innoctare;85 me adv. sutra (dr. mine) < lat. mane;86 amna vb. tranz. zakasniti, odloiti (dr. amna) < lat. ad mane; pome adv. prekosutra (dr. poimine) < lat. post + mane; er adv. jue (dr., ar. ieri) < lat. heri;87 alaltr adv. prekjue (dr. alaltieri) < lat. illa + altera + heri; alalltrsar adv. preksino (dr. alaltsear) < lat. illa + altera + sera; asar adv. sino (dr. asear) < lat. ad + sera; nou, - adj. nov (ar., cat., dr. nou) < lat. novus; vek, -veke adj. star(ostavan) (dr. vechi) < lat. veclus < vetulus; mult, - adj. obiman (dr. mult) < lat. multus; pun adv. malo, neznatno (ar. pun, dr. puin) < lat. *putinnus;88 ntreg, -eag adj. ceo, itav; sav, potpun (ar. //ntreg, dr. ntreg) < lat. integer, -gra, -grum;89
71 72

71

DDA, p. 889. Dicionarul limbi romne, Serie nou, Bucarest, 1971, VII, 1, p. 482-484 (= DLR). 73 DDA, p. 900. 74 Mihescu, Lg. lat., p. 9. 75 I. A. Candrea i Gh. Adamescu, Dicionarul enciclopedic ilustrat Cartea Romneasc, Bucureti, 1931, p. 1413 (= CADE); DDA, p. 1001. 76 DDA, p. 1203; DLR, XI, 3, p. 709-710. 77 DDA, 1079. 78 DDA, 1079. 79 Mihescu, Lg. lat., p. 278. 80 Th. Capidan, Meglenoromnii, Bucureti, 1936, III, p. 141 (= Capidan, Megl.); DDA, p. 591. 81 Mihescu, La romanite, 182. 82 DA, II, 2, p. 102-103; Capidan, Megl., III, p. 166; DDA, p. 730. 83 DDA, p. 1073, 1147, 1148. 84 Mihescu, Lg. lat., p. 282. 85 Mihescu, Lg. lat., p. 282. 86 Mihescu, Lg. lat., p. 263. 87 DDA, p. 112. 88 Mihescu, Lg. lat., p. 28.

16
sngur, - sam; izdvojen, povuen (ar., dr., mgl. singur) < lat. singulus; pin s.n. pun(oa) (dr. plin) < lat. plenus (< pleo, -ere); umpa vb. tranz., refl. (is)puniti (se), popuniti (se) (dr. umple/a/) < lat. implere ili *umplere;90 mpii vb. tranz., refl. (is)puniti (se); napuniti (se); ostvariti (se) (dr. mplini) < lat. *implenire; mare adj. veliki, ogroman; krupan (dr. mare) < lat. mas, marem;91 mic, - adj. mali (dr., ir. mic) < lat. *miccus (< gr. :46/D/`H); mrunt, - adj. sitan; mali, nizak (dr. mrunt) < lat. minutus; mrune s.f. sitni, sitne (dr. mruntaie) < lat. minutalia (< minutus < minuo);92 pare s.f. komad, (u)deo; predeo; strana (dr., ar. parte) < lat. pars, partis; mpr vb. tranz. razdeliti, (ras/po/)deliti (dr. mpri) < lat. impertire;93 espr vb. tranz., refl. rasta(vi)ti (se), razdvojiti (se), odvojiti (se) (dr. despri) < lat. dispartire;94 tare adj. jak, snaan; tvrd (dr., mgl., ir. tare) < lat. talis;95 aspru, - adj. (h)rapav, bodljikav (dr., ar., mgl. aspru) < lat. asper; moae adj. mek/an/; tih (dr., ar., ir. moale) < lat. mollis; moa vb. tranz., refl. (o)kvasiti (se), natopiti (se); omekati (se); fig. (o)slabiti; smiriti se (dr. muia) < lat. *molliare; smna vb. tranz., intranz. (za)sejati, (za)saditi; liiti (dr. semna) < lat. similare; greu, -ea adj. teak; muan, naporan (dr., ar., mgl., cat. greu) < lat. *grevis < gravis;96 greutae s.f. teina; breme, tovar (dr. greutate) < lat. grevitas, grevitatem; uor, -oar adj. lak, tih; brz; mali (dr. uor) < lat. levis;97 es, -eas adj. gust, est, zbijen (dr., ar., mgl. des) < lat. densus;98 nesa vb. tranz., refl. zbiti (se), nabiti; natrpati; nagurati (se) (dr. ndesa) < lat. *indensare (in + densare);99 rar, - redak (dr., ar. rar) < lat. rarus; gros, -oas adj. debeo, pun, krupan; obiman (dr., ar., mgl., ir. gros) < lat. grossus; supre adj. tanak; vitak; uzan (dr. subire, ar. supre) < lat. subtilis; supa vb. tranz., refl. stanjiti, suziti (dr. subia) < lat. subtiliare; net, -eat adj. spor; trom (dr. ncet) < lat. quetus; neta vb. intranz. presta(ja)ti (dr. nceta) < lat. quetare; rotund, - adj. okrgao (dr. rotund, rtund) < lat. retundus (= rotundus),100 itd. Zemlja, reljef, minerali, metali, voda Leksika o zemlji, reljefu, mineralima, metalima i vodi ouvana je u sledeim terminima: ar s.f. zemlja (dr. ar) < lat. terra; pmnt s.n. zemlja, njiva; tlo (dr. pmnt) < lat. pavimentum; loc s.n. mesto; prostor, predeo; strana; polje, njiva (dr., ar., mgl., ir. loc) < lat. locus; mijloc s.n. sredina (dr. mijloc) < lat. medius locus; mune s.m. planina (dr., ar., ir. munte) < lat. mons, montem; muniel s.n. brdo, mala planina (dr. muncel) < monticellus; culmie s.f. vrh(unac), sleme (dr. culm, culme) < lat. culmen; crast s.f. kresta (dr. creast) < lat. crista; coam s.f. (planinski) greben (dr., ar., mgl. coam) < lat. coma (< gr. 6`:0); rp s.f. provalija, urvina; jaruga (dr. rp) < lat. ripa; gaur s.f. rup(ag)a, otvor (dr., mgl. gaur) < lat. cavula, am (cavus, -a, -um); srupa/surupa vb. refl., tranz. (s)ruiti (se), potkopati (se), obronjavati (se) (dr. surpa, st. dr. surupa) < lat. *subrupare (< rupes); vae s.f. dolina (dr., ar. vale) < lat. vallis; vla s.f. dolinica (dr. vlcea/vlcea) < lat. vallicella; pdure s.f. uma (dr. pdure) < lat. vulg. padulem < paludem; codru s.m. komad (hleba), gora (dr., ar., mgl., ir. codru) < lat. *codrum = quadrum (quodratus, codra/tus/, codrato, codra); spulbura vb. tranz., refl. (raz)vejati (se), rasuti (se), rasprtati (se) (dr. spulbera) < lat. expulberare; patr s.f. kamen (dr. piatr) < lat. petra (BXJD); lut s.n. prljavtina (uha); glina (dr. lut) < lat. lutum; crbue s.m. umur, ugalj (dr., ar. crbune) < lat. carbo, -onem; puos, -oas adj. smrdljiv (dr. /pop./ pucios) < lat. *puteosus, -a, -um;101 marmure s.f. mermer, mramor (dr. /arh., reg./, ar. marmure) < lat. marmor, -orem; aur s.n. zlato (dr., ir., st. prov. aur) < lat. aurum; arint s.n. srebro; arintu viu - iva(k) (dr. argint) < lat. argentum; fer s.n. gvoe (dr., fr. fier) < lat. ferrum; plump s.n. olovo, plomba (na paketima) (dr. plumb) < lat. plumbum; run s.f. /h/ra (dr. rugin) < lat. *aerugina (aerugo, -inem); aram s.f. bakar (dr., ar. aram mesing) < lat. vulg. *aramen < lat. aeramen (aes, aeris); mre s.f. more (dr., it. mare) < lat. mare; und s.f. talas, val (kad provri mleko) (dr., ar. und) < lat. unda; unda vb. tranz. zatalasati (dr. unda) < lat. undare; spum s.f. pena (mleka) (dr., ar., mgl. spum) < lat. spuma; nspuma vb. tranz., refl. (za)penuati (se) (dr. nspuma) < lat. in + spumare; lac s.n. jezero; fig. (mnogo) vode; lak (boja)
89 A. Ernout A. Meillet, Dictionnaire tymologique de la langue latine. Histoire des mots. Quatrime dition, Paris, 1959, p. 676 (= DELL); DA, II, 1, p. 828. 90 DDA, p. 1235. 91 S. Pucariu, Etymologisches Wrterbuch der rumnischen Sprache. I. Lateinisches Element, Heidelberg, 1905, 1207 (= PEW); I.-A. Candrea Ov. Densusianu, Dicionarul etimologic al limbii romne. Elementele latine. Fasc. I-IV (a putea), Bucureti, 1914, 1048 (= DELR); A. Ciornescu, Diccionario etimolgico rumano, La Laguna Madrid, 1966, 504 (= DER); A. Ciornescu, Dicionarul etimologic al limbii romne, Bucureti, Editura SPECULUM I. O., 2001, p. 491 (= DER I). 92 PEW, 1091; DELR, 1063; DDA, p. 803. 93 Mihescu, Lg. lat., p. 27. 94 Mihescu, Lg. lat., p. 66. 95 DER, p. 825. 96 REW, 3853; PEW, 735; DELR, 756. 97 Mihaescu, La romanite, 186. 98 PEW, 504; DELR, 485; DDA, p. 466; Capidan, Megl., III, p. 107. 99 Mihescu, Lg. lat., p. 286. 100 Mihescu, Lg. lat., p. 180. 101 Mihescu, Lg. lat., p. 279; DER, p. 681.

17
(dr., ar., mgl., ir., fr., prov. lac) < lat. lacus; ru s.n. reka (dr. ru) < lat. vulg. rius < lat. rivus; albie s.f. (drveno) korito (i reke) (dr. albie) < lat. vulg. albea < lat. alveus; vad s.m. kanal (za vodu u bati), vad (dr. vad) < lat. vadum; imos, -oas adj. prljav (dr. imos) < lat. limosus; cur vb. tranz. istei (dr. cure/curge) < lat. curo, -ere; curs s.n. kurs, tok; put; kurs (novca); predavanje (dr. curs) < lat. cursus; scur vb. refl., tranz. (is)tei, (is)curiti (dr. /arh., reg./ scure/scurge) < lat. excurrere; ncura vb. tranz. goniti (konje); trati (dr. ncur) < lat. vulg. *incurrare; viuar/vioar s.f. violina (dr. vioar) < lat. *vivula (< vivus); nviora vb. tranz., refl. oiveti, osveiti (se) (dr. nvior) < lat. *invivulare, itd. Flora (divlja) Prostor namenjen poglavlju koje se tie leksike poreklom iz latinskog, nasleene u rumunskom jeziku, obavezuje nas od sada na jo rigorozniji odabir materijala koji je podjednako bogat koliko i raznolik. Zbog toga e na rad biti usmeren samo na deo rei sakupljenih iz objavljene terminologije i, u njenim granicama, samo na sledeim potpodelama: opti pojmovi; sastavni delovi biljaka; male biljke; bunje; drvee: vere adj. zelen (dr., it., pg. verde) < lat. *virdis (< viridis < vireo); nverz vb. intranz., tranz. (o)zeleneti, pozeleneti; (o)listati (dr. nverzi) < lat. *invirdire; tuf s.f. lisnata grana, umarak (dr. tuf) < lat. tufa (germanskog porekla);102 emn s.n. drvo (dr., ar. lemn) < lat. lignum; rdin s.f. koren (dr. rdcin) < lat. radicina (< radix);103 trunc s.n.deblo, stablo, truo/ac/; panj (dr. trunchi) < lat. trunculus (< truncus); scoar s.f. kor(ic)a (dr. scoar) < lat. scortea; drma vb. tranz., refl. oboriti; (s)ruiti (se) (dr. drma) < lat. *deramare; foae s.f. list (dr. foaie) < lat. folia; foae s.f. meh (ar. foae list) < lat. folia; foos, -oas lisnat (dr. foios) < lat. foliosus;104 frunz s.f. list (drveta) (dr. frunz) < lat. frondia (< frons, frondis); nfrunz vb. intranz. (o)listati, ozeleneti (dr. nfrunzi) < lat. *infrondesco, -ere (< frondesco);105 floare s.f. cvet (dr. floare) < lat. flos, -orem; nflori vb. intranz., tranz. (pro)cvetati (dr. nflori) < lat. inflorire;106 egin s.f. kukolj (dr. neghin) < lat. *nig(e)llina (< nigella); bolbor bot. s.f. poponac (dr. volbur) < lat. *volvula (< volvo; volvulus);107 viora s.f. ljubiica (dr. viorea) < lat. viola; ptlan s.f. bot. paradajs (dr. ptlagin bokvica) < lat. plantago, -inem (< planta);108 eer s.f. brljan (dr. ieder) < lat. hedera; icoare s.f. cikorija (dr. cicoare) < lat. cichoria (pl. od cichoreum /-ium/) < gr. 64P`D4@<; lptuc s.f. loika (dr., ar., mgl. lptuc) < lat. lactuca (< lac, lactis); frag s.f. umska jagoda (plod) (dr. frag, ven. fraga) < lat. fraga, -orum;109 cucut s.f. kukuta; trubeljika (dr., ar. cucut) < lat. cucuta (= cicuta) na natpisima u Pompeji;110 arb s.f. trava (dr., ar., mgl. iarb) < lat. herba; erbos, -oas adj. travnat (dr. ierbos) < lat. herbosus;111 spin s.m. bot. trn (dr., mgl. spin) < lat. spinus; spinos, -oas adj. trnovit (dr. spinos) < lat. spinosus; mrie s.m. bot. glog, (bodljikavo) bilje (dr. mrcine) < lat. marrucina; soc s.m. bot. zova (dr. soc) < lat. sabucus;112 alun s.m. bot. leska (dr., ar. alun) < lat. *abellona < abellana; alun s.f. lenik (dr., ar. alun) < lat. *abellona;113 mur s.f. bot. kupina (dr. mur) < lat. mora; fag s.m. bot. bukva (dr., ar., mgl. fag) < lat. fagus; carpin s.m. bot. grab (dr. carpen, ar., mgl. carpin) < lat. carpinus; frasn s.m. bot. jasen (dr., mgl. frasin) < lat. fraxinus; fraset s.m. jasenovik, jasenova uma (dr. frsinet) < lat. fraxinetum;114 fet bukovik, bukova uma (dr. fget) < lat. fagetum;115 jugastru s.m. bot. klen (dr., mgl. jugastru) < lat. *jugaster, -trum (< jugum);116 ulm s.m. bot. brest (dr. ulm) < lat. ulmus; er s.m. bot. cer (dr. cer) < lat. cerrus; gind s.f. ir (dr. ghind) < lat. glans, glandis;117 i s.m. bot. lipa (dr. tei) < lat. tilia (tilius);118 mastacn s.m. bot. breza (dr. mastacn, mstcn, mesteacn) < lat. mastichinus (< :FJ\P4<@H);119 plop s,m. bot. topola (dr., ar. plop) < lat. ploppus (< ppulus);120 ain, pl. -ur s.m. bot. jova (dr., ar. anin, arin, mgl. rin) < lat. *alninus (< alnus);121 palin s.m. bot. platan (dr., ar. paltin) < lat.
102 103

DEEL, p. 706. Mihescu, Lg. lat., p. 29, 277. 104 DDA, p. 559; Mihescu, La romanit, p. 194. 105 Mihescu, La romanit, p. 194. 106 Mihescu, Lg. lat. p. 27. 107 PEW, 1916; DELL, p. 752. 108 DELL, p. 512. 109 DELL, p. 251. 110 Mihescu, Lg. lat., p. 176. 111 Mihescu, Lg. lat., p. 277. 112 Mihescu, La romanit, p. 196. 113 REW, 17; Th. Hristea, Probleme de etimologie, Bucureti, 1968, p. 68 (= Hristea, Probleme). 114 Mihescu, Lg. lat., p. 239. 115 Mihescu, Lg. lat., p. 239. 116 DELL, p. 327. 117 DELL, p. 276. 118 Mihescu, Lg. lat., p. 277. 119 DLR, VI, p. 427. 120 Mihescu, Lg. lat., p. 277. 121 Capidan, Megl., III, p. 249.

18
*platinus < platanus (gr. platanos);122 salc s.f. bot. vrba (dr. salce) < lat. salix, -icem; slet s.n. vrbak (dr. slcet) < lat. salicetum; kesten s.n. kesten < srp. kesten < lat. castaneus, itd. Fauna (osim domaih ivotinja) Jo jednom emo izneti kako bogatu tako i raznovrsnu terminologiju, iji elementi pokrivaju sledee podgrupe insekti; reptili, ribe; ptice; divlje ivotinje: pduke s.m. va(ka) (dr. pduche; ar., mgl. ir. purec) < lat. peduc(u)lus (< pedis);123 pdukos, -oas adj. valjiv (dr. pduchios, -oas) < lat. peduculosus;124 purec s.m. buva (dr. purice; ar., mgl., ir. purec) < lat. pulex, -ice; inen s.f. gnjida (dr., ar., mgl. lindin) < lat. lendine (< lens, lendis); car(ee) s.m. drvotoina (dr. car/iu/) < lat. carius;125 musc s.f. muva, muica (dr., ar., mgl. musc) < lat. musca; nar s.m. komarac; Cincar/in/, Aromun (dr. nar) < lat. vulg. tzintzalario (< zinzalus, cincalus);126 tue s.m. obad (dr., ar., mgl. taun/e/) < lat. vulg. tabo, -onem (= tabanus);127 vespe s.f. osa (dr. viespe) < lat. *vespis (= vespa); furig s.f. mrav (dr., ar., mgl. furnic, furnig, ir. f/u/rniga) < lat. formica; furigos, -oas adj. mraviast, pun mrava (dr. furnicos) < lat. formicosus; furigar s.n. mravinjak (dr. furnicar) < lat. formicarius; greer(e) s.m. cvrak (dr. greier) < lat. *grylliolus (< gryllus);128 fluture s.m. leptir (dr., alb. flutur/e/129) < lat. *flu(c)tulus; flutura vb. intranz., tranz. leprati se, lelujati se (dr. flutura) < lat. *fluctulare < fluctuare < fluctus;130 verme s.m. crv (dr., it., p., pg. vierme) < lat. vermis; verm(n)os, -oas adj. crvljiv, pokvaren (voe) (dr. viermnos) < lat. verminosus; rma vb. intranz. riti (dr. rma) < lat. rimare (< rima); rm s.f. glista (dr. rm) < lat. rimare (< rima);131 imbric s.m. deja glista (dr., ar. limbric) < lat. lumbricus; erpe s.f. zmija (dr., ar. arpe) < lat. serpis, -em; broasc s.f. aba (dr., ar., mgl. broasc) < lat. *brosca; pee s.m. riba (dr. pete) < lat. piscis, -em; pescar s.m. ribolovac, ribar, alas (dr. pescar) < lat. piscarius; pescos, -oas adj. ribljiv (dr. /arh., reg./ pescos) < lat. piscosus; psrel s.m. vrapi (dr. pasre) < lat. passar, -arem;132 zbura vb. intranz., tranz. (po)leteti, izleteti, preleteti (dr. zbura) < lat. *exvolare (< advolare);133 arpie s.f. krilo (ptice) (dr., ar. arip) < lat. 134 alipes (< *alipa < alapa); pan s.f. pero (dr. pan) < lat. pinna;135 cub(ar) s.n. gnezdo (dr., ar. mgl. cuib/u/) < lat. *cubium (< cubare);136 uou s.n. jaje (dr. ou, mgl. uou) < lat. ovum; pu/i s.m. pile/nce, mladune (dr. pui) < lat. vulg. *pulleus137 (< pullus); piui vb. intranz. pijukati, cijukati (dr. piui) < lat. piulare; cri vb. intranz. kretati (dr. gri, gri, gri) < lat. garrire;138 vultur s.m. orao (dr., ar. vultur) < lat. vultur (< voltur);139 corb(u) s.m. gavran (dr., mgl. corb, ar., ir. corb/u/) < lat. corvus; cuc(u) s.m. kukavica (dr., ar., mgl. cuc) < lat. cuc(c)us (= cuculus); merl s.f. kos (dr. mierl) < lat. merula; graure s.m. vorak (dr. graur) < lat. graulus (= graculus);140 grangure s.m. zool. uja, zlatica (dr. grangur) < lat. galgulus (= *galbulus < galbus); sturz s.m. drozd (dr., ar. sturz) < lat. turdus; prefctoare s.f. slavuj (dr. privighetoare, priveghia) < lat. *pervigilatoria (< pervigilare); strg (rsu in pdure) s. f. Tyto alba guttata (dr., ar. strig) < lat. vulg. striga (= strix, strigis);141 coco s.n. kvrga, voruga; uba (dr. cucui, ar. cucuu, mgl. cucu) < lat. *cucullius (= cucullus);142 turturic s.f. grlica (dr. turturea, dr., ar. turtureau, turtureaua143) < lat. turtur, -em; rnduric s.f. lasta(vica) (dr. rndurea, rndunic) < lat. *hirundula (< hirundo, hirundinem);144 codalbi s.f. zool. belorepa (dr. codalb < coad + alb) < lat. cauda + albico (< albus); golumb s.m. golub (dr. porumbel) < lat. columbus; srbaic, - adj. divlji (dr., mgl. slbatic) < lat. vulg. silvaticus < salvaticus; coad s.f. rep (dr., ar., mgl. coad) < lat. cauda, coda; corn s.n. rog (dr., mgl., ir., prov., cat. corn) < lat. cornu, -us; cornut, - adj. rogat (dr., prov., cat. cornut) < lat. cornutus; brnc s.f.
122 123

Capidan, Megl., III, p. 255. Mihescu, Lg. lat., p. 176, 278. 124 Mihescu, Lg. lat., p. 278. 125 Mihescu, Lg. lat., p. 66, 278. 126 Mihescu, Lg. lat., p. 278. 127 Mihescu, Lg. lat., p. 278. 128 DELR, 755; DER, p. 378. 129 Fjalor i gjuhes se sotme shqipe, Pirana, 1980, p. 490. 130 DELR, 610. 131 DLR, IX, p. 458. 132 DELL, p. 486. 133 Mihescu, Lg. lat., p. 26. 134 DDA, p. 199. 135 DLR, VIII, 1, p. 52-55; Capidan, Megl., III, p. 218-219; Pucariu, St. istr., III, p. 126. 136 DELR, p. 68; Capidan, Megl., III, p. 84. 137 DELR, 1454; DLR, VIII, 5, p. 1734-1737; DER, p. 675. 138 DELL, p. 267. 139 DDA, p. 1281; Capidan, Megl., III, p. 322. 140 DELL, p. 266. 141 DELL, p. 656; Mihescu, Lg. lat., p. 217. 142 DELR, p. 419; DER, p. 257; DDA, p. 393; Capidan, Megl., III, p. 83. 143 DER, p. 868; DLR, XI, 3, p. 748-749; DDA, p. 1207-1208; Capidan, Megl., III, p. 291. 144 DELL, p. 296; DLR, IX, p. 474-475; DER, p. 700.

19
kolena, laktovi (dr. brnc pl. brnci) < lat. branca; morsca vb. tranz. gnjeiti (dr. /pop., reg./ murseca) < lat. morsicare (< morsum); ari s.m. je (dr., mgl. arici) < lat. ericius; epure s.m. zec (dr. iepur/e/) < lat. lepus, -orem; roae vb. tranz. glodati, gristi; muiti, kinjiti (dr. roade) < lat. rodere; vulpie s.f. lisica (dr., ar. vulpe) < lat. vulpis (acc. vulpem); lup s.m. vuk (dr., ar., mgl., ir. lup) < lat. lupus; urla vb. intranz., tranz. url(ik)ati, zavijati; fijukati (dr., friul. urla) < lat. *ur(u)lare < ululare; urltor, -oare adj. onaj koji zavija, urlie; potok koji hue (dr. urltor) < lat. *ululator; urs/u/ s.m medved (dr., mgl., ir., ar. urs/u/) < lat. ursus; urs s.f. medvedica (dr. urs) < lat. ursa; cprior s.m. srnda (dr., ar. cprior) < lat. capreolus (< caper, pri), itd. Delovi ljudskog tela Jo jednom se leksiki materijal pokazuje kao naroito bogat i raznovrstan. Razliiti pojmovi koji ga sainjavaju obuhvataju sledea potpoglavlja: opti pojmovi; glava; ruke i noge; trup. Posvetiemo im, dosta panje, zaustavljajui se na najvanijim pojmovima i ograniavajui se, na samo nabrajanje drugih: os s.n. kost (dr., ar., mgl., ir. os, os) < lat. ossum; osos, -oas adj. koat (dr. osos) < lat. ossuosus; frnt, - adj. (po)lomljen (dr. frnt) < lat. *franctura < fractura; frntur s.f. prelom, odlomak (dr. frntur, mgl. frnttur) < lat. fractura; frne vb. tranz. (s)lomiti (dr. frnge) < lat. frangere; moduv s.f. sr, modina (dr. mduv) < lat. medulla; vn s.f. vena (dr. vn) < lat. vena; vnos, -oas adj. snaan, jak, ilav (dr. vnos) < lat. venosus; muki s.m. mii (dr., mgl. muchi) < lat. musculus; sne s.n. krv (dr. snge) < lat. sanguis, sanguem; snera vb. intranz. tranz. (is)krvariti, biti ranjen; raniti, raskrvariti (dr. sngera) < lat. sanguinare; sneros, -oas adj. zakrvavljen, krvoloan, svirep (dr. sngeros, -oas) < lat. sanguinosus; crunt, - adj. krvav; uasan (dr. crunt) < lat. cruentus (< cruor, -oris); crunta vb. refl. zakrvavi (se) (dr. crunta) < lat. cruentare; ncrunta vb. refl., tranz. popreko, ljutito gledati (dr. ncrunta) < lat. *incruentare (cf. incruentatus);146 care s.f. meso (dr., ar., ir. carne) < lat. caro, carnem; cros, -oas adj. mesnat (dr., ar., mgl. crnos) < lat. carnosus; pee s.f. koa (dr. piele) < lat. pellis, pellem; pr s.m. kosa, dlaka (dr. pr) < lat. pilus; pros, -oas adj. kosat, dlakav (dr. pros) < lat. pilosus; cap s.n. glava; vrh; poetak, kraj (dr., ar., mgl. cap) < lat. caput; cpn s.f. pejor. glav(ic)a (luka, kupusa) (dr., ar. cpn) < lat. vulg. capitina;147 cpnos, -oas adj. glavat; fig. tvrdoglav (dr. cpnos) < lat. capatinosus; frune s.f. elo (dr., ar., ir. frunte) < lat. frons, -ontem; tmpl s.f. slepoonica (dr. tmpl) < lat. *templa = tempora; ureke s.f. uvo (dr. ureche) < lat. vulg. uricla (< auricula); nas s.n. nos (dr., ar., mgl., prov., cat. nas) < lat. nasus; nare s.f. nozdrva (dr., ar. nar, nare) < lat. nares; oki s.n. oko; okno (dr. ochi) < lat. vulg. oclu(s) < lat. oculus;148 an s.f. trepavica (dr. gean, ir. ane149) < lat. *gennae = genae;150 sprnan s.f. obrva, vea (dr. sprncean151) < lat. *supergenna (= *supercenna) < supercilia + *genna; fa s.f. lice (dr., ar., mgl. fa) < lat. facia (< facies);152 buc s.f. obraz, zalogaj (dr., ar., mgl. buc) < lat. bucca;153 bucos, -oas adj. veliki obrazi (dr. bucos) < lat. buccosus;154 bucat s.f. komad, deo (hleba) (dr. bucat) < lat. buccata;155 mbuca vb. tranz. (za)gristi; gutati, derati (dr. mbuca) < lat. *imbuccare; gur s.f. usta (dr., ar., mgl. gur) < lat. gula156 (gr.biz. goula); rost s.n., adj. smisao, red, cilj, namena; opravdanje; nain (ivota); (utvreni) red; zaepljen, zapuen (dr. rost) < lat. rostrum (< rodo); ine s.m. zub/ac/ (dr., ar., ir. dinte) < lat. dens, -entem; inee s.f. desni (dr. gingie) < lat. gingiva; msa/ua s.f. kutnjak (dr. msea, ar., mgl. mseaua) < lat. maxilla; falc s.f. vilica (dr., ar., mgl. falc) < lat. falx, falcem; flcos, -oas adj. ovek velikih vilica (dr. flcos) < lat. falcosus; imb s.f. jezik (dr., ar., mgl. limb) < lat. lingua; barb s.f. brada (dr., ar., mgl. barb) < lat. barba; musta s.f. brk(ovi) (dr. mustea, ar., mgl. musta) < lat. *mustacia (< *mustacium < gr. :LFJV64@< < :bFJ>);157 umr/umere s.m. rame (dr. umr) < lat. humerus; spae s.n. lea (dr. spate, ar. spat) < lat. spatha (< gr. FBV20); supuar s.f. pazuho, mika (dr. subsuoar) < lat. subtus + ala;158 bra s.n. naruje (dr., ar., mgl. bra) < lat. brachium podlaktica; ruka; cot s.n. lakat; krivina (dr., ar. cot) < lat. cubitus; mn s.f. ruka (dr., ar. mn) < lat. manus; palm s.f. dlan (dr., ar., mgl. palm) < lat. palma; pumn
145 146 147

145

DELL, p. 75; Mihescu, Lg. lat., p. 280. DELR, 414-416; DA, I, 2, p. 932-933. Mihescu, Lg. lat., p. 28, 280; DA, I, 2, p. 100; DDA, p. 338, 340; Capidan, Megl., III, p. 58. 148 Mihescu, Lg. lat., p. 182. 149 DELL, p. 120; REW, 8459; Dicionarul explicativ al limbii romne, Bucureti, 1975, 885 (= DEX); DER, 8102. 150 DELL, p. 269; REW, 3727. 151 DDA, p. 1079, 1130-1131. 152 Mihescu, Lg. lat., p. 227. 153 DELL, p. 77; Mihescu, Lg. lat., p. 280. 154 DELL, p. 77. 155 H. Mihescu, E ndreptit reconstituirea ?, n Omagiu lui Alexandru Rosetti, Bucureti, 1965, p. 568 (= Mihescu, Reconst.). 156 DELL, p. 284-285; Mihescu, Lg. lat., p. 280. 157 DELR, 1187; DLR, VI, P. 1032-1034; DER, p. 549-550; H. Mihescu, Influena greceasc asupra limbii romne pn n secolul al XV-lea, Bucureti, 1966, p. 55 (= Mihescu, Infl. gr.). 158 DELL, p. 19; Mihescu, Lg. lat., p. 280; DDA, p. 1101, 1134, 1135.

20
s.m. pesnica (dr. pumn) < lat. pugnus; e s.n. prst (dr. deget) < lat. digitus; ungie s.f. nokat (dr. unghie) < lat. ungula (< unguis); pior s.n. noga (dr. picior, mgl. ir. pior/u/) < lat. peciolus (petiolus);159 enunc s.m. koleno (dr. genuchi, /arh./ genunchi) < lat. genuculum (= geniculum); nenunca vb. intranz. kleati, koleniti, fig. pokoriti (dr. ngenuchea, /arh./ ngenunchea) < lat. ingenuculare;160 pulp s.f. list (na nozi), but/ina/ (dr. pulp) < lat. pulpa; pulpos, -oas adj. butinast (dr., ar. pulpos) < lat. pulposus; clc s.n. peta (dr. clci) < lat. calcaneum, -neus (< calx, calcis); stng(u), stng adj., s.f. levi; levica (dr. stng) < lat. *stancus/*stangus (= stanticus); drept(u), dreapt adj., s.n. desni; prav; desnica (dr. drept, ar. direptu, mgl. dirept) < lat. directus; pept s.n. grudi (dr. piept) < lat. pectus; sn s.n. nedra (dr. sn) < lat. sanus; s.f. sisa (dr. ) < lat. titia; dos s.n. poleina; nalije; pe ~ naopako; uma (dr., prov., cat. dos) < lat. dossum (< dorsum); spinare s.f. lea, kima, rtenjaa (dr. spinare) < lat. spinalis (< spina);161 coast/cuast s.f. kost, rebro, slabina; planinska kosa (dr., ar., mgl. coast) < lat. costa; iim s.f. srce; jezgro, sr (dr. inim) < lat. anima; iimos, -oas adj. sr(da)an (dr. inimos) < lat. animosus; pnee s.f. abdomen, stomak (dr. pntece, pntice, pntic) < lat. pantex, -icem; pinecos, -oas adj. trbuast (dr. pntecos, ar. pnticos) < lat. panticosus; foae s.n. meh, meina (dr., ar. foale) < lat. follis, -em; buric s.n. pupak (dr. buric) < lat. *umbulicus (< umbilicus < umbo); ficae s.m. jetra, crna digerica (dr. ficat) < lat. ficatum (< ficus);162 fere s.f. u (dr. fiere) < lat. *fele (< fel, fellis); spin s.f. biol. slezina, dalak (dr., ar., mgl. splin) < lat. splen, -enem; ma s.n. crevo (dr., mgl. ma) < lat. mattia; mrune s.f. iznutrice (dr. mruntaie) < lat. minutalia (< minutus < minuo);163 mrunt, - adj. sitan; nizak, kratak (dr. mrunt) < lat. minutus; rrunc s.n. bubreg (dr. rrunchi) < lat. renunculus; beic s.f. beika (dr. bic, reg. beic) < lat. *bessica < vessica; cur s.f. vulg. dupe (dr. /pop., vulg./, ar., mgl., ir. cur) < lat. culus;164 pul s.f. vulg. pennis (dr. pul) < lat. pulla (< pullus mladune); pu s.m. penis; momak iljokuran (dr. /pop./, ar., mgl. pu, ir. pue165) < lat. *putium (regresivni oblik od praeputium) ili *putea, put(u)la (< putus deak, klinac);166 noad s.f. trtica; noada curulu - trtica (dr. /pop./, ar. noad) < lat. *noda (pl. nodum);167 co s.m. vulg. testis (dr. /pop., vulg./ coi) < lat. coleus;168 inic s.n. vulg. clitoris (dr. /pop., vulg./ lindic, st. fr. landie) < lat. landica,169 itd. Raanje, ivot, smrt, vitalne funkcije Izobilje termina svrstanih u ovo poglavlje omoguava njihovu sledeu klasifikaciju: raanje, ivot, smrt; pol, starost; zdravlje, bolest; psihiki nedostaci; vitalne funkcije; nepokretnost i kretanje: nae vb. tranz. roditi (se) (dr. nate) nastao od lat. nascere (= nascor); fi vb. tranz. biti (dr., ir. fi) < lat. *fire (< fieri);170 via vb. intranz. iveti (dr. vie, via) < lat. vivere;171 nvia vb. Intranz., tranz. oiveti, vaskrsnuti (dr. nvia) < lat. invivere; viu, -ie adj. iv(ahan) (dr. viu) < lat. vivus; via s.f. ivot (dr. via) < lat. *vivitia (< vivus + itia); cree vb. intranz. tranz. (na)rasti; razvi(ja)ti se; vaspitati; nadolaziti (voda) (dr., ir. crete) < lat. crescere ; muri vb. intranz. umreti, preminuti; umirati (dr., ir. muri) < lat. morire (= mori); mort, -oart adj. mrtav, umro; pokojni (dr., mgl., ir. mort) < lat. mortuus; moare s.f. smrt (dr., ar. moarte) < lat. mors, mortem; mortin s.f. strvina (dr. /arh./ mortcin) < lat. morticina; mortue s.f. crkotina, strvina (dr. mortciune) < lat. morticina; amur vb. intranz. ukoiti (se), postati neotesan; malaksati; prezimiti (ivotinje) (dr. amori, ar. amurscu) < lat. vulg. *ammortire (< lat. *admortire < ad kod, prema + mortuus smrti); rposa vb. intranz.umreti (dr. rposa) < lat. repausare;172 peri vb. intranz. umreti, nestati (dr. pieri) < lat. perire; uis, - adj. zgnjeen (dr. ucide) < lat. occidere; eca vb. refl., tranz. (u)daviti (se), utopiti (se) (dr. neca, /arh./ neca) < lat. necare, enecare, itd. Uom s.m. ovek (dr., ar., ir. om, mgl. uom) < lat. homo; omiit, - adj. ooveen, uljuen, human, utiv (dr. omenesc, ar. uminitate) < lat. humanitas, atem; brbat s.m. mukarac, mu (dr., ar., mgl. brbat) < lat. barbatus; muere s.f. ena, supruga (dr muiere) < lat. mulier, -erem; fmee s.f. ena, supruga (dr. femeie, dr. /arh./ famn) < lat. femina;173 ft s.m.

DELL, p. 491; Mihescu, Lg. lat., p. 280; DLR, VIII, 2, p. 536-541; Capidan, Megl., III, p. 224-225. Mihescu, Lg. lat., p. 27, 280. 161 DELL, p. 642; Mihescu, Lg. lat., p. 237; DDA, p. 1098. 162 Mihescu, Lg. lat., p. 280; DELL, p. 232. 163 Mihescu, Lg. lat., p. 237-280. 164 REW, 2384; DELR,450; DA, I, 2, p. 1003-1004; Capidan, Megl., III, p. 88; Pucariu, St. istr., III, p. 108. 165 Capidan, Megl., III, p. 243; Pucariu, St. istr., III, p. 129. 166 PEW, 1416. 167 DELR, 1236. 168 DELR, 385; DA, I, 2, p. 639-640. 169 REW, 4886; DELR, 995; DER, p. 479-480. 170 REW, 3288; DELL, p. 209; DELR, 581; DA, II, 1, p. 113; DER, p. 326; DDA, p. 659-660; Capidan, Megl., III, p. 157; Pucariu, St. istr., III, p. 112. 171 Ov. Densusianu, Histoire de la langue roumaine, I-II, Paris, 1901-1938 (voir aussi Densusianu, ILR, dans Ovid Densusianu, Opere, II, Bucureti, 1975), p. 801, 858-859 (= Densusianu, ILR); Rosetti, ILR, p. 593; DA, II, 1, p. 869; DDA, p. 165. 172 Mihescu, Lg. lat., p. 282; DER, p. 688. 173 Mihescu, La romanit, p. 216.
160

159

21
zametak (dr. ft) < lat. fetus; fior s.m. sin (dr. fecior, /reg./ ficior, ir. feior) < lat. *fetiolus (< fetus); fat s.f. erka, devojka (dr fat) < lat. feta; fioar s.f. erka (dr. fecioar) < lat. *fetiola; fta vb. tranz. roditi; oteliti, odrebiti, ojagnjiti, oteniti (dr. fta) < lat. feta; inr s.m. mladi, momak (dr. tnr) < lat. tener, *tenerus (forma imperijalne epohe je teneri, -orum); jue, jun s.m i f. mlad(i) (dr. june) < lat. iuvenis; btrn, - adj. subst. (za)star(eo); fig. prevazien (dr. btrn) < lat. betranus (= veteranus); vek, -ke adj. star(ostavan), davni; nekadanji (dr. vechi) < lat. veclus < vetulus, itd. Sntos, -oas adj. zdrav (dr., ar. mgl. sntos) < lat. sanitosus; sntae s.f. zdravlje (dr., ar. sntate) < lat. sanitas, -atem; vineca vb. refl., tranz. (iz)leiti (se), ozdraviti; zatvoriti (se) (rana) (dr. vindeca) < lat. vindicare; tus s.f. kaalj (dr., ar. tuse) < lat. tussis, -em; tui vb. intranz. kaljati (dr. tui, ar. tuescu) < lat. tussire; gt s.n. vrat, gua, grlo (dr. gt) < lat. guttur; cufuri vb. refl. imati proliv; usrati se od straha (dr. cufuri, ar. cufurescu) < lat. conforire (< forire < foria, -ae);175 cufureal s.f. proliv, diarea (dr. cufureal, ar. cufoare) < lat. *conforia;176 cufurios, - adj. govnjiv (dr. cufuricios) < lat. *conforiciosus; frigur s.n. hladnoa (dr. /pop./ friguri) < lat. frigora, ae; fior s.m. jeza (dr. fior) < lat. febris, -em; nfiora vb. tranz., refl. (na)jeiti (se), uzbuditi (se); (u)plaiti se (dr. nfiora) < lat. in + febris, -em; muc, pl. mu s.n. slinac, sekret iz nosa (dr., ar. muc/i/, mgl. muc) < lat. mucii (< mucus); mucos, - adj. slinav (dr., ar., mgl. mucos) < lat. mucosus; mucoare s.f. memla (dr. reg., ar. mucoare) < lat. mucor, -orem; uror s.n. testija (dr., ar. urcior, ulcior) < lat. hordeulus (< hordeum); peinin s.f. med. liaj (dr. pecingine) < lat. petigo, -inem; re s.f. uga (dr. rie) < lat. aranea; ros, -oas adj. ugav (dr. rios) < lat. araneosus; eel s.m. mlde, bradavica (dr. neg) < lat. naevus; puro s.n. gnoj (dr. puroi) < lat. *puronium (< pus, -is); zgab s.f. krasta (dr. zgaib) < lat. *scabia (< scabies); um s.f. uma (dr., ar., mgl. cium) lat. cyma (< gr. 6:),177 itd. Orb/uorb, oarb adj. slep (dr., ir. orb, mgl. uorb) < lat. orbus; surd, - adj. gluv (dr., mgl., ir. surd) < lat. surdus; asurz, asurzsc vb. intranz. tranz. ogluveti, zagluiti; onesvestiti (se) (dr. asurzi) < lat. *assurdire (< surdescere); surz vb. intranz., tranz. ogluveti, zagluiti (dr. surzi) < lat. *(ad) surdire; mut, - adj. nem (dr., ar., mgl., ir. mut) < lat. mutus; amu vb. intranz. zanemeti; fig. utati (kao zaliven) (dr. amui) < lat. *ammutire (< mutus mutav); cop, oap adj. opav, hrom (dr. chiop) < lat. *excloppus, scloppus (cloppus); copa vb. intranz. oopaveti (dr. /reg., arh./ chiopa) < lat. *excloppare, *scloppare; copta vb. intranz. ohrometi (dr. chiopta) < lat. *excloppitare, *scloppitare,178 itd. Mnca vb. tranz. refl. (po)jesti; gristi (se); svrbeti; fig. iveti (od neega) (dr. mnca) < lat. manduccare; meseca vb. tranz. (iz)meati (dr. mesteca) < lat. masticare; dumica vb. tranz. (u)drobiti (dr. demica, /arh./ dimica, /pop./ dumica) < lat. *demicare (< mica);179 stura vb. refl., tranz. zasititi (se), zadovoljiti (se) (dr. stura) < lat. saturare (< satur); stul, - adj. sit, zasien; fig. zadovoljan (dr. stul) < lat. satullus; foame s.f. glad (dr., ar. foame) < lat. fames, -em; foamee s.f. gladovanje (dr. foamete) < lat. fames, *-item; flmnd, - adj. gladan (dr. flmnd, mgl. flmund, ir. flamund) < lat. *flmund < lat. *flammabundus (< flamma; cf. gaudibundus, palpabundus);180 ba vb. tranz. intranz. (na)piti (se), gutati; hariti novac (na pie); pop. puiti (dr. bea) < lat. bibere; bat, - adj. pijan, naljoskan (dr., mgl. beat) < lat. bibitus; beutor s.m. pijanica, pijanac (dr. butor) < lat. bibitor; beu s.f. pijan, opijen (dr. beiv, /reg./ beu) < lat. *bibitivus; beutur s.f. pie (alkoholno) (dr. butur, /reg./ beutur) < lat. bibitura; sorbi vb.tranz. srkati, ispiti (dr. sorbi) < lat. sorbire, sorbere; sue vb. tranz., refl. (i)sisati, dojiti; (is)cediti (se) (dr. suge) < lat. sugere; ine vb. tranz., refl. liznuti, o(b)liz(iv)ati (se) (dr. linge, mgl. ling, ir. line) < lat. lingere; se s.f. e, fig. udnja (dr., it. sete) < lat. sitis; stos, -oas adj. edan (dr. setos) < lat. sitosus; cca vb. intranz. (u)srati (se) (dr. /pop./ cca, ar., mgl. cac, ir. cac) < lat. cacare;181 ccat s.m. govno (dr. ccat) < lat. cacatus; ccos, -oas adj. usran; nemoan (dr. cccios) < lat. cacatosus; cufuri vb. refl. imati proliv (dr. cufuri) < lat. conforire (< forire < foria, -ae); cufureal s.f. proliv (dr. cufureal) < lat. *conforia; cufurios, - adj. usran, govnjiv (dr. cufuricios) < lat. *conforiciosus; screme vb. refl. napti se, naprezati se (dr. screme) < lat. exprimere;182 bei vb. tranz. prditi (dr. bi) < lat. bissire (< vissire); bein s.f. prdac (dr. bin, bein) < lat. *bissina (< *vissina);183 beinos, -oas adj. prdljiv (dr. beat) < lat. *bissinosus; pia vb. refl. upiati se (dr. /pop./, ir. pia, mgl. pi) < lat. *pissiare;184 fue vb. tranz. jebati, imati snoaj (dr. /pop., vulg./, ir. fute, ar., mgl. fut) < lat. fut(u)ere,185 itd. Adurmi vb. intranz. tranz. zaspati, usnuti; uspavati (se) (dr. adormi, adurmi) < lat. addormire; somn s.n. san (dr. somn)
174 Mihescu, Lg. lat., p. 259; REW, 3273; DELL, p. 231; DELR, 560, 561; DA, II, 1, p. 74-75; DER, p. 321, 323; Al. Graur, Etimologii romneti, Bucureti, 1963, p. 94 (= Graur, Etimologii). 175 Mihescu, Lg. lat., p. 278. 176 DLR, I, 2, p. 953; Capidan, Megl., III, p. 83-84. 177 REW, 2438; DELR, 363; DA, I, 2, p. 503-505; DER, p. 200-201; DEX, p. 156; DDA, p. 449-450; Capidan, Megl., III, p. 101. 178 Mihescu, Lg, lat., p. 278. 179 REW, 2551; DELR, 402; Rosetti, ILR, p. 191; DER, p. 306. 180 REW, 3351; DELR, 603; Rosetti, ILR, p. 191; Capidan, Megl., III, p. 128; Pucariu, St. istr., III, p. 112. 181 REW, 1443; DELR, 206; DER, p. 122; DDA, p. 302; Capidan, Megl., III, p. 53; Pucariu, St. istr., III, p. 105. 182 REW, 3057; DER, p. 739; DDA, p. 1108-1109. 183 DELR, 138; DER, p. 70; DDA, p. 269. 184 REW, 6544; DDA, p. 718; Capidan, Megl., III, p. 223; Pucariu, St. istr., III, p. 128. 185 REW, 3622; DER, p. 739; DDA, p. 577; DELR, 707; Capidan, Megl., III, p. 134; Pucariu, St. istr., III, p. 113.

174

22
< lat. somnus; somnuros, -oas adj. pospan (dr. somnoros) < lat. somnosus; vis s.n. san(jarenje) (dr., mgl., ir. vis) < lat. visum; visa vb. tranz., intranz. sanja(ri)ti; nadati se (dr. visa) < lat. visare; sufla vb. intranz., tranz. (o)duvati (dr. sufla) < lat. sufflare; rsufla vb. tranz., intranz., refl. disati; odahnuti, odmoriti se; poputati (dr. rsufla) < lat. *resufflare; sufet s.n. duh, dua; srce (dr. suflet) < *sufflitus (< sufflare); csca vb. tranz., intranz. zinuti, zabezeknuti (se); zevati; otvoriti (se), otkrinuti (dr. csca, ar. cascu, mgl. casc) < lat. *cascare (< gr. PVF6T);186 cupa vb. tranz. (o)pljunuti (dr. scuipa, scuipi, mgl. scup) < lat. *scuppire;187 bal s.f. bala, vala (u ivotinje); e ce - psea bala, e copil - deja bala (dr., ar. bal) < lat. bellua; sugi s.n. tucanje (dr. sughi) < lat. singultus (= sugglutius, subgluttius); sugia vb. intranz. tucati (dr. sughia) < lat. singultare (= subgluttiare),188 itd. Sta vb. intranz. (za)stati; ostati; stanovati, iveti (dr. sta, ar. stau /stare/) < lat. stare; za vb. intranz. bolovati, biti bolestan; muiti se (nalaziti se) u zatvoru; leati, odmarati; poivati (dr. zcea) < lat. jacere; ea vb. intranz. sedeti, sesti; stanovati; boraviti (dr. edea) < lat. sedere; aeza, aez vb. refl., tranz. sesti; posaditi (se), smestiti (se), namestiti; smiriti se; pritisnuti; splasnuti (dr. aeza) < lat. *assediare; culca vb. refl., tranz. legnuti, lei; prostirati se; savi(ja)ti se (dr. culca) < lat. collocare; scula vb. refl., tranz. probuditi se, ustati, dii se; pobuniti se (dr. scula) < lat. *excub(u)lare; ca vb. intranz. (s)pasti, padati (dr. cdea) < lat. cadere; alueca vb. intranz. skliznuti (se), okliznuti (se), pasti; provui se (dr. aluneca) < lat. ad + lubricare (< lubricus); mere vb. intranz. ii, hodati; kretati se; proi, prolaziti; pohaati (kolu) (dr. merge) < lat. vulg. mergere = mergi;189 pa s.m. korak (dr., ar. pas) < lat. passus; pi, pec vb. intranz. (za)koraiti, koraati; poi; prekoraiti (dr. pi, pesc) < lat. *passare (< passus); umbla vb. intranz. ii, kretati se (dr. umbla) < lat. ambulare;190 pimba vb. refl., tranz. (pro)etati (se) (dr. plimba) < lat. perambulare (per + ambulare); preumbla vb. refl. (pro)etati (se) (dr. reg. preumbla) < lat. perambulare (per + ambulare); urina vb. intranz. ii tamo-amo (dr. urdina) < lat. ordinare; fui vb. intranz. trati, juriti; beati; utei (dr. fugi) < lat. fugire (= fugere); fug s.f. tranje, trk(a); beanje, beekstvo (dr., ar., mgl. fug) < lat. fuga, -am; aerga vb. intranz. tranz. (pro)juriti; goniti; beati, trati, uriti; lunjati (dr. alerga) < lat. *allargare (ad + largare < largus); intra vb. intranz.ulaziti (dr. intra) < lat. intrare; ei vb. intranz. izai; pojaviti se; rasti; uspeti (dr., ir. iei) < lat. exire; sui vb. intranz., refl., tranz. (po)peti se, penjati se; ii napred; (po)dii (se); povisiti (dr., mgl. sui) < lat. subire (< ire); vei vb. intranz. doi, prilaziti, stii; posetiti; (pro)iz(i)laziti (dr. veni) < lat. venire; apropia vb. refl. pribliiti (se), doi; (do)nositi; dostii (dr. apropia) < lat. appropiare (< ad + propio < propius);191 apropiat, - adj. blizak, intiman (dr. apropiat, -) < lat. appropiatus; ajuna vb. intranz., tranz. (do)stii, (do)iveti; prostirati se; prostirati se; (su)sresti (se); ispuniti; posta(ja)ti (dr. ajunge) < lat. adiungere; apeca vb. tranz., refl. (na)kriviti (se), sagnuti se; savijati (se) (dr. apleca) < lat. applicare;192 ndopeca vb. tranz. sagnutri, pognuti (dr. ndupleca) < lat. induplicare; scpa vb. intranz., tranz., refl. izbei, spas(i)ti se; (is)pustiti; osloboditi se (dr. scpa) < lat. *excappare (< cappa); rti vb. refl., intranz. izgubiti se, zalutati, skitati (dr. rtci) < lat. *erraticire (= *erraticare < erraticus < erro, -are);193 clca vb. intranz. (z)gaziti se, ugaziti (dr. clca) < lat. calcare (< calx, calcis); tree vb. intranz., tranz. proi, prei (dr. trece, ar., mgl. trec, ir. tree) < lat. treicere (= traicere); sri vb.intranz., tranz. (od)skoiti, (u)skakati; upasti; preskoiti; iskoiti (dr. sri) < lat. salire; slta vb. intranz., refl., tranz. skoiti; dii se; rasti (dr. slta) < lat. saltare; nnota vb. intranz. (pre)plivati (dr. nota, nnota) < lat. *innotare (= innatare);194 prine vb. tranz., refl. hvatati, (z)grabiti; prihvatiti (se) (dr. prinde) < lat. pre(he)ndere; cuprine vb. tranz., refl. obuhvatiti; zagrliti (se); zauzeti (dr. cuprinde) < lat. compre(he)ndere; apuca vb. tranz., refl., intranz. hvatati, uzeti; (pri)kaiti (se); zahvatiti; doiveti, (po)krenuti, ii (dr. apuca, ar. apuc, apucare) < lat. aucupare (= capere);195 aine vb. tranz., refl. (do)taknuti, doticati; udariti, (za)interesovati (se); (do)stii; fig. (o)tetiti (dr. atinge) < lat. attingere; trae vb. tranz., intranz., refl. (po)vui (se); poticati, voditi poreklo (dr. trage, ar., mgl. trag, ir. trae) < lat. tragere, trahere;196 apue vb. intranz. zalaziti (sunce) (dr. apune) < lat. apponere; e(a) vb. tranz., intranz. (o)drati (se); zadrati se (dr. ine/a/, ne/a/) < lat. tenere; arunca vb. tranz. (do)baciti, izbaciti; gurati (u neto), skoiti; posejati (dr. arunca, ar. aruncu) < lat. adruncare (< eruncare < runco),197 itd. ula (funkcije ulnih organa), utisci, boje, oblik, aspect

186 187

REW, 1733; DELR, 282; DER, p. 146; DDA, p. 318; Mihescu, Infl. gr., p. 52; Capidan, Megl., III, p. 63. DER, p. 741; DEX, p. 842; Capidan, Megl., III, p. 261-262. 188 Mihescu, Lg. lat., 279; DER, p. 807. 189 Mihescu, Lg. lat., 284; DER, p. 516. 190 Rosetti, ILR, p. 156, 504, 506. 191 Mihescu, Lg. lat., 65. 192 Mihescu, Lg. lat., 25; DELR, p. 1402, 1403; DER, p. 29, 636. 193 DEX, p. 780; Scurt dicionar etimologic... Redacteurs I. Raevski, M. Gabinski, Chiinu, 1978, p. 368 (= SDE). 194 Mihescu, Lg. lat., 28; DELR, p. 1261, 1262; Rosetti, ILR, p. 500; DER, p. 432; SDE, p. 510. 195 Mihescu, Lg. lat., p. 66, 301; DEX, p. 47; SDE, p. 33. 196 DER, p. 855; SDE, p. 431; Capidan, Megl., III, p. 297-298; Pucariu, St. istr., III, p. 137. 197 Mihescu, Lg. lat., p. 283; DEX, p. 54.

23
Termini ovog poglavlja svrstani su u sledea potpoglavlja: funkcije ulnih organa, utisci, boje, oblik i aspekt: vea vb. tranz., refl. (u)videti (se), gledati (se); biti prisutan; primetiti (dr. vedea, ar., mgl. ved) < lat. videre; auz vb. tranz. intranz. refl. (do)uti, sluati, saznati, doznati; priati (se) (dr. auzi, ir. avzi) < lat. audire; asculta vb. tranz. intranz. (sa)sluati, uti; prida(va)ti panju; biti paljiv, posluati (dr. asculta) < lat. ascultare (= auscultare); gust s.n. ukus (dr., ir., friul., cat. gust) < lat. gustus; gusta vb. tranz. okusiti, (o)probati (dr. gusta) < lat. gustare; acru, -r adj. kiseo (dr., ar., mgl. acru) < lat. acrus, agrus (= acer);198 acros, -oas adj. kiselast (dr. acros) < lat. acrosus; amar, - adj. gorak (dr., ar. amar, -) < lat. amarus; amr vb. refl. tranz. (za)goriti; rastuiti (se), (raz)ljutiti se (dr. amr) < lat. *amarire; amra s.f. gorina (dr. amrea) < lat. amaritia (< amarus); dule adj. sladak, sve (za mleko) (dr., p. dulce) < lat. dulcis, -em; nduli vb. tranz. (za)sladiti (dr. ndulci) < lat. *indulcire (= indulcere); dula s.f. slatki (dr. dulcea) < lat. dulcitia (< dulcis); pu(re) vb. intranz. (za)smrdeti (dr. /pop./ pui/re/) < lat. vulg. putire (= putere); putoare s.f. smrad (dr. /pop./, ar. putoare) < lat. putor, -orem; puos, -oas adj. smrdljiv (dr. pucios) < lat. *puteosus;199 mpu vb. refl., tranz. (za)smrdeti, usmrdeti se (dr. mpui) < lat. inputire (= inputere), itd. Alb, - adj. be/l/o (dr. alb) < lat. albus; albi vb. refl., intranz., tranz. (po)beleti, (o)sedeti; (za)s(i)jati (dr. albi) < lat. *albire < albescere; albastru, -r adj. nebesko plav, svetlo plav, plaviast; nkis - tamno plav (dr. albastru, -a) < lat. *albaster (< albus + -aster); albea s.f. belilo (dr. albea) < lat. *albitia (albities); galbin, - adj. uto (dr. galben, dr. /reg./, ar., mgl. galbin) < lat. galbinus (< galbus); galbia s. f. bledoa (u licu) (dr. glbeneal) < lat. galbinitia; egru, agr adj. crn, fig. Taman, mraan (dr., ar., mgl., ir. negru) < lat. niger, -gra, -rum; egra s.f. crnoa, crnilo (dr. negrea) < lat. nigritia; egrios, -oas adj. crnkast (dr. negricios) < lat. nigritiosus; eguros, -oas adj. zamraen, zatamnjen (dr. neguros) < lat. *negulosus < nebulosus; egur s.f. mrak, tama (dr. negur) < lat. *negula < nebula; eguraz s.f. pomraenje, zamraenje (ar. nigureadz) < lat. *negula < nebula; egrios, -oas adj. pomraen, zamraen (dr. negricios) < lat. nigritiosus; rou, -ie adj. crven (dr. ro/u/, mgl. ro) < lat. 200 roseus; rob, -oab adj. crvenkast (konj) (dr. roib, roaib) < lat. robeus (< rubeus); vnt, - adj. plav (dr. vnt) < lat. venetus; vere adj. zelen (dr. verde) < lat. vir(i)dis; crunt, - adj. (pro)sed, osedeo (dr. crunt) < lat. canutus (< canus); vrgat, - adj. prugast (dr. vrgat) < lat. virgatus; nvrgat, - adj. iaran (prugama) (dr. nvrgat) < lat. *invirgatus (< in + virgatus), itd. Strmb, - adj. savijen, kriv (dr., ar. strmb/u/) < lat. strambus (= strabus); strmbat, - adj. iskrivljen, nakrivljen (dr. strmbat) < lat. *stranbatus; drept, -eapt adj. prav (dr. drept) < lat. directus; ndrepta vb. tranz. refl. ispraviti (se), uspraviti (se); popraviti (se) (dr. ndreptat) < lat. *indirectus; ndreptat, - adj. ispravljen, uspravljen (dr. ndreptat) < lat. *indirectus; marin s.f. ivica, rub; periferija; obala (dr. margin, margine) < lat. margo, -inem; mukie s.f. ivica, rub, tupi deo (noa, sekire) (dr. muchie) < lat. mutulus;201 ungie s.f. nokat (dr. unghie) < lat. ungula (< unguis); gaur s.f. rup(ag)a, otvor (dr., mgl. gaur, ar. gavr) < lat. cavula, -am (cavus, -a, -um);202 erc s.n. kolut (dr. cerc) < lat. circus; smn s.n. znak; dokaz; gest, pokret; trag (dr. semn) < lat. signum; smna vb. tranz. oznaiti, potvrditi; potpisati (dr. /arh./ smna) < lat. signare; smnat, - adj. zabeleen (dr. semnat) < lat. signatus; nsmna vb. tranz. intranz. oznaiti, oznaavati; (za)beleiti, pokazati (dr. nsemna) < lat. vulg. insignare; nsmnat, - adj. obeleen, oznaen (dr. nsemnat) < lat. vulg. insignatus; frumos, - adj. lep (dr. frumos) < lat. formosus; nfrumua vb. tranz., refl. ulepa(va)ti (se), ukraavati (se); doterivati (se) (dr. /arh./ nfrumua) < lat. *informosiare; nfrumuat, - adj. ulepan (dr. /arh./ nfrumuat, ar. muat) < lat. *informosiatus;203 urt, - adj. ruan, gnusan (dr. urt) < lat. horritus; ur vb. tranz. refl. mrzeti; gnuati se; dosaivati se (dr. ur) < lat. vulg. *horrire = horrere; gras, - adj. debeo (dr. gras) < lat. grassus (< crassus, utie na grossus); ngra vb. refl., tranz. (u)gojiti (se), (u)toviti (se) (dr. ngra) < lat. *ngrassiare; fraet, - adj. mlad; presan; nezreo (dr. fraget) < lat. *fragidus (< fracidus, utie na fragilis); crud, - adj. zelen; nezreo (dr. crud, -) < lat. crudus; mued, - adj. buav (dr. muced) < lat. mucidus, itd. Intelekt, oseanja, volja, jezik, karakter Nije monogobrojna, ali je veoma razuena leksika iz oblasti intelekta, oseanja, volje, posebno jezika i karaktera: mine s.f. pamet (dr., ar. minte) < lat. mens (ak. mentem) (tenere mente > n/e/ mine pamti); priepe vb. tranz., refl. razumeti (se), shvatiti, pozna(va)ti (dr. pricepe) < lat. percipere (= capere); nee vb. tranz., refl. razume(va)ti (se), shvatiti; slagati se (dr. nelege) < lat. intelligere (< interligere); prepue/propue vb. tranz. naloiti (kome) (dr. prepune/propune) < lat. praeponere; pare vb. intranz. refl.
Mihescu, Lg. lat., p. 228; DELR, p. 13; DDA, p. 104; Capidan, Megl., III, p. 7. Mihescu, Lg. lat., p. 279; DLR, VIII, 5, p. 1721-1722, 1860; DER, p. 681; SDE, p. 343; DDA, p. 150; Capidan, Megl., III, p. 243. DER, p. 706. 201 DLR, VI, p. 943-945; Mihescu, La romanit, 228-229. 202 REW, 1795; DELR, 720; SDE, p. 84; DDA, p. 581; Capidan, Megl., III, p. 137. 203 REW, 3450; DELL, p. 247; DELR, 655, 656; DDA, II, 1, p. 179, 671, 672; SDE, p. 462; Densusianu, ILR, p. 455, 797; Rosetti, ILR, p. 592; Dicionarul elementelor romneti din documentele slavo-romne (1374-1600), Bucureti, 1981, p. 84, 150 (= DELROM); DDA, p. 840, Capidan, Megl., III, p. 199.
199 200 198

24
izgledati, (pri)initi se; smatrati (dr. prea) < lat. parere; mpra vb. tranz. nabiti koeve (dr. mpra) < lat. inpalare; cunoae vb. tranz. (po)zna(va)ti, (u)poznati (se); identifikovati (dr. cunoate) < lat. connoscere (= cognoscere); i vb. tranz. intranz. refl. znati, umeti; poznavati; zna se, poznato je (dr., ir. ti, ar., mgl. tiu) < lat. scire; uta vb. tranz., intranz., refl. zaboraviti; obazreti se, pogledati (dr. uita) < lat. *oblitare (< oblitus); advr s.n. istina (dr. adevr) < lat. *ad de verum; minun s.f. la (dr., ar., mgl. minciun) < lat. mentionem (= mendacium); min vb. intranz. tranz. (s)lagati; zavesti, prevariti (dr. mini) < lat. mentire (= mentior), itd. Sm vb. tranz., refl. oseati (se); primetiti (dr., ar. simi/ire/) < lat. sentire; pla vb. intranz., tranz. dopasti se, dopadati se; sviati se (dr. plcea) < lat. placere; dor s.n. enja, udnja; ljubav(ni jad); alost, tuga (dr., ar., mgl. dor) < lat. dolus (= dolor); dura vb. tranz. boleti, oseati bol (dr. durea) < lat. dolere; supra vb. tranz., refl. (na)ljutiti (se), (na)jediti (se) (dr. supra) < lat. superare; ntrta(re) vb. tranz. (raz)draiti; podbadati, podstrekivati (dr. ntrta/re/) < lat. vulg. interritare; ntrista vb. tranz., refl. (o)alostiti (se), sneveseliti (se) (dr. /arh./ ntrista) < lat. vulg. tristare (= tristor); stmpra vb. refl. tranz. smiriti; ugasiti (vatru) (dr. stmpra, astmpra) < lat. extempero, extemperare (< ex + *temperare); mie s.f. ljutnja; srdba, gnev (dr. mnie) < lat. mania (gr. :<\);204 ur vb. tranz., refl. mrzeti; gaditi se, gnuati se (dr. ur) < lat. vulg. *horrire = horrere; urt adv. neprijatno; runo, gadno (dr. urt) < lat. horritus; uros, oas adj. neptijatan; ruan, gadan (dr. urcios) < lat. vulg. *horritosus; tulbura vb. tranz., refl. (za)mutiti; uznemiriti (se) (dr. tulbura, turbura) < lat. vulg. turbulare (< turba); tulburos, -oas adj. mutan (dr. tulburos) < lat. vulg. turbulosus; turba vb. intranz. pobesneti (dr. turba) < lat. turbare; sprios, -oas adj. straljiv, uplaen (dr. sperios, -oas) < lat. *expavoriosus;205 spmnta vb. tranz., refl. (u)plaiti; uznemiriti (se) (dr. arh. spmnta) < lat. *expa(vi)mentare; tremuros, -oas adj. drhtav (dr. tremuros) < lat. tremulosus; eme vb. refl., tranz. strahovati, plaiti se; brinuti (se) (dr. teme) < lat. timere (< timeo, timere);206 mira vb. refl., tranz. (za)uditi (se) (dr. mira) < lat. mirare (= mirari < mirus, -a, -um); minun s.f. udo, divota (dr. n minune) < lat. mirio, -onem (< mirus); eme vb. intranz. stenjati (dr. geme) < lat. gemere; emt s.n. stenjanje (dr. geamt, gemt) < lat. gemitus; plne vb. intranz., refl., tranz. (o)plak(iv)ati; kukati, aliti (se) (dr. plnge) < lat. plangere; lacrm s.f. suza (dr., mgl. lacrim, lacrm, ar. lacrm) < lat. lacrima; lcrma, -mez vb. intranz. plakati, biti u suzama, suziti (dr. lcrima, mgl. lacrimez) < lat. lacrimare; lcrmos, -oas adj. uplakan (dr., mgl. lcrimos, lcremos, ar. lcrmos, itd.) < lat. lacrimosus; lcrmu u s.f. suzica (dr. lacrimu) < lat. lacrimula; trist, - s.m. alostan (dr., friul., prov. trist) < lat. vulg. tristus < lat. tristis; ntrista vb. tranz., refl. (o)alostiti (se) (dr. /arh., reg./ ntrista) < lat. vulg. tristare (= tristor);207 p vb. tranz., intranz. patiti, (na)stradati (dr. p) < lat. patio, -ire (= patior); pre s.f. patnja (dr., ar. pre) < lat. patio, -ire (= patior); sufra vb. intranz., tranz. trpeti, podnositi; patiti; dopustiti, pristati (dr. suferi) < lat. *sufferire (= sufferre); re vb. intranz. (i)smejati se, zabavljati se (dr. rde) < lat. ridere; rs s.n. smeh, smejanje (dr. rs) < lat. risus (< rideo); vra vb. tranz. hteti, eleti; pristati (dr. vrea /vroi/, ar. voi) < lat. vulg. volere (= velle); voi vb. tranz., intranz. hteti, eleti; biti saglasan (dr., ar. voi) < lat. vulg. volere (= velle);208 ere(re) vb. tranz., refl. (za)traiti (dr. cere) < lat. quaerere; eri vb. intranz., tranz. pros(ja)iti, taiti milostinju (dr. ceri, ar. cirire) < lat. quaerere; erca vb. tranz. probati (dr. cerca) < lat. circare; nerca vb. tranz., refl. (po)kuati; (is)probati (dr. ncerca) < lat. incircare; ct vb. tranz. (po)traiti, negovati; (po)truditi (se) (dr. cuta, dr. /pop./ cta) < lat. *cautare (< *cavitare < cavere); cpta vb. tranz. (za)dobiti (dr. cpta) < lat. *capitare (< captare); cueza vb. tranz. smeti, osmeliti se, usuditi se (dr., ir. cuteza, ar. cutedzu, mgl. cutez) < lat. cottizare (< 6@JJ\.4<);209 fe vb. tranz. initi, (na)praviti (dr. face) < lat. facere; pu vb. tranz. (s)moi, imati mogunosti (dr. putea) < lat. potere (= posse); puere s.f. mo(gu)(nost), snaga, mo (dr. putin) < lat. potentia; vrtos, -oas adj. snaan, jak, ilav (dr. vrtos) < lat. virtuosus; aee vb. tranz. refl. (iz)birati, delegirati; reiti (se); (pro)istiti; imati (neku) korist; tkati (vez na ilimu); razdeliti (kosu na razdeljak) (dr. alege) < lat. allegere; abae vb. tranz. refl. doterati; navratiti, doi; skrenuti (s pravca), poi (krivim putem), sklanjati (se u stranu) (dr. abate) < lat. abbatere; lsa/lasa vb. tranz., refl. ostaviti, napustiti; (s)pustiti (se) (dr. lsa, lasa u Moldaviji) < lat. laxare; aepta vb. tranz. refl. (sa)ekati, doekati, priekati; ustezati se; zadra(va)ti se; nadati se; verovati (dr. atepta) < lat. *astectare (< *aspectare < ad-spectare); nepe vb. intranz., tranz. (za)poeti, (za)poinjati; (na)stupiti (dr. ncepe) < lat. incipere, itd. imb s.f. jezik (dr. limb) < lat. lingua; ze vb. tranz. rei, kazati; tvrditi (dr. zice) < lat. dicere; spue vb. tranz. (iz)rei, kazati; iskazati (dr. spune) < lat. exponere; cuvnt s.n. re; govor; beseda (dr. cuvnt) < lat. couventus, -um; cuvnta vb. tranz., intranz. govoriti; rei; kzati; odrati govor (dr. spune) < lat. exponere; vorb s.f. re, (raz)govor (dr. vorb) < lat. verbum; ntreba vb. tranz., refl. (u)pitati (se), zapitati (se); informisati se (dr. ntreba) < lat. interrogare; rspune vb. intranz., tranz. odgovoriti,
DER, p. 526; DEX, p. 558; SDE, p. 271. Graur, Etimologii, p. 140-141; DER, p. 781; SDE, p. 393; DEX, p. DDA, p. 228, 1104. 206 Densusianu, ILR, p. 398; Rosetti, ILR, p. 593; DLR, XI, 2, p. 179; SDE, p. 421. 207 Mihescu, Lg. lat., p. 307; DLR, XI, 3, p. 623-624; DER, p. 860; SDE, p. 421. 208 Mihescu, Reconst., p. 571; DER, p. 905; SDE, p. 79. 209 Mihescu, Lg. lat., p. 66, 239; Mihescu, Infl. gr., p. 54; DELR, 467; DER, p. 271; SDE, p. 220; DDA, p. 424; Capidan, Megl., III, p. 91; Pucariu, St. istr., III, p. 307.
205 204

25
odgovarati; snositi odgovornost; uzvratiti; odzvanjati, odjeknuti; odgovarati (na ispitu) (dr. rspunde) < lat. respondere; rspuns s.n. odgovor (dr. rspuns) < lat. responsum, -i; kema vb. tranz. refl. (po)zvati; narediti; zvati se (dr. chema) < lat. clamare; strga vb. intranz., tranz. vikati, kriati, derati se, urlati; vapiti, zapomagati, dozivati; zvati, dozivati, pozivati (dr. striga) < lat. *strigare (< striga = strix sova); nume/lume s.n. ime, nadimak (dr., ar. nume, ir. lume) < lat. nomen, -inem; njura vb. tranz., intranz. (o)psovati (dr. njura) < lat. iniurare (< iniuria); jurmnt s.n. zakletva (dr. jurmnt) < lat. juramentum; luda vb. tranz., refl. (po)hvaliti (se); praviti se vaan (dr. luda) < lat. laudare; ludue s.f. hvalisanje (dr. ludciune) < lat. laudatio, -onem; erta vb. refl., tranz. (po)svaati se (dr. certa) < lat. certare; mutrua vb. tranz., refl. (u)koriti, prekorevati; prebaci(va)ti sebi (dr. mustra) < lat. monstrare; ndopeca vb. tranz. sagnutri, pognuti (dr. ndupleca) < lat. induplicare,210 itd. Csca vb. tranz., intranz. zinuti, zabezeknuti (se); zevati (dr. csca) < lat. *cascare (< gr. PVF6T); plpnd, - adj. slabaak, nejak (dr. plpnd) < lat. palpandus ili palpabundus; in/ain, - adj. tih, miran, spokojan; blag (dr. lin) < lat. lenus (= lenis); aina vb. tranz. refl. (u)teiti, ublaiti, utihnuti ; smiriti (se), rasteretiti (se); zakaiti (se) (dr. alina) < lat. *allenare (= *adlenare < ad + lenare = lenire); blnd, - adj. blag, dobar, dobroudan (dr. blnd, -) < lat. blandus; blnz vb. tranz. umiljavati se, initi dobro (dr. /arh./ blnzi) < lat. blandire; bun, - adj., adv. s.m. i f. dobro, da, tako; dobar, valjan, dobronameran, ljubazan; prijatan, lep; spreman; bun de gur - hvalisav (dr., ar., mgl. bun) < lat. bonus, -a, -um; buntae s.f. dobrota, ljubaznost, dobroinstvo (dr., ar. buntate) < lat. bonitas, -atem; ru adv. zlo, ravo, loe (dr. ru) < lat. reus; rutae s.f. zloba, pakost (dr. rutate) < lat. reutas, -atem; ruie s.f. stid, sram; skromnost (dr. ruine) < lat. *rosio, -onem (< roseus), itd. Hrana, pie, posude Leksika graa u dakorumunskom dijalektu sa prostora istone Srbije koja je posveena terminologiji hrane, pia i posua bie navedena sledeim redosledom: obroci; namirnice i jela, njihova priprema; pia i posude: prnz(u) s.n. ruak, obed (dr. prnz) < lat. prandium; prnz vb. intranz. rua(va)ti, obedovati (dr. prnzi) < lat. *prandire < prandere; in s.f. veera (dr. cin) < lat. cena; ina vb. Intranz., tranz. veera(va)ti (dr. cina) < lat. cenare; fin s.f. brano (dr. fin) < lat. farina; finos, -oas adj. branjav (dr. finos) < lat. farinosus; ere vb. tranz. (pro)reetati (dr. cerne) < lat. cernere; aloat/aluat pl. uri s.n. kvasac (dr., ar., ir. aluat, aloat) < lat. allevatum (< ad + levo);211 frmnta vb. tranz. gnjeiti, mesiti; usitniti (dr. frmnta) < lat. fermentare (< fermentum);212 coae vb. tranz., refl. (sa)zre(va)ti (dr. coace) < lat. cocere (= coquere); coptur s.f. gnoj (dr. coptur) < lat. coctura; ameseca vb. tranz. refl. (u)meati (se), izmeati, pomeati (dr. amesteca) < lat. ammixticare (< */ad/misticare); meseca vb. tranz. (iz)meati; (iz)drobiti (dr. /pop., reg./ mesteca) < lat. masticare (= mixticare); pe s.f. hleb (dr. pine, /reg./ pne) < lat. panis, -em; plint s.f. kola (od jaja i sira uvijeno testom i preno na ulju ili masti ) (dr. plcint burek, kola, ar., mgl. plint) < lat. placenta (gr. B86@H, @<J@H); turt s.f. lepinja (adr., ar., mgl. turt) < lat. turta (= torta); vrzrie s.f. kupusite (dr. vrzare kola s kupusom) < lat. vir(i)diaria; varz s.f. kupus (dr. varz) < lat. *viridia (= viridia, -iume /< vireo/); sare s.f. so (dr., ar. sare) < lat. sale, -em; sra vb. tranz. (po)soliti (dr. sra) < lat. (in)salare; srtur s.f. slanoa (dr. srtur) < lat. salatura; slmur s.f. raso (dr. slmur kiseljak, ven. salamora, ngr. F8:@bD, srp., bg. salamura) < lat. sale + *moria (= muria = muries stavljen u salamuru);213 crnat s.m. kobasica (dr. /lit./ crnat, /pop./ crna) < lat. carnaceus, carnaceum (< caro, carnis); su s.n. salo (dr. seu, su) < lat. sebum; ferbe vb. intranz., tranz. kljuati, vreti; kuvati, variti (dr. fierbe) < lat. fervere; zam s.f. orba (dr. zeam, /reg./ zam) < lat. zema (< gr. .X:);214 frie vb. tranz., refl. (is)pei, (i)(s)priti; (is)pei se, opei se (dr. frige) < lat. frigere; friptur s.f. peenje (dr., ar. friptur) < lat. frictura;215 pisa vb. tranz. (z)drobiti, (u)gnjeiti (dr. pisa) < lat. pi(n)sare; ap s.f. voda (dr. ap) < lat. aqua; lape s.f. mleko (dr., ar. lapte) < lat. lacte (= lac); vin s.n. vino (dr., mgl. vin) < lat. vinum; must s.n. ira (dr. must) < lat. mustum; vas s.n. (po)sud(a) (za jelo); pl. sudovi (dr. vas) < lat. vasum; cldare s.f. kotao (dr., ar. cldare) < lat. caldaria; gat s.f. kofa, vedro (dr., ar., mgl. at 216 gleat) < lat. galleta; buto/a s.n. bure/nce (dr., ar. bute) < lat. buttis, -em (cf. gr. biz. bouttis);217 doag s.f. duga (dr., ar., mgl. doag) < lat. doga (< gr. *@PZ);218 ep s.n. ep (dr., ar. cep, srp. ep) < lat. cippus; oal s.f. lonac (dr., ar. oal) < lat. olla; olic s.f. loni (dr. ulcea, ulcic, ulcelu, ulcelu) < lat. ollicella,

DELR, p. 523; DA, II, 1, p. 646-647; Densusianu, ILR, p. 677, 796; Rosetti, ILR, p. 592. Mihescu, Lg. lat., p. 290; DELR, p. 1008; DA, I, 1, p. 127-128; DDA, p. 138; SDE, p. 25; Capidan, Megl., III, p. 173. 212 DELR, p. 632; DA, II, 1, p. 164-165; DER, p. 340; DEX, p. 351; SDE, p. 463; DDA, p. 563; Capidan, Megl., III, p. 131; I. Fischer, SCL, XXX, 1978, p. 533. 213 Mihescu, Lg. lat., p. 291; Mihescu, Reconst., p. 570; DELR, 1151; DER, p. 533, 722, 723; SDE, p. 262, 372. 214 Mihescu, Infl. gr., p. 56; Mihescu, Lg. lat., p. 291; DER, p. 913; DEX, p. 1042; SDE, p. 147; DDA, p. 518-520. 215 Mihescu, Lg. lat., p. 291; DELR, 642, 645; DER, p. 342; DEX, p.352, 353; SDE, p. 462; DDA, p. 562, 563. 216 DELL, p. 266; Mihescu, Lg. lat., p. 291; DELR, 715; DER, p. 352; DDA, p. 584; Capidan, Megl., III, p. 135. 217 Mihescu, Infl. gr., p. 54; DELR, 202; DA, I, 1, p. 710; DER, p. 118; SDE, p. 64; DDA, p. 299; Capidan, Megl., III, p. 51. 218 DELL, p. 181; Mihescu, Lg. lat., p. 288; DELR, 501; DER, p. 294; SDE, p. 117; DDA, p. 496.
211

210

26
-am; uror s.n. krag, testija; vir, vrtlog (dr., ar. urcior, ulcior) < lat. urceolus, urceolum (< urceus); st s.n. crepulja, sa (dr. est, st) < lat. *testum (testa) i ingur s.f. kaika (dr., ar., mgl. lingur, ir. lingure) < lat. lingula (< lingua), itd. Odea; obua; nakit; higijena Uopteno podnaslovi odea i obua sadri dva dela pokazujui date nazive za materijale koji su prvi upotrebljavani za izradu odee, odevnih elementata, radnje koje ine proces njihove izrade, alat ili sastavni delovi alata koji se koristi u tim radnjama, zatim nakit i na posletku higijena: ln s.f. vuna (dr., ar. ln) < lat. lana; in s.n. lan (dr., ar., mgl. in) < lat. linum; cep s.f. konoplja (dr., ar. cnep, cnip, srp. konoplja) < lat. cannapis (= cannabis) (*canepis, -em, *canepa, -em, canapa, -am) < gr. 6V<<$4H;219 scrmna vb. tranz. grebenati, (vunu) eljati (dr. scrmna) < lat. *excarminare (< carminare); floc s.n. uperak (kose), pramen (vune, svile); stidna dlaka (ene i mukarca) (dr. floc) < lat. floccus; flocul s.n. prameni (vune, svile), mali uperak (kose, stidnih dlaka) (dr. flocul) < lat. flocculus; flocos, -oas gusta i meka vuna; ovek/ena sa gustom stidnom dlakom; pramenast, uperast (dr. flocos) < lat. floccosus; fuor s.n. sveanj (dr. fuior) < lat. *folliolus (< follis); caer s.n. povesmo; prea, predivo (dr. caier, ar., mgl. cair) < lat. *caiulus (< caia, -ae batina);220 toare vb. tranz., intranz. presti (vunu), prede (maka kada se nekome eli umiliti) (dr. toarce) < lat. *torquere (= torqure); fus s.n. vreteno (dr., ar., mgl., ir., prov., cat. fus) < lat. fusus; tort s.n. vlakno n., koni m. (dr., mgl., prov. tort) < lat. tortus; fir s.n. nit; vlakno, konac (dr. fir) < lat. filum; rkia vb. vb. tranz., refl. (u)mota(va)ti (se) (dr. rchia) < lat. *rasclare;221 ncurca vb. tranz. refl. (za)mrsiti, zapetljati (se), zbuniti se (dr. ncurca) < lat. *incolicare (< in + colicare); escurca vb. Tranz., refl. ispetljati (se), razmrsiti (se) (dr. descurca) < lat. *descolicare (des + colicare);222 sa vb. tranz., refl. tkati (dr. ese) < lat. texere; urztur s.f. potka (dr. urzitur) < lat. orditura; i() s.f. drndalo (dr. i, i) < lat. licium; canur s.f. vlakna vune nakon grebenanja (dr., ar. canur, srp. kanura) < lat. cannula (< canna);223 spat s.f. brdilo (na razboju) (dr. /arh./, ar. mgl. spat) < lat. spatha (< gr. FBV20); sul s.n. valjak (dr., ar., mgl. sul) < lat. (in)sub(u)lum (< subula); fus s.n. vreteno (dr. /pop./ fuscel, fucel, futel) < lat. *fuscellus, *fusticellus, *fustellus (< fustis);224 stup s.f. vlakna konoplje koja ostanu nakon grebenanja (dr., ar. stup, alb. shtupp, gr. biz. FJ@bBB) < lat. stuppa (< gr. FJLB/B/0);225 ac s.n. igla (dr., ar., mgl., ir. ac) < lat. acus; coas vb. tranz. (po)kositi, (pro)iti (dr. coase) < lat. cosere (= consuere); foarfee s.n. makaze (dr., ar., mgl. foarfece, foarfec, foarfic) < lat. forfex, -icem; nod s.n. vor (dr., ar., mgl. nod) < lat. nodus; noda vb. tranz., refl. uvoriti, (za)vezati (u vor) (dr. noda) < lat. nodare; nnoda vb. tranz. refl. uvoriti, (za)vezati (u vor) (dr. nnoda) < lat. innodare; eznoda vb. tranz. razvezati vor, rasvoritri (dr. deznoda) < lat. desnodare; gem s.n. klupko (dr. ghem, ar., mgl. gem) < lat. *glemus (= glomus);226 ptur s.f. pokriva, ebe (dr. ptur, ar. petur) < lat. *pittula (< pitta);227 pnz s.f. platno (dr. pnz, ar. pndz, ir. pnze) < lat. *pandia, -am (< pandere);228 cmae s.f. koulja (dr. cma, dr. /reg./, ar., mgl. cmea, ir. cm, gr. biz. 6:\F4@<) < lat. camisia;229 fie s.f. povoj, pelena (dr., ar., mgl. fa, fae) < lat. fascia; fioar s.f. dem. povojnica, pelenica (dr. fioar) < lat. fasciola; nfia vb. tranz. povi(ja)ti (u pelene), (za)motati (dr. fa, nfa) < lat. *(in)fasciare (< fascia); nfura vb. tranz. refl. uviti (se), zamotati (se); obmotati (se), obuhvatiti (dr. nfura) < lat. *infasciolare (< fasciola); esfia vb. tranz. odmotati pelene (dr. desfa) < lat. *disfaciare; esfura vb. tranz., refl. odmotavati (se); odvijati (se) (dr. desfura) < lat. *disfaciolare; mbrca vb. tranz. refl. odevati (se); obui (se), oblaiti (se) (dr. mbrca) < lat. *imbracare; mbrcat, - adj. obuen (dr. mbrcat) < lat. *im + bracatus u pantalonama; ezbrca vb. tranz., refl. svui (se), svlaiti (se); skinuti (se) (dr. dezbrca, desbrca) < lat. *disbracare; mbrcmine s.f. odelo, odea (dr. mbrcminte) < lat. *imbracamentum; brir s.n. pojas (dr. brcire, brcile, brcele) < lat. bracile; mec s.f. rukav (dr. mnec, ar. mnic, gr. biz. :V<46) < lat. manica (< manus, -us); nine vb. tranz., refl. (u)grejati (se); opasati (se) (dr. ncinge) < lat. (in)cingere; cura/curaua s.f. kai (dr. curea, ar., mgl. cureau) < lat. corrigia;
219 DELL, p. 93; Mihescu, Lg. lat., p. 34, 171, 276; DELR, 346; DA, I, 2, p. 79; DELROM, p. 45; DER, p. 182; SDE, p. 221; DDA, p. 360; Capidan, Megl., III, p. 76. 220 G. Giuglea, Cuvinte romneti i romanice (Studii de istoria limbi, etimologie, toponimie). Ediie ngrijit... de Florena Sdeanu, Bucureti, 1983, p. 226-227 (= Giuglea, Cuvinte; DEX, p. 110; SDE, p. 163; DDA, p. 305; Capidan, Megl., III, p. 54-55. 221 DLR, IX, p. 159; SDE, p. 368; DDA, p. 190, 1040. 222 Giuglea, Cuvinte, p. 28-29; DA, II, 1, p. 616-617; Rosetti, ILR, p. 192; DEX, p. 459; SDE, p. 106, 509. 223 CADE, p. 212; DA, I, 2, p. 88; DER, p. 135; SDE, p. 172; DDA, p. 312; BER, II, p. 210. 224 DELL, p. 264; Mihescu, Lg. lat., p. 238; DELR, 705; DER, p. 349; SDE, p. 465. 225 Mihescu, Lg. lat., p. 33, 290; Mihescu, Infl. gr., p. 49; CADE, p. 1222; DER, p. 804; SDE, p. 405; DDA, p. 1127. 226 DELR, 734; DER, p. 360; SDE, p. 85; DDA, p. 591, 592; Capidan, Megl., III, p. 141. 227 DELR, 1357, 1358; DLR, VIII, 1, p. 346; SDE, p. 306; DDA, p. 970. 228 DER, p. 625; SDE, p. 344; DDA, p. 989; Capidan, Megl., III, p. 228; Pucariu, St. istr., III, p. 127; DLR, VIII, 3, p. 714; DEX, p. 698; Rosetti, ILR, p. 188. 229 Mihescu, Lg. lat., p. 32, 289; DELR, 235; DA, I, 2, p. 65-66; DER, p. 132; SDE, p. 224; DDA, p. 334; Capidan, Megl., III, p. 57; Pucariu, St. istr., III, p. 105.

27
nasture s.m. dugme (dr. nasture, ar. nastur) < lat. *nastulus; keutoare s.n. rupica (haljine, revera) (dr. cheotoare, cheutoare, chiotoare) < lat. *clautoria (< *clautus = clavatus);231 nkotora vb. tranz. zakopati (bluzu itd.) < lat. *inclautoria; bea/l/ s.f. pojas (od vune u enskoj narodnoj nonji s tkanim ukrasima, a perlama, resama itd. 2-4 m duine) (dr. bat, beteal) < lat. *bitta < vitta; ncla vb. tranz., refl. obuvati (dr. ncla) < lat. (in)calciare; escla vb. refl., tranz. izu(va)ti (se) (dr. descla) < lat. discalciare; escula vb. refl., tranz. izu(va)ti (se) (dr. descula) < lat. disculciare; escul, - bos(onog) (dr. descul, /reg./ discul, dscul, ar. disculu, mgl. discul) < lat. disculcius;232 nclmine s.f. obua (dr. nclminte) < lat. (in)calciamentum; nsura vb. refl. (o)eniti se, udomiti se (dr. nsura) < lat. insolare (< sola); iel s.n. prsten (dr. inel) < lat. anellus; erel s.n. minua (dr. cercel) < lat. circellus (< circus); mra/mrau s.f. perla (dr. mrgea, /reg./ margeau ) < lat. margella; spla vb. tranz., refl. (o)prati (se) (dr. spla) < lat. *experlavare; sclda vb. tranz., refl. (o)kupati (se) (dr. sclda) < lat. excaldare; eie s.f. ce (dr. leie) < lat. lixivia; eia vb. tranz. oprati kosu ceem (dr. leia) < lat. lixiviare; pepee s.m. ealj (dr. pieptene) < lat. pecten, -inem; pepena vb. tranz., refl. (o)eljati (se) (dr. pieptna) < lat. pectinare (< pecten), itd. Dom, grejanje, osvetljenje Dakorumunski termini za kuu, pomone zgrade i pokustvo su: cas s.f. kua (dr., ar. mgl. cas, ir. case) < lat. casa;233 ptul s.n. ambar, ko (za itarice) (dr. ptul) < lat. *patubulum (= patibulum); vcra s.f. staja za krave (dr., ar. vcrea) < lat. vaccaricia; par s.m. kolac (dr., ar., mgl., ir. par) < lat. palus; andr s.f. cepanica; daska (dr., ar. scndur) < lat. scandula; pree s.m. zid (dr. perete /reg./ prete) < lat. paries, -(i)etem; ind s.f. trem, balkon, tenda (dr. tind) < lat. tenda; poart s.f. kapija (dr., ar., mgl. poart) < lat. porta, -am; ue s.f. vrata (dr. mgl. u, dr. /reg./, ar. ue) < lat. ustium, ustia (= ostium ostia); n s.f. arka (na vratima), baglama; koren (ira) (dr. n) < lat. titina (< titia);234 ferast s.f. prozor (dr. fereastr, ferest) < lat. fenestra, -am; kee s.f. klju (dr. cheie) < lat. clavis, - em; nkie vb. tranz., refl. zatvoriti (se); zakljuati (se) (dr. nchide) < lat. includere; ekie vb. tranz., refl. otvoriti (se), otkljuati (se) (dr. deschide, dr. /reg./ dechide, dchide) < lat. discludere; cu s.n. klin, teglja (dr. cui, ar., ir. cuu i u Banatu, alb. kunj, kuj) < lat. cuneus, -um; ncua vb. tranz. zakljuati, zabraviti (dr. ncuia) < lat. *incuneare (in + cuneare); escua vb. tranz. otkljuati, otvoriti (dr. descuia) < lat. *discuneare; strat s.n. leja; sloj (dr. /arh./, ar. strat) < lat. stratum; cpt s.n. jastuk (dr. cpti) < lat. capitaneum (< caput, -itis); aere, aern vb. tranz. refl. prost(i)r(a)ti (se), razastrti; rastaviti (dr., ir. aterne) < lat. asternere < adsternere; aernut s.m. prostiranje, pokriva, prostirka (dr., ar. aternut, atirnut) < lat. adsternutum; mas s.f. sofra (dr. mas) < lat. mensa; scaun s.n. stolica (dr. scaun, /reg./ scamn u Banatu i istonoj Srbiji) < lat. scamnum, itd, dok su termini emn < lignum, p patr < petra i lut < lutum prikazani u prethodnim poglavljima. Termini u vezi s grejanjem i osvetljenjem su: espica vb. tranz. razdvojiti (klas ita) (dr. despica odvojiti; rascepiti) < lat. vulg. despicare;235 akie s.f. iver/ak/ (dr. achie, ar. aace, mgl. iac, prov., cat. ascla) < lat. ascla (= astula);236 aprine vb. tranz. refl. (za)paliti (se), upaliti (se); (za)sijati (dr., ir. a/prinde) < lat. apprehendere (ad + prehendere); asc s.f. trud (dr., ar., mgl. iasc) < lat. esca (< edo); amnar s.n. kresivo, ognjilo (dr. amnar, /reg./ amnar, amnar, ar. amnare, mgl. mnar) < a + mnar[e] (< lat. ad + manuale);237 foc s.n. vatra, oganj (dr., ar., mgl., ir. foc) < lat. focus; fum s.n. dim (dr., ar., mgl. fum) < lat. fumus; fuma vb. tranz., intranz. dimiti, puiti (dr. fuma) < lat. fumare; afuma vb. tranz. refl. (za)dimiti; (za)crniti (se) (dr. afuma, ar. afum /afumare/) < lat. *affumare (ad + fumare); are vb. intranz. tranz. refl. (iz)goreti, (za)paliti; unititi; (is)pei (se); prevariti (se) (dr., ir. arde) < lat. ardre umesto ardre; arsur s.f. opekotina (dr. arsur) < lat. arsura, -am (< arsum); ninta vb. tranz., refl. (raz)goreti (se); (u)grejati (se) (dr. ncinge) < lat. incendere (< -cando); tue s.m. ugarak (dr., ar. tciune) < lat. titio, -onem; aa vb. tranz. refl. darati (vatru); potpaliti (vatru), (uz)joguniti (se); podsticati, draiti (dr. aa) < lat. *attitiare (ad + titio); skinee s.f. varnica, iskra (dr. scnteie, ar. scnteae) < lat. *scantilia, *excantilia, scantelia (= scintilla);238 enue s.f. pepeo (dr. cenu, cenue, ar. inue, mgl. nu, inue) < lat. *cinusia (< cinus,
230

Mihescu, Lg. lat., p. 289; DELR, 1209; Rosetti, ILR, p. 243, 245; DER, p. 558; DLR, VII, 1, p. 31-32; DEX, p. 583. DELR, 326; DA, I, 2, p. 333- 334; DER, p. 173-174; SDE, p. 180. 232 Mihescu, Lg. lat., p. 290; DELR, 226, 227; SDE, p. 106; DDA, p. 480-481; Capidan, Megl., III, p. 112; Pucariu, St. istr., III, p. 109. 233 DELL, p. 103; Mihescu, Lg. lat., p. 285; DELR, 279; DER, p. 146; SDE, p. 177; DDA, p. 318; Capidan, Megl., III, p. 63; Pucariu, St. istr., III, p. 106, 306. 234 Mihescu, Reconst., p. 570; Mihescu, Lg. lat., p. 29; DEX, p. 989. 235 Mihescu, Lg. lat., p. 66, 186; DELR, 500; CADE, p. 405; DDA, p. 482-483; DER, p. 287; SDE, p. 107. 236 REW, 736; Mihescu, Lg. lat., p. 65, 197, 240-241; PEW, 136; DELR, 94; DA, I, 1, p. 289-290; DER, p. 42; DDA, p. 235; Capidan, Megl., III, p. 153. 237 DELL, p. 307-308; Mihescu, Lg. lat., p. 288; DELR, 1123; DA, I, 1, p. 150-151; DER, p. 24; SDE, p. 27; DDA, p. 149, 778, 812; Capidan, Megl., III, p. 181. 238 CADE, p. 1117; DER, p. 734; SDE, p. 386.
231

230

28
cineris);239 spuz s.f. eravica, pepeo sa arom (dr., ar., mgl. spuz) < lat. *spudia (= spodium);240 fuinin s.f. a, gar (dr. funingine) < lat. fuligo, -inem; facie s.f. baklja; lua; velika svea (od voska) (dr. /arh., reg./ fachie, facl, flacr) < lat. *flaccula (= facula);241 stne vb. tranz., refl. (u)gasiti; (o)slabiti; ugasiti se, umreti (dr. stinge) < lat. stinguere, extinguere, itd. Poljoprivreda; uzgoj Leksika graa ovih aktivnosti je meu najbogatijima, najraznovrsnijima. Jo jednom se ponovo suoavamo sa velikim brojem pojmova koji opisuju osnovne injenice tog aspekta ivota i ljudske delatnosti. U unutranjosti tog irokog semantikog polja, mi smo izdvojili sledeih osam oblasti, s posebnim nazivima: itarice, krmno bilje; povre; voke, vinova loza; poljoprivredni poslovi (poloaj poljoprivrednog rada; orue; aktivnosti i pomoni elementi); domae ivotinje; ivina, koje smo podelili u pet pasusa. Naveemo sledee termine itarica i krmnog bilja: gru s.n. penica, ito (dr. gru, ar. grn, mgl. gru) < lat. granum; gre s.f. pl. itna polja; itarice (dr., ar. grne ito, itarice) < lat. vulg. granae (gen. granarum); grune s.m. zrno, zrnce; bobica (dr. grunte, grnuu, mgl. grnu) < lat. *granuceum; scar s.f. ra (dr. secar, ar., mgl. sicar) < lat. vulg. secala < lat. secale;242 orz s.n. jeam (dr., ir. orz) < lat. hordeum; me s.n. proso (dr. mei) < lat. milium; spic s.n. klas (dr., mgl. spic) < lat. spicum; spica vb. intranz. klasati (dr. spica) < lat. spicula (< spica); nspica vb. intranz. klasati (penica) (dr. nspica) < lat. inspicare (< spica); fn s.n. seno (dr. fn) < lat. fenum; fna s.n. livada (senovita) (dr. fna) < lat. *fenacium, -a, -um; pa(e) s.n. slamka (dr. pai/e/) < lat. palea i pal s.f. naramak (drva, sena, slame) (dr. pal) < lat. palea, itd., dok su termini arb s.f. trava (dr. iarb) < lat. herba i erbos, -oas adj. travnat (dr. ierbos) < lat. herbosus prikazani u jednom od prethodnih podnaslova gde smo govorili o flori, odnosno o divljoj flori. Nastavljamo sa terminologijom povra: egume s.f. povre; hrana (dr. legum, pl. legume) < lat. legumen; varz s.f. kupus (dr. varz) < lat. viridia (= viridia, -ium < vireo); ap s.f. crni luk (dr. ceap) < lat. cepa; a s.m. dijal. beli luk (dr. ai) < lat. allium, ali je u srednjovekovnom periodu, tanije u XVI-XVII veku na dakorumunskom prostoru postao aktuelan sinonim usturo (usturoi) s.m. beli luk koji se objanjava dr. ustura vb. tranz. izazvati, (pro)uzrokovati (ljutinu u oima, peenje u ustima (< lat. stlre + o /oi/);243 ine s.f. soivo (dr., ar. linte) < lat. lens, lentem; fsu s.m. pasulj (dr. fsui, fasule) < lat. faseolus (= phaseolus); fsui s.f. graak < lat. faseolus (= phaseolus); pepee s.m. dinja (dr. pepene) < lat. pepo, * inem (< pepo, -onem);244 curcubi s.f. (roze) cvet (dr. cucurbt tikva (ludaja), ar. curcubet) < lat. cucurbita (cucurbitea),245 itd. Terminologija voa i vicikulture je sledea: pom s.m. voka (stablo) (dr., ar., mgl. pom) < lat. pomus; poam s.f. voka (plod) (dr. poam) < lat. pomum; pomt s.n. vonjak (dr., mgl. pomet, pomt) < lat. pometum (< pomus);246 mr s.m. jabuka (stablo) (dr. mr, ar., mgl., ir. mer) < lat. melus; mar s.n. jabuka (plod) (dr. mear) < lat. melum;247 pr s.m. kruka (stablo) (dr., ir. pr) < lat. pirus; par s.f. kruka (plod) (dr. par) < lat. pirum; prun s.m. ljiva (stablo) (dr., ar. mgl. prun) < lat. prunus; prun s.f. ljiva (plod) (dr., ar., mgl. prun) < lat. pruna (pl. prunum); persc s.m. breskva (stablo) (dr. piersic) < lat. persicus; parsc s.f. breskva (plod) (dr. piersic) < lat. persica (pessica); ire s.m. trenja (stablo) (dr., ar., mgl. cire/u/) < lat. *ceresius (< *ceresus = cerasus); ira s.f. trenja (plod) (dr., ar., mgl. cirea) < lat. ceresea, ceresia, cerasea (< *ceresus, cerasus);248 gutu s.m. dunja (stablo) (dr. gutui, ar. gutuu, mgl. gdu) < lat. *gotoneus, *gotaneus (= /malum/ cotoneum < gr. :8@< 5L*f<4@< pomme de Kydon-Crte); gutue s.f. dunja (plod) (dr. gutuie, gutue, mgl. gutu) < lat. *gotonea, *gotanea (= /mala/ cotonea);249 nuc s.m. orah (stablo) (dr., ar, mgl., ir. nuc) < lat. *nucus (= nux); nuc s.f. orah (plod) (dr., ar. nuc) < lat. *nuca (< nux, nucem); nuet s.m mesto zasaeno orasima (dr. nucet, gr. biz. top. ;f(J@) < lat. < nux, nucim; corn
239 Mihescu, Lg. lat., p. 226; DELR, 302; DER, p. 159; SDE, p. 484; DDA, p. 438-439; Capidan, Megl., III, p. 94; Pucariu, , St. istr., III, p. 106. 240 CADE, p. 1192; DEX, p. 886; SDE, p. 396; DDA, p. 1111; Capidan, Megl., III, p. 273. 241 Mihescu, Lg. lat., p. 288; DELR, 539; DA, II, 1, p. 23-24, 133; DER, p. 315, 332-33; SDE, p. 451, 458. 242 Mihescu, Lg. lat., p. 170; CADE, p. 1131; DER, p. 745; SDE, p. 374; DDA, p. 1081-1082; Capidan, Megl., III, p. 264. 243 DELR, 25; DA, I, 1, p. 78; SDE, p. 21; S. Pucariu, Limba romn, t. I (ed. Ilie Dan), Bucureti, 1976, p. 332 (= Pucariu, LR); DDA, p. 140; Capidan, Megl., III, p. 9; Pucariu, St. istr., III, p. 100; CADE, p. 1392; DER, p. 879-880; SDE, p. 450. 244 DELL, p. 497; DELR, 1366; SDE, p. 309; DDA, p. 966. 245 Floare blgie care cree pin gre cu egina cvet roze boje koji nie u itnom polju s kukoljem; Stih.: cuurcubu, bu, scoae sne ru, curcubi, bi, scoae sneri (cnd e brc n nas cu curcubi s- cure snii al ru) dugo, dugo, vadi zlu krv, kurkubico, bico vadi sukrvicu (kada kukurbicom dira nozdrve da ti procuri zla krv). 246 DELL, p. 520; DELR, 1419, 1420; SDE, p. 320, 324; DDA, p. 1004, 1028; Capidan, Megl., III, p. 228. 247 DELL, p. 381; Mihescu, Lg. lat., p. 171; DELR, 1045; DER, p. 502; SDE, p. 272; DDA, p. 794; Capidan, Megl., III, p. 187-188; Pucariu, St. istr., III, p. 121. 248 DELL, p. 114; Mihescu, Lg. lat., p. 171; DELR, 358; DER, p. 193; SDE, p. 488; DDA, p. 442; Capidan, Megl, III, p. 98. 249 Mihescu, Infl. gr., p. 54-55, 64, 185; CADE, p. 56; DER, p. 386; SDE, p. 93; DDA, p. 606; BER, I, p. 469.

29
s.m dren (stablo); lovaki rog; rog (ivotinjski) (dr., mgl. corn) < lat. cornus; coarn s.f. dren (plod) (dr., ar., mgl. coarn) < lat. < corna; vie s.f. vinograd (dr. vie) < lat. vinea (< vinum); vi s.f. loza (dr., mgl. vi, gr. viz. $\JF) < lat. vitea (f. od viteus < /vitis/); vier s.m. vinogradar (dr. vier, prov. vinier) < lat. vinearius;250 vin s.n. vino (dr. vin) < lat. vinum, itd. Sauvana je i terminologija poljoprivrednih poslova (poloaji, orua, aktivnosti i pomoni elementi): cmp s.n. polje, poljana, usevi (dr., ar. cmp/u/) < lat. campus, -um; ara vb. tranz. (uz)orati, poorati (dr., ir. ara) < lat. arare; arat s.n. oranje (dr. /arh./, ar., mgl. arat) < lat. aratrum; aratur s.f. oranje, (izorana) njiva (dr. artur) < lat. aratura (< aro); sap s.f. motika (dr., ar., mgl. sap) < lat. sappa, -am; spa vb. tranz., intranz. (o)kopa(va)ti, ikopavati; potkopavati (dr. spa) < lat. sappare (< sappa);251 smna vb. tranz., intranz. (za)sejati, (za)saditi (dr. semna) < lat. seminare; smntur s.f. usev, (zasejano) polje (dr. semntur) < lat. seminatura; smn s.f. seme, potpmstvo (dr. smn) < lat. sementia; ta vb. tranz., intranz., refl. (od)sei; presei; klati; skratiti; krojiti; isei (se); ubiti (se) (dr. tia) < lat. taliare (< talia); ser s.f. srp (dr. secer) < lat. sicilis, -em; sera vb. tranz. njeti (dr. secera) < lat. siciliare; scoae vb. tranz. izvui, izuti (cipele) (dr. scoate) < lat. excotere (= excutere); scutura vb. Tranz., refl. (o)tresti (se), prodrmati; istresti (se); opasti (lie) (dr. scutura) < lat. *excutulare (= excutere); cueere s.f. s(a)kupljanje, branje (dr. culegere) < lat. colligere; aduna vb. tranz. refl. (s)kupiti (se), sabirati, pribirati; (na)gomilati (se) (dr., ar. adun/a/re, mgl. dun, dunari) < lat. adunare (ad + unare < unus, -a, -um);252 astrna vb. tranz. sakupiti, skupiti (na gomilu) (dr. astrnge) < lat. ad-stringere; strne vb. tranz., refl. skupiti (se), stegnuti (se) (dr. strnge) < lat. stringere; ega vb. tranz., refl. (s)vezati (se), privezati (se), zavezati (se) (dr. lega) < lat. ligare; ezega vb. tranz. odvezati, razvezati, (o)dreiti (dr. dezlega) < lat. disligare; egtur s.f. vez(iv)a(nje), sveanj; povoj, zavoj (dr. legtur, ar., mgl. ligtur) < lat. ligatura; furc s.f. preslica; vile (rogulje) (dr., ar. mgl. furc) < lat. furca; ari()e s.f. gumno, guvno, area/l/ (dr., ar. /arh./ arie) < lat. area (aria); trera vb. tranz. (o)vriti (dr. treiera) < lat. tribulare (< tribulum); vntura vb. tranz. vejati (zrnevlje) (dr. vntura) < lat. ventulare (= ventilare); zvntura vb. refl., intranz. ii tamo-amo; (pro)etati (se) (dr. zvntura) < lat. *exventulare; zvnta vb. tranz. refl. (o)suiti se (dr. zvnta) < lat. *exventare; moar s.f. /d/vizarka, ovca (dvogodinja) (dr., ar. mgl. moar) < lat. mola; mina vb. tranz., refl. (sa)mleti; (raz)drobiti (dr. mcina) < lat. mac(h)inare (< machina), itd. Veoma su zastupljeni i termini domaih ivotinja i ivine: vit s.f. stoka, marva (dr., mgl. vit) < lat. vita; ce s.m. pas, pseto (dr. /reg./, ar. cne, dr. /lit./ cine, ir. cre, it. cane) < lat. canis, -em;253 cl s.m. kue (dr. cel) < lat. catellus, -um; ca s.f. kuka (dr. cea) < lat. catella, -am; altra vb. intranz., tranz. (za)lajati, vikati (dr. ltra) < lat. *adlatrare (< ad + latrare); cal s.m. konj (dr., ar, mgl. cal) < lat. caballus; armsar s.m. pastuv, neukopljen konj (dr. armsar, dr. /arh./ cal armsar < lat. equus admissarius (konj) za priplod) < lat. armissarius (= admissarius < admitto); ap s.f. kobila (dr., ar., mgl. iap) < lat. equa (< equus); coam s.f. griva, (planinski) greben (dr., ar., mgl. coam) < lat. coma (< gr. 6`:0); rnkeza vb. refl., intranz. njitati (dr. rncheza, ven., veron. ronkeza/r/) < lat. *rhonchizare (= @(P\.4<) < roncus = D`(P@H;254 asin s.m. magarac (dr. asin) < lat. asinus; mul s.f. mula (dr. mur) < lat. mula f. od mulus; vac s.f. krava (dr., ar., mgl. vac) < lat. vacca; bou s.m. vo (dr., ar., mgl. bou) < lat. /pop./ varijanta bovus, -um (bos, bovem); vil s.f. tele (dr. viel) < lat. vitellus (< vitulus); via s.f. junica (dr. viea) < lat. vitella < vitula; jun/jue, - s.m i f. mlad (dr., mgl. june, -) < lat. iuvenis; uer s.n. vime (dr. uger) < lat. uber, erem; mui vb. intranz. (3. sg. muee) riknuti (o volovima) (dr. mugi, 3. sg. mugete) < lat. mugire; ri vb. intranz. mukati (dr. rage) < lat. ragere;255 rumega vb. intranz., tranz. preivati (sa)vakati (dr. rumega, mgl. rumig) < lat. rumigare;256 vcra s.f. staja za krave (dr., ar. vcrea) < lat. vaccaricia;257 a a porc s.m. svinja, vepar (dr., mgl., ir. porc) < lat. porcus; poarc s.f. svinja (dr., ar., mgl. poarc) < lat. porca; scroaf s.f. krmaa (dr. scroaf) < lat. scrofa; mascur s.m. (ukopljena) svinja (dr. /arh., reg./ mascur) < lat. masculus (< mas); ver s.m. nerast (dr. vier) < lat. verres; purel s.m. prase (dr. purcel) < lat. porcellus (= porculus); pura/ua s.f. svinja koja je sazrela za vepra (dr. purcea) < lat. porcella (= porcula); porcar s.m. svinjar (dr. porcar) < lat. porcarius; porcra s.f. svinjac, koina (za uvanje svinja) (dr. /pop./ porcrea, dr., ar. purcrea) < lat. porcaricia; rma vb. intranz. riti (dr. rma) < lat. rimare (< rima); gin s.f. kokoka (dr. gin) < lat. gallina (< gallus petao, pevac); crast s.f. kresta (dr., ar., mgl. creast) < lat. crista; pun s.m. paun (dr., ar., mgl. pun) < lat. pavo, -onem, itd.

250 251

DELL, p. 741; CADE, p. 1480; DER, p. 899-900; SDE, p. 77; DDA, p. 119, 625; Capidan, Megl., III, p. 329. DELL, p. 594; Mihescu, Reconst., p. 570; DDA, p. 1051; Capidan, Megl., III, p. 256-257; Pucariu, St. istr., III, p. 131. 252 DELL, p.748; Mihescu, Lg. Lat., p. 296; Da, I, 1, p. 50-51; DER, p. 9; SDE, p. 20; DDA, p. 109-110; Capidan, Megl., III, p. 120121.
253 254 255

DELR; 336; DER, p. 179; SDE, p. 221; DDA, p. 360; Capidan, Megl., III, p. 75; Pucariu, St. istr., III, p. 105. DELL, p. 577; CADE, p. 1072; DLR, IX, p. 462-463; SDE, p. 364. Mihescu, Lg. Lat., p. 278; DLR, IX, p. 18-19; SDE, p. 349. 256 Mihescu, Lg. Lat., p. 278; DLR, IX, p. 613; SDE, p. 362-363; DDA, p. 207-208, 1043; Capidan, Megl., III, p. 252. 257 Mihescu, Lg. Lat., p. 30; CADE, p.1396; DDA, p. 1255.

30
Pastirski zivot; lov; pelarstvo Terminologija pastirskog ivota, lova i pelarstva prikazana je u tri pasusa. Termini u vezi s pastirskim ivotom, nazivima stoke i njihovim proizvodima su sledei: turm s.f. krdo, stado (dr., ar. turm, alb. turm, gr. biz. J@bD:) < lat. turma;258 pcurar s.m. stoar, obanin (dr. /reg./ pcurar) < lat. pecorarius (< pecora); pae vb. intranz., tranz. pasti, (na)pasati (stoku) (dr. pate) < lat. pasco, -ere; pue s.f. pa(nj)a(k) (dr., ar. pune) < lat. pastio, -onem; mna vb. tranz. (o)terati, pouriti, (iz)goniti (dr. mna, ar. min, minare, ir. mira) < lat. minare (< minae, -arum);259 adpa vb. tranz. refl. (na)pojiti, (na)piti (se) (dr. adpa) < lat. adaquare; oae/uae s.f. ovca (dr., ar. oaie) < lat. ovis, -em; berbec s.m. ovan (dr. berbec) < lat. berbex, -ecem (= vervex); aree s.m. ovan (za priplod) (dr. /reg./, ar. areate, mgl. /a/reati, ir. arete) < lat. aries, -etem;260 mel s.m. ja/g/nje (dr. miel) < lat. agnellus (< agnus); mior s.m. (odraslo) jagnje (dr. /reg./ mior) < lat. *agnelliolus (< agnellus); mioar s.f. (mlada) ovca (dr. mioar) < lat. agnella;261 trzar (< trziu) s.m. kasno ojagnjeno jagnje (dr. miel) < lat. tardivus; sugar s.m. sugare, jagnje sisane (kod Vuka) (dr. sugar) < lat. *sugarius (< sugare sisati); capr s.f. koza (dr., ar. mgl. capr) < lat. capra; ed s.m. jare (dr., ar., mgl., ir. ied) < lat. haedus; uer s.n. vime (dr. uger) < lat. uber, -erem; mule vb. tranz. (po)musti (dr. mulge, ar. mulgu, muldzire, mgl. mulg, mulziri) < lat. mulgere (= mulgre);262 vrsa vb. tranz. prosuti, proli(va)ti; povraati (dr. vrsa, ar. versu, virsare, it. versare, prov., p. versar) < lat. versare;263 strcura vb. tranz., refl. (pro)cediti, iscediti, filtrirati (dr. strecura) < lat. *extracolare (extra + colare /colum/); stoare vb. tranz. iscediti; stegnuti (dr. stoarce) < lat. extorquere (ex + torquere); corast s.f. kulastra, prvo mleko posle poroaja (dr. corasl, corast/r/, ar., mgl. culastr) < lat. *colastra (= colostra); cag s.n. sirite (dr. cheag) < lat. vulg. *clagum < *caglum (= coag/u/lum); ca s.n. ka, (sladak) sir (dr., ag mgl., ir. ca) < lat. caseus; zr s.n. surutka (dr. zer) < lat. serum; une vb. tranz., refl. (na)mazati (dr. unge, mgl. ung) < lat. uber, -erem vime, sisa (ivotinjska); unt s.n. maslac, buter (dr., mgl., ir. unt) < lat. unctum; tune vb. tranz. (o)iati (dr. tunde, ar. tundu, tundire, mgl. tund, tundiri, st. it. tondere) < lat. tondere (= tondre);264 ngna vb. tranz. podraavati, imitirati (dr. ngna, ar., mgl. angan, anganare) < lat. *ingannare,265 itd. Leksika graa u vezi s lovom je malobrojna: vnat s.n. (u)lov (dr. vnat) < lat. venatus, -us (< venor); vntor s.m. lovac (dr. vntor, ar. avinator) < lat. venaticus;266 la s.n. oma (dr., mgl. la) < lat. vulg. *laceus (< laqueus); peec s.f. prepreka, zapreka (dr. piedic, mgl. peadic) < lat. pedica (< pes, pedis); mpeeca vb. tranz., refl. spotaknuti (se), saplesti (se) (dr. mpiedica) < lat. impedicare, itd. Naveemo i nekoliko termina u vezi s apikulturom: albin s.f. pela (dr., mgl. albin) < lat. alvina (< alveus); mere s.f. med (dr. miere, ar. eare) < lat. mel, *melem; fag/fagur s.m. konica za med od voska (dr. fag, fagur, fagure) < lat. *favulus (< favus);267 ar s.f. vosak (dr. cear) < lat. cera i stup s.m. konica, trmka (ar. stup) < lat. (podunavski) *stupus (< gr. FJbB@H).268 Zanati Nazivi razliitih zanata su u veini sluajeva izvedeni oblici, poevi od naziva sirovina ili od naziva gotovog proizvoda pomou sufiksa poimenienog prideva mukog roda -arius: emnar s.m. drvodelja (dr. lemnar, ar., mgl. limnar) < lat. lignarius (< lignum); doag s.f. duga (dr. doag) < lat. doga; dogar s.m. bavar (dr. dogar) < lat. dogarius (< doga); roat s.f. toak (dr. roat) < lat. rota; rotar s.m. kolar (dr. rotar) < rotarius (< rota); scur s.f. sekira (dr. secure) < lat. securis, -em (< seco); ar s.f. aran (dr. ar, alb. sharr) < serra; ma s.m. malj, drveni eki (dr. mai) < lat. malleus; fereca vb. tranz. obloiti

258 259

DELL, p. 708; CADE, p. 1347; DER, p. 867; SDE, p. 440; DLR, IX, 2, p. 736-737; DDA, p. 1206. DELL, p. 403; Mihescu, Lg. Lat., p. 285; DELR, 1119; DER, p. 524; SDE, p. 270; DDA, p. 146, 798; Pucariu, St, istr., III, p. 120,

315.
260 B. Petriceicu-Hasdeu, Etymologicum Magnum Romaniae (Dicionarul limbei istorice i poporane a romnilor). Ediie ngrijit i studiu introductiv de Grigore Brncu, 2, p. 301-303 (= HEM); DELR, 81; DA, I, 1, p. 238-239; Pucariu, LR, I, p. 364; DER, p. 75; SDE, p. 34; DDA, p. 195; Capidan, Megl., III, p. 27, 249; Pucariu, St, istr., III, p. 102; Teofil Teaha, Elemente de continuitate n graiurile din Oltenia, Arhivele Olteniei, Serie Nou, 2, 1983, p. 157-158. 261 DELL, p. 15; DELR, 1100, 1101; SDE, p. 253, 260; DDA, p. 798, 818, 923-924; Capidan, Megl., III, p. 189-190; Pucariu, St. istr. III, p. 123. 262 Mihescu, Lg. Lat., p. 232; DELR, 1164; SDE, p. 268; DDA, p. 829; Capidan, Megl., III, p. 197. 263 Mihescu, Lg. Lat., p. 276; CADE, p. 1403; DER, p. 885; SDE, p. 81-82; DDA, p. 1261-1262. 264 Mihescu, Lg. Lat., p. 232; CADE, p. 1334; DER, p. 866; SDE, p. 439; DLR, XI, 3, p. 712-713; DDA, p. 1203; Capidan, Megl., III, p. 303. 265 Mihescu, Lg. Lat., p. 27; DELR, 861; DA, II, 1, p. 682-683; SDE, p. 507; DDA, p. 161; Capidan, Megl., III, p. 18. 266 CADE, p. 1433; DER, p. 895; SDE, p. 80; DDA, p. 244-245. 267 DELL, p. 222; DELR, 541; CADE, p. 475-476; DER, p. 316; SDE, p. 451. 268 CADE, p. 1222; Mihescu, Infl. gr., p. 61, 65; DEX, p. 902; SDE, p. 403; DDA, p. 1127.

31
(gvoem) (dr. fereca) < lat. fabricare; ferar s.m. gvoar (dr. fierar) < lat. ferrarius; cldare s.f. (bakarni) kotao (dr. cldare) < lat. cal(i)daria < cal(i)dus; cldrar s.m. bakraar (dr. cldrar) < lat. calidarius; foae s.n. meh, meina (dr. foale, mgl. foali, ir. fole) < lat. follis, -em; scoar s.f. kora (metala) (dr. scoar) < lat. scortea; sul s.n. valjak (dr., ar., mgl. sul) < lat. (in)sub(u)lum (< subula); ascu vb. tranz. refl. (iz)otriti (se), naotriti (se); (za)iljiti, zarezati; (iz)brusiti (dr. ascui) < lat. *ascutiare (< acutus naotren), odakle potiu istovetne rei u it., fr., p., port., ili od *excotire (< cos, cotis tocilo, brusni kamen); cut s.n. no (dr. cuit) < lat. cotitus (< *cotire < cos, cotis); olar s.m. grnar (dr. olar) < lat. ollarius (< olla); cuptor s.n. furuna; jul/i/ (mesec), pe (dr., ar. cuptor) < lat. coctorium (< coquo); furn s.m. furuna (ar. furnu) < lat. furnus i furnar s.m. majstor za zidanje furuna (ar. furnar, gr. biz. n@LD<VD4@H) < lat. furnarius (< furnus). Porodica; rodbina; vaspitanje i obrazovanje Leksika graa o porodici, rodbini, vaspitanju i obrazovanju iz latinskog u dakorumunskom dijalektu bie prikazana sledeim terminima: fmiia s.f. porodica (dr. familie) < lat. familia (< famulus); fmee s.f. ena (dr. /reg./ fmeie) < lat. famula; muere s.f. supruga, ena (dr. muiere) < lat. mulier, -erem;270 tat s.m. otac (dr., ar., mgl. tat, it., p., port. tata) < lat. tata; mum s.f. majka, mama (dr. mum) < lat. mamma; mam s.f. baba, majkina majka (dr., ar., mgl. mam, mum) < lat. mama, -anis; prine s.m. roditelj, otac (dr. printe) < lat. parens, -entem; fiu s.m. sin (dr. fiu) < lat. filius; fic s.f. erka (dr. fie, fiic) < lat. filia (adj. poss. fie-ta, fie-sa, itd.); frae s.m. brat (dr., ar., ir. frate) < lat. frater, -trem; sor s.f. sestra (dr., ar., mgl. sor, ir. sora) < lat. soror, -oris;271 epot s.m. unuk; sinovac, neak, brati, sestri, bratued (dr. nepot, ar., mgl. nipot) < lat. nepos, -otem; epoat s.f. unuka, bratanica, sestriina; neak/inj/a, sinovica (dr. nepoat, ar., mgl. nipoat) < lat. pop. nipota;272 unc s.m. stric, ujak; ika, ia (dr. unchi) < lat. avunculus; mtu s.f. tetka, strina (dr. mtu) < lat. amita + -u; vr, var s.m i f. brat i sestra od strica ili tetke (dr. vr, var, ar., mgl. ver) < lat. verus, vera;273 cumnat s.m. urak (dr., ar., mgl., ir. cumnat) < lat. cognatus;274 cumnat s.f. urakinja (dr. cumnat) < lat. cognata; socru s.m. svekat, tast (dr., ar., mgl. socru) < lat. socer, socrus; soacr s.f. svekrva; tata, punica (dr., ar., mgl. soacr) < lat. socra; cuscru s.m. prijatelj (dr., ar., mgl. cuscru, ir. cuscri) < lat. consocer, consocrus; cuscr s.f. prija (dr., ar., mgl. cuscr) < lat. consocera;275 iere s.m. zet (dr. ginere) < lat. gener, -erum; nor/nuror s.f. snaha, snaja (dr., ar, mgl. nor, dr. /arh./ nuror) < lat. norus (adj. poss. sing. nor-ma < noru-mea, nor-ta < noru-ta, nor-sa < noru-sa);276 vitreg, - adj. siroe (dr. vitreg, -, alb. vitrk) < lat. vitricus, vitrica; spur s.m. kopile, nelegitimno dete (dr. spur/pur) < lat. spurius, -a, -um; npe vb. tranz. (za)prositi (dr. npei) < lat. *inpetire; nunt s.f. svadba, svatovi (dr., ar., mgl. nunt, ir. nun/i/) < lat. nuptiae (< nubo);277 nsura vb. refl. (o)eniti se, udomiti se (dr. nsura, ar. nsor, ir. //nsura) < lat. *inuxorare (< in + uxorare < uxor);278 mrita vb. tranz., refl. uda(va)ti se, udomiti se (dr. mrita) < lat. maritare (< maritus); fin s.m. kum(e) (dr. fin m., fin f.) < lat. filianus (< filius);279 na s.m. kum (dr. na m, na f.) < lat. nascor; so/ s.m. suprug, mu (dr. so) < lat. socius; soe s.f. supruga, 280 ena (dr. soie, soa) < lat. socia; cstor s.m. ovek (sa kuom), domain (dr. cstoriu) < lat. casarius (< casa); cstori vb. refl. tranz. skuiti (se) (dr. cstori) < lat. casarire; cree vb. intranz., tranz. (na)rasti, izrasti; razvi(ja)ti se (dr. crete) < lat. crescere; aina vb. tranz. refl. (u)teiti, ublaiti, utihnuti ; smiriti (se), rasteretiti (se); zakaiti (se) (dr. alina) < lat. *allenare (= *adlenare < ad + lenare = lenire);281
269

269 DELR, 569, 571; DA, II, 1, p. 86, 98-99; SDE, p. 453, 455; G. Mihil, Dicionar al limbi romne vechi (sfritul sec. al X-lea nceputul sec. al XIV-lea), Bucureti, 1974, 99 (= DLRV); DELROM, p. 77; DDA, p. 541-542, 544; Capidan, Megl., III, p. 125-126. 270 DELL, p. 215; DELR, p. 575; DA, II, 1, p. 95-96; DER, p. 324; SDE, p. 454; Densusianu, ILR, p. 746; Rosetti, ILR, p. 598; DDA, p. 543, 571; Capidan, Megl., III, p. 125. 271 CADE, p. 1176-1177; DER, p. 776; SDE, p. 392; DDA, p. 1103; Capidan, Megl., III, p. 270; Pucriu, St. istr., III, p. 197. 272 Mihescu, Lg. lat., p. 217, 293; DELR, 1225; DER, p. 562; SDE, p. 278; DLRV, p. 128-129; DELROM, p. 155; DDA, p. 896; Capidan, Megl., III, p. 206. 273 CADE, p. 1402; DER, p. 884-885; SDE, p. 81; DDA, p. 1261; Capidan, Megl., III, p. 325. 274 DELL, p. 430; Mihescu, Lg. lat., p. 292; DELR, 438; DA, I, 2, p. 978; Graur, Etimologii, p. 81-82; SDE, p. 216; DLRV, p. 93; DELROM, p. 61; DDA, p. 405; Capidan, Megl., III, p. 108; Pucariu, St, istr., III, p. 108. 275 DELL, p. 630-631; Mihescu, Lg. lat., p. 174, 221, 242, 293; CADE, p. 1168, 1171; DER, p. 269, 272; SDE, p. 219, 389-390; DDA, p. 421, 110, 1102; Capidan, Megl., III, p. 90, 269; Pucariu, St. istr., III, p. 108, 133, 325. 276 DELL, p. 452; Mihescu, Lg. lat., p. 217, 293; DLR, VII, 1, p. 484-485; DER, p. 566; SDE, p. 280; DDA, p. 905; Capidan, Megl., III, p. 208. 277 Mihescu, Lg. lat., p. 294; DELR, 1260; DER, p. 568; SDE, p. 281; DDA, p. 916; Capidan, Megl., III, p. 209; Pucariu, St. istr., III, p. 125. 278 DELL, p. 758; Mihescu, Lg. lat., p. 294; DELR, 870; SDE, p. 510; DDA, p. 907; Capidan, Megl., III, p. 20; Pucariu, St. istr., III, p. 117, 303, 317. 279 DELL, p. 234; Mihescu, Lg. lat., p. 292; DELR, 601; DER, p. 329; SDE, p. 457; DDA, p. 656; SER, II, p. 658. 280 DELL, p. 387; Mihescu, Lg. lat., p. 294; DELR, 1050, 1051; Densusianu, ILR, p. 789, 798; Rosetti, ILR, p. 593; DLR, VI, p. 279; DER, p. 505, 777; SDE, p. 272, 392; DDA, p. 782; Capidan, Megl., III, p. 183; Pucariu, St. istr., III, p. 121. 281 DELL, p. 351; Mihescu, Lg. lat., p. 307; DELR, 989, 990; DER, p. 20; SDE, p. 24.

32
egna vb. tranz., refl. ljuljati (se), (u)ljuljkivati (se), ljuljukati (se); klatiti (se) (dr. legna, ar., mgl. leagn, lignare) < lat. *liginare (ligare),282 itd. Drutveni ivot; kultura; zabava O drutvenom ivotu, kulturi i zabavi ouvali su se iz latinskog u dakorumunskom dijalektu rumunskog jezika termini koji se jo uvek koriste u vlakim (rumunskim) govorima istone Srbije: vein s.m. sused, komija (dr. vecin) < lat. vicinus (< vicus); veintae s.f. susedstvo, komiluk (dr. vecintate) < lat. vicinitas, -atem; strin s.m. stranac (dr. strin) < lat. *extra(n)inus (< extraneus);283 strintae s.f. inostranstvo, tuina (dr. strintate) < lat. *exra(n)initas; sruta vb. tranz., refl. (po)ljubiti (se) (dr., mgl. srut/a) < lat. salutare;284 pupa vb. tranz., refl. fam. (poljubiti (se) (dr. pupa) < lat. *puppare (< puppa);285 ajuta vb. tranz., refl., intranz. (pri)pomoi (se), (po)sluiti (se); biti od pomoi (dr. ajuta) < lat. adjutare; ajutor, -oare s.m. i f. pomonik (dr. ajutor, -oare) < lat. adiutorium; cpta vb. tranz. (za)dobiti (dr. cpta, dr. /arh./ ncpta) < lat. *capitare;286 scrie vb. intranz., tranz., refl. (na)pisati, sastaviti; opisati (dr. scrie) < lat. scribere; carie s.f. knjiga, pismo (dr., ar. carte) < lat. charta (< gr. PVDJ0H); cnta vb. intranz., tranz., refl. (ot)pevati, cvrkutati; svirati; oplak(iv)ati (nekoga) (dr. cnta) < lat. cantare; cnec s.n. pesma, pevanje, cvrkutanje (dr. cntec) < lat. canticum; petree/re vb. tranz., refl., intranz. provoditi (se); odvijati se; ispratiti (dr. petrece) < lat. pertraicere (per + traicio < iacio);287 coard s.f. struna (dr., ar. coard) < lat. chorda (< P@D*Z);288 buin s.f. rog (dr. bucin) < lat. bucina; buin/buum s.m. rog, pastirski duvaki instrument sainjen od kore lipe (dr. bucin) < lat. bucinum; suna vb. intranz., tranz. (za)zvoniti, (za)jeati; odzvanjati, odjekivati (dr. suna) < lat. sonare; sunt/suet s.n. zvuk; odjek, eho (dr. sunet) < lat. sonitus;289 uera vb. intranz. fijukati, zvidati (dr. uiera) < lat. sibilare, *subilare; joc s.n. igra(nje), razonoda; kolo (dr., mgl. joc) < lat. iocus; juca vb. refl., tranz., intranz. igrati (se), zabavljati se; igrati (u kolu) (dr. juca) < lat. iocare (= iocor), itd. Transport; trgovinske razmene; ekonomija Transport, trgovina i ekonomija uopte su delatnosti kojima su se osim stoarstva bavili i srednjovekovni romanizovani Vlasi Balkanskog poluostrva pa otuda i danas dosta latinskih termina u vlakim govorima dakorumunskog dijalekta na prostoru istone Srbije: cae s.f. staza, put (dr., ar., ir. cale) < lat. callis, -em;290 crare s.f. staza, razdeljak (dr., ar. crare) < lat. carraria (< carrus); car s.n. kola (volovska) (dr., ar., mgl. car) < lat. carrum (carrus);291 cra vb. tranz., refl. (pre)voziti (se) (dr. cra) < lat. carrare (< carrum); ncrca vb. tranz., refl. (na)tovariti; (na)puniti (se) (dr. ncrca) < lat. incarricare; escrca vb. tranz., refl. istovariti; isprazniti (se); sruiti (dr. descrca, ar. discrca, mgl. discarc) < lat. discarricare;292 roat s.f. toak (dr. roat) < lat. rota; rotar s.m. kolar (dr. rotar) < rotarius (< rota); jug s.n. jaram, ig (dr., mgl. ir. jug) < lat. jugum; njuga vb. tranz., refl. podjarmiti, upregnuti (u jaram) (dr. njuga) < lat. injugare; nceca vb. tranz. uzjahati (dr. ncleca) < lat. incaballicare (in + caballicare < caballus); esceca vb. intranz. sjahati (dr. descleca) < lat. *discaballicare; clare adj. jaui (dr. clare) < lat. caballaris, -em; clre s.m. jaha (dr. clriu, clre, clra, ar. clreu) < lat. caballaricius, -a, -um;293 aua s.f. sedlo (dr. a, aua, eaua) < lat. sella (< sedeo); fru/frn s.f. uzde, dizgine (dr. fru, dr. /arh./ frn) < lat. frenum; nfrna vb. tranz. zauzdati (dr. nfrna) < lat. infrenare; esfrna vb. tranz. razuzda(va)ti (dr. desfrna, prov., cat., p. desfrenar) < lat. disfrenare;294 cpstru s.n. ham (dr. cpstru) < lat. capistrum; strmurare

282 DELR, 973 (< lat. *leviginare < levis + aginare); DA, II, 2, p. 137-138; Rosetti, ILR, p. 192; DEX, p. 493; SDE, p. 232; DDA, p. 733; Capidan, Megl., III, p. 168. 283 Densusianu, ILR, p. 468-469; 476; Rosetti, ILR, p. 187; DER, p. 797; SDE, p. 404. 284 Pucariu, LR, I, p. 107; CADE, p. 1105; Densusianu, ILR, p. 778; Rosetti, ILR, p. 598; DER, p. 724; SDE, p. 416; Capidan, Megl., III, p. 258. 285 DELR, 1475; DER, p. 677-678; DEX, p. 762; SDE, p. 342. 286 DELR, p. 241; DA, I, 2, p. 97-98; DER, p. 137; DEX, p. 131; SDE, p. 225-226. 287 Mihescu, Lg. lat., p. 284; DER, p. 618; DLR, VIII, 2, p. 506-511; SDE, p. 312; DDA, p. 985-986. 288 Mihescu, Infl. gr., p. 52, 64; DELR, 380; DA, I, 2, p. 590-595; DER, p. 212; DEX, p. 166; SDE, p. 187; DDA, p. 375; Cpidan, Megl., III, p. 74. 289 Densusianu, ILR, p. 801; DER, p. 810; SDE, p. 409; DDA, p. 234. 290 DELL, p. 87; Mihescu, Lg. lat., p. 297; DELR, 234; Rosetti, ILR, p. 197; DELROM, p. 31; DER, p. 129; SDE, p. 170; DDA, p. 307308; Capidan, Megl., III, p. 56; Pucariu, St. istr., III, p. 116. 291 DELL, p. 102; Mihescu, Lg. lat., p. 297; DELR, 254; Rosetti, ILR, p. 197; DELROM, p. 35; DER, p. 142; SDE, p. 226; DDA, p. 342. 292 DELL, p. 102; Mihescu, Lg. lat., p. 66, 285; DELR, 253, 255-258; SDE, p. 106-174, 226, 510; DDA, p. 314, 316, 478, 857-858; Capidan, Megl., III, p. 15, 19, 111; Pucriu, St. istr., III, p. 116. 293 DELL, P. 80; Mihescu, Lg. lat., p. 29, 302; DELR, 210-214; DA, I, 2, p. 32-33, 34, II, 1, p. 560-561; SDE, p. 106, 223, 224, 509; DDA, p. 327, 328, 478, 857; Capidan, Megl., III, p. 14, 15, 111. 294 DELL, p. 253; Mihescu, Lg. lat., p. 26; DELR, 652, 654; DA, II, 1, p. 172, 668-669; DER, p. 343; SDE, p. 108, 463, 513.

33
s.f. /pop./ tanak, dugaak i fleksibilan prut (dr. strmurare, ar. strimurare) < lat. *stimularia (< stimulus);295 strmb adv. savijen, kriv (dr. strmb) < lat. strambus (= strabus); strmbat, - adj. iskrivljen (dr. strmbat) < lat. *stranbatus; luntrie s.f. amac (dr. luntre) < lat. lunter, -trem; due vb. tranz. (pre)nositi, poneti, (ot)ii, odlaziti (dr. duce) < lat. ducere; adue vb. tranz. intranz. doneti, donositi; liiti; (s)pomenuti; setiti se (dr. aduce) < lat. adducere; muta vb. tranz., refl. premestiti (se) (dr. muta) < lat. mutare; strmuta vb. tranz., refl. (pre)seliti (se), promeniti (se) (dr. strmuta) < lat. *extramutare (= transmutare); trimee vb. tranz. (ot)poslati, odaslati; uputiti (dr. /arh./ trimite) < lat. tramittere (< mittere); torna vb. tranz. (iz)liti, uliti, sipati (dr. turna) < lat. tornare (< tornus); rstorna vb. tranz. prevrnuti, preturiti, razbacati (dr. rsturna) < lat. restornare; vrsa vb. proliti; povraati (dr. vrsa) < lat. versare; vine vb. tranz., refl. proda(va)ti (se) (dr. ir. vinde) < lat. vendere; cumpra vb. tranz., refl. (na)kupovati, (ot)kupiti (dr. cumpra) < lat. comparare (< paro); dtor, -oare adj. duan, obavezan (dr. dator) < lat. *debitorius, debitor, -orem; ndtora vb. tranz., refl. zaduiti (se), obavezati (se) (dr. ndatora) < lat. vulg. *indebitare; pere vb. tranz., refl. (iz)gubiti (se); zbuniti se (dr. pierde) < lat. perdere; skimba vb. tranz., refl. zameniti (se), promeniti (se) (dr. schimba, mgl. schimb) < lat. excambiare (ex + cambiare);296 pung s.f. novanik; kesa, vre(ic)a (dr. pung) < lat. *punga; da vb. tranz. da(va)ti, pruiti; pokloniti (dr., ir. da, ar., mgl. dau) < lat. dare; mprumuta vb. tranz. (po)zajm(lj)i(va)ti (dr. mprumuta, ar. mprumut) < lat. impromutare (< in + promutuor < muto);297 lua vb. tranz., refl. (od)uzrti (se), (od)uzimati (se); zauzeti; preuzeti (dr. lua, ar. loare, mgl. leau) < lat. levare,298 itd. Javne uprave; pravo Leksika graa o javnoj, odnosno administrativnoj upravi i pravu u vlakim govorima dakorumunskog dijalekta rumunskog jezika istone Srbije nije zanemarljiva: sat s.n. selo (dr. sat, dr. /arh./ fsat XVI vek, gr. biz. n@FFJ@< - VI vek, alb. fshat) < lat. fossatum vojna fortifikacija (< fodio, fodere, fodi, fossum);299 etae s.f. gtrad, tvrava (dr., ir. cetate, ar., mgl. itate) < lat. civitas, -atis;300 ar s.f. zemlja, drava (dr. ar) < lat. terra; rna s.f. (isitnjena) zemlja (dr. rna) < lat. *terrina; domn s.m. gospodin, gospodar (dr., ar., mgl., ir. domn/u/) < lat. domnus (= dominus); doamn s.f. gosp(o)a (dr., ar. doamn) < lat. domna (= domina);301 dree vb. tranz. popraviti, namestiti; ispraviti (dr. drege) < lat. dirigere; mprat s.m. imperator, car (dr. mprat) < lat. imperator; cure s.f. dvorite; dvorac, konak (dr., ar. curte) < lat. curtis, em (= cohors, -tem);302 miel s.m. podlac, nitkov; mali klip kukuruza (dr. miel) < lat. misellus (< miser); ava pl. am vb. tranz. imati, posedovati; sastojati (se), sadrati (dr. avea, part. avut) < lat. habere;303 cltor s.m. jaha, konjanik; putnik (dr. crtor) < lat. calator (< calo); rumn s.m. Rumun (dr. rumn, romn, ar. rmn, rumn, r//mn, armn Arumun, ir. rumr Rumun, gr. viz. CT:@H = romanus) < lat. romanus;304 vein s.m. sused, komija (dr. vecin) < lat. vicinus (< vicus); veintae s.f. susedstvo, komiluk (dr. veintate) < lat. vicinitas, -atem; grc s.m Grk (dr., ar. grec) < lat. graecus; franc s.m. Franak (dr. frnc, gr. biz. nDVV(6@H) < lat. francus;305 ee s.f. zakon(itost) (dr. lege) < lat. lex, legem; egmnt s.n. sporazum, pogodba (dr. legmnt) < lat. ligamentum (< ligo); judeca vb. tranz., refl. (o)suditi (se); presuditi (dr. judeca) < lat. iudicare; juecmnt s.m. suenje (dr. judecmnt) < lat. iudicamentum; judecat, - adj. osuen (dr. judecat) < lat. iudicatum, iudicata; e(a) vb. tranz., intranz. drati (dr. ine/a/, ne/a/) < lat. tenere; martor(e) s.m. svedok (dr. /arh./ martor, martir) < lat. martor, -orem (= martyr < gr. :VDJLH, LD@H);306 erta vb. tranz. oprostiti, pratati; izviniti (dr. ierta, ar. ertu, mgl. ert) < lat. libertare (< libertus < liber);307 fura vb. tranz. (u)krasti, pokrasti (dr. fura) < lat. furare (< furari < fur, -ris); furt s.n. kraa, lopovluk (dr., mgl. furt) < lat. furtum (< fur, -ris); furue s.f. kraa, lopovluk < lat. *furacionem, itd.
CADE, p. 1212; DER, p. 798; DEX, p. 897; SDE, p. 404; DDA, p. 1122, 1123, 1125. Mihescu, Lg. lat., p. 298; DER, p. 734; SDE, p. 382; Capidan, Megl., III, p. 260. 297 DELL, p. 426; Mihescu, Lg. lat., p. 27; DELR, 827; SDE, p. 505; DDA, p. 824. 298 Mihescu, Lg. lat., p. 228; DELR, 1007; SDE, p. 240; DDA, p. 758-759; Cpidan, Megl., III, p. 168. 299 DELL, p. 243; Mihescu, Lg. lat., p. 304-305; CADE, p. 1105; Densusianu, ILR, p. 407, 483; Rosetti, ILR, p. 196, 537; Pucariu, LR, I, p. 356; DEX, p. 827; SDE, p. 372; DDA, p. 567, 577. 300 DELL, p. 124; Mihescu, Lg. lat., p. 300; DELR, 322; DA, I, 2, p. 310; Densusianu, ILR, p. 856-857; DER, p. 163; SDE, p. 485; DELROM, p. 39; DDA, p. 1224; Capidan, Megl., III, p. 309. 301 DELL, p. 183; Mihescu, Lg. lat., p. 296; DELR, 505; DLRV, p. 96; DELROM, p. 69; DDA, p. 497-498; Capidan, Megl., III, p. 115; Pucariu, St, istr., III, p. 110. 302 DELL, p. 131; Mihescu, Lg. lat., p. 286; DELR, 464; DA, I, 2, p. 1034-1035; SDE, p. 219; DDA; p. 420. 303 DELL. p. 407; DELR, 1076, 1078; DLR, VI, p. 337, 423, 424, 631-632; DER, p. 517; SDE, p. 155; Densusianu, ILR, p. 428, 429; Rosetti, ILR, p. 593. 304 Mihescu, Lg. lat., p. 301; CADE, p. 1078-1079; DER, p. 705; SDE, p. 351; V. Arvinte, Romn, romnesc, Romnia. Studiu filologic, Bucureti, 1983, p. 35-96. 305 DEX, p. 353; SDE, p. 462. 306 DELL, p. 388; Mihescu, Lg. lat., p. 181, 183, 311; Mihescu, Infl. gr., p. 47-48; DLRV, p. 119; DELROM, p. 134; DDA, p. 771. 307 DELL, p. 355; Mihescu, Lg. lat., p. 297; DELR, 811; DA, II, 1, p. 455-456; DER, p. 415; SDE, p. 135; DDA, p. 759-760; Capidan, Megl., III, p. 176.
296 295

34
Odbrana, oruje, rat Odbrana, oruje i umee ratovanja, pored ekonomije, prava i ostalog, koje smo do sada ve naveli, bilo je potrebno bilo kojem drutvu kako bi opstalo. Tako su i latinski termini u vlakim govorima istone Srbije o odbrani, oruju i ratovanju ouvani do danas i to na zavidnom nivou, to, svakako, ukazuje da je romansko stanovnitvo na Balkanskom poluostrvu imalo potrebe za tom leksikom i u srednjovekovnom periodu: pae s.f. mir, tiina (dr., it. pace) < lat. pax, pacem; mpca vb. refl. (po)miriti (se); sloiti (se), nagiditi se; sviknuti se (dr. mpca) < lat. impacare (< pax, pacis);308 apra vb. tranz., refl. braniti, tititi; (od)braniti (se) (dr., ar. apra/re/) < lat. apparare (< parare); lupt s.f. borba (dr., ar. lupt) < lat. lucta (< luctor); lupta vb. intranz., refl. boriti se, tui se; vojevati (dr. lupta) < lat. luctare (= luctari); arma vb. tranz. (na)oruati (dr. arma) < lat. armare; armat, - adj. naoruan (dr. armat) < lat. armatus, -a, -um; arm s.f. oruje (dr., ar. arm) < lat. arma; narma vb. tranz., refl. (na)oruati (se) (dr. narma) < lat. inarmare; muc s.f. kvrga, buda (dr., ar., mgl. mciuc) < lat. *matteuca (*mattia);309 arc pl. uri s.n. luk (oruje); luk (deo kruga) (dr. arc) < lat. arcus; sat s.f. strela (dr. sgeat) < lat. sagitta; seta vb. tranz. ustreliti, udariti (gromom) (dr. sgeta) < lat. sagittare; ac s.f. futrola; mahuna (pasulja, graka) (dr., ar., mgl. teac) < lat. theca (< gr. 2Z60);310 scut s.n. tit (dr. scut) < lat. scutum;311 za/zaua/zal s.f. beoug; lanac (dr. za/zaua, gr. biz. .V$) < lat. zava (= lorica);312 adpost s.n. sklonite (dr. adpost) < lat. *addepositum (ad + depositum < depono); aerga vb. intranz., tranz. (pro)juriti; goniti; beati, trati, uriti; lunjati (dr. alerga) < lat. *allargare (ad + largare < largus);313 feree vb. imp. sauvaj (dr. feri vb. tranz. uvati) < lat. *auferire (= auferre);314 nfrunta vb. tranz. suprotstaviti se (dr. nfrunta) < lat. *infrontare (< frons, frontis); mpra vb. tranz. zakoliti, ograditi koljem; zabosti (na kolac) (dr. mpra) < lat. *impalare (in + palare);315 nfie vb. tranz., refl. zabi(ja)ti (se), zabosti (se) (dr. nfige) < lat. infigere; mpune vb. tranz., refl. (u)bosti (se), podbadati (dr. mpunge) < lat. impungere;316 mpine vb. tranz., refl. gurnuti, gurati (se) (dr. mpinge) < lat. impingere; ptruns adv. mera; agst omu pe ptrunsu e nala je oveka po svojoj meri (dr. ptruns, - < ptrunde) < lat. pertundere (< tundere); crunt, - adj. krvav; prek, prgav (dr. crunt) < lat. cruentus (< cruor, -oris); crunta vb. refl. (za)krviti (se) (dr. crunta) < lat. cruentare; ncrunta vb. refl. namrgoditi se (dr. ncrunta) < lat. *incruentare (cf. incruentatus); nfrne vb. tranz. slomiti, pobediti (dr. nfrnge) < lat. infrangere; nvine vb. tranz., intranz. pobediti, pobeivati (dr. nvinge) < lat. *invincere; cueri vb. tranz., refl. okupirati, osvojiti; zauzeti, pokoriti (se) (dr. cuceri) < lat. *conquaerire,317 itd. Magija, religija, praznici, calendar Mnogobrojna je i leksika iz oblasti magije, religije, verskih praznika i kalendara: mgie s.f. magija (dr. magie) < lat. magia < gr. :(\;318 fermec, pl. fermee s.n. bajanje, vraanje (dr. fermec) < lat. *pharmacum (< gr. nVD:6@<); fermeca vb. tranz. bajati, vraati (dr. fermeca) < lat. *pharmacare (< *pharmacum);319 escnta vb. intranz., tranz. vraati, (od)bajati (dr. descnta, ar. discntare) < lat. *discantare (< cantare); zn s.f. vila (dr. zn, st. tosk., st. prov. jana, log. yana vraara, arobnica) < lat. Diana;320 pgn s.m. pagan/in/, bezbonik (dr. pgn) < lat. paganus (< pagus selo); pngi vb. tranz. (o)poganiti (dr. pngni) < lat. paganire;321 cree vb. tranz., intranz., refl. verovati; misliti, initi se; imati versko ubeenje (dr., ar., ir. cred/e/) < lat. credere; creere s.f. vera, religija; uverenje; poverenje (dr. credin) < lat. credentia;322 crue s.f. krst (dr. cruce) < lat. crux, crucem; altar s.n. oltar (dr., ar., mgl.

308 DELL. p. 472; Mihescu, Reconst., p. 569; DELR, 1297, 1298; DA, II, 1, p. 489-490; DLR, VIII, 1, p. 216; DER, p. 419, 590; SDE, p. 307, 505. 309 DELL, p. 390; DELR, 1036; DLR, VI, p. 211; DEX, p. 529; SDE, p. 273; DDA, p. 774; Capidan, Megl., III, p. 186. 310 DELL; p. 690; Mihescu, Infl. gr., p. 46; CADE, p. 1282; DER, p. 829; SDE, p. 444; DDA, p. 1174; Capidan, Megl., III, p. 292. 311 DELL, p. 607; Mihescu, Lg. lat., p. 32; CADE, p. 1128; DER, p. 742; SDE, p. 385. 312 Mihescu, Lg. lat., p. 32, 305; Mihescu, Infl. gr., p. 115-116; CADE, p. 1453; DER, p. 907; SDE, p. 147; DDA, p. 1289. 313 HEM, 1, p. 214-215 (< lat. oppositum < adpositum); DELR, 15 (< lat. ad-oppos/i/tum); DA, I, 1, p. 34-35; DER, p. 7; SDE, p. 20. 314 CADE, p. 487; SDE, p. 455; DA, II, 1, p. 102; Pucariu, LR, I, p. 211-212 (< lat. ferire); DER, p. 325 (< lat. ferire); DDA, p. 113, 351; Capidan, Megl., III, p. 127. 315 DELR, 1325; DA, II, 1, p. 494; DDA, p. 149; Capidan, Megl., III, p. 12. 316 DELL, p. 545-546; Mihescu, Lg. lat., p. 27; DELR, 1469, 1470, 1473; DDA, p. 1120; Capidan, Megl., III, p. 241. 317 DELL, p. 550; Densusianu, ILR, p. 740; DER, p. 257; DEX, p. 776; DDA, p. 183. 318 Mihescu, Infl. gr., p. 54; Mihescu, Lg. lat., p. 71, 308; DELR, 52; DA, I, 1, p. 131.132; DER, p. 22; SDE, p. 28. 319 Mihescu, Infl. gr., p. 51; DELR, 551, 552; DA, II, 1, p. 64-65, 104-105; SDE, p. 453, 455; Graur, Etimologii, p. 93; DDA, p. 540, 544, 672. 320 DELL, p. 171-172; Mihescu, Lg. lat., p. 309; CADE; p. 1456, 1465; DER, p. 915-916; SDE, p. 153, 154; DDA, p. P. 525. 321 DELL, p. 475; Mihescu, Lg. lat., p. 312; DELR, 1308, 1309; DLR, VIII, 1, p. 235-236, 237, VIII, 2, p. 707; SDE, p. 345; DDA, p. 990. 322 DELL, P. 148; Mihescu, Lg. lat., p. 238, 311; DELR, 404, 405; DA, I, 2, p. 886-889, 891-893, II, 1, p. 604-605; SDE, p. 209, 210; Densusianu, ILR, p. 426, 442, 502; Rosetti, ILR, p. 506-507.

35
altar) < lat. altarium; Dumezu s.m. Bog, Gospod-bog (dr. Dumnezu, Dumnezeu, ar. Dumnidz/u/) < lat. Domine deus (< Dominus deus); zu int. bogami, bogati (dr. zu, zeu) < lat. deus;324 nkina vb. tranz., refl. krstiti se (dr. nchina) < lat. inclinare (in + clinare); nkinue s.f. molitva, poklonjenje (dr. mchinciune) < lat. inclinatio, -onis; boeza vb. tranz. refl. krstiti (se), kumovati; nadenuti ime (dr. boteza, ar. ptedzu, mgl. batiz) < lat. baptizare (< gr. $BJ\.T);325 ner s.m. aneo (dr. nger) < lat. angelus (< gr. ((8@H);326 biseric s.f. crkva (dr. biseric, ar., mgl. bsearic, ir. basrica) < lat. basilica (< gr. $F4846 FJ@V);327 ee s.f. zakon(itost) (dr. lege) < lat. lex, legem; pcat s.n. krivica, greh; teta; alost, nesrea (dr. pcat, ar., mgl. picat, ir. pecat) < lat. peccatum;328 pctos, -oas adj. grean, nesrean (dr. pctos) < lat. peccatosus; ajun pl. uri s.n. Badnji dan; dan ranije (uoi praznika); post (dr. Ajun) < lat. *aiunare (Meyer, Philippide, Pascu), eiunare (Pucariu, Candrea-Dens, REW, DAR) ili od *ieiunare (Cipariu) < lat. iaiunus (rekonstruisana forma kod Plauta); ajuna vb. intranz. postiti, gladovati (dr. ajuna) < lat. *aiunare (= ieiunare);329 creag s.f. karneval; zabrana jedenja mesa; posni dani od Boia do Mrsnih poklada kada se ne jede mrsno, tj. meso (dr. /pop./ crneleag) < lat. carne(m)-liga(t); cag, s.n. (pl. ce) mrsni dan/i/ (dr. clegi pl., ar. cleag) < lat. caseu(m)-liga(t) (cf. lat. med. casleu mesec Novembar);330 preot s.m. svetenik (dr. preot) < lat. praebiter, -terum;331 srbtoare s.f. (religiozni) praznik (dr., ar., mgl. srbtoare) < lat. *servatoria;332 sn s.m. sveti; dojka (dr., ar. sn, snt, smt, sum) < lat. sanctus (= (4@H); Sm vb. tranz. i s.n. praznik (dr. Smi). Praznuje se 9. marta 40 sevastijskih muenika; Snt-Mria Sveta Marija (dr. S//nt-Mria) < lat. Sancta Maria; Sn-or Sv. ore, 6. maja (dr. Sn-Gior/d/s) < lat. Sanctus Georgius; Snzee Ivandan (dr. Snziene) < lat. Sanctus Ioannes praznuje se 7. jula; Smedru Sv. Dimitrije (dr. Smedru, Sumedru, ar. Snmedru, Sumedru) < lat. Sanctus Demetrius praznuje se 8. novembra; Sn(n)icoar Sv. Nikola (dr. Sn/n/icoar, Sm/n/icoar) < lat. Sanctus *Nicolas praznuje se 19. decembra; Smpetru Sv. Petar (dr. /pop./ Smpetru, ar. Smketru, Sumketru) < lat. Sanctus Petrus, praznuje 12. jula; Sntoaer Sv. Todor (dr. Sntoader) < lat. Sanctus Theodorus, praznuje se 1. marta;333 snzan s.f. bot. broika (dr. snziana) < lat. sanctus Diana; cunun s.f. venac, kruna (dr. cunun) < lat. corona (< gr. 6@Df<0) ; cununa vb. refl., tranz. (o)venati (se), kumovati; udati, eniti (nekoga) (dr. cununa) < lat. coronare; Pai(i) Uskrs (dr., ar., ir. pati) < lat. pascha (< gr. AVFP);334 Crun Boi (dr., ar., mgl. Crciun) < lat. creatio, -onem;335 Rusae hrianski praznik koji pada 50-og dana posle Uskrsa (dr. Rusalie, /reg./ Rusale, ar. Arusale, gr. biz. D@LFV84 Sv. Trojstvo) < lat. Rosalia (< rosa);336 cumnd s.n. rtva, daa; pomana d cumnd daa sa rtvama (dr. arh. comnd) < lat. commandar (= commendare); cumnda vb. tranz. rtvovati; posvetiti (dr. comnda, /arh./ cumnda, ar. cumndu) < lat. commandare (= commendare);337 mormnt s.n. spomenik; grob(nica) (dr. mormnt, ar., mgl. murmint/u) < lat. monumentum;338 drac s.m. avo (dr., ar., mgl. drac) < lat. draco, dracus (< gr. *DV6T<); an1 adv. prole godine (dr. an1) < lat. anno; an2 s.m. godina; de svake godine (dr., ar., mgl., ir. an2) < lat. annus; lun s.f. mesec (u godini; nebesko telo) (dr., ar. lun) < lat. luna;339 s(p)tmn s.f. nedelja, sedmica (dr. sptmn, ar. stmn) < lat. septimana (= hebdomas);340 dumiec s.f. nedelja (dr., ar., mgl. duminic, it. domenica) < lat. (dies)dominica; lu s.f. ponedeljak (dr., ar., mgl. luni) < lat. lunnis (dies) <
323 DELL, p. 24; Mihescu, Lg. lat., p. 34; DELR, 49; DA, I, 1, p. 124; VII, 2, p. 193-194; DER, p. 21; SDE, p. 25; DDA, p. 138; Capidan, Megl., III, p. 11. 324 Mihescu, Lg. lat., p. 310; CADE, p. 442-443; Densusianu, ILR, p. 856; DDA, p. 507-508. 325 DELL, p. 66; Mihescu, Lg. lat., p. 310; Mihescu, Infl. gr., p. 56; DELR, 168; DA, I, 1, p. 629-630; DER, p. 100; SDE, p. 57; DDA, p. 964; Capidan, Megl., III, p. 36. 326 DELL, P. 32; Mihescu, Lg. lat., p. 310; Mihescu, Infl. gr., p. 56; DELR, 859; DA, II, 1, p. 685; DER, p. 431; SDE, p. 508. 327 Mihescu, Lg. lat., p. 172, 310, 311; Mihescu, Infl. gr., p. 56-57; DELR, 161; DA, I, 1, p. 568-569; DER, p. 85; SDE, p. 52; DDA, p. 625; Capidan, Megl., III, p. 35; Pucariu, St. istr., III, p. 104. 328 Mihescu, Lg. lat., p. 312; DELR, 1296; DLR, VIII, 1, p. 216-219; DER, p. 590; SDE, p. 845; DDA, p. 971; Capidan, Megl., III, p. 220; Pucariu, St. istr., III, p. 126. 329 DELR, 31 (< lat. *ajunare = ejunare + jajunare); DA, I, 1, p. 80; CADE, p. 27 (< lat. *ajunare < *ejunare); DER, p. 15; SDE, p. 20; DDA, p. 123. 330 Mihescu, La romanit, p. 298. 331 DELL, p. 534; Mihescu, Lg. lat., p. 312; Mihescu, Infl. gr., p. 58; DELR, 1441; DLR, VIII, 4, p. 1320; DER, p. 662; SDE, p. 331; DELROM, p. 193; DDA, p. 1009. 332 DELL, p. 619-620; CADE, p. 1102-1103, 1138; DER, p. 749; SDE, p. 376; DDA, p. 1058; Capidan, Megl., III, p. 257. 333 O svim verskim praznicima koji poinju Sn- i Sm- < lat. sanctus vidi: Mihescu, Infl. gr., p. 58, 65; CADE, p. 1158-1159; DER, p. 761; DDA, p. 1094, 1095, 1117-1118, 1133, 1134; Capidan, Megl., III, p. 270. 334 DELL, p. 486; Mihescu, Infl. gr., p. 58; DELR, 1352; Rosetti, ILR, p. 139; DER, p. 607; DDA, p. 950; Capidan, Megl., III, p. 217; Pucariu, St. istr., III, p. 127. 335 Densusianu, ILR, p. 251-252; DA, I, 2, p. 866-867; Rosetti, ILR, p. 618-624; Graur, Etimologii, p. 78-80; DLRV, p. 91; DELROM, p. 57; DER, p. 246; SDE, p. 214; DDA, p. 363, 384; Capidan, Megl., III, p. 80. 336 DELL, P. 577; Mihescu, Lg. lat., p. 35, 237, 309; Rosetti, ILR, p. 622; DER, p. 710; SDE, p. 363; DDA, p. 217. 337 DELL, p. 382; Mihescu, Lg. lat., p. 313; DELR, 286; DA, I, 2, p. 674-675; DER, p. 224; SDE, p. 195; DDA, p. 405. 338 Mihescu, Lg. lat., p. 182, 215, 313, 314; DELR, 1153; DLR, VI, p. 874-875; DER, p. 538; SDE, p. 265; DDA, p. 783, 816, 836; Capidan, Megl., III, p. 199. 339 Za godinu i mesec vidi: DELL, p. 373; Mihescu, Lg. lat., p. 282; DELR, 1018; DER, p. 489; SDE, p. 241; DLRV, p. 117; DELROM, p. 128. 340 DELL, p. 615; Mihescu, Lg. lat., p. 282; CADE, p. 1101; DER, p. 721; SDE, p. 415; DDA, p. 1090, 1113, 1118.

323

36
lunae dies; mar s.f. utorak (dr. mari, ar., mgl. mar) < lat. Martis (dies); mercur s.f. sreda (dr. miercuri, /reg./ mercuri) < lat. Mercuri(i) (dies); jo s.f. etvrtak (dr., mgl. joi) < lat. Jovis (dies); vier s.f. petak (dr. vineri) < lat. Veneris (dies); smbt s.f. subota (dr., ar. smbt) < lat. vulg. sambata (II vek) < lat. sabbatum (= sambatum)(< gr. FV$$J@<);341 cindar s.m. kalendar (dr. /arh./ crindar) < lat. calendarius, -a, -um; furar s.m. februar (dr. /pop./ furar) < lat. febr(u)arius; mart s.m. mart (dr. /arh., pop./ mar) < lat. martius (mensis); prior s.m. april (dr. prier) < lat. aprilis; ma s.m. maj (dr. mai) < lat. maius; gustor s.m. avgust (dr. agust) < lat. a(u)gustus; imia s.f. jutro (dr., ar. dim/i/nea, mgl. dimineatsa) < lat. dis + *manitia;342 sar s.f. vee (dr. sar, sear) < lat. sera; trzu adv. kasno (dr. trziu, ar. trdziu) < lat. *tardivus (< tardus); impuriu adv. rano (dr. timpuriu) < lat. *temporivus (< tempus, -oris),343 itd. ZAKLJUAK Zakljuio bih da se na dananjem prostoru istone Srbije u vizantijskim, latinskim i drugim izvorima, kao i u obimnoj literaturi, koju smo tek dotakli, Vlasi (Rumi) pominju od XI veka do danas, ali se i u susednoj Dakiji, dananjoj Rumuniji, neosetno (...) obrazovalo romansko etniko jezgro u Karpatima gde hronike pominju Vlahe jo u X veku...344, ili kao to ve u X veku istorijski izvori zatiu veliku skupinu Vlaha u dananjoj Tesaliji u Grkoj...,345 to donekle govori u prilog tezi da je prvobitna postojbina Rumuna mogla biti na prostoru od Karpata preko Timoka-Osogova-are do brdskih predela Tesalije.346 Bilo da se pominju na levoj ili desnoj obali Dunava, Vlasi su sebe u meusobnoj komunikaciji na maternjem jeziku uvek nazivali Rumuni (Rumi), a njihov maternji jezik bio je rumunski jezik kojim su se koristili i njihovi preci jo od VII-VIII veka, kako kae rumunski istoriar i veliki poznavalac balkanskih Vlaha Silviu Dragomir. Zavrio bih reima Pavla Ivia: Sloveni nisu zatekli Balkansko poluostrvo nenaseljeno, a nisu mogli ni istrebiti starosedeoce bez ostatka. Iskustvo ne samo tih najstarijih vremena nego i mnogo novijih, potvruje da se u sluajevima velike kolektivne opasnosti svet sliva u zbegove, i to dvojake: ili iza tvravskih zidova, ili u nepristupane ume i gudure. Na tim stranama treba da traimo kontinuitet egzistencije naih predslovenskih predaka, iji je udeo u naem biolokom poreklu vrlo znatan, moda ak i vei od slovenskog.347

SLAVOLJUB GACOVI, PhD FROM LATIN TO ROMANIAN I would like to conclude that in the area of today's Eastern Serbia, according to Byzantine, Latin and other sources, as well as the abundant references that we have merely glanced upon, Vlachs (Rumi) have been mentioned since the 11th century until these days. Also, in the neighbouring Dacia, todays Romania, a Roman ethnic core had gradually formed in the Carpathians, where chronicles mention Vlachs as early as in the 10th century, or as historical sources from the 10th century mention a large population of Vlachs in todays Thessalia in Greece, which partly confirms the thesis that the original native land of the Romanians could have been located in the area starting from the Carpathians, across the Timok-Osogovo-ara line, reaching as far as the hilly parts of Thessaly.

O nazivima dana u sedmici vidi: DELL, P. 585; Mihescu, Lg. lat., p. 66; DER, p. 757; SDE, p. 414; DDA, p. 104. DELL, p. 383; Mihescu, Lg. lat., p. 265; DELR, p. 1116-1118; DLR, VI, p. 686-687; SDE, p. 270; Densusianu, ILR, p. 443, 473; DDA, p. 470, 471; Capidan, Megl., III, p. 109, 181; Pucariu, St. istr., III, p. 110. 343 DELL, p. 682; CADE, p. 1298; A. Graur, Corections roumaines au REW, dans BL, V, 1937, p. 115 (= Graur, Corrections REW); DER, p. 839; SDE, p. 425; DLR, XI, 2, p. 265-266; DDA, p. 1180; Capidan, Megl., III, p. 294. 344 P. Ivi, Srpski narod, 10. 345 Ibid, 26. 346 Ibid, 25-26: U samoj stvari, pitanje prvobitne postojbine Rumuna spada u sporne probleme istorijske i jezike nauke. Jasno je toliko da su Rumuni potomci romanizovanog stanovnitva koje je preivelo slovensku invaziju, i to u nekom regionu koji nije odve prostran, jer se sve rasute grane rumunskog etnikuma u odnosu na druge romanske jezike odlikuju vrlo izrazitim zajednikim jezikim osobinama koje su mogle nastati samo u tesnoj zajednici. Meutim, nije sasvim izvesno koje je to podruje bilo kolevka rumunskog naroda. Na prvi pogled izgleda sasvim logino da je to bila sama Rumunija. Takvo miljenje, uostalom, postoji u nauci, naroito meu rumunskim istraivaima. Pa ipak, tom se shvatanju suprotstavlja argument da su Rimljani vladali Dakijom srazmerno kratko, oko 165 godina (106-271. nae ere), dok su dananja Srbija i Bugarska provele vie od pet stolea pod rimskom vladavinom, to je davalo daleko bolju mogunost za potpuniju romanizaciju. Naroito je kompaktan morao biti ivalj latinskog jezika u limesu du Dunava, posle gubitka Dakije. Vrlo su bogata svedoansta o postojanju mnogobrojnih rimskih gradova i tvrava u toj oblasti, od Beograda pa sve do Dobrude. S druge strane, nije verovatno da je Dakija ikada bila temeljito romanizovana, a ni da je stanovnitvo latinskog jezika, ukoliko ga je bilo u njoj, ostalo tamo i posle povlaenja legija na junu stranu Dunava 271. godine. Zbog svega toga veina nerumunskih ispitivaa sklona je tome da poreklo Rumuna trai u rimskoj provinciji Meziji koja je zahvatala pored ostalog istonu Srbiju i severnu Bugarsku. injenica da Rumuni stvarno ive u Dakiji, a ne u Meziji, tu ne dolazi u obzir kao protivargument. 347 Ibid, 23-24.
342

341

37
Both on the left and on the right bank of the Danube, the Vlachs always internally called themselves Romanians (Rumi), and their native language was Romanian, which was used by their ancestors as early as from the 7th and 8th centuries, according to the Romanian historian and expert on Balkan Vlachs Silviu Dragomir. I would like to conclude quoting Pavle Ivi: The Slavs did not find the Balkan peninsula uninhabited, nor could they have exterminated all natives, without a trace. The experience from those ancient times, as well as the modern ones, confirms that people, when faced with danger, take two kinds of refuge: either behind the walls of fortifications, or into inaccessible forests and glens. This is where we should be looking for the continuity of existence of our pre-Slavic ancestors, whose contribution to our biolgical identity is considerable, perhaps even greater than the Slavic.