YERLERNDE AYDINLATMA

Esin A. Krk1, lknur akar1, Serap Zeyrek1 1 Sal ve Gvenlii Uzman, Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl (SGM)

yerlerinde gvenli bir alma ortam salanmasnda, grsel ilerin kolaylkla yaplmasnda ve uygun bir gr alan oluturulmasnda en nemli faktrlerden biri aydnlatmadr. Gvenli alma ortamnn salanmas en nemli nceliklerden biridir ve i gvenlii koullarnn iyiletirilmesi iyerindeki tehlikelerin grnr klnmas ile salanacaktr. Aydnlatmann grsel etkisinin yannda alann kendini iyi hissetmesi, moralinin yksek olmas ve yorgunluk hissetmemesi gibi biyolojik ve psikolojik etkileri de bulunmaktadr. yerlerinde aydnlatma i verimini de ok byk lde etkilemektedir. Aydnlatma ncelikle, yaplan i ve ilemlerde tm detayn grlebilmesi iin gereklidir. sal ve gvenlii asndan ise aydnlatmann iin uygulanan kalite standartlarnn gerektirdii ekilde yaplmasn ve hata oranlarnn azaltlmasn salamasnn yannda i kazalarnn nlenmesinde de byk bir etkisi bulunmaktadr. Aydnlatma asndan uygun alma ortam salanrken mmkn olduu lde gn ndan faydalanlmaldr. Bunun mmkn olmad durumlarda ilerleyen blmlerde bahsedilen aydnlatma kriterlerine uygun bir yapay aydnlatma sistemi kurulmaldr. Gn ve yapay aydnlatma sistemlerinin birlikte, dengeli olarak kullanlmas uygulanabilirlik asndan en uygun zmdr. Aydnlatma Kriterleri 1.Aydnlatma iddeti (Illuminance): Bir yzeye den k miktarna aydnlatma iddeti denir. Aydnlatma iddetinin birimi lkstr. 1 lks = 1 lmen/ m2 (lmen lminesans ak birimidir) Aydnlatma iddeti ak havada gndzleri 2.000-100.000 lks arasnda, geceleri ise 50-500 lks arasnda deimektedir. TS EN 12464 nolu Ik ve Iklandrma - Mahallerinin Aydnlatlmas - Blm 1: Kapal Alandaki Mahalleri standarttnda belirtilen iyerlerindeki baz alanlarda ve ilerde gerekli aydnlatma iddeti deerleri aadaki tabloda verilmektedir.

Tablo 1. yerlerinde baz alanlarda ve ilerde gerekli aydnlatma iddeti deerleri Aydnlatma iddeti (lks) Koridorlar ve depolama alanlar Ofis almalar Yzey hazrlama ve boyama Montaj, kalite kontrol ve renk kontrol 100 500 750 1000

2. Lminesans: Lminesans bir yzey tarafndan yansyan ya da emilen k miktardr. Birimi Kandela (cd) / m2dir. Duvarlar, mobilya ve dier nesnelerde grnen k bu yzeylerin yanstma ve absorbe etme zelliine baldr. 300 lks aydnlatma iddetine sahip bir ofiste bulunan baz nesnelerin lminesans deerleri rnek tekil etmesi iin aada verilmektedir; Tablo 2. Lminesans Deerleri Lminesans Deerleri Cam yzeyler 1000-4000 cd / m2 Masa zerindeki beyaz kat 70-80 cd / m2 Masa yzeyi 40 -60 cd / m2 65 watt gcndeki floresan bir lambann lminesans deeri 10.000 cd / m2 dir. 3. Yanstma oran (Reflectance): Farkl yzeyler gelen farkl bykllerde absorbe eder. Koyu renk bir yzey ak renk bir yzeye gre daha fazla k absorbe eder, yani daha az k yanstr. Yanstma oran yansyan n gelen a orandr. Aydnlk iddeti ve lminesans deerleri ile yanstma oran hesaplanabilir. Yanstma oran (%)= (Lminesans/Aydnlatma iddeti)* * 100 Aydnlanma dalmnda etkili olan yzeylerin yansma oranlar TS EN 12464 nolu standartta verilmitir. Tablo 3.Aydnlanma dalmnda etkili olan yzeylerin yansma oranlar Yansma Oranlar* Tavan Duvarlar alma yzeyleri Zemin 0,6 0,9 0,3 0,8 0,2 0,6 0,1 0,5

*Yansma oranlar hesaplanrken siyah rengin 0,1 ve beyaz rengin 1 yansma oranna sahip olduu varsaylmtr.

4. Dorudan ve Dolayl Aydnlatma (Direct Indirect Lighting): Dorudan aydnlatma bir yzeyin bir kaynaktan dz bir hat zerinde gelen k nlar ile aydnlatlmasdr. Dorudan aydnlatma lokal olarak yksek lminesans oluturmakla birlikte n geli ynnde bulunan nesnelerin arkasnda koyu glgeler oluturmaktadr. ok yksek lminesans gzde kamama (glare) yaratr, rahatszlk vericidir. Dorudan aydnlatma iyerlerinde sadece iki durumda tavsiye edilir: aydnlatma iddeti rlatif kamama yaratmayacak kadar yksek olmas ya da yaplan iin gerektirmesi halinde. Dorudan aydnlatma iyerlerinde zellikle kalite kontrol ileri gibi yksek dzeyde grnrlk gerektiren iler iin kullanlmaktadr. Dolayl aydnlatma k aksnn en az %90nn tavana veya duvarlara datan ve bu yzeylerden geri yansyan k ile aydnlatmadr. Enerji verimlilii asndan duvarlar ve tavann ak renklere boyanm olmas gerekmektedir. Dolayl aydnlatmada dank k olumakta ve glgeler olumamaktadr. Genelde yksek aydnlatma iddeti yaratarak kamama riskini en aza indirir ancak ofislerdeki parlak duvar ve tavanlar ekranlar yzeyinde yansmaya neden olarak rlatif kamama oluturabilir. yerindeki kapal ortamlarda dorudan ve dolayl n iyi dengelenmi olmas gerekmektedir. 5. Gz Kamamas: Gz kamamas dorudan (dolaysz) veya yansyarak (dolayl) gelen ktan kaynaklanabilir. Dolaysz gz kamamas (glare) k kaynana direkt bakldnda oluur ve yaplan grsel alma nemli lde olumsuz olarak etkilenir. Dolayl gz kamamas (flicker) ok gl yanstc yzeylerden n yansmas sonucu oluur ve yaplan ii olumsuz etkiler. Bu nedenle iyerlerinde gz kamamasna neden olacak durumlar azaltlmaldr. Gz kamamasn nlemek iin k kaynann nne perdeleme dzenekleri yerletirilebilir. 6.In Renk Scakl (Colour Appearance): In renk scakl, bir k kaynandan yaylan grnr ktr. In renk scakl scak, orta ve souk olarak e ayrlmaktadr. In tayfsal kompozisyonu gz nne alndnda scak k daha fazla krmz k bileenlerinden olumaktadr ve birok insan tarafndan huzurlu ve konforlu bulunmaktadr. Orta k tayfsal kompozisyonda daha az krmz k bileenlerinden olumakta ve daha souk ve beyaz grnmektedir. Souk k tayfsal kompozisyonda en az krmz k bileeni ieren ktr ve 1000 lksn altnda ok souk ve rahatsz edici gzkmektedir. In renk scakl seimi daha ok psikolojik ve estetik bir konudur. TS EN 12464 nolu standartta n rengi, rengin scakl ile tanmlanmtr.

Tablo 4. In renk scakl ile ilikili K cinsinden renk scakl deerleri In Renk Scakl likili Renk Scakl (K) Scak Orta Souk 3300 K alt 3300 ve 5300 K aras 5300 K st

7. Renk Yanstma (Colour Rendering): Bir lambann renk yanstma indeksi evrenin, nesnelerin ve insan derisinin ne kadar doal ve doru bir ekilde betimlendiini gstermektedir. Renk yanstma indeksinin mmkn olan en yksek deeri 100dr ve renk yanstma kalitesi azaldka azalmaktadr. 8. Gn (Daylight): yerlerinde gn ndan mmkn olduu lde faydalanmak gerekmektedir. Gn nn insanlar zerinde birok olumlu etkisi bulunmaktadr. Bir neden, yapay aydnlatmaya gre daha fazla aydnlatma iddetine ulalmasdr. Gneli bir gnde ak havada aydnlatma iddeti 100.000 lks, glgede ise 10.000 lks olmaktadr. Yapay aydnlatma ile ise iyerlerinde genellikle 500 lks civar aydnlatma iddetine ulalmaktadr. Gn yapay aydnlatmaya gre daha iyi renk yanstmaya sahiptir. Gn nn seviyesi ve tayfsal kompozisyonu da gn iinde deitiinden bu dinamik yapnn alanlar canlandrc bir etkisi vardr. Ayrca gn ndan kaynaklanan dorudan gz kamamas yapay a gre daha az rahatsz edicidir. Ancak gn nn tm iyerlerinde ve tm zamanlarda yeterli miktarda olmamas nedeniyle iyerlerindeki aydnlatmann uygun olarak seilmi yapay k ile desteklenmesi gerekmektedir. yerlerinde aydnlatmann uygun bir ekilde salanp salanmadnn belirlenmesi iin aadaki parametreler gz nne alnmaldr; alma alanndaki aydnlatma iddeti seviyesi, alma alannda bulunan parlak yzeylerin dalm, ekipmanlarnn ve alan nesnelerin bykl, yeri ortamnda bulunan nesnelerden n ne kadar yansd, yerindeki nesneler ve evresindeki alan/arka plan arasndaki kontrast oran, alma ortamnda grlmesi gereken nesnelerin ne kadar zamanda fark edildii, alann ya.

alann ya uygun aydnlatma iddeti seviyesinin belirlenmesinde nemli bir parametredir. Standartlarda bahsedilen deerler gen alanlar zerinden belirlenmitir. Buna gre 20-25 ya arasndaki alann ihtiya duyduu aydnlatma iddeti arpann 1 kabul edersek; 40-50 ya iin 1,2 51-65 ya iin 1,6 65 ya zeri iin 2,7 kabul edilir.

rnein yaplan ie gre standartta verilen aydnlatma iddeti 200 lks ise bu deer 40-50 ya aras alanlar sz konusu olduunda 240 lks olmaldr. yerinde Aydnlatma ve Kazalar Aydnlatma iddeti ve iyerindeki dalmnn alann grsel bir ii ne kadar hzl, gvenli ve rahat alglayp gerekletirdiinde byk bir etkisi vardr. Aydnlatma iddeti arttka yaplan iin ince detaylarnn fark edilmesi o kadar kolay olmaktadr. Bu konuda yaplan almalar, yksek aydnlatma iddetinin konsantrasyon ve motivasyonunun artmasna ve bunun alann performansnn %50 orannda artmasna sebep olduunu gstermektedir. alann hata yapma oran azald iin, yksek aydnlatma iddeti olan iyerlerinde i kazalar da azalmaktadr. kazalarnn byk bir oran aydnlatma iddetinin 200 lks den az olduu iyerlerinde gereklemektedir. Amerikan Ulusal Gvenlik Konseyinin raporuna gre kt aydnlatma tm i kazalarnn %5inin sebebidir ve bu oran kt aydnlatmadan kaynaklanan gz yorgunluu ile birlikte deerlendirildiinde i kazalarnn %20sine ulamaktadr. 1950lerde Amerikada ar sanayi endstrisinde bir fabrikada aydnlatma alannda yaplan iyiletirme almalar i kazalar ve aydnlatma arasndaki ilikiyi gstermektedir. Bu almada fabrikadaki montaj hattnda aydnlatma iddetinin 200 lkse ykseltilmesinden sonra kaza orannda %32lik bir d salanmtr. Bir sonraki adm olarak kontrast azaltmak ve daha dengeli bir aydnlatma salamak iin duvarlar ve tavan ak renge boyanmtr. Bunun sonucunda kaza orannda ek olarak %16,5luk bir azalma gzlenmitir. Benzer almalar ngiltere ve Fransada yaplm ve zellikle tersaneler, dkm sanayi, byk montaj hatlar ve atlyelerde i kazarlarnda byk azalma gzlenmitir. yerinde Aydnlatma ve Verimlilik yerlerinde aydnlatmada yaplan iyiletirmelerden sonra verimliliin arttna dair birok alma bulunmaktadr. Bu art, iin grsel adan daha hzl yaplmas eklinde olan direkt etki ve gz yorgunluun azaltlmas eklinde olan dolayl etkiden kaynaklanmaktadr. Yaplan bir almada balangta 100 lksten az aydnlatma iddetine sahip 15 iyerinde aydnlatma iddetindeki art sonucunda verimlilikte %4 - %35 orannda art gzlenmitir. Amerikada pamuk eirme fabrikasnda yaplan baka bir almada ise aydnlatma iddeti 170 lksden 340 lkse karldnda retim %5 orannda artm ve ayn zamanda hatal retim ok byk lde azalmtr. Sonu olarak toplam maliyet %27,5 orannda azalmtr. Bu sonular ynetimi aydnlatma alannda daha fazla iyiletirmeye sevk ederek aydnlatma iddeti 750 lkse karlmtr. Bunun sonucunda ise retim balang deerine gre %10,5 artm ve hatal rnlerden kaynaklanan maliyet %40 orannda azalmtr. Aydnlatma iddeti ve verimlilik bir noktaya kadar doru orantl olmakla beraber 1000 lksn zerindeki aydnlatmalarda yansmalar, koyu glgeler ar kontrast ve gz kamamas oluumu nedeniyle bu deerin zerindeki aydnlatma iddetinin olumsuz etkilere sebep olduu bilinmektedir. alanlarn en ok tercih ettii aydnlatma iddeti deeri 400-850 lks arasndadr.

Benzer almalar ngiltere, Fransa, Almanya ve dier baka lkelerde yaplmtr. Aydnlatma iddetindeki art sonucunda verimlilikte artma, hatal rnlerde ve i kazalarnda azalma grlmtr. REFERANSLAR 1. Kroemer K.H.E, Grandjean E. (2005). Fitting the Task to the Human, 5th Edition, Taylor and Francis, London 2. Weston H.C. (1962). Sight Light and Work, 2nd Edition, H.K Lewis & Co. Ltd., London 3. Calleja A.H., Perez F.R., Conditions Required For Visual Comfort, ILO Encyclopedia 4. Smith N.A., General Lighting Conditions, ILO Encyclopedia 5. TS EN 12464 nolu Ik ve Iklandrma - Mahallerinin Aydnlatlmas - Blm 1: Kapal Alandaki Mahalleri Standart