BOYA SEKTRNDE SOLVENT KULLANIMI: GVENL AISINDAN TEHL KELER VE ALINMASI GEREKEN NLEMLER Esin A.

A. KRKa a Sal ve Gvenlii Uzman, Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl, Ankara ekarakilic@csgb.gov.tr

ZET Dier maddeleri fiziksel olarak zebilen maddeler anlamna gelen solventler, gerek sanayi rnlerinin retiminde ara rn, gerekse gnlk yaamda son rn olarak yaygn ekilde ve yksek miktarlarda tketilmektedir. Solventler boya, cila, yaptrc gibi kimyasal maddelerden, ayakkab ya da mobilya gibi son rnlerin retimine kadar ok eitli alanlarda kullanlmaktadr. Solventlerin bu ekilde yaygn olarak kullanlmas solventlere ya da solvent buharlarna maruziyeti kanlmaz klmaktadr. yerlerinde solventlere bata solunum ve deri temas yoluyla yksek dzeyde ve uzun sreli maruziyet sz konusu olmaktadr. Solventler salk asndan tehlikelere sebep olmakla birlikte yanc, uucu, kolay buharlar zellie sahip olduklarndan iyeri ortamnda solvent buharlarnn patlayc karmlar oluturma ihtimali ok yksektir. yeri ortamnda bulunan solventler yangn ve patlamalara neden olabilmektedir. Solventlerin en yaygn olarak kullanld sektrlerden biri de boya sektrdr. Boyann bir bileeni olan solventler boyann akma direncini ayarlamak ve reineyi zelti haline getirmek iin kullanlr. Bu almada, solventlerin boya sektrnde kullanm, i gvenlii asndan solventlerin tehlikeleri ile solventlerin gvenli kullanm ve depolanmasna ilikin nlemler hakknda bilgiler yer almaktadr.

1.G R Solventler dier maddeleri fiziksel olarak zebilen daha dar bir tanmla gaz, sv ve kat haldeki dier maddeleri zen organik ve inorganik svlardr. znme srasnda ne solvent ne de znen kimyasal bir deiiklie girer.[1] Organik ve inorganik solventler mevcuttur. Amonyak, karbon dioksit, fosfor tribromr ve su inorganik solventlerdir. Karbon ieren solventler ise organik solventler olarak adlandrlmaktadr. Organik solventlere rnek olarak hidrokarbon solventler, alkoller, eterler, esterler, aminler verilebilir. Solventler endstride eitli amalarla kullanlrlar. Boya ve matbaa mrekkebi yapm, tekstilve kat sanayiinde elyafn yaylabilir bir hamur haline getirilmesi, baz kat maddelere, ekil alabilir plastik hamur zelliini kazandrma, ya ekstraksiyonu, metallerin yal maddelerden artlmas, kuru temizleme ileri, kimyasal maddeleri zerek etkilemelerini salayacak reaksiyon ortamnn oluturulmas en ok kullanld ilerdir. Solventlerin en yaygn olarak kullanld sektrlerden biri de boya sektrdr. Solventler boyada boya retimini ve boyann uygulanmasn kolaylatrmak iin kullanlmaktadr. 2.BOYA SEKTRNDE SOLVENT KULLANIMI 2.1 Boyann Yaps Boya bir balayc iine katlm deiik maddelerin bir araya gelmesinden oluan bileik bir malzemedir. Boyann ieriini balayc, pigment, solventler ve dier katk malzemeleri oluturur. [2] Boyann bir bileeni olan solventler boyann vizkozitesini ayarlamak, kat veya ok kaln olan reineyi zelti haline getirmek bylece boya retimini ve boyann uygulanmasn kolaylatrmak iin kullanlmaktadr. Solventler uucudur, boya tabakasnn bir paras olmazlar. Solventler akcl ve boyann uygulanma zelliini ve boyann sv haldeki kararln etkiler. Solventlerin temel

fonksiyonu boyadaki uucu olmayan bileenler iin tayc olmaktr. Boyann iindeki solvent buharlatktan sonra boyann geri kalan ksm yzeye sabitlenir. Solvent bazl boyalar eitli solvetlerin kombinasyonunu ierebilirler, rnein alifatik, aromatik, alkoller ve ketonlar gibi. [2] Pigmentler boyaya renk, rtclk zelliklerini veren ve boyann katlamasna yardmc solventlerde ve balayclarda znmeyen tanecikli katlardr. Balayc ya da reine, pigment ve dolgu maddelerinin iinde homojen olarak dald ve boyann film oluturan bileenidir. Balayc yapmay salar, pigmentleri birbirine balar ve kalclk, esneklik ve sertlik gibi boyann birok zelliini etkiler. [2] Boyadaki bu temel bileenin yansra boyann yzey gerilimini, akkanlk zelliklerini, bitmi haldeki grnmn ya da UV nlarna diren veya bakteri oluumunu engelleyici vb. zellikleri salamak iin baka katk maddeleri de eklenebilir. [2] 2.2 Boyada Kullanlan Solventler Boyada kullanlan solventlerin birinci grevi boyaya srlebilir veya pskrtlebilir bir kvam salamak ve boyann uygulanmasndan sonra uup giderek boyann yzeye ince bir tabaka halinde yapmasn salamaktr. Bunun dnda solventler boyay oluturan deiik organik bileenlerin birbirleri iinde znmelerini, boyann dzlenmesini, kuruma zamann ve yzeye yapma kuvvetini etkiler. [2] Reineye konulan bir solvent nce zincirler arasna girerek zincirleri birbirinden ayrmaya alr. Biraz daha solvent eklenince zincirler birbirinden iyice uzaklarlar. Bunun sonucu olarak da kenetlenmi zincirler birbirlerinden ayrlrlar ve viskosite hzla der. [2] Boya sanayisinde en ok kullanlan solventler hidrokarbon solventlerdir. Hidrokarbon solventler hem ucuz olmalar hem de ya, alkit, vernik ve dier reineleri iyi zmeleri nedeniyle tercih edilir.[2] Hidrokarbon solventler grubundan alifatik hidrokarbonlardan nhekzan ve n-heptan, aromatik hidrokarbonlardan ise toluen, ksilen ve etilbenzen en ok tercih edilen solventlerdir. Bunlarn yansra halojenlenmi hidrokarbon solventler, alkoller, ketonlar, esterler ve eterler de boya retiminde kullanlrlar.

Gemite boya sanayisinde aromatik hidrokarbon solventlerden benzen ok yaygn olarak kullanlmaktayd. Kanserojen olmas nedeniyle benzen kullanm nadir grlmektedir. Gnmzde aromatik hidrokarbon solvent olarak en yaygn olarak kullanlanlar; toluen ve ksilendir. Toluen daha kolay bulunabildii iin ksilenden daha ok kullanlr. Aslnda birini dierinin yerine kullanmak genel olarak bir sorun karmaz. Toluen ve ksilen dnda az da olsa kullanlan dier aromatik solventler; n-propil benzen(kmen), n-btil benzen ve izobtil benzendir. Aromatik solventler alifatik solventlere gre ok yksek zc gce sahiptir. [2] Alkoller, esterler, glikol esterleri ve asetatlar ve ketonlar oksijenli solventler grubunda olup boya sektrnde hidrokarbonlarda znmeyen reineleri zmek iin kullanlmaktadr. Oksijenin bulunmas nedeniyle polar zellik kazanan solventin zclk kuvveti ykselir. Ancak oksijenli solvetler hidrokarbonlardan daha pahal olduklar iin sanayide kullanm hidrokarbonlara gre daha azdr.[2] Alkoller arasnda zc gc en yksek olan metanol toksik etkisi ve ok abuk buharlamas nedeniyle ok fazla kullanlmaz. Boya sanayisinde etanoln de kullanm yaygn deildir. Glikol eterleri ve asetatlar ya, doal reine, alkit akrilik, nitroselloz, etil selloz, polistiren, polivinilasetat gibi polimerleri zmede kullanlr. Etilen glikoll rnlere toksik olmalar sebebiyle son yllarda ilgi azalmtr, propilen glikol trevlerine ilgi artmtr.[2] Ketonlar grubundan aseton ok iyi bir zc olmasna karn yksek buharlama hz nedeniyle pek tercih edilmemektedir. Metil etil keton ana zc olarak lake boyalarda kullanlmaktadr. zclk gc asetona yakndr ve ondan daha yava buharlar. 2.3 Boya Sektrnde Gvenlii Boya fabrikalarnda veya imalathanelerde olan kazalarn ok byk bir ksm solventlerin sebep olduu yangnlar ve patlamalardr. Solventler hidrokarbon esasl kolay buharlaabilen kimyasallar olduu iin kolay yanarlar, patlayabilirler ve az veya orta iddette toksiktirler. Boya sanayisinde kullanlan solventlerin kuvvetli zc olmalar yannda aranan dier nemli zellikleri de tutuma, patlama ve toksik etkilerinin dk olmalardr. [2]

Solventler aada belirtilen zellikleri nedeniyle iyeri ortamnda i gvenlii asndan tehlikelidir. Solvent buharlarnn iyeri ortamnda bulunmas patlamaya neden olabilir. Bir patlamann ya da yangnn olabilmesi iin bileenin olmas gerekmektedir; yanc buharlar (solvent buharlar), oksitleyici (genellikle havada bulunan oksijen) ve bir alev kayna. Bir maddenin yanc zellie sahip olabilmesi uuculuuna ve patlama snrlarna baldr. [3] Belli scaklk derecesinde, buhar basnc yksek olan bir maddenin uuculuu, dierlerine gre daha fazla demektir. Solventler genel olarak ok uucu kimyasallardr. Yanc bir sv olan solvent buharlar hava ile belli konsantrasyonlarda karmlar oluturduunda ve alev kaynann bulunmas halinde hzl bir yanma ve patlama gerekleebilir. Bu belirli buhar/hava konsantrasyonu parlayclk aral veya patlama aral olarak adlandrlr. Parlayclk aralnda karm alev alrsa parlama ya da alev oluumu olabilir. Parlayclk aralnn snrlar Alt Patlama Limiti (LEL) ve st Patlama Limitidir (UEL). Alt patlama limiti buhar/hava karmnn yanc olduu havadaki en dk buhar konsantrasyonudur. st patlama limiti buhar/hava karmnn yanc olduu havadaki en yksek buhar konsantrasyonudur. LEL/UEL buharn havadaki hacimsel yzdesi olarak ifade edilir. LEL ve UEL verileri aksi belirtilmedike normal scaklk ve basn deerlerinde belirlenmitir. Parlayclk Limitleri basn ve scaklk deiimi ile deiebilir. Genellikle scaklk art LELi drken, UELi ykseltir. [3] Tablo 1: Baz Solventlerin Parlama Noktalar, Patlama Snrlar, Kendiliinden Alev Alma Scaklklar [3] Parlama Noktas (C) Benzen Toluen o-ksilen m-ksilen -11.0 4.4 17.2 28.9 Alt Patlama Snr (v/v %) 1.3 1.27 1.1 1.1 st Patlama Snr (v/v %) 7.9 7.0 7.0 6.4 Kendiliinden alev alma Scakl (C) 560 535 465 525

p-ksilen n-pentan n-heptan n-hekzan n-oktan White Spirit

27.2 -49.4 -3.9 -21.7 13.3 38

1.1 1.4 1.0 1.2 1.0 0.8

6.6 8.3 7.0 7.7 6.5 6.5

466 285 215 233 210 -

Parlama noktas, yanc svlarn snflandrlmas iin daha genel olarak kullanlr. Bir solventin kaynama noktas arttka parlama noktas da artar. Parlama noktas, svnn havada alev kayna ile karlatnda, alevlenecek bir yanc buhar karm oluturmasna kadar stldndaki scaklk deeri olarak tanmlanmaktadr. Parlama noktasndaki scaklkta srekli yanma gereklemez. Bu durum daha yksek bir scaklk olan yangn noktasdr. Parlamann gerekletii scaklk LEL deerine karlk gelen scakla ok yakndr. Bu nedenden dolay birok durumda bir maddenin parlayclk zellii deerlendirilirken parlama noktas alt parlayclk snrndaki scaklk yerine kullanlr. Parlama noktas dk olduka, maddenin uuculuu, dolaysyla potansiyel tehlikesi daha yksek olur. [3] Kendiliinden alev alma noktas, solventlerle yksek scaklklarda almann gerektii proseslerde nem kazanr. Eer scaklk yeterince yksekse havadaki solvent buhar karm alev kayna olmadan kendiliinden alev alr. Kendiliinden alev alma noktas, yanc buhar ve hava karmnn alev kayna olmadan alevlendii minimum scaklktr. Genellikle kendiliinden alev alma scakl kimyasaln kaynama noktasnn epeyce zerindeki bir scaklk deeridir.[3] Solventlerin kendiliinden yanma scakl ok yksektir. Boyann depoland ve kullanld koullarda kendiliinden parlama olay pek grlmez. Yalnz yanc yzeyler zerine srlen alkit boyalarnda havann oksijeni ile kuruma srasnda s aa kar. Bu s yeterli bir ekilde uzaklatrlmazsa yangna yol aabilir. Her zaman kendiliinden alev alma scaklnn olduka altnda allmas tavsiye edilir. [2]

Solvent seimi yaplrken, gvenlik asndan, solventlerin parlama noktalar incelenmelidir. Eer parlama noktas alma ortamnn scaklk derecesinden daha dk olan bir solventin kullanm zorunlu ise, ok sk gvenlik nlemleri alnmaldr. [3] 3. SOLVENTLER N GVENL KULLANIMINA L K N NLEMLER Solventler birok sanayi kolunda gereklidir ve yaygn olarak kullanlmaktadr. Ancak solventler greli olarak dk kaynama noktalar (yksek uuculuk) nedeniyle tehlikeli olarak kabul edilirler. Aslnda dk kaynama noktas birok uygulama iin istenen bir zelliktir; rnein istenen film kaplamasnn veya yaptrcnn elde edilebilmesi iin proseste kullanlan solventin buharlamas gerekmektedir. Ancak solventin dk kaynama noktasna sahip olmas demek, ortam scaklnda depolama ve proses artlar uygun bir ekilde kontrol altna alnmadysa parlamaya sebebiyet verecek solvent buharlarnn olumas demektir. Bu kontrol ilemi risklerin ynetimi olarak bilinmektedir. [3] Baarl kontrol sistemleri patlama ve yangna sebep olabilecek gereksiz solvent buhar salmlarnn azaltlmasn salar. Baz temel nlemler aada verilmektedir; [3] 1. iler, kullandklar solventin fiziksel ve kimyasal zellikleri ve gvenli kullanmlar konusunda bilgi sahibi olmaldr. 2. Tedariki firma tarafndan salanm olan Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (MSDS) okunmaldr. 3. yeri ortamndaki, yanc solvent buharlarnn varl, solventin parlama noktas ve patlayclk snrlar kullanlarak tahmin edilebilir. Dk parlama noktas (55Cden dk) solventin daha tehlikeli olduunu ve daha dikkatli kullanlmas gerektiini iaret eder. 4. Kendiliinden alev alma scakl, yanc/parlayc solvent karmnn havada kendi kendine alev almasndan nceki maksimum scakl vermesi asndan bir yol gstericidir. Kendiliinden alev alma scakl ile alma scakl arasnda anlaml bir gvenlik marjini braklmaldr. 5. Solventlerin duman zerrecikleri solventin parlama noktasnn altnda bile parlayc olabilir. Duman (mist) ve spreylerin nlenemedii durumlarda zel gvenlik tedbirleri alnmaldr. 6. yeri havasndaki parlayc solvent buharlarnn alev almasna sebep olacak pek ok alev kayna mevcuttur;

a. Sigara, kaynak, ya da plak alev kaynan solvent buharlarnn bulunmas muhtemel yerlerden uzak tutmak gerekmektedir. b. Ex-proof (kvlcm karmayan) malzemeler kullanlmaldr. c. Scak blgeler ve yzeyler kontrol altnda tutulmaldr. nk, scak yzeyler endstride ok fazla grlr ve yanc solvent-hava karmnn dorudan ya da dolayl olarak alev almasna sebep olur. Dorudan alev alma, scak yzeyin scaklnn ortamda ounlukla bulunan solvent-hava karmnn kendiliinden alev alma scaklnn stnde bir scaklkta olmas halinde olur. Dolayl alev alma, maddenin scak yzeyden kaynaklanan bir yanma ya da dumansz alev almas halinde gerekleir. Endstrideki scak yzeylere rnek olarak; frn ya da byk ocaklarn duvarlar, elektrikli aralar ve stma borular verilebilir. d. En az farknda olunan alev alma kayna statik elektiriktir. Statik elektriin alev kayna oluturmasna ilikin riskleri azaltmak iin; i. Ekipmanlarn topraklanmasnn salanmas, ii. Topraklama direncinin kontrolnn yaplmas; topraklama direncinin 10 Ohmdan kk olmasnn salanmas, iii. Dolum srasnda srama olmamasnn salanmas, iv. Borularn iinde akan svnn hznn snrlandrlmas, v. Yk dalmnn olmas iin beklenmesi, vi. letken hortumlar kullanlmas gerekmektedir. e. Elektrik dmesini amak eer blgede gaz birikimi varsa ok tehlikelidir. f. Parlama noktalar 40Cden dk olan doldurulmamaldr. g. Parlayc solventlerin kullanmndan sonra temizlik iin sktrlm hava kullanlmamaldr. h. Anti-statik koruyucu giysiler ve ayakkablar giyilmelidir. 7. Solvent buhar konsantrasyonu, solventin Alt Patlama Snrnn altnda olmaldr. a. Eer mmknse parlama noktasnn 15C ile 20C altnda allmaldr.[3] b. Uygun havalandrma salanmaldr: Gvenlii salamak iin buharlar Alt Patlama Snrnn %25inden az olacak seviyeye kadar seyreltilmelidir. Havalandrmay salamak iin en kolay yol kap ve pencerelerin almasdr, ancak birok durumda mekanik havalandrma da gereklidir. Havalandrma, solventin parlama noktasnn stnde scaklklarda alma zorunluluu varsa daha da nem kazanr. Havalandrma k, yer seviyesinden en az 3 m yksekte olmal ve binann kap hidrokarbonlar plastik kaplara

veya pencerelerinden 3 m uzaklkta olmaldr. Saatte 6 tam hava deiimi yaplmaldr. Oluklarda alarm bal bir detektr bulundurulmas gereklidir.[3] 8. Eer alev kayna yok edilip, scak blgelerden tamamen kurtulma salanamyorsa, sistemden oksijenin yok edilmesi gerekmektedir. Bylelikle oksitleyici kaynak ortadan kalkacaktr. Bunun salanmas iin asal gazlar (rn. azot adr) kullanlabilir.[3] 9. Solvent buharlarnn havadan ar olduu ve yere ktkleri unutulmamaldr. 10. Hatalar ve vakalar, kk dklmeler ve kaaklar dahil, raporlanmaldr. Bu raporlarn deerlendirilmesi gelecekteki daha byk olaylar nleyecektir. 11. Yangnlar, dklmeler ve kaaklarla ilgili olarak acil durum planlar hazrlanmaldr; rn. alarm sistemi kurulmas, yangn sndrme ekipmanlarnn hazrlanmas, gvenli taliye prosedrelerinin hazrlanmas [3] 4. SOLVENTLER N GVENL DEPOLANMASINA L K N NLEMLER Solventler alevlenebilir zellikte olduklar iin, solventlerin depolanmasnda tedarikilerin saladklar teknik bilgiler ve talimatlara uygun hareket edilmelidir. Solventlerin depolanmasnda aadaki nlemler alnmaldr; 1. Solventlerin birou havadan ardr ve yerde birikmektedir. Bu nedenle, depolama yerleri havalandrlmas daha g olan zemin ya da bodrum katlar olmamaldr. [4] 2. Solventler iyerlerinde parlayc maddeler iin uygun paslanmaz ya da demir, elik dolaplarda ve yanmaz kaplarda saklanmaldr. [4]

ekil 1: elik Depolama Kabini

3. Dolaplarn dnda sadece gnlk kullanlacak miktar kadar solvent tutulmaldr. Solventlerin depolama kabinlerinin dnda tutulduu yerler iyi havalandrlmal ve bylelikle solvent buharlar ortamdan uzaklatrlmaldr. Bylelikle palayc ortam oluumu nlenmi olur. [5] 4. Bo kaplar kesinlikle alma alannda tutulmamaldr, kaplarda solvent kalm olabilir ve bu patlama tehlikesi yaratr. 5. Depolama kabinlerinde birbiriyle reaksiyon verebilecek, uygunsuz kimyasallar birarada tutulmamaldr. Bu kimyasallarn buharlar bir reaksiyon balatabilir ve bu reaksiyonlarn ok ykc etkileri olabilir. 6. Parlayc maddeleri barndran depolama kabinleri alev kaynaklardan ve yanabilecek maddelerden- kutular, bez, paavra- uzak tutulmaldr. Depolama kabinlerinin bulunduu alanlarda scaklk 26 Cnin altnda olmaldr. [5] 7. Solventler gz ile temas etme ihtimalini azaltmak amacyla gz seviyesinin altnda kullanlmal ve depolanmaldr. [4] 8. Basnl tpler tututurucu kaynaklardan uzak tutulmal, kaba kullanma ya da ani hareketlere maruz kalmayacak ekilde korunmaldr. Solvent tpleri, buharlarnn uzaklatrlabilecei eker ocaklarda doldurulmaldr. [4] 9. Solventlerin kapaklar kapal tutulmal, zerleri rtlmelidir. 10. Solvent kaplarnda olabilecek kaaklar, delikler kontrol altna alnmaldr. [5]

5. KAYNAKLAR 1.Handbook of Solvents, Wypych G., ChemTec Publishing&William Andrew Publishing, Toronto, New York 2001 2. Gndz, G., Boya Bilgisi, TMMOB Kimya Mhendisleri Odas. 3. http://www.esig.org/uploads/documents/36-4-bpg_2.pdf 4. http://www.netregs.gov.uk/netregs/275207/584249/1715742/?version=1&lang=_e 5. Che Man, A. B. & Gold, D., Safety and Health in the Use of Chemicals at Work, ILO.