SER N KL M TAHILLARI RET M N N ARTIRILMASI OLANAKLARI

E. Knac1 G. Knac,1 M.A. Birsin2 A. Alp3 . Kutlu4 ZET

lkemiz insannn temel besin maddesi ve hayvan varlmzn temel yem maddesi olarak byk miktarda talebe cevap vermesi gereken Serin klim Tahllarnn retiminde, nfusumuzun artna paralel bir art salanamam hatta azalmalar grlmtr. Serin klim Tahllar retimini snrlayan etmenler arasnda en nemlisi sat fiyat ile maliyet arasndaki farkn ok azalmasdr. Baz yllarda maliyete eit hatta altnda elde edilen kazanlar nedeniyle retim alanlarnda bile ciddi azalmalar grlmtr. Buna olumsuz evre koullar nedeniyle bakm ve mcadelede bilerek yaplan eksik uygulamalar, moral dmesine bal olarak kltrel ilemlere ilgisizlik de eklenmi ve etki daha da bymtr. Serin klim Tahllar retiminde eit ile yetitirme teknikleri ilikisi hala yeterince dikkate alnmamaktadr. retiminin artrlmasnda eitlerin, hatta cins ve trlerin sahip olduklar zellikleri tam gsterebilecekleri ekolojilerde yaygnlatrlmas verimin yannda kalitenin de artrlmasna nemli katk salayacaktr. Girdilerin pahal olmas kullanmn azaltmaktadr, ancak girdilerin doru kullanlmamas da artc boyutlarda yaygndr. Nitelikli tohumluk kullanmnn yaygnlatrlmas ve halen ihtiyac karlamakta ok yetersiz olan retimlerinin artrlabilmesi iin yaplan teviklerin ve bata akaryakt olmak zere baz girdiler iin yaplan desteklerin dzeyleri, piyasa koullar dikkate alnarak belirlenmeli ve srdrlmelidir. Kuru tarm alanlarnda ve zellikle marjinal alanlarda ok byk sayda, kk boyutlu tarla retim d kalmaktadr, buna birde btn alanlarda tarlalar arasndaki snrlar (an) nedeniyle retim d kalan alanlar eklendiinde boyut ok daha bymektedir, toplulatrma hzlandrlmal ve geniletilmelidir. Serin klim Tahl reticilerinin bilgi, teknik ve deneyime inanmas ve sayg duymas iin, eiticiler ok iyi eitilmeli ve reticilerle birlikte yrtlecek kk rnek almalarn says oaltlmaldr. Btn belirtilenler ve daha az nemde olmayan nicelerinin baarl bir ekilde yaplabilmesi; yapmas gerekenlerin sorumluluklarn akl ve vicdanlar ile tartarak idrak etmelerine, onlarn sorumluluklarn yerine getirebilmeleri iin de, karar verme yetkisinde olanlarn lke menfaatlerini unutmadan saduyu ile hareket etmelerine ok sk baldr. Bu makalede, etkileri dierlerinden daha fazla olan ve/veya daha uzun zamandr sregelen etmenler ele alnm ve bu ele alta retici uygulamalar ne karlmtr. Anahtar Kelimeler : Tahl, retim, Sorunlar, neriler

1. G R
Serin klim Tahllar retimini artrmann en kolay yolu, ekim alanlarn artrmaktr. Gnmzde bu ancak ya dier bitkilerin retim alanlarndan pay alarak ya da halen retimde olmayan marjinal alanlar ve/veya yanl uygulamalarla retim yaplamayacak hale getirilmi topraklar slah edip retime kazandrma yoluyla yaplabilir. Yakn gemite ekerpancar retimine getirilen kota nedeniyle aa kan sulanabilir alanlarn nemli bir ksmnda buday ve arpa, az bir Prof. Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm, Eskiehir Do. Dr., Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm, Ankara 3 Yrd. Do. Dr., Dicle niversitesi Tarla Bitkileri Blm, Diyarbakr 4 Yk. Mh., Eskiehir Osmangazi niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm, Eskiehir
2 1

ksmnda ise yulaf ve tritikale ekimi yaplm ve bir bakma geici ekim alan genilemesi yaanmtr. Girdi fiyatlarndaki byk artlar sonucu maliyetlerin ykselmesine karlk rn fiyatlarnn yetersiz kalmas, zellikle kk baz reticileri yksek maliyetli rnler yerine serin iklim tahllar retmeye ittii iin de ekim alan art grlmtr. Ya normal yllarda yeterli olan veya kstl sulama olanaklar bulunan yerlerde Serin klim Tahllar dndaki rnleri yetitiren reticilerden bir ksm da, iddetli kurak yllarn ertesinde, Serin klim Tahllarndan birini ekmeyi tercih etmekte, bylece ksa sreli olsa da bir miktar daha ekim alan artmas grlebilmektedir. Bunun aksi de grlebilmektedir. zellikle Devletin tevik listesine ald ve/veya pazar sorunu olmayan baz rnleri yetitirmek iin Serin klim Tahllar ektii alanlar azaltanlar da olmaktadr. Bu gibi nedenlerle Serin klim Tahllar ekim alanlarnda deiimler olmakta ve retim etkilenebilmektedir. Baz yllarda toplam retimi az da olsa etkileyen bir baka etmen, Serin klim Tahllarnn kendi iinde ekim alan deiimidir. retici, bata kuraklk olmak zere, zararl bcekler (zellikle sne) ve salgn yapan hastalklarn (zellikle sarpas) grld yln ertesinde cinsler, trler veya eitlerde deiiklikler yapmakta ya da Serin klim Tahllar dnda bir rn tercih etmekte bazen de nadas yaparak retime ara vermektedir. Bu nfus artyla btn dnyada olduu gibi (Akgz, 2007) lkemizde de kii bana den tarm arazisi her geen gn azalacak, buna karlk gnlk kalori ihtiyac ve tketim gittike artacaktr. Tarm arazilerinin tarm dnda her trl amala kullanmnn sorumsuzca srd gz nne alndnda, kii bana den ve onu besleyecek olan arazinin rktc bir ekilde azalmakta olduu grlmektedir. Yeterince beslenemeyen insanlarda byme, gelime ve verimlilik decek; salksz, gsz, hastalkl, sorunlu kitleler oluabilecektir. Bu srecin devam ktlk, alk, hastalk salgnlar ve kitlesel lmlere kadar gidebilecektir. Sosyal adan bakldnda, toplumda kavgalara, kargaaya, ayrmalara ortam hazrlayabilecektir Bu belirtilenler, koullarn bugn bize gsterdikleri devam ettiinde ortaya kabilecek olanlardr. ngrlemeyen ya da zaman tam belirlenemeyecek ciddi deiiklikler, bu koullar olumlu ynde deitirebilir, sreleri uzatabilir ya da ksaltabilir. Tarmn paras olan her kesim, kurum, kurulu ve kiiler bir yandan kendileri iin ama te yandan canllar aleminin devam ve salkl yaamalar iin, stlerine den katky salamak gibi nemli bir sorumluluk tadklarn akl ve vicdanlaryla tartarak idrak etmelidirler. Onlarn bu sorumluluklar tayabilmeleri ve kendilerinden beklenenleri yerine getirebilmeleri iin gereken olanak, destek, bilgi, yol gsterme, tevik ve moral verme sorumluluu olanlarn da, kendilerinden beklenenleri saduyu erevesinde ve lke menfaatlerini unutmadan yerine getirmeleri gerekir.

2. SER N KL M TAHILLARININ BUGNK DURUMU

Trkiyede 2008 ylnda 80 900 000 dekar alanda buday, 29 500 000 dekar alanda arpa, 1 259 620 dekar alanda avdar, 910 355 dekar alanda yulaf, 273 952 dekar alanda tritikale olmak zere toplam olarak 112 844 000 dekar alanda Serin klim Tahllar ekilmitir. Ayn yl 17 782 000 ton buday, 5 923 000 ton arpa, 246 521 ton avdar, 196 099 ton yulaf, 93 723 ton tritikale olmak zere 24 241 300 ton Serin klim Tahl retilmitir. Verimler ise budayda 220 kg/da, arpada 201 kg/da, avdarda 196 kg/da, yulafta 215 kg/da, tritikalede 342 kg/da olarak belirlenmitir (TU K, 2009a) (Tablo 1). Bu deerler 2000 ve 2004 yllarnda elde edilenlerle karlatrldnda (tritikalede 2004 ncesi veri bulunmamaktadr) btn Serin klim Tahllarnn dikkate deer lde ekim alan kaybettii grlmektedir. retim miktarlarnda ise buday ve yulafta her iki kyas ylna gre azalma, arpa ve avdarda 2004 de art fakat 2008 de azalma grlmtr. Tritikalede ise art olmutur. Verim deerlerinde 2004 de yulaf hari dier tahllarda art grlmesine karlk, 2008 de buday ve arpada azalma, dierlerinde art belirlenmitir (FAO,2009 ; TU K, 2009). 2009 yl ise iklim koullarnn nemli katksyla Serin klim Tahllarnda art yl olmutur.

izelge 1. 2008 Yl Trkiye Serin klim Tahllar Ekili, retim ve Verimleri Ekim Alan (da) 80 900 000 29 500 000 1 259 620 910 355 273 952 112 844 000 retim (ton) 17 782 000 5 923 000 246 521 196 099 93 723 27 241 300 Verim (kg/da) 220 201 196 215 342

Buday Arpa avdar Yulaf tritikale Toplam

TU K, 2009.

3. RET M ARTIINDA NCEL KLER

Serin iklim tahllarnn hepsi hem insan hem hayvan beslenmesinde kullanlmaktadr. retimi en az olan tritikale, kanatl hayvanlar iin ok yararl bir yem kayna olduu gibi, budayla paal yaplarak ekmek yapmnda kullanlabildii (Knac, Knac, 2000 ; Kse ve ark. 2002), ayrca marjinal alanlarda budaya gre daha verimli olduu iin, ekimi ve retimi artrlmaldr. avdarl ekmek insan beslenmesinde hzla artan bir yere sahip olmaya balam ve rn talebi ok artmtr.Yulaf da lifli gda olmas nedeniyle artan oranlarda beslenmede kullanld gibi, ierdii avenin maddesinin kas gelitirmeye etkili olmas nedeniyle insan ve at bata olmak zere hayvan beslemede gittike artan oranlarda kullanlmaktadr. Arpa, gerek yem gerekse malt hammaddesi olarak nemini korumakta, kurak alanlarda, sne zararnn etkili olduu alanlarda ve budayn hassas fakat arpann dayankl veya toleransl olduu baz hastalklarn yaygn olduu alanlarda da, ekimi ncelik almaktadr. Malt lkemizin ihracat potansiyeli yksek rnlerinden birisidir (Schildbach, Bagl, 1995). Maltlk arpa retiminin artrlmas, bir yandan bu amala yaplan ithalat azaltacak, dier yandan malt ihracatn artracaktr. Trkiye, dnyann nde gelen un, makarna ve biskvi ihracatlar arasndadr ve bu potansiyeli ok daha yukar ekebilecek olanaa da sahip grnmektedir (Turhan, etin, 2002 ; Gne, 2002 ; Tekin, 1997). Bu rnlerin ihracat potansiyelleri kullanlacaksa, elde edildikleri buday tr ve eitleri retiminin de artrlmas gerekecektir. Trk insannn temel gdas olan ekmek ve dier unlu mamullerin hammaddesi olan buday, enerji ve su ile birlikte lkemizin de, dnyann da en byk ihtiyalar arasndadr. lkemizde tahllar diyetimizin %26.4 n, buday ise tek bana bunun % 80 inden fazlasn salamaktadr. Trkiyede sadece ekmek tketiminin kii bana 210 kg yine budaydan elde edilen makarnann tketiminin kii bana 5.8 kg (Yeinli, Kse 2008), bulgur ve ev makarnas tketiminin ise 14 kg (Bayaner, 1998) olduu bildirilmitir. Bunlara ek olarak geleneksel olarak tketilen yufka, bazlama, erite, kuskus, pide vb unlu mamuller de budaydan elde edilmektedir. Btn bu rakamlar ve art hzna gre nfus dikkate alnp, beslenme, yem, tohumluk gereksinimi, rn kayplar ve gvenlik stoklar da eklenecek olursa, grlen odur ki Serin klim Tahllarnn hepsinin retiminin artrlmas gereklidir. Trkiyenin kendi gereksinimini giderdikten sonra kararl bir dsatmc olabilmesi iin retimin ulamas gereken dzeyin tahminine ynelik ve kii bana yllk tketimin eitli dzeylerine gre yaplan basit bir hesaplamada bile (izelge 2), retimin ulamas gereken rakamlar bugnknden ok daha yksek olmaldr (izelge 2, 3,4). Serin klim Tahllarnda retimin artrlmasnda, makarnalk buday, maltlk arpa, yulaf ve tritikale retimine ncelik verilmesi, bunlar kaliteli un elde edilecek sert ekmeklik budaylarn izlemesi yakn gelecek iin yararl olacaktr.

2008

izelge 2. Trkiyede Kii Bana Budayda Yllk 175, 200, 225 kg ve Arpada 75 kg,100 kg Tketim Dzeylerine Gre, Beslenme, Tohumluk ve Stoklar in Gerekli Buday ve Arpa Miktarlar (Milyon Ton). Nfus Yllar (milyon) Kii Bana Tketim Miktarna Gre Beslenme in Gereken 175 2010 2015 2020 2025 2030 72.69 77.54 82.72 89.25 95.20 kg/yl 12.72 13.56 14.47 15.61 16.66 75 kg/yl 5.45 5.81 6.20 6.69 7.14 200 kg/yl 14.53 15.50 16.54 17.85 19.04 225 kg/yl 16.35 17.44 18.61 20.08 21.42 100 kg/yl 7.26 7.75 8.27 8.92 9.52 1.86 1.86 1.86 1.86 1.86 20 kg/da 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 Tohumluk Seenekli 175 kg/yl 14.58 15.42 16.33 17.47 18.52 75 kg/yl 6.15 6.51 6.90 7.39 7.84 Genel Toplam 200 kg/yl 16.39 17.36 18.40 19.71 20.90 225 kg/yl 18.21 19.30 20.47 21.94 23.28 100 Kg/yl 6.15 6.51 6.90 7.39 7.84

BUDAY

2010 2015 2020 2025 2030

72.69 77.54 82.72 89.25 95.20

4. SER N KL M TAHILLARI RET M NDE ETK L SORUNLAR

Fiyat politikalar daima en etkili faktrdr. rne verilen birim fiyat ile girdilerin fiyatlar birlikte, ekim alannn boyutunu deitirerek veya verimi etkileyerek retimde nemli deimeler yapabilir. lkemizde bu sorun yaanmaktadr. zellikle ard arda gelen kurak periyotlarn ok sayda tahl reticisinin gelirini ciddi bir ekilde etkiledii son yllarda, rn fiyatlarnn dk, girdilerin pahal olmas, maliyetleri ok artrdndan, girdi kullanm azalm, bu da retimin ve rn kalitesinin dmesine yol amtr. Ciddi nedenlere dayanmayan byk boyutlu dalmlar, dorudan ve/veya psikolojik etkilerle rn fiyatlarn reticinin neredeyse maliyetleri dzeyine indirdiinde de bir sonraki yln ekili alan azaltmakta ve yetitirme uygulamalarn etkileyerek verimi, dolaysyla retimi drebilmektedir. Serin klim Tahl retilen alanlarda da topraklarn ok paral olmas ve topraklarn verimliliklerinin dk olmas da verimi ve ekilen alanlar azaltmaktadr. Kk paralarn nemli bir ksm tamamen retim d kalmaktadr. retimi etkileyen ve tarm teknikleri iinde yer alan unsurlar arasnda eit, tohumluk, toprak ileme, gbreleme, sulama, bitki koruma, hasat-harman ilemleri gibi uygulamalarn nemi her zaman her frsatta aklanm, adeta kanksanm bir hale gelmitir, ancak bugn Serin klim Tahl reticilerinin genel olarak ulat teknolojik dzey, konu zerinde lke apnda ulalan bilgi ve deneyime karn, bu balklar altndaki sorunlar, nemini hala gz ard edilemeyecek oranda srdrmektedir. Bunlar ve bunlardan daha az nemli olmayan retimi snrlayc dier konularda da bir ok makale, rapor ve aratrma sonucu yaymlanmtr. Bu makalede, etkileri dierlerinden daha fazla olan ve/veya daha uzun zamandr sregelenler ele alnm ve bu ele alta retici uygulamalar ne karlmtr.

ARPA

4.1. eit Ekolojiye uygun, verim dzeyi yksek eitler retimin artrlmasna byk katk salamaktadr. Kuru tarm koullarnda eidin verime etkisinin % 20-30, ya yeterli veya sulanr koullarda ise % 50 ye yakn olabildii bildirilmitir (Gentan ve ark., 2005). Yeni bir eit gelitirilirken ncelik doal olarak uyum gcne (adaptasyon) verilir. Bunu, verim gc ve verimi etkileyen geler, kalite, stres koullarna dayanm ya da tolerans vb. faktrler izler. Bu faktrlerde ncelik sralamas, pazarn veya reticinin isteine ya da evre koullarna gre deiir. Bir eit retilmesi iin gelitirildii ekoloji iinde farkl tarm kltr veya alkanlklar olan yerlerde ekilir ve gelitirildii koullardan farkl uygulamalarla karlarsa verecei tepki, sahip olduu potansiyeli gsterememek hatta ncekilerden daha kt sonu vermek olabilmektedir. ok karlalan bu durum sonucu, o eit, o yrede uzun yllar bir daha ekilmeyecei gibi evrede de hemen olumsuz izlenim yaylabilmekte ve ok iyi sonu verecei alanlarda bile retime alnmayabilmektedir. Serin klim Tahllar retiminde en nemli sorunlardan birisi de, ok sayda ticari eit olmasna karlk (Gentan ve ark.,2005) bunlarn ounu, zellikle en yeni gelitirilmi olanlar reticilerin yeterli dzeyde tanmamalardr. Bu nedenle byk lde eski eitler ekilmektedir. Aslnda bir eidin eski olmas olumsuz bir durum olmayabilir. Ondan daha stn zellikler gsteren, pazarn da kabul edecei ve daha fazla gelir getirecek bir eit gelitirilmedii srece, eski eidin ekiliyor olmas doaldr, ancak yeni gelitirilen eitler, gelitirildii corafya iin daha ncekilerden olumlu ynde farkllklar gsterdii gerekesiyle tescil edilmi olduundan, bunu reticinin renmesi ve en azndan bir alternatifi bulunduunu bilmesi ok yararldr. 2002 ylnda yaplan bir aratrmada Serin klim Tahllar ekililerinin nemli bir ksmn kapsayan ve bu nedenle Trkiyenin tahl ambar olarak nitelendirilen Konyada toplam buday ekili alanlarnn % 79.6 sn geleneksel, % 20.4 n ise yeni gelitirilen eitlerin oluturduu belirlenmitir (Arsoy, Ouz, 2004). Bu orann yeni eitler lehine biraz deitii sylenebilir fakat oranlarn tersine evrildiini sylemek mmkn deildir ve zellikle Orta Anadolu ve Dou Anadolu Blgelerinde birok alanda ekililerin Konyadakine benzer olduunu sylemek mmkndr. Yaplan almalar lkemizde ok sayda deiik agro-ekolojik alann, ok sayda da mikroklimann bulunduunu gstermektedir (Gler ve ark., 2005 ; Mzrak, 1983). Ayn corafi blge iinde yer alan iller ve ayn il iinde yer alan ileler, hatta kyler arasnda bile baz iklim zellikleri bakmndan ok kesin izgilerle farkllklar grlebilmektedir. Bu farkllklar gz nne alnmadan yaplan ekimler baarszlkla sonulanmakta ve sadece ekilen eit sulanmaktadr. rnein, ya yksek yerler ya da sulanr koullara uygun olarak gelitirilmi bir eit, ilk nce ya dk bir yrede ekilirse, elde edilen kt bir sonu o eidin ok iyi rn verecei yrelerde ekilme ansn yok etmektedir. Arsoy ve Ouz (2004), Konyada buday eitlerinin ekilileri ile bu eitlerin nerildii yerler arasnda farkllklar belirlemiler, sulu alanlar iin gelitirilen bir eidin % 87.1 orannda kuru alanlarda, kuru alan iin gelitirilmi olan bir eidin %21 orannda sulu koullarda ekildiini bildirmilerdir. Bu durum bir yandan verimi ve dolaysyla retimi, dier yandan da kaliteyi olumsuz etkilemektedir. evrenin snrlayc etkilerinin retime olumsuz yansd koullardan birisi de ormana yakn retim alanlarnda grlen geyik ve zellikle domuz zararnn etkileridir. Bu alanlarda, uyumu ve verimi yksek eitler eer klksz ise ekilememektedir. Bunlarn yeterince alternatif bulunmamakta, birok yerde ekilenler ise uyum bakmndan uygun olmadklar rnein, erkenci olduklar iin daha az rn vermektedir. Hi kmsenemeyecek genilikte olan bu tr alanlara uygun olabilecek eitlerin says azdr, genellikle yksek rakmlarda yer alan bu tr alanlar iin orta gei-gei ve klkl, yksek verimli eitlerin gelitirilerek bu alanlarda yaygnlatrlmas gereklidir. Makarnalk eitlerde, ekmeklik olanlarla yarabilecek verimlilik ararken, sektrn istedii dzeyde kaliteye sahip yeterince eit gelitirilmedii iin, kaliteli rn a dalmla kapatlmaktadr. Buna karlk kalitesi dk makarnalk eitlerin ekiminde ise art grlmektedir. Bunun nedeni makarnalk budaylarla ekmekliklerin paallanmas ile yaplan ve sar buday ekmei adyla satlan ekmein tketiminin byk art gstermesidir.

zerinde fazla durulmayan fakat dikkat edilmesi gereken dier nemli bir faktr yresel ticaret ilikisidir. Bir yreye iyi uyum salam, verimi iyi, kalitesi iyi veya yeterli bir eit, geni ekim alan bulup, yksek retim miktarna ulatnda, alclar bu eide dk fiyat vermekte, retici bu rn satmak zorunda ise dk gelir salamakta ve daha yksek fiyatla satlabilecek yeni bir eit arayna girmektedir. Bylece o yre iin ok ideal olan bir eit, retimden kalkmakta veya ekimi ok azalmaktadr. Bu ticari yaklam hem retimi hem ekonomiyi fazla hissettirmeden ama gzden uzak tutulamayacak derecede etkilemektedir. 4.2.Tohumluk Tohumluk, retim iin etkili girdilerden biridir. stn nitelikli bir tohumluk dier retim koullarna da bal olarak verimde % 20-30 orannda art salayabilmektedir ( Bozkurt, 2009). Tohumluu birinci derecede etkileyen faktr ise eittir. lkemizde getirisi yksek rnlerde, eide ve tohumluuna gittike artan oranda nem verilmeye balam olmasna karn, ayn dzeyde bir eilim Serin klim Tahllarnda grlmemektedir. Bunun nedeni, reticilerin, iyi bir tohumluun verimi olumlu etkilediini bilmemelerinden deil, ancak iyi bir tohumluun, zellikle sertifikal tohumluklarn fiyatlarnn yksek olduu grne sahip olmalarndandr. Serin klim Tahllar reticileri kendi retimlerinden tohumluk ayrabildikleri gibi, ok az miktarda nitelikli tohumluk alp bunu oaltarak ikinci bazen nc yl tohumluk ihtiyacn giderebilmektedir. Bazlar ise kendi retimlerinden ve yakn alanlarda retilenlerden olmayan, daha uzak baka yrelerde retilmi eitlerden satn alnan, temiz bir rnden ayrlm tohumluklarn yeterince verim art saladn ve sertifikal tohumluktan ok daha ucuz olduu iin de tercih ettiklerini bildirmektedirler. Bu yolla salanan verim artn ise iklim ve/veya toprak zellikleri farkna balamaktadrlar. reticilerin tohumluk tercihleri konusunda rnek bir alma yrten Arsoy ve Ouz (2004), Konyada buday reticilerinin % 55.26 snn, retimlerinde tamamen kendi rnlerinden ayrdklar tohumlar kullanrken, % 10.5 inin pazardan , % 9.2 sinin komularndan ve % 6.6 snn tccarlardan satn aldklar tohumlar ektiini bildirmilerdir. lkemizin toplam tohumluk retiminin % 70 inden fazlas sadece buday ve arpa tohumluudur (Yalva ve ark., 2005). Serin klim Tahllarnda reticilerin sertifikal tohumluk alma yerine dier yollar tercih etmeleri sertifikal tohumluk retimini snrlamaktadr. Zaten retilen tohumluk miktarnn ihtiyac karlama oran da olduka dktr (Gentan ve ark., 2005; Bozkurt, 2009 ). Bunun artrlabilmesi iin sertifikal tohumluk alanlara ve retenlere tevikler getirilmektedir (Bozkurt, 2009), bu yaklam sertifikal tohumluk kullanmn artrabilecektir, ancak bununla birlikte, reticilerin bu tohumluun getirecei verim art orannn, maliyetinden daha yksek olduuna inandrlmalar da gerekmektedir. 4.3.Toprak leme ve Ekim Toprak ilemede temel ama, bitkilerin bymeleri, gelimeleri ve rn vermeleri iin en uygun ortam salamaktr. Bunun iin en uygun zamanda, en uygun aletleri, doru bir ekilde kullanmak ok nemlidir. Serin klim Tahllarnn retimleri, ya yeterli alanlarda veya sulanarak yaplmasna gre ayr, kurak ve yar kurak alanlarda yaplmasna gre ayr zaman, alet ve yntem gerektirebilmektedir. Birinci ncelik uygulamalarn yaplmas gereken zamandr, ancak reticilerin bir ksm, zamanlama yerine bata toprak ilemeler olmak zere btn tarm uygulamalarn bir takvime balam olup, buna uyarak yapmaya almaktadr ve tarmda takvim deil, zamanlamann nemli olduu bilincine erimemilerdir. Doru zamanda yaplmayan uygulamalar, verimi gzden uzak tutulamayacak kadar azaltmaktadr. Kuru tarm koullarnda, nadas uygulamas yaplan yerlerde, reticilerin nemli bir ksm, nadas uygulamas nedeninin, topra dinlendirmek olduunu zannetmekte, asl nedenin nadas sresince topraa olabildiince su depolamak ve bunu olabildiince korumak olduunu ve bu nedenle nadas sresince yaplacak toprak ileme yntemleri ile srm aletleri seiminin ok nemli olduunu, ne yazk ki bilmemektedir. Bu nedenle, bu gibi reticilerin nadas etkinlii dk olabilmekte ve verim byk lde ekim ylndaki ya miktarna bal kaldndan, yalarn

normalin stnde veya ok dzenli olduu istisna yllar dnda, olabileceinden daha dk kalmakta, bu da retimi ciddi oranda drmektedir (Knac, Knac, 2006). Nadas uygulamal retim yaplan alanlardaki topraklarn byk ounluunda, eitli nedenlerle meydana gelen taban ta, pulluk taban veya biraz daha derinde oluan skm toprak tabakas toprakta su depolama ve kk sisteminin daha iyi gelimesi ve daha derinlere ulamasnn nnde nemli bir engeldir. Bunun bilincinde olan retici says znt verecek derecede azdr. Sorunu bilenlerin bazlar srm derinlii deitirmenin yeterli olacan, baz teknik elemanlar ise k donlarnn bu sorunu ortadan kaldrdn zannetmektedirler. zellikle sulu koullarda, arka arkaya Serin klim Tahl ekilen yerlerde, biim sonras anz yksek kalmakta, bu anzla srlen topraklarda tohum yatanda kalan anz, ekim, imlenme ve klarda zorluklar ve eksiklikler oluturmakta, bu da verimi azaltmaktadr. Yksek anz, bu sorunlar oluturmayacak veya en aza indirecek duruma getirecek yeterlilikte alet gelitirilemedii iin hala birok yerde anz yaklmaktadr (Knac, Knac, 2006). Ekim zamannn nemi byk lde bilinmektedir. Kuru tarm koullarnda retim yapanlar, alatav olumamas iin de zamanlamay ve bunun ekim derinlii ile olan ilgisini de bilmektedirler. Ancak bir ok yerde eitlerin imkn uzunluklar dikkate alnmadan yaplan ekimlerde k zorluklar olutuu iin ge kan bitkilerde k zarar nedeniyle verimde ciddi azalmalar grlebilmektedir. 4.4. Bitki Besleme Bitkilerin byme, gelime ve rn vermesi iin yeterince ve doru bir ekilde beslenmeleri gerekmektedir. Bitkiler beslenmelerini ok byk lde topraktan saladklar iin, topraklarn verimliliklerinin korunmas, bunun iin de topraktan kaldrlan veya eitli ekillerde yitirilen besin maddelerinin yeniden topraa kazandrlmas gerekir. Topraklarmzda srekli smrlmekten, eksilen bitki besin maddelerinin geriye kazandrlmamasndan, yanl ya da eksik toprak ilemelerden, yanl sulamalardan ve kuru tarm alanlarnda eskiden ok yaygn olan gezici koyun srlerinin artk ok azalmasndan dolay nemli verimlilik kayb grlmektedir (Knac, Knac, 2006). Verim ve kalite zerinde tartlmaz etkisi bulunan gbrelerin, yeterli dzeyde, doru zamanda, uygun yntemle verilmesi gereklidir. Gbre fiyatlarnn yksek olmas nedeniyle, gereken dozun altnda kullanlmas ya da zellikle kk reticilerce hi kullanlmamas retimi ok drebilmektedir. lkemizde bitkisel maliyetler iinde gbrenin pay % 6-15 arasndadr ve olduka yksektir (Kaplan, 2008). Serin klim Tahl reticilerinin ou gbre kullanmna nem vermekte, bazlar kuru tarm alanlarnda bile gereinin ok stnde gbre kullanmaktadr. Trkiyede gbrelenen toplam alann % 63 nn, tketilen toplam gbrenin ise % 56 snn tahllara ait olduu bildirilmitir (Kocaba, 2007). Toprak ve bitki analizlerine bal olmadan yaplan uygulamalar, gbrelerin etkinliini azaltabilmekte (Orta ve ark., 2006), hatta zararl bile olabilmektedir. Bu konuda almas gereken nemli bir dar boaz, istenen analizleri zamannda karlayabilecek laboratuvar kapasitesinin, zel laboratuvarlar ve baz Ziraat Odalarnca kurulan laboratuvarlar da olmasna karlk, olduka yetersiz kalmasdr. Bu sorun kadar nemli bir dieri de laboratuvarlarda yeterli say ve deneyimde eleman olmamas, zel laboratuvarlarn analiz cretlerinin yksek bulunmasdr. Bu konuda reticilerin yaklam da ok doru deildir. Yaplan analizle, kendi toprann zelliklerini ve ierdiklerini renecek, rnne vermesi gereken makro veya mikro besin maddelerinin, dier bir deyile gbrelerin, eitleri ve dozlarn doru bir ekilde belirleyecek, hem bunlarn etkinliini artracak hem de gereksiz yere para harcamayacaktr. Serin klim Tahllar gbrelenmesinde nemli bir sorun da gbre uygulamalar iin genellikle makro besinler bakmndan etkili madde dikkate alnarak bir dozun seilmesi, fakat gbre eidinin, retilecek olan tahl cins, tr veya eidine uygun olup olmad, bitkilerin hangi tarm sistemiyle retilmekte olduu ve hangi zamanda verilmesi gerektiinin yeterince nemsenmemesidir. Bir baka dikkat ekici sorun, gbre pazarlayclarnn gbrenin kullanlaca rne uygunluuna hi nem vermeden, daha fazla kazan salayabilecekleri, daha az depolama ve nakliye maliyeti getiren gbre eitlerini satma abalardr ve ne yazk ki bunda olduka fazla baarldrlar, bu baar ise Serin klim Tahllar retimini, rn kalitesini ve kullanlan gbrelerin

etkinliini fazlaca olumsuz etkilemektedir. Bu ayn zamanda nemli bir ekonomik kayp ve evreye de etkili bir zarar olmaktadr. Serin klim Tahllar ekililerinin en byk ksmnn yapld kuru tarm alanlarnda topraklarn kire ieriklerinin yksek olmas nedeniyle, verimi ekonomik dzeyde hatta baz yerlerde fazlaca etkileyebilen inko gibi, insan beslenmesinde de ok nemli kabul edilen baz mikroelementlerin toprakta yeterince olmamas (ktem ve ark., 2007), olsa da bitkilerce yeterince veya hi alnamamas, verimi ve buna bal olarak retimi dikkate deer oranda azaltmaktadr (Knac, 1999; alar ve ark., 2007). Bu konunun nemi reticilerce de, onlara bilgi tayan , yol gsterenlerce de yeterince anlalabilmi deildir. Bilen az sayda reticinin ou da, biraz emek istemesi nedeniyle uygulamadan kanmaktadr. Mikroelement analizleri yapabilen laboratuvar says da azdr ve bu analizler olduka pahaldr, bu nedenler, mikroelement kullanmn olumsuz etkilemektedir. 4.5. Sulama Su kaynaklarnn gittike azald bildirilmekte ve gelecekte kuraklk tehlikesinin daha da artaca tahmin edilmektedir (Trke, 2007 ; Ko ve ark., 2007 ; Knac, 2008 ; Knac,2009). Sulanan alanlarn byk ksmnda ekerpancar, ayiei, patates, kurufasulye, bostan ve daha az oranda olmakla birlikte domates gibi rnlerle ekim nbeti iinde, bata buday ve arpa olmak zere Serin klim Tahllar retilmekte ve bu retimlerin ok byk ksm basnl sulama yntemlerinden yamurlama sistemi kullanlarak yaplmaktadr. Sulamann nasl ve ne zaman yaplaca, ne kadar su verilmesi gerektii reticilerin bir dereceye kadar bildii konulardr, ancak uygulamalarnda bu konulara verdikleri zen yetersizdir, sulama sistemlerine yeterli dzeyde yatrm yapma ve eldeki sistemi bakml tutma konularnda yeterince istekli deillerdir. Eldeki sistemin, sulanmas gereken alana gre kk olmas sk karlalan bir durumdur. Bunun nedenini yatrm yapabilecek kapitalinin olmamas ve/veya sulu retim alanlnn her yl deiebilmesine balyan baz reticiler, yetersiz sistemle sulama yapmak zorunda kaldklar iin yksek scakla ramen gndz saatlerinde de aralksz sulama yaparak hem byk su israfna neden olmakta hem de bu sulama iin gereinin ok stnde enerji kullanmaktadrlar. Bu uygulama srasnda mercek etkisi ile yapraklarda meydana gelen yanmalar verimi olumsuz etkilemektedir. Yamurlama sistemi olduu halde, suyun kendisine ksa bir sre salanabilecei zamanlarda ve yerlerde, salma sulama yaparak ar su kullanan kmsenemeyecek sayda Serin klim Tahl reticisi bulunmaktadr. Ar sulama ve/veya gllenmeler sonucu kk ve sap rklkleri hastalklar, yatma, oksijen yetersizlii ile lmler sk grlen olaylardr ve retimde nemli dlere neden olmaktadr (Orak, 2009). Baz retim alanlar bulunduklar arazinin konumu nedeniyle neredeyse her yl belirli bir sre su altnda kalrlar. Bu gibi yerlerde ve ar su verme kt alkanlna sahip reticilerin neden olduu gllenmelerin ska grld yerlerde, fazla suyun uzaklatrlmas iin basit fakat kalc nlemler bulunmasna karlk, suyun topraa szmas veya buharlama ile kendiliinden uzaklamas beklenmektedir. Gllenme uzarsa ender olarak tarlada pullukla derin bir izi alarak suyun dar aktlmas yoluna bavuranlar da olmaktadr. Sonuta fide lmleri, yatmalar, rmeler, slak topran souk olmasndan bitkilerin daha ge bymesi ve gelimesi, amurda tarlaya girmenin bitkilere ve sonrasnda topraa verdii zararlar o yln retiminde nemli kayplara neden olurken, topraklarda oraklamay tevik etmesi sonucu bir ok yln retiminde nemli boyutlarda retim kaybna neden olabilmektedir. Sanayi atklarnn dearj edildii akarsularn sulama iin kullanld alanlarda ekilen Serin klim Tahllarnda, imlenme ve klarda nemli azalmalar sonucu bitkilerde seyrelmeler ve fide geliiminde etkili gerilemeler olumakta bu da ekonomik dzeyde rn kayplar oluturabilmektedir (Tayyar, Yapc, 2007). Benzer durum tahliye kanallar sularnn kullanlarak retim yaplmasnda da grlmektedir. Bu tr uygulamalar sonucu topraklarda meydana gelen kirlilik bir sre sonra bunlar retim dna karabilmektedir. Bu gibi alanlarn ounda artma tesislerinin kurdurulmas ne yazk ki salanamamaktadr. Yaamn buralardaki topraklardan alaca rnle srdrmek zorunda kalan reticileri buralar ekmekten vazgeirmek de mmkn olamamaktadr.

4.6. Bitki Koruma Serin klim Tahllarnda ekonomik dzeyde rn kayplarna neden olan en nemli hastalklarn banda yllardr paslar ve zellikle de sarpas gelmitir. Hala da nemini korumaktadr. Bunun nedenleri arasnda slah yntemleri ile gelitirilmi dayankl ve/veya toleransl eitlerin yeterince yaygnlatrlamam olmas, bu ve benzeri hastalklarn virlenslerinde olabilen deiikliklerin eitlerdeki dayankllklar ortadan kaldrmas (krmas) bulunmaktadr. Ancak dier nemli bir neden, kuraklk vb. nemli bir stres yaanan yerlerde, biraz zarar gren reticilerin hemen ertesi yl, retmekte olduu yeni gelitirilmi bir eidi brakp, o strese dayankl olduunu bildikleri eski bir eide dn yapmalardr. Bu eitler ise ertesi yl koullarn uygun gitmesi ile epidemi yapabilen sarpas gibi hastalklar nedeniyle ok byk verim kayplarna uramaktadr. Orta Anadoluda bu duruma geni alanlarda rastlanmakta ve retimde ciddi kayplar olmaktadr. eitlere ve yllarn iklim koullarna bal olarak, eitli hastalklar deiik boyutlarda zararlara neden olabilmektedir. Bunlar arasnda blgelere ve bazen yrelere zg olan ve eit gelitirme almalarnda ncelik alan hastalklar bulunmaktadr. Ancak hem kuru tarm koullarnda, hem sulanr koullarda hem de ya yeterli koullarda retim yaplan alanlarda, sinsi bir ekilde art gsteren kk, kkboaz ve sap rklkleri nedenli zararlar git gide bymektedir. Kompleks hastalklar olan rklklerin, etmenleri baka zararlara da neden olabilmekte, birinin aresi ise dierini kapsamayabilmektedir. Islah almalar ile dayankl ya da en azndan toleransl eit gelitirmekte kullanlabilecek genetik kaynak says da ok azdr (Orak, 2009). lkemizde, birok zararl iinde bata buday olmak zere btn Serin klim Tahllar iin en tehlikeli olarak kabul edileni snedir. Sne mcadelesinde yer aletlerine geilmesi ve mcadelenin retici tarafndan yaplmas kuralnn getirilmesi olumlu ve yararl bir gelimedir. Ancak kuraklk grlen yllarda reticinin ila uygulamasna yanamamas nedeniyle nemli verim kayplar olumaktadr. lalama iin tarlaya girilmesinin bitkilere verecei fiziki zararlar ve kimyasal ilacn yapaca etkilerle verim kaybedeceini dnen ve bir oranda hakl olan reticilerin, her iki ekilde de ortaya kabilecek kayplardan hangisinin daha fazla ve daha yksek ekonomik zarara neden olduuna ikna edilmesi gerekir, bunun iin reticilerle ortak demonstrasyonlar yapmak yararl olabilecektir. Serin klim Tahllarnn en geni retildii yar kurak ve kurak alanlarda en yaygn olan bir dier zararl zabrus tur. Bununla mcadelede en ok bavurulan yntem tohum ilalamasdr, ancak ok sayda retici ila uygulamasn yanl ya da hatal yapmaktadr ve artc olan da doru uygulamann nasl yaplacan bildii halde kolayna giden ekli tercih edenlerin saysnn hi de az olmamasdr. Sonuta rn kayb kanlmaz olmaktadr. Bu kayplarn bykl bilinmemektedir, ancak rahatsz edici boyutlarda olduunu sylemek mmkndr. Bir ok retici ise hala zabrus zarar ile k ve don zararlarn kartrabilmekte ve alnmas ok yararl dier nlemleri almamaktadr, bylece de nemli rn kayplar olumaktadr (Knac, Knac, 2006). 4.7. Mekanizasyon Trk tarmnda yarm asrdan daha fazla bir gemii olan makinelemenin ( Evcim ve ark., 2005), ilk balad tarihlerde bitkisel retimin ok byk bir ksmn kapsayan, yllar iinde dier kltr bitkilerinin ekim ve dikimlerinin artyla yava yava azalsa da, hala toplam ekililerin ilk srasnda yer alan Serin klim Tahllarn retenlerde yeterli dzeyde olmas doaldr. Bu gn tarmsal mekanizasyonda orta ve byk boy Serin klim Tahl reticilerinin geldii dzey olduka yksektir. Hatta baz yerlerde gereinden fazla makinelemenin olduu da sylenebilir. Bunun her kes tarafndan bilinen ve en pahal rnei traktrdr. Ancak zellikle kuru tarm alanlarndaki reticilerin olduka byk bir ksmnn, toprak ileme ve tohum yata hazrl yaptklar tarm alet ve makinelerinin seimine ve bakmlarna yeterli zeni gstermemeleri, alet ve makineleri seerken sadece salamlna bakp, ilevini dikkate almamalar, verimde gz ard edilemeyecek lde azalmalar ve rn kayplarna neden olmaktadrlar. Bu alet ve makinelerin kullanlma zamanlar ve ekillerinde yaplan hatalar ise ok daha ciddi boyutta rn kayplarna neden olmaktadr (Knac, Knac, 2006). Mekanizasyonla ilgili dier bir sorun bier-dverlerle ilgilidir. Saysnn yetersiz, bir ksmnn eski ve bakmsz olmas byk rn kayplarna neden olmaktadr. Bierdver kullanma eitimleri

verilmesine ve kstl olanaklarla, biim srasnda kontroller yaplmasna karlk, hasat srasnda meydana gelen tane kayplar olduka yksektir. Kontrollerin sk yaplabildii yerlerde % 1.5 in altna dt bildirilen tane kayplar, kontrol ekibi ayrldktan sonra ok artabilmektedir. Baz yerlerde reticiler, baka bir bier-dver bulamayaca korkusu ile hatal biim yaparak rnnn kaybna neden olan bierin, kontrol edilmesine bile kar kmaktadrlar. Bierciler ise hi tane kaybna neden olmadklarn iddia etmektedirler. Ancak grlen odur ki, ok yksek fiyatla satn aldklar makineleri deyebilmek iin, yl iinde alabilecekleri bir ka ayda olabildiince kazan salayabilmek iin ok yer bimeye uraan baz bierciler, tane kaybna neden olabilmekte, ayn zamanda anz da istenenden daha yksek brakmaktadrlar. Bu durum ciddi boyutta rn kaybna neden olmakta, yksek anz ve dklm taneler, bir sonraki yln rn iin yaplacak hazrlklar olumsuz etkilemekte, hastalk yapc etmenlere ve zararl bceklere konuku ve/veya enerji kayna olabilmektedir.

5. ZME YNEL K NER LER

Dikkat ekici olan bazlarna deinilebilen ok sayda sorunun giderilebilmesi iin, her konuda olduu gibi eitim ve retimin ilk srada geldii, bunlar aratrma ve uygulamann izledii konusunda her kes hemfikirdir. Ancak bunlarn hangi etkinlikte yaplabildii, aratrma ve uygulamalarn odaklanmas gereken konularda ne kadar uzmann olduu ve ne lde alabildikleri konusu da ok nemlidir. Sorunlarn bilinmesi ve bu konularda projeler ve programlarn hazrlanmasnn, raporlar ve makalelerin yazlmasnn, bu gn beklenen seviyeye ulamak iin yeterli olamad grlmtr. Bilgi ve deneyim azl olmad, hedef seiminde byk hatalar yaplmad ileri srlen ve lke dzeyinde yaygn kurum, kurulu, sivil toplum rgt ve ok sayda bilim adam ve teknik elemana sahip bir sektrn en nemli varl Serin klim Tahllarnda, iklim koullar nedeniyle baz yllar ulalan verim ve retim dzeyine, daha ok sayda ylda ulalamamasn ve verim ve retimde kararlln salanamamasn sadece uygulamalarnn yetersizlii, ekonomik kstlar, iklim deiiklikleri, stres koullar ile aklamak yeterli olamamaktadr. Nedenler arasnda reticide moralsizlikten kaynaklanan retme istei azl, bir yllk rn ile yaamn yeterli dzeyde salayp salayamayaca konusunda emin olamama nedeniyle retime yeterince zen gstermeme, bilgi ve deneyime inanmakta tereddt etme gibi faktrlerin de byk etkileri bulunmaktadr. Teknik adan bakldnda ; retim iin seilecek eitlerin zellikle verim bakmndan kararl olmalarna, yetitirilecei yre ekolojisine uyum gstermelerine ve yrenin ekonomik olarak en zararl stres faktrlerine dayankl veya en azndan toleransl olmasna dikkat edilmelidir. Bu bakmdan yrelere has eitlerin, dier bir deyile zel adaptasyon gc yksek eitlerin gelitirilmesine nem verilmesi, verim yannda kalite konusunda da nemli gelime salayabilecektir. zel adaptasyon gc yksek eitler, retilmeleri iin gelitirildikleri yrelerde yksek verimli olduklarndan, kk tarla paralarnda ekildiklerinde de maliyetin zerinde getiri salayabileceinden, bu alanlar bo kalmayacak, bir yandan retimde art meydana gelirken ayn zamanda en azndan aile ii tketime katk salayabileceklerdir. Sulama olanaklar artrld ve gelitirilmi sistemlerin kullanlmasnn yaygnlatrlmas retime ok byk art getirecektir. Su verme olanaklar snrl olan alanlarda, zellikle kurak yerlerde, yaplabilecek bir destekleme sulamasyla verimi neredeyse ikiye katlamak mmkn olabildiinden (Gentan, 2006) bu duruma uygun eitlerin gelitirilmesine hz verilmelidir, bu eitler ayn zamanda ani iklim deiikliklerinde, hem kuru koullara hem de fazla ya koullarna, o yrenin yal ya da kurak koullarna gre gelitirilmi dier eitlere gre biraz daha fazla uyum salayabilecekleri iin daha az zarar grebileceklerdir. Ancak destekleme sulamasnn yaplaca en uygun bitki gelime dnemi ve verilmesi gereken su miktarn, yetitirilmekte olan bitki cins, tr ve eitlere gre belirlenmesine zen gsterilmelidir( Gler, 2007). Doal ya da ar sulamaya bal olarak meydana gelen gllenmelere daha uzun sre dayanabilen ve anaerobik koullarda oluan hastalklardan daha az etkilenen eitlerin gelitirilmesi iin almalar yaplmaldr. Bylece baz blgelerimizde verimlilii yksek geni

10

retim alanlarnda ska karlalan su basknlar nedeniyle oluan rn kayplar azaltlarak retime katk salanabilecektir (Erayman ve ark., 2007). Sert ekmeklik buday eitlerinin says artrlmal, yaz yalarnn grld, scak blge veya yrelerimiz iin baakta imlenme yapmayacak, (r. krmz tane renkli) eitler tercih edilmelidir. Trkiye, ekolojik olarak kaliteli makarnalk buday retebilme olanana sahip az saydaki lkeden birisidir ve byk bir makarna ihra potansiyeline sahiptir. Bu olana kullanabilmek iin, ekolojisinde yksek kalite veren makarnalk buday eitleri gelitirilmeli ve bunlarn ekim alanlarnn bu ekolojilerde artrlmas salanmaldr. Ayn durum maltlk arpa retimi iin de sz konusudur. Malt olma zellii yksek eitlerin doru ekolojilerde yaygnlatrlmas, nemli retim art salayacaktr. Arpann sulanan alanlarda ekim nbeti iinde yer almas ise, topraklarn tuzlanmasna kar nemli bir nlem hem de genellikle daha yksek bir tahl rn olmaktadr. retim artna, reticilerin yetitirdikleri eitleri her ynyle yeterince tanmasnn byk katks olmaktadr. Bunu, baz yrelerde tahl cinsleri iin de yapmak gerekmektedir. Baz ekolojilerde yaplan aratrmalar, Serin klim Tahllarndan bir cinsin dierlerine gre daha stn verime sahip olduunu ve yrenin nemli ihtiyalarndan bazsn daha iyi karlayabileceini, ancak tannmas ve yaygnlatrlmasnn gerektiini gstermektedir (Yamur, Kaytan, 2007). rnein, tritikalenin bir tr avdar olduunu sand iin retmek istemeyen ok sayda retici bulunmaktadr. Halbuki olduka geni marjinal alanlarda tritikaleden, budayda gre daha yksek verim alabilmek mmkndr. Yulafta, son yllarda gelitirilen klk eitlerin yaygnlatrlmas, zellikle topraklarnda fosfor birikimi olan alanlarda ekim nbetinde mutlaka yer almalar salanmaldr. Sertifikal tohumluk kullanmnn yaygnlatrlmas ve reticilerin sertifikal tohumluk kullanmna altrlmas iin halen uygulanan tevik sisteminin srdrlmesi ve bu tr tohumluk kullanmann avantajlarna inandrlmalar salanmaldr. Blgesel ve yresel zel tohumculuk kurulularnn ve kamu yararna alan baz rgtlerin, Serin klim Tahl Tohumculuu yapmasna salanan destekler de srdrlmelidir. Serin klim Tahllar tohumculuunda kar marj ok az grld iin zel kurulularn fazla ilgisini ekmemektedir, ancak her gn gelien teknolojinin bu konuya getirecei zmler olabilir ve tohumculuk gibi stratejik bir konuda nemli bir payn gelecekte de Tarm letmelerinde kalmasna dikkat edilmelidir. reticilerde daima yeni bir eit araynn nedenleri arasnda retmek istedii eidin tohumluunu bulamamas da bulunmaktadr, bunun giderilmesi iin sertifikal tohumluk retiminde bu gne gre byk bir art salamak zorunluluu vardr. Dengeli gbreleme iin topraklarn zelliklerinin ve verimliliinin iyi bilinmesinin byk nemi bulunmaktadr, ancak retimi yaplacak bitki cins, tr ve eidine ve uygulanan tarm sistemine dikkat edilmezse gbrelerin etkinlii azalr, bouna masraf yaplm ve evreye zarar verilmi olur. Kimyasal gbreler pahaldr, toprakta tuz birikimine neden olabilir, toprak reaksiyonunu etkileyebilir, ieriinde bulunan baz metaller zamanla toprakta birikerek bitkilere ve bunlardan beslenen canllara olumsuz etki yapabilir. Toprak analizleri yaplmas iin reticilere destek salanmas, belirli bir byklkten sonra, tarlalarnn topraklarn analiz ettirmeyenlere baz teviklerin verilmeyeceinin aklanmas, doru nlemlerdir, ancak analiz yaptrmada parsel byklkleri dikkate alnmamal, btn tarla paralarnn topraklarnn analiz ettirilmesi tevik edilmelidir. Sneye kar kimyasal mcadele yaplp yaplmamas konusunda karar verebilmek iin tarlalarda yaplan incelemelerin zamanlamas konusunda reticilerin hep ikayetleri olmaktadr. Bu ikayetlerin ortadan kaldrlabilmesi ve doru karar verilebilmesi iin tarla kontrollerinde reticilerin de sorumlu olmasn salamak bir zm olabilir. reticilerin biyolojik mcadelenin etkilerine inandrlmalar ve bunun iin yresel demonstratif almalar yaplmas da ok faydal olacaktr. Bu erevede, zellikle klaklara yakn alanlarda yumurta parazitoidlerinin oalmas ve etkinlik kazanmalar iin kabuu atlayan aa ve/veya aaklardan oluan kmeler oluturulmas ve bunlarn tesis edilmesine reticilerin katlmnn salanmas bir ok adan ok yararl olacaktr.

11

Zabrusla mcadelede, tarlalar birbirinden ayran toprak eritlerinin (an, yani snr) srlmesi ve toprak st ilalama yaplacaksa buralarn da dahil edilmesi, ekim ncesi veya sonras (topran kaymak balama durumuna gre), topraktan merdane geirilmesi, meydana gelecek zararnn azaltlmasnda ok yararl olmaktadr. Yaz nadasl kuru tarm sistemiyle retim yaplan alanlarda, hasat sonras, topran tamamen kuru olduu yaz aylarnda, 4-5 ylda bir dipkazan ekilmesi, taban ta veya pulluk tabann patlatt, bylece nadas ylnda topraa daha fazla suyun depolanmas ve bitkilerin kk sisteminin iyi geliip derinlere gidebilmesini salad iin byk nem tamaktadr. Bu nemin reticilerce anlalmas salanmaldr. Nadas etkinliini ok artran bu uygulama, retime byk katk salayacaktr. Sulanan veya yan yksek olduu alanlarda fazla suyun uzaklatrlmas hem retim bakmndan hem de topraklarn tuzlanmasnn nlenmesi bakmndan ok nemli olduundan, tarla ii drenaj yapmann ucuz ve basit yntemlerinin reticilere retilmesi arttr. Serin klim Tahllarn sulamada damla ynteminin uygulanmas halen hem ilk yatrm masrafnn ykseklii ve ekonomik olamayaca hem de uygulamann zor ve pratik olmamas gerekeleriyle kullanlamaz olarak kabul edilmektedir. Ancak su kaynaklarnn azalmasna karlk kuraklklarn daha sk, daha uzun olabilecei ngrs ve nfus art ile birlikte daha fazla retime ihtiya duyulaca dikkate alnrsa, daha az su ile daha fazla verim iin bu yaklamnn deimesi gerekecektir. Bu konuda Eskiehir Osmangazi niversitesi Ziraat Fakltesinde balatlm olan almalarn benzerleri, ekonomik analizleri de iine alacak ekilde daha da geniletilmi olarak ; cins, tr ve eitler baznda yaplmal ve gelecee hazrlkl olunmaldr.

6. SONU
Nfusu 70 milyonun zerine km olan lkemizde, temel gda maddeleri ve temel hayvan yemi olarak tketilen Serin klim Tahllarnda, artan talep oranna uygun bir retim art salanamad, aksine azalmalar olduu, 2009 ncesi 6 ylda, buday retiminin % 8.8, arpa retiminin ise % 28.6 azald bildirilmektedir (Gnaydn, 2009). Trkiye, tahl retiminde kendine yeter durumda ve bazen dsatmc olurken, giderek dalmc olmaya balam grnmektedir (izelge 3). Son 10 yln verileri, budayda retimin 17 234 000 ton ile 21 008 000 ton arasnda deitiini gstermektedir. 10 yln rakamlar dikkate alnr ve ekstrem iklim koullar ile ortaya kan en dk ve en yksek olan dlanarak, dierleri ile tketim tahminleri birlikte deerlendirilirse, kii bana 200 kg n altndaki tketime gre, lke gereksinimi konusunda fazlaca bir sorun olmad, bunun stne kldnda ise ivedi zmlere gerek olduu grlmektedir. Son 9 ylda byk ksm buday olmak zere, toplam tahl dsatm yaklak 0.9-3.5 milyon ton olurken, dalm ise 0.5-4.1 milyon ton arasnda deimitir. izelge 3. Baz yllarn verilerine Gre Dalm, Dsatm ve Farklar (Ton) 2000 Buday Arpa Tahllar Toplam
FAO, 2009

2004
1 117 209 1 065 483 981 449 150 240 340 -240 190 1 129 007 2 551 669 -1 422 662

2007
1 748 247 2 147 190 -398 943 215 780 52 180 163 600 1 973 582 3 550 667 - 1 577 085

Dsatm Dalm Farklar Dsatm Dalm Farklar Dsatm Dalm Farklar

2 304 748 966 517 1.338.231 186 205 40 217 145.988 2 503 007 2 681 679 -134.088

12

Ayn yllarda dsatmdan 120-546 milyon dolar kazanlrken, dalma 167-973 milyon dolar denmitir. Son dokuz yln altsnda, d alm deerleri hep daha yksek olmu, bugnk tketim dzeyinde bile dalma ayrlmas gereken kaynak, yaklak 1 milyar dolara ykselmitir (izelge 4). Nfus art ile i tketim giderek artacandan, retimin artrlamamas durumunda, yakn bir gelecekte dalma daha byk bedeller denecektir. izelge 4. Baz Yllarn Verilerine Gre Dalm ve Dsatm Deerleri (Bin $) Dsatm Dalm Farklar Dsatm Dalm Farklar Dsatm Dalm Farklar 2000 266 088 126 484 139 604 20 108 5 207 14 901 292 080 386 793 -94 713 2004 203 769 221 881 -18 112 11 39 814 - 39 803 220 875 520 569 -299 694 2007 327 521 570 426 -242 905 33 223 13 588 19 635 370 804 973 273 -602 469

Buday Arpa Tahllar Toplam

FAO, 2009

Trkiyenin kendi ihtiyac olan miktarlar karlayp, ayn zamanda kararl bir dsatmc olabilmesi iin de retimin belirgin bir ekilde artrlmas ve yllar arasnda grlen deiimin ok azaltlmas gerekir. Bunun salanabilmesi iin yaplabilecekler arasnda ; eitli nedenlerle retim d kalan ve ounda Serin klim Tahllar yetitirilen alanlar yeniden retime kazandrlmas, girdilere tevik ve desteklerin srdrlmesi ve dzeylerinin piyasa koullar dikkate alnarak belirlenmesi, dsatm olanaklar yksek trlerin ekim ve retimlerinin artrlmasna da yardmc olabilecek ve verimle birlikte kalitenin de yksek dzeyde elde edilebilecei zel adaptasyon yetenei yksek eitlerin gelitirilerek kendi ekolojilerinde yaygnlatrlmas, sulanr alanlarn artrlmas ve sulamann yeni teknikler ve sistemlerle yaplmasnn salanmas, snede biyolojik mcadele abalarnn artrlmas, bu gne kadar ulalmak istenen dzeylere eriilmesinde yeterince baarl olamad gzlenen bilgi aktarma ve yayma yntemleri ve eiticilerin eitimlerinin gelitirilmesi saylabilir.

KAYNAKLAR

Akgz, N., 2007. Gelecek in Bitkisel retim Stratejimiz Ne Olmaldr?, Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi 25-27 Haziran 2007, Erzurum,17-21. Arsoy, H., Ouz, C., 2004. Konya li Buday retiminde Yeni Gelitirilen eitler le Geleneksel eitlerin Kullanm Durumu, Trkiye VI. Tarm Ekonomisi Kongresi, 16-18 Eyll, 2004, Tokat. Ed. K. Esengn, G.Erdal, E. Oru, 616-621. Balkaya, A.,2009. Trk Tarmnda Tohumculuk, Trktarm, Say 188,39-45. Bayaner, A.,1998. Trkiye Makarnalk Buday Sektr ve Uluslar aras Pazardaki Rekabet Gc, Tarmsal Ekonomik Aratrma Enstits, Ankara. Baysal, A.,1997. Bulgur : Beslenme ve Salk Ynnden nemi, 2. Un, Bulgur ve Biskvi Sempozyumu, 28-30 Mays 1996, Karaman, 23-30. Bozkurt, B.,2009. Tritikalede Tohumculuk Sektrnn Sorunlar, Trktarm, Say 188, 46-51. alar, ., ztrk, A., Bulut, S., Atken, ., 2007. inko Dozlarnn Tokak Arpa eidinin Verim ve Baz Agronomik Karakterlerine Etkisi, Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi, 25-27 Haziran 2007, Erzurum, 231-235.

13

Erayman, M., Atak, M., ener, O., 2007. Farkl Su Baskn Srelerinin Budayn (T. Aestivum L.) Baz Morfolojik zelliklerine Etkileri, Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi, 25-27 Haziran 2007, 289-292. Eser, B., Duman, ., Gkl, A., 2009. Trk Tarmnda Tohumun Stratejik nemi, Trktarm, Say 188, s. 30-38. Evcim, H.., Ulusoy,E., Glsoylu, E., Sndr,K.O., z , E., 2005. Trkiye Tarmnda Makineleme Durumu, Trkiye Ziraat Mhendislii Teknik Kongresi, 2. cilt, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, 869-892. FAO, 2009. Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt.http://www.fao.org. Gentan,T., Tugay, M.E. , Geit, H.H., Bozkurt, B., Ergun, E., Ekiz, H., Yalva, K., Gevrek, M.N., Eli, A., Balkan , A. 2005. Trkiyede Tohumluk, Fide, Fidan retimi ve Kullanm. Trkiye Ziraat Mhendislii Teknik Kongresi, 3-7 Ocak 2005, 2.cilt, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, 803-823. Gentan, T., Birsin, M., Balkan, A., 2006. Tahl ve Baklagil retimi ve Sorunlar, Ulusal Tarm Kurultay, 15-17 Kasm 2006,Adana, 106-111. Gler, M., Karaca, M., Durutan, N., 2005. Trkiye Agro-ekolojik Zonlarnn Belirlenmesi ve Yararlanma Olanaklar, GAP IV. Tarm Kongresi, 21-23 Eyll 2005, 2. cilt, 917-924. Gler, M., 2007. Tritikalede Belirli Gelime Dnemlerindeki Destekleme Sulamann Baz Agronomik ve Kalite zelliklerine Etkisi, Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi, 25-27 Haziran, 2007, 150-153. Gnaydn, G., 2009. Aln Tek Nedeni Adaletsiz Blm. TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, Basn Aklamas, 2 s. Gne, E., 2002. Trkiyede Hububat leme Ekonomisi, Hububat 2002, Hububat rnleri Teknolojisi Kongre ve Sergisi, 299-310. Kaplan, M.,2008. Gbre Fiyatlartnn retime Etkisi, Meyve Sebze Dnyas, Ekim 2008, 34-45. Knac, E., Knac, G., Yldrm, A.F., Atl, A., 1998. Sunn Pest Problems in Central Anatolia and the Role of Wheat Varieties in Integrated Control, Euphytica 100 : 63-67. Knac, E.,1999. Beslenme ve Salkta inko Elementinin nemi, Gda Bilimi ve Teknolojisi, Yl 4, Say 3, 4-8. Knac, G., Knac, E., 2000. Yeni Tahl Tr Tritikalenin Budaya Kartrlmas ile Elde Edilen Paallarn Kalite zellikleri ve Ekmek Yapmnda Kullanlma Olanaklar, Unlu Mamuller Teknolojisi, Yl 9, Say 4, 41-47. Knac, E., Knac, G. , 2004. Quality and Yield Losses Due to Sunn Pest (Hemiptera : Scutelleridae) in Different Wheat Types in Turkey, 187-195. Knac, E., Knac, G., 2006. Orta Anadoluda Klk Tahl Tarm, T.C. ESOGZF Tarla Bitkileri Blm, Eskiehir Merkez Ziraat Odas Bakanl, 79 s. Knac, E., Glmezolu, N., 2007. Grain Yield and Yield Components of Tritikale Upon Application of Different Foliar Fertilizers , Interciancia, Vol. 32, No 9, 624-628. Knac, E., 2008. Kuraklk ve Sonras 1, Eskiehir Osmangazi Haber, Say 95, s.15. Knac, E., 2009. Kuraklk ve Sonras 2, ESOG Haber, Say 95, s.13. Kocaba, I., 2007. Fosforlu Gbrelerin Kadmiyum ierii ve Tahllarda Kadmiyumun Etkisi, Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi 25-27 Haziran 2007, Erzurum, 293-296. Ko, M., Tiryakiolu, M., Barutular, C., 2007. Farkl Ekmeklik Buday eitlerinde Fotosentetik Su Kullanm Etkinlii ve Verimle likisi, Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi, 25-27 Haziran 2007, Erzurum, 92-95. Kse, E., nal, S., and, ., Knac, G., 2002. Tatlcak 97 Tritikale eidinin Ekmak Yapmnda Kullanlma Olanaklarnn Aratrlmas, Hububat 2002, Hububat rnleri Teknolojisi Kongre ve Sergisi, 203-209. Kk, ., Kvan, M., Knac, E., Knac, G., 2007. Biological Efficacy of Trichoderma herzianum solate to Control Some Fungal Pathogens of Wheat (Triticum aestivum) in Turkey, Biologia, Bratislava , 62/3 : 1, 4 p. Mzrak, G., 1983. Trkiye klim Blgeleri ve Haritas, Orta Anadolu Blge Zirai Aratrma Enstits Tarla Bitkileri Islah Blm Teknik Yy. No : 2, Gn. Yy. No: 52, 24 s.

14

Orak, G., 2009. Budaylarda Kkboaz rklnn Patojenitesi ve Bunun Genetik Dayankllk Yoluyla Kontrolu, Doktora Tezi, ESOG Fen Bilimleri Enstits, 94 s. Orta, ., Derici, M.R., Kaya, Z., Gk, M., 2006. Kltr Bitkilerinin Beslenme Sorunlar, Ulusal Tarm Kurultay, 15-17 Kasm 2006, 128-132. ktem, A.G., ktem, A., okun, M., 2007. anlurfa Yresi Hububat Ekim Alanlarnn Mikroelem ent Kapsamnn Belirlenmesi, Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi, 25-27 Haziran 2007, Erzurum, 310-313. Schildbach, R. Bagl, A., 1995. Dnyada Maltlk Arpa ve Malt retimi ve Ticareti, Arpa-Malt Sempozyumu III, Bildiriler, 5-7 Eyll 1995, Konya, 5-10. Tayyar, ., Yapc, A.N., 2007. Tabakhane Sv Atklarnn Budayn imlenmesi ve Fide Geliimi zerine Etkileri, Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi, 25-27 Haziran 2007, Erzurum, 322-325. TU K ,2009. Tahllar, Tarm statistikleri zeti. Turhan, ., etin, B., 2002. Trkiyede Makarna Sektrndeki Gelimeler ve Dsatma Yansmalar, Hububat 2002, Hububat rnleri Teknolojisi Kongre ve Sergisi, 243-251. Trke, M., 2007. klim Deiiklii, Kuraklk, lleme Sreleri ve Tarma Etkileri, Kuraklk ve Trkiye Tarm, TEMA Yay. No : 52, 1-39. Yad, K., Gnalp, V.E., etin, B., 2002. Trkiyede Un ve Unlu Mamuller Sanayii, retimi, D Ticareti ve Sorunlar, Hububat 2002, Hububat rnleri Teknolojisi Kongre ve Sergisi, 277-287. Yamur, M., Kaytan, D., 2007. Van Ekolojik Koullarnda Baz Buday, Arpa ve Tritikale eitlerinin Verim ve Verim geleri zerine Bir Aratrma, Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi, 25-27 Haziran 2007, 162-165. Yalva, K., Bilici, A., Bal, O.F., 2005. Sertifikal Tohumluk Kullanm : Trkiyede Genel Durum ve GAP Blgesine Ynelik Tedbirler. GAP IV. Tarm Kongresi 21-23 Eyll 2005, Bildiri Kitab 2. cilt, 900-904. Yeyinli, N. , Kse, E. , 2008. Akdeniz Diyetinde Tahllarn Rol, Trkiye 10. Gda Kongresi, 21-23 Mays 2008, Erzurum, 53-56.

15