BLM-1

DA EKLERM YAZAR: SIDIKA AVAR (ANILARINDAN BBEBR DERLENMTR) ( retmen Yaynlar:15 , Anlar dizisi:4 , Kapak:Cemalettin GZELOLU ) SIDIKA AVAR'IN ZGEM Sdka Avar, 1901'de stanbul Cihangir'de dodu. Babas belediye memurlarndan Mehmet Bey, Annesi Emsal Hanm'dr. Ailenin kzndan en byyd. Annesi genellikle rahatsz olduu iin Sdka'da ilk sorumluluk duygusu, dier kardelerine ablalk yapt bu yllarda geliti. lkokula mahalle mektebinde balad, daha sonra efik Muhtar Mahalle Mektebi'ne verildi. 12 yandayken babasn, daha sonra annesini kaybetti. ki kz kardei ile birlikte teyzelerinin yannda kalmaya balad. Ayn yllarda apa Kz retmen Okulu'na girdi. retmenliinde ve okul yneticiliinde ocuklara kar gsterdii ar duyarll, efkati, kendi ocukluunda doyamad aile efkatine balamak mmkndr. 1922'de apa'dan mezun olan Avar, Beikta'ta erkez Mektebi'nde retmenlie balad. Ayn yl evlendi ve 1924'te tek ocuu olan kz dodu. Eiyle birlikte zmir'e tanan Avar, bir sre Musevi Mektebi'nde alt. 1925'te zmir Amerikan Kz Koleji'nde Trke retmeni olarak grev ald. Bir yandan da beden eitimi retmeni olan ei Mehmet Bahattin Avar'la, yry, daclk ve dier sportif al. malarda genlere klavuzluk yapt. zmir Kadnlar Hapishanesi'nde kadnlara okuma yazma retimini stlendi, Salepiolu Camii'nde ii ocuklar iin alan el sanatlar kursunda grev ald. zmir'deki hareketli hayat baz evrelerin tepkisine sebep oldu, hakknda misyonerlik sylentileri karld. Avar bunlar dava etti. 1924 -1929 yllarnda zmir'de kalan Avar ve ei 1929'da bir grup Amerikal ile birlikte Ankara'ya arl5 di. Bu grup, ocuk Esirgeme Kurumu'na bal bir ocuk oyun ve spor sahas kurdu. Sdka Avar srasyla Keiren ve Necatibey lkokullarnda, Amerikal uzmanlarn, dnnden sonra, einin ynetimindeki ocuk Esirgeme Kurumu ocuk bahesinde beden eitimi ve spor almalarnda grev ald. 1937'de einden ayrld. Gazi Eitim Enstits Edebiyat Blm'ne girdi. Buradan mezun olunca ksa bir sre Bolu Kz Enstits'nde grev yaptktan sonra 1939 da Elaz Ks Enstits'ne retmen olarak atand. Ksa bir sre sonra mdr yardmcl grevine getirildi. 1942'de, yeni kurulan Tokat Kz Enstits Mdrl1 ne getirildi. 16 Haziran 1943'te Elaz Kz Enstits'ne mdr olarak dnd. Gerek Enstit'de uygulad eitim yntemleri ve ynetim anlay ve almalar, gerek okulun renci ald Elaz, Tunceli ve Bingl'n ile, bucak, ky ve konilerine renci toplamak ve tatillerde onlar evlerine datmak iin hayvan srtnda, kamyonlarla, yaya olarak yapt geziler geni bir ilgi toplad ve birok yerli, yabanc ziyaretlere, rportajlara konu oldu. Avar, Eyll 1950'de davetli olarak ABD'ye gitti ve incelemelerde bulundu. Elaz retmen Okulu'nun kuruluunda da mdr vekillii yaparak grev alm olan Avar, Elaz valisi ile anlaamad. Bu nedenle 1954 yl sonunda Ankara'ya arlarak Kz Teknik retim Genel Mdrl'nde ube mdrlne getirildi. Valinin deimesi sonucu 28 Ekim 1955'te Elaz'a geri dnd. Ancak Elaz'da baz amirlerle anlamazlklar devam ediyordu. Elaz'a atanndan20 yl sonra, 1959'da kendi istei zerine stanbul Sultan Selim Kz Enstits'ne edebiyat retmeni olarak nakledildi. 27 Mays 1960 devriminden sonra Kz Teknik retim Genel Mdrl'ne getirildi, 2 yl kadar bu grevde kald. stei zerine, buradan, stanbul Nianta Kz Enstits Edebiyat retmenlii'ne nakledildi. Emekli olduu 1.1.1967'ye kadar bu grevde kald. 12 yllk bir emeklilik hayatndan sonra 16 Haziran 1979'da ld. (Sdka Avar'n anlarndan, kz Bahu Grk'n Sat Erien'e yazd 19 Ekim 1981 tarihli mektuba ek zgemiten, Sat Erien'in Milli Eitim dergisi zel saysnda yaymlanan (24 Kasm 1981) "Bir Eitim Akncs Sdka Avar" ve Fethi lk'nn retmen Dnyas'nn Haziran 1985 tarihli 66. saysnda yer alan "Sdka Avar" adl yazlardan yararlanlarak hazrlanmtr.) YAYINEVNN NSZ Ortaokul Trke kitaplarnda yllarca okutulan bir para vard: Kzm da Gtr... Hikmet Feridun Es'in Hayat Dergisi'nde yaymlanan, Sdka Avar'la ilgili uzun bir rportajndan alnan bu para nedeniyle, bugnn genlerinin ou Sdka Avar adn duymu olacaklardr. Onun bir aydn, bir "eitim akncs" olarak parlad 1940-60 yllarnn aydnlar arasnda onun adn duymayan yoktur. Hele, yaya olarak, at srtnda ya da kamyonlarla dolap renci toplad, renci datt, biki - diki kursu at Elaz'n, Tunceli'nin, Bingl'n kasaba ve kylerinde Avar adn duymayan, onu tanmayan insana rastlamak mmkn deildir. Ama insan hafzas vefal deilmi. yle ki, onunla ilgili bir aratrma yapmay dndmz zaman, gerekli bilgiyi nereden edineceimizi, ie nereden balayacamz bilemiyorduk. Sonunda, onun, birka yl ncesine kadar stanbul'da yaamakta olduunu rendik. Son durum bilinmiyordu.

Sorup soruturunca, 1984'n sonlarnda, stanbul iftehavuzlar'daki evinde, Avar'n tek kz Bahu Grk' bulduk. Ona arzumuzu ilettik. Sdka Avar, emekliliinde anlarn yazm, bunlar zerinde gerekli dzeltmeleri yaptktan sonra bir rneini alkoymu, dierini, yaklak 40 yl hizmet ettii Milli Eitim Bakanl'na teslim etmiti. Bakanln bunlar yaymlayaca syleniyordu. Zaten Avar, bunlar, Teknik retim Mstear Rt Uzel'in isteiyle yazmam myd? Daha sonra renilmiti ki, Bakanlk bu anlarla ilgilenmemitir. Ancak nemli bir ynetici kiisel olarak ilgilenmi, o da grevden ayrlmtr, an dosyas da Bakanlkta deil, ondadr. Yani, Bakanlk, bunlar yaymlamayacaktr. Sayn Grk, bir gn olanak bulursa yaymlamak zere dier nshay zenle koruyordu. Yzlerce fotorafla bezenmi, Avar tarafndan el yazsyla baz eklemeler ve dzeltmeler yaplm 1188 sayfalk bu dosyann bir fotokopisini aldk. Anlar mthiti! Bu haliyle, Bakanlk tarafndan yaymlanamazd. Bakanln yaymlamama gerekesiyle deil, fakat baka nedenlerle dosyann btnn yaymlamak zordu, dosyann hacmi, bir an kitabnn boyutlarn ayordu. Metnin en canl blmlerini seerek bunlardan bir kitap yaplmas konusunda Sayn Grk'le anlamaya varld. Dosyada, ksaltma yapma amacyla, rencilerinden ve meslektalarndan ald mektuplarn ou, Amerikal bir aratrmac iin hazrlanan ve Elaz, Tunceli, Bingl illerinin toplumsal zellikleriyle ilgili raporlar, resmi yazmalar, blgenin doal, ekonomik ve kltrel zellikleriyle ilgili gzlemlerim, yolculuk anlarnn bir blm, birbirini yineleyen blmler ve benzerleri karlmtr. Yaynevi, byle bir ksaltmay yapmakta ve anlan blmleri feda etmekte zorluk ekmi, kitab, alclarn btesini zorlamayacak bir sayfa saysna indirebilmek iin metin defalarca okunmutur. Avar, metinde birka ara balk kullanmt; bunlar, metnin zne uygun olarak oaltlmtr. Yazm yanllar dzeltilmitir. Bugn artk kullanlmayan baz szckler ve kurum adlar yenileriyle deitirilmitir. Avar, kii adlarnn ounu nce ilk harfleriyle yazm, sonra bunlardan bazlarn el yazsyla dzelterek adlarn btnn yazmt; bu dzeltme, ksaltmalarn kime ait olduunun belirlenebildii oranda, Yaymevi'nce tamamlanmtr. Anlatmn, olaylarn akna uygun olabilmesi iin, ok seyrek olarak paragraflar arasnda yer deiiklii yaplm, gene ok seyrek olarak, asl metinde btn verilen resmi yazmalar zetlenmitir. Baz dipnotlar gereksiz grlerek karlm, yeniden baz dipnotlar konmutur. retmen Yaynlar adna, bu hazrlk almalarndan, metni ilk okuma ve en canl blmlerini (yaklak olarak, asl metnin yarsdr) seme iini Zeki Sarhan, seilen bu blmler zerinde dier almalar Ayhan Sarhan yapmtr. Bahu Grk, anlarn yayma hazrlanmas iin yaplan btn bu ilemleri grmtr. Avar sylemedii halde ona syletilmi ya da syledii halde -teknik nedenlerle atlanm olanlar dnda karlm bir husus olmadn onaylamtr. Kitapta yer alacak fotoraflar, Yaynevi ve Sayn Grk tarafndan birlikte seilmitir, *** Avar'a yklenen ya da onun kendi kendine stlendii grev nedir? Hikmet Feridun Es, onun Dou'ya, Atatrk tarafndan bir Trk "misyoner"! olarak gnderildiini ileri srmektedir. Kz Bahu Grk, annesinden, byle bir grevlendirmeyle ilgili bir ey dinlemediini belirterek bu iddiay kukuyla karlamaktadr. Avar da, byle bir iddiay dorulayacak ya da yalanlayacak bir ey yazmam, Es'in rportaj metnini anlar arasna alrken, bu blm, "tekrarlar karmak" gerekesiyle atlamtr. Atatrk'le byle bir karlama ve grevlendirme olmasa bile (ki pek akla yatkn grnmyor, zira Atatrk tarafndan istenmi olsayd, onun Elaz'a atanmas iin 1939 yl beklenmezdi), bir Trk misyoneri gibi grev yapma temas, metinde daha ok bankalarnn ifadesi olarak birka kez yer almakta, Avar'n byle bir ilevi benimsedii anlalmaktadr. Yaynevi, bu ilevin, deiik biimlerde yorumlanabilecek ierii konusunda taraf deildir. Grevlendirme konusunda duyulan kukuya ramen, bellidir ki Avar, Atatrk - inn izgisine bal kalm, 1950'den sonraki iktidarla uyuamamtr. st kademelerde kendisini koruyan baz yneticilerin bulunmasna ramen 1954'te tasfiye edilmi, yeniden balad grevinde ancak 1959'a kadar tutunabilmitir. 27 Mays Devrimi'nden sonra Kz Teknik retim Genel Mdrl'ne getirilmesi de bu niteliklerinin belirtisidir. * ** Avar adeta. Dou Anadolu'nun 20 yllk bir zaman dilimine tanklk yapma grevini stlenmitir. yle ki, anlarda blgenin tarihi, corafyas, ekonomisi, btn unsurlaryla kltr, neredeyse hereyi vardr. Ve bu "herey", tyler rperticidir. Anlar herkesi, zellikle bu tyler rpertici manzaray deitirmekle sorumlu olanlar derin derin dndrmelidir. Sdka Avar, Trkiye'nin adalamas amacyla, bir lk dorultusunda, sarslmaz bir iradeyle, zorluklarn stesinden gelebilmek iin byk bir direnle didinmitir. Eitim, insann yeniden yaratlmas ise, bu ii byk lde gerekletirmitir. Bu nitelikleriyle Sdka Avar, retmenlerin nnde parlayan bir yldzdr.

BAHU GRK'N NSZ Avar'n, olaylarn frtnasn yaarken, gnlnn sayfalarna krk dkk cmleciklerle not ettii bu anlar, kendisiyle birlikte ilk msvedde olarak daktiloya geirdiimiz o gnlerden beri her okuduumda, yllar ncesinin inan, umut dolu almalarnn heyecan beni yeniden sarm, ancak ne ilerimden vakit ne de maddi olanak bulabildiimden bir davrana geememitim. Yaanm bu gereklerin benimle birlikte karanla gmlmesi balca korkularmdan biriydi. Umudumu yitirdiim ve emekliliimi beklemekten baka bir are gremediim bir anda eski eitimci, emekli retmen Sn. Sat Erien'den aldm bir mektupla mutlandm. imdi o da aramzdan ayrlm olan, bu gerek - dostu, eitimci - yazar, eitim ordumuzun binbir dert arasnda bunalan btn idealist bireylerine bir g kayna olacana inanarak, Avar'm anlarnn a karlmasn bir grev gibi stlendi. Avar'n, emeklilik gnlerinde, bu bir yaam yk aba ve zveriyi tayan anlar iin bavurduu kaplarda bulamad ilgi ve olanaklar, lmnden 4 yl sonra Sn. Sat Erien sakin, aklc, yol yordam bilir yntemleriyle bkmadan usanmadan urap, uygun yerlere ulap, salamay baard. Bugn, retmen Yaynlar'nn Sn. yneticilerinin deerbilir abalar sonucu topluma sunabildiimiz bu anlar, baz zorunlu ksaltmalar ve kronolojik kopukluklar nedeniyle geri istenilen kusursuzlua ulam deildir ama, okuyucunun bu gerek yaam gizlerinde, kendisini srkleyecek, dndrecek, aslnda iinde tad insan vatan - toprak' sevgisini btn scaklyla bir kez daha duyuracak ok ey bulacana inanyorum. Okuduka vatann, insann, dan, ovasn, topran, tan, kyn, komn, varlaryla yoklaryla daha bir baka sevecektir, biliyorum... O zaman Avar'n ruhu, ini - klaryla, umutlar, mutular, d krklklar ve heyecanlaryla coup alam yaantsn, kendini adad toplumunun gelecek kuaklanyla da paylaabilecei iin sonsuzadek ad olacaktr. Avar' gryorum; masasnn banda yoklar var edecek yollar aryor... Avar' gryorum; yaln dalara yz vermi katr sryor, geit vermez kayalarda 'da iekleri' aryor... Avar' gryorum; ba rts, alvarn ekmi, yoksul, toprak damda ky kadnlarna yavrularnn gelecek bilincini alyor...... Avar' gryorum, okuluna getirebildii 'da iekleri1 nin dikenlemi salarndan bit ayk-lyor... Avar' gryorum; snfta, atlyede, yemekhane, yatakhanede, tuvalette 'iekleri'ne yaam yollar retiyor... Avar' gryorum; yoksul snfnda 'ieklerinin kulaklarna, kalplerine Trk dilinin mziini iliyor... Avar' gryorum; bir bayram akamnda, okulunun lo koridorlarnda, 'iekleri' ve retmenleriyle kol kola kenetlenmi, halay ekiyor... Avar' gryorum; kara kn diz boyu karnda, dnsz, a, hasta kalm bir ky retmeninin yardmna kouyor... Avar' gryorum; okulunda yoksul bir 'iei'nin ehizini, dnn yapma telnn mutluluunu yayor... Avar' gryorum; 'da iekleri'nin zlemiyle dopdolu, balkondaki sakslarda emeklilik iekleri yetitiriyor, anlarn topluyor...... Avar' gryorum; anlarn sonu alamadan dolatrd yorgun bir gnn akamnda, krkl avutmaya altmzda, yllarn dertli izleri arasna gizlenmi gzlerindeki o inanmak arzusu ile yanan gryorum... Yal, hasta halinde T.V. banda bilgi yarmalarn cevaplarken gryorum... Hasta yatanda klm bedenini, "Ben artk gitsem iyi olur. Sen de perian oldun." diye veda eden gzlerini gryorum. (O gzler artk gelecee kskn bakmyorlar...) Bu frsattan yararlanarak, Avar'n yaamnda uralarna deer vermi, destek olmu, anlarnn topluma ulamasna aba gstermi, aada belirttiim btn dostlarmza minnet ve teekkrlerimi btn ailesi adna sunmay bir bor bilmekteyim : evresinin sosyal ve kltrel yaamna deerler katmasn n plnda tuttuu Elz Avar Kz Meslek Lisesi' nin gemite kendisiyle alm ve halen izinde yrmekte olan deerli retmen ve memurlarna, Trk eitim ordusunun onun uralar ile ilgilenmi, omuz vermi btn mensuplarna, O gnk Dou Anadolu'nun yokluklar iinde kendisine var gleri ile yardmc olmaya alm Elz - Bingl - Tunceli yresinin sayn devlet grevlilerine, Daha o gnlerde Dou'nun aydnlatlmas gereinin bilinci ile, sessiz bir tevazu iinde yaatlan bu okula basnmzdan ilgi duyup yer ayran ve topluma tantanlara. Son gnlerinin rahatszlklarnda efkatle barna basp hi bir yardm esirgemeyen Yakack D.D.Y. Hastahanesinin Sayn mensuplar: Ba Hekim Dr. Sait Pembeciolu, Dr. Hasan Onuk, Dr. Emel Yaar, Ba Hemire Trkn Barkan ve Glten Avar'a, 15 Srada son ama nemde bata gelen ky kzlarmz; Avar'a, sevgi arayan kk kalplerinden sunduklar en yce sevgi demetleriyle btn ilelerini unutturan sevgili 'Da icekleri'ne... mrmzn en gzel yllarn hasret yaadm ANAM... 'Da' iekleri'ne hell olsun...

Bahu (Avar) Grk

YAZARIN NSZ 1944-1945 ders yllnda birka ky kzmzn fotorafn Mstear Sayn Rt Uzel'e taktim etmitim. Bunlar kendi makinamla ekilmi kk resimlerdi. Kzlarmzn ky kyafetleri hem orijinal, hem pek periand. Gzleri korkulu, yzlerindeki ifade atk, gvensiz ve sertti. Bir - iki haftalk bir okul hayat bunlar hayret edilecek derecede deitiriyordu. Bu deiiklii gstermek iin okula geldikleri anda ky kyafetleriyle ve birinci yl sonunda okul kyafetiyle aldm resimleri Mstear ok beenmiti. Bundan sonra gelecek rencilerin fotoraflarn aldrarak bir geliim albm hazrlamam iin hem emir, hem mteferrikadan para verdiler. Bir sene sonra sunduum bu geliim albmne kzlarmzn kayt tarihleri, kyleri ve okulda izlediim acayip servenleri yazl birer aklamay da ekleyerek gtrdm, incelemeden sonra albmden pek holandlar ve : - Dou kylerine teknik retim adna ilk giren mdrsn. Bunlarn hatratn da isterim, dediler. 1945'ten itibaren dokman toplamaya baladm. Daha evvelki olaylar, resm yazmalarn rneklerini okulun alna kadar kardm. Jandarmalarla okula toplanan kzlarmn dinlediim hikyelerini zetleyip ilve ettim. Esasen Elaz'a tayinimden itibaren hatra defteri tutmakta ve kye dnen mezunlarn mektuplarn saklamakta, okulun etkisini devam ettirmek iin cevaplamakta idim. Son senelere doru, resm yazmalarn suretleri, kzlarmn mektuplar, yllk rapor suretleri, 19 hatra defte17 rim fotoraflar ve gazete kuprleri yani bu hatratn temelini tekil eden koca bir sandk dkman hazrd. Rahmetli sayn Rt Uzel son hastalk zamanna kadar her ziyaretimde bu hatralar srarla sordu ve yazmam istedi Emekli olduum halde iimde vazife yapmayanlara mahsus bir huzursulzluk duymaktaydm. nk iki sene evvel baladm hatralarm bitirememitim. Tasnif ettiim dkmanlardan her yla mahsus yazmalar, raporlar, gazeteler, hatra defteri ve kzlarmn yzlerce mektubunu inceleyip elemek hi de kolay olmad. Bu hatralar bitiremeden lmekten korktum, imdi vazifesini tamamlam insanlarn huzuruna kavutum. DA EKLERM Sayn Rt Uzel'in aziz ruhuna BOLU'DAN ELAZI'A Souk bir ubat gn, sisli, buulu, Belediye Meydan'ndan bir otobs kalkacak. Meydan yolcularla ve onlar geirenlerle dolu. ounluk retmen ve renci topluluu... Bir lk uruna bu ilden gitmeyi sabrszlkla bekliyordum. Ama imdi?... Arkadalarmn zgn baklar, ocuklarmn yal gzleri karsnda duygularm sanki benliimi de eritecek. Burada ksack bir alma hayatma ramen, onlar seviyorum. Zaten insanlar ne zaman sevmedim ki? Hele snflarm, rencilerimi... Burada ikayetsiz kalmak, o ocuklar arasnda lesiye erimek, sessiz bir ihtiras gibi iimde kaynad halde dtan sakin duruyorum. Heyecanm ac bir glmsemede saklayarak, kalbim burkula burkula bu dost evreden ayrlyorum. 19 Artk alayabilirim. Anlar, dakikalar bu yurt kesi ile aramzdaki mesafeyi dev admlaryla acyor. Bu ayrl, geride kalanlar perian gnlmde mbarekletiriyor. Kilometrelerin gerisindeki o yalnz kalm blgelerin insanlarna el vermek, gnl vermek, yol amak iin gidiyorum. etin bir kavgaya ba koyuyorum. Bu gazay baarmak iin insanlar gnl dolusu sevmeli, benliimi onlara adamalym. * ** Souk, zifiri gibi karanlk bir ubat gecesinin yamur krbac altnda Elaz stasyonu'na giriyoruz. Kompartman yoldam yal hanm : - Gizim, gizim, pencireden goln cihar, de hadi tez ol g, diye kyor ve ekliyor: - Ben sana dimedim mi, burada yl ban mtlak cihar, ya... Niren bu mezra havasna siftak(') deerse yl yaras orada cihar. Soratn yamal olmasn deyi goln uzat dar anam babam. De uzat dee... Bu candan ihtiyarn gnl olsun diye kolumu svadm, ak pencereden dar uzatp ektim. nk mikrop fikrini anlatamamtm bu sevimli, gekin bacma.. LK KARLAMA Snk elektriin aydnlatamad karanlk bir istasyon. Yamur, amur... Balar sarl, bzlm bir ok insan pencerelerin nnde yava yryerek baryor: - Hamal, gtrelim!...

- Arabac., araba isten mi? Okula tel ekmitim. Bo mitlerle bir sre pencerede bekledim, arandm. Nafile. Buradaki tek polisin ya Siftak (Siftah) : nce. 20 * ** nna gittim. Enstit'ye tayin edildiimi, yabanc olduumu, beni emin bir arabac ile okuluma gnderme ltfunda bulunmasn rica ettim. Cevap vermeden etrafna baknd ve seslendi. - Lo(2), arabac!... Koarak yanmza gelen arabacnn ba, boynu bir alla sarlyd. Araba yklenince polis de bindi yanma, beni okula kadar gtreceini mit ederek iimden sevindim. Ortas aal geni bir caddeye ktk. Elektrikler o kadar snkt ki kenardaki evleri secemiyordum. 500 metre kadar gittikten sonra polis arabacya : - Dur, dedi. - Bana dnd : - Ben karakoluma geldim, size uurlar ola, diyerek indi. Benim de yreime indi. Arabac caddeyi dnerken : - Siftah m geliin bura? - Evet, dedim. - Bilisin bac, bu Enistt zorlu yirdedir. - yle mi? - Yolu etindir ha... Epeyce gittik, hayal meyal setiim evler bitti. Arsalardan, tarlams, amurlu yerlerden bata kurtula nihayet okula gelebildik. Ben iner inmez arabac hemen parasn istedi, 7,5 lira ald. Ben kapy alarken o da alelacele eyalar indiriyor, bir taraftan da : - Heyvanlar , diye homurdanyordu. Ben zile uzandm zaman arabac kap yanna eyalar ymt bile. Hemen hayvanlar kamlayp gitti. Senelerce, her istasyona gidiimde, beni btn ehrin amurlu sokaklarn, bo tarlalarn dolatran bu hilekr arabacy andm. O zamandanberi, 25 kurua gittiimiz istasyondan her arkada karlamay bir gurbet vazifesi saydm. (2)Lo:Olum !(Hey!) * ** BiZE "GNAYDIN " DEDi Karanlk, iki taraf duvar olan sokakta okul kapsn defalarca aldm. Etrafn sszlmdan korkuyordum. Zifiri karanlktan korkuyordum. Yorgundum, yordum. Bir ayak sesi, nihayet kap ald. Ablak, krmz yzl bir hademe... Yeni tayin edilen retmen olduumu anlatmaya attm. Yznde hi br mana ifadelenmeden merakn yenecek kadar beni inceledi, sonra phe ile kapy yzme kapayp ieri Girdi, Gecenin souk karaltnda kala kaldm. Rzgrn yamurla krbalad souk sokakta kendimi ok garip ve yalnz hissettim. imde korku, kafamda soru... Herhalde haber vermeye gitmitir diye dnp teselli bulmaya alarak bir sre bekledim. Tekrar zile bastm. Bana uzun gelen dakikalardan sonra ierde kouan topuklu ayakkab sesi.,. imde bir ferahlama, kap ald. Aina bir arkada sevinle boynuma sarld. Bu scack karlama bana her eyi unutturdu, benliimi stt. mit ve cesaretimi tazeledi. Lo, geni bir antreye girdik. Sal - sollu kapal ki kap seiliyordu.; Kardaki koridor kapsndan glge belirdi. Hayret, elektlrlk mum kadar bile aydnlatamyordu. Bu yar karanlkta retmen arkadalarla tantk; ne kadar gler yzl, tatl, gen arkadalard. Antreden daha lo bir koridora girdik. Okul buz gibiydi. Muavin odasna girdik. Daha aydnlka ve scakt. Tel ekmediim iin sitem ettiler. ektiimi syleyince de atlar. Almamlard. Daha soyunmaya vakit kalmadan kap tilip ald. Kap erevesinde gittike oalan tral, esmer balar belirdi. Merakla dolu gen rkek baklar... Ben de atm. retmenlerden birka birden: - Niin mtelaadan ktnz? - nsan byle mi kap aar, diye ktlar. - renci olduklarn o zaman anladm. Gler yzle; - Tnaydn ocuklar, dedim. 22 Evvela anlamam gibi (birbirlerine sonra hepimize ve bana hayretle baktlar ve kaynatlar, ."Gnaydn" dedi giz, laf arkaya doru dalgaland. - Naslsnz ocuklar? Yzlerde glckler belirdi, sorum yine arkadalarna doru dalgaland. Salar tra olmam yaa daha

byke brisi temiz bir Trke le: - Hogeldinlz hocanm, deyince inceli -kalnl bir azdan deiik ive ile : - Ho geldiniz hocahanem, ho geldiniz hocahanm, sesleri ykseldi ve arkalardan dalgaland. Hocahanmlar kzcaza, ; - u yatllar mtalaaya gtr, balarnda dur, dediler. Koridorda etin bir ekime balamt. Yatllar snfa gitmek istemiyorlard, yksek sesle konumalarn iitiyorduk. - Giz Gll, Gll, bize "gnaydn" dedi. - Hee, "naslsnz ocuklar" da dedi - Gle yzl giz bu hoca... bara. Bir ka ses birden destekledi: - Giz marak etme, yarn o da tekiler gibi tezden - Hee... - Hadi ocuklar mtalaaya. - Bacm bu hoca da gzel. - Oy anam paltosu da gozel. - Bizim hocalar hepi lise okulu hocalardan daa gozel.. - Nidem g, huyu gzer ola. - Ama bu hoca geldii kimin bizlen konutu. - Vi anaii... g... ki gatr yk rnal, aha antre dolmu. Tiz bir ses: - Haydi bakaym mtalaaya. Arkadalara: 23 - Bir retmen daha m var? diye sordum. -Yok, bu kadarz, ite. - Pansiyon ocuklardan, hani size ilk defa "hogeldiniz" diyen. - Onlar kazalardaki memur ocuklar. - Ayol tekiler da aylar.. Ne anlar "hosgeldin" den, "tnaydn"dan. Muavin : - Mdranm yatak odasnda, sizi artk yarn tantrrz, imdi rahatsz etmeyelim, dedi. Arkadalardan biri, bana da gz krparak ilve etti: - Hem imdi bal haftasndalar, nk sizden iki gn evvelki trenle kocas stanbul'dan geldi. Her zaman balay olmaz ya, bu da bal haftas ite,,. Muavin hanm : - Yorgunsunuz. Size yukarda bir oda hazrladk, herhalde elinizi yznz ykarsnz. Musluklarda su yok, size bir ibrik su gndereyim. Elektrikler snmeden ilerinizi bitirin, nk 11.00'de elektrikler kesilir. akac bir arkada olan diki retmeni, dudaklarna sigara takl taraftaki gzn kapayarak alayla: - Banyomuz var ama suyu, sca yok. Her hafta biz de saltanat arabasyla hamama gideriz. Hep gltler. Arkadalarmn "saltanat arabas" ismini verdikleri bu arabay ertesi gn grdm. Filizi renkli bir taksi stnn, fayton arabas dingilleri arasna yerletirilip kupa gibi kullanld, acayip bir tatt. Hamam dn hanmiar hep onu ararlard. * ** Kck odamda yalnz kalnca soyunmaya baladm. Bavullarm adamdayd. Havlumu karrken kap tklad. 15 yalarnda bir renci, elinde yer yer srlar dklm emaye aydanlkla geldi. Teekkr edip almak istedim, vermedi. 24 - Ben dkem Hocahanm. - Estafurullah evldm, ben kendim dkerim. Getirdiine teekkr ettim, yine vermedi. - Yon, olmaz. Ben dkem. siz ykanasz, ile ho oli. Epeyce mcadeleden sonra ibrii elinden aidim. Biraz vakit geirdikten sonra bitiik olan musluk odasna gittim. Ykanrken baktm ki kzcaz ban uzatm, - Vah bana, vah bana, ayba(') ha, Hocahanm, bana ayba ha!.., diye dnyor. Ykanmaya devam ederken, - Hi renciye su dktrlr m? O zaman bize ayp. Kzcaz elini geni geni sallayarak, - T!.. ekti. Biz neler ykamayz ki!.,.

ONLAR MEZ, EHER OCUU DEGEL K Kalkma ziliyle uyandm. Koridorda gittike kaynasan ayak sesleri. Hepsi de ayaklarn sryerek yryor, neden acaba? Kapnn nnden geerken : - Yeni hoca deha burada yati. - Kz sus, grlt etme! - Uyuyor dee... Ayba ha... Ayba, ayba... Herkes birbirine "sus" derken daha ok grlt olduunun farknda deiller yavrucaklar. Tartmalar, ekimelerle bir sabah tuvaleti.. iveler ne kadar da bozuk yarabbi,.. Yarm saat sonra bir zil sesi daha, mtalaya inildi. Bir mddet sonra, uzaktan yaklaan eit tempolu ayak seslerine srklenen bir ses karyordu. Kapm atmda ardm. Drt ocuk melmi, muntazam geri sraylarla koridoru siliyorlard. Balarnda bir hademe emir veriyordu. Tuvalet kapsndan iki, (1) ayba : Ayp. 25 musluk odasndan ocuk ba uzand. Yer silenler de ii brakp ayaa kalktlar, - Gnaydn ocuklar! Bir - ikisi elini azna koyup arkasn dnd. Bazs utanga bir ifade ile balarn edi. tekiler ieri kat. Hademe kmser bir ukalalkla : - Giz, "gnaydn" disenize!... Hademeyi duymamasna ve ocuklar tevik etmek iin glmseyerek tatl bir sesle, - Kolay gelsin ocuklar, dedim. Hepsi bir azdan, yksek sesle, - Sa ol!... diye bardlar. Allah allan, asker gibi... Hava ok souk... Su ok souk... Koridor buz gibi. ocuklarn elleri su iinde morarm, birinin parmaklar i. Eilip yeri silerken robalarndaki ttlar alm, ilerinde amerikandan birer gmlek grnyor. Ellerini outurup omuzlarn kaldrarak bzlyorlar. Birinin ttn iliklemek istedim. ocuk vuracam zannyle elini kaldrp siper etti. Ama ilikleyeceimi anlaynca hepsinin gzleri hayretle alarak, - Uy! Uy! Zahmat etme, zohmat ayba giz, derlerken kaplardan uzanan balar geridekileri arp, - Bak hele giz, - Oy kurban ete (1)... - Oy anam ne iyi hocadr bu... - Giz, giz! rei (2) eyidir bu hocann. ttlar tutmuyordu. Hademe : - Zahmat ekme hocadanm, onlar mez. Seher ocuu deel ki, da ays hepi. Kalarm attm : - O nasl lakrd hademehanm! Hepsi insan yavrusu!... deyip musluk odasna gittim. ('] kurban ete; Kurban olaym. (2) rei: Yrei. 26 ! ocuklar aalk duygusu iindeler. nk hepsinin solar tra edilmi, onlar da uzam, nden gzlerine, arkadan enseye, yanlardan kulaklara kadar dm; gri nlklklerinin lastikli kollar ksalm; bazsnn dirsekle-ri delik, ayaklarnda topuklar yrtlm, renklen solmu siyah lastikli oraplar. Topuklar dalm, eski, boyasz, bal, siyah iskarpinler. Arka taraflar dalm olduu iin srkleyerek yryor yavrucaklar. Yemek zilinde uzun boylu bir sralanma mcadelesinden sonra ayaklarn sryerek pansiyonlarn nezaretinde kahvaltya indiler. ok ksa bir zaman sonra azlar dolu, bzlp koarak yukar ktlar. Kimisi retmen ve muavin oda kaplarnda kmelendi, kimisi snflarna snd. 8.05'ten itibaren gndzller gelmeye balad. ehir kyafeti iinde, iyi giyimliydiler. Etraflarnda yatllar, "Abla" diye karladklar Ens-titllerin paltosunu alyor, okar gibi askya asyor, antalarn ykleniyor, sefertaslarn yemekhaneye tayorlard. Bazlar elleri koltuunda bzlm, hayran gzlerle gelenleri seyrediyordu. Enstitllerde yatly kmseme, ky ocuklarnda ise mthi bir aalk duygusu... Ders zili! snflarn sralan, dershanelere dal, retmen arkadalarla tanma, derslerin balamas... * ** Okul binas hastahane olarak yaplm, iki katl bir binayd. st katn gney-bat ynndeki gnelenme balkonu yatakhane haline getirilince, bask zemin katiyle birlikte kat says e ykselmiti. Bodrum kat mutfak, yemekhane erzakambar, kmrlk ve iki karanlk merdiven altndan ibaretti. st ev-idaresi, yemek, atlye ve servis odas, 1 inci kat koridorunun kuzeyi bir antre ile saltanat kaps, gney cephesinde, koridordan baheye alan iki kapdan biri renci giri kapsyd. 27 Okulun iki katnda 13 tane atlye ve snf olabilecek genilikte, 14 tane de kk ve ok kk oda vard. Biz retmenler antre karsndaki geni, aydnlk retmen odasnda yemek yiyorduk. Ortadaki st uhal masaya sofra rts konarak masa hazrlanyordu. Biz retmenler aydan aya ufak bir cret dyorduk.

renciler kk koridorda be pansiyonun nezaretinde sra olup ayaklarn sryerek bodrum kata iniyorlard. ok ksa bir zamanda yine koridora kveriyor-lard. ocuklarn banda nbeti retmen durmuyordu. Merak etmitim, nasl bu kadar abuk yiyorlard? Bunu nbeti olduum gnlerde renecektim. nk yol yorgunuyum diye ilk hafta beni nbete sokmamlard. Bir iki gn sonra muavinle yemekhaneye indim. Aydnlka bir hol, karda baheye alan bir kap, sada iki masann zor sd kk bir oda, holde ayakta zor duran, biri kalastan, inaat tezgah olarak yaplm iki masa, ikisinin de renkleri kir ve kazan karasndan belirsiz. Bunlara da muamba konup yemek yeniyordu. Solda karanlk, kara bir mutfak, kck bir yemek sobas, bir bulak musluu, tel geirilmi, bfe olduu anlalan siyahlam bir dolap ve duman, duman, duman.,. Mutfak periand. Btn bu kiilerin yemei burada m piiyordu? erde kaytan bykl, kara gzl, ak yzl, az kalabalk bir delikanl, a. Musluk yannda pislikten yz gz grnmeyen, iki bklm, biare bir ihtiyar bulak kadn. Bulak da dahil her eyi, her yan simsiyah is olan mutfakta yanlz a prl prl ve k... Hi bir yerde soba yok. Buz gibi. Tevekkeli deil, ocuklar hemen yukar kouyor.. Hemen yemeklerini attrp ekmeklerini lastikli nlk kollarna saklayarak soba balarnda yediklerini sonradan rendim. 28

NHAYET NSAN YAVRUSU Geliimin 3. gecesiydi. Hepimiz yatal bir saat olmutu. Elimde kitap, dalmm. Bir takm lklarla yerimden frladm. Kk koridorun kesine gelmitim ki muavinle karlatm, o da kmt. Ses yatakhaneden geliyordu, oraya kotuk. erden hakim bir ses: - Neden bu kadar bardn Gll? Suya m dtn sanki? Dtnse bir kar yerden dtn. Btn mektebi uyandrdn, ayp deil mi? Koca kzsn. Bu sylenie, - He valla, ne biim gz? Susun ki uyuyak... sesleri karyordu. - Na'pam, N. abla... Uykuda atrdadise, dtmse korkmuum. Kim ne bili nire dim deyi. Bir karyola kmt, yatakhanede herkes ayaktayd. eride ar bir koku vard. Herkes bir azdan konuuyordu. Kazazedeler yataklarn kaldrdlar. Kaynak yerlerinin kararm renginden, karyolann pek ok tamir grd belliydi. Geni yatakhanenin solu pansiyonlara, sa yatllara ayrlmt. Bu her eit eski karyola, yataklar, yastk ve battaniyeler hep eskiydi. Koyu renkli zme araflan vard. Tyleri dklm byk battaniyeler elek gibi olmutu, paralar eklenerek yaplan kk battaniyeler daha kalnd. Dolaplarn ii dndan grnyordu, kk aynalar krk, kaplar kkt, kullanlamaz hurdalard. Darleytamdan (1) devralnmt. Herkese de bir dolap dmyordu. Krlan karyolada iki kii yatyormu. Yatl ocuklar meer ift yatyorlarm.. Bykler, iri ocuklard, ardlar. Beraber yattklar iin eski karyolalar dayanmyordu tabi. Muavin Hanm'a sordum : (') Darleytam: Yetimler Yurdu. Yeni biimiyle Yetitirme Yurdu. 29 - Banyoda st ste ylm bir ok karyola var, Niin kullanlmyor? - Hepsi krk. -. Tamir edilmez mi? - Edilse bile yatak yok. Bir ka tane var ama ie yaramaz. Prts km... - Yeni yatak alnmaz m? - Vallahi ben de yeniyim, bilmem ki. ocuklar geceleri dkleri iin birbirlerinden battaniye karyorlard. Bu olayda kkler zarardayd, bunu nlemek lazmd. Bir iki gee kontrolmde anladm ki, beraber yattklarndan, uyku iinde dnerken rtnmek in ekitirilen battaniyeler ekseri yere dyor. Uyku iinde alamyorlar, sonra da top gibi bzlp uyuyorlard. Bunu dzenlemeyi aklma koydum. Cumartesi leden sonra yatakhaneyi dzenleme isteimi muavine bildirdim. O gn btn yatl heveslilerle beraber altk. Kaln kk battaniyeleri iki kat yapp bir tanesini araflayp alta, byklerden bir taneyi ak olarak ste koyup sonradan yanlan ve ayak uunu karyola ile yatak arasna soktuk. Nasl iine girip yatacaklarn anlattk, iine iki kk renci yatrp saa-sola dndrerek battaniyelerin dmediini gsterdik. Battaniye datmnda kklere bir kk bir byk battaniye verdik. Geri kalandan byklerin hissesine er battaniye dt. Ben de rahatladm. Ben ana idim. Benim de yatl okulda okuyan yavrum vard. ocuum scak odada alsa bile gee kalkp rtmez miydim? Ya bu yavrucaklar? Srtlarnda yoktu, stleri alnca ne olacakt ? O tarihten itibaren gece yarlar ocuklarn alan stlerini rtme vazifesini gnll olarak stme aldm. Bu

iimde ok deiik davranlarla karladm. 30 Kimisi beni tersler, kimi homurdanr, bir ksm "Kurban sana" der, kimi "dayimina(1)" diye seslenir, kimisi elimi per yine uykuya gmlrlerdi. Geceleri uyku arasnda konuanlar, barp aranlar da vard. O senelerde yaadklar ky hayat ve geirdikleri olaylar ocuklarda ok byk etki brakmt. Gnlk hadiseler de kendini uykuda gsterirdi. Bazs konuurdu, neler anlatmazlard ki .. Bazs alar, uyandrrz ; kimi inler, ateine bakarz; kimi barr, btn yatakhaneyi ayaklandrr, teskin ederiz... Annesini sayklayann salarn okadnz m ocuk derhal sakinleir, mes'ut bir ifade ile ana koynuna sokulur gibi yastna gmlrd. Bunlarn ou, isyanla ilgili olaylarn yaand kylerin kzlaryd. Gzeli de, irkini de; kabas da sisi de nihayet insan yavrusuydu. Bu yaral kk gnller sevgi ve efkatle tedavi edilmeli, Trklkle kaynatrlmalyd. EVRENZDEKLER Mdrmz pek nazik bir hanmd. Mdr odasna indiim zaman beni nezaketle karlad, yolculuum hakknda bir-iki nezaket cmlesinden sonra, Enstit birinci snfla yatl ky kzlarnn Trke derslerini bana verdiini syledi. Ayrnty muavinden renecektim. Teekkr edip ktm. Yatl birlerle 13, ikilerle 12 saat Trke dersim vard. Buna memnun olmutum. Onlar iin gelmitim buraya zaten. Yatl ksm, yla blnm zel bir mfredatla retim gryordu. Haftada 44 saat ders yapyorlard. Daha ok Trke'ye sonra da T. Bilgisi, Yurt Bilgisi, Madayimina : Anneciim. 31 tematik, Salk Bilgisi, ocuk Bakmna nem verilmiti. Evidaresi, yemek, basit diki ve nak gibi sanat dersleri de ev hanm iin elzemdi. Fakat en ok saat Trke' ye verilmiti. Atatrk, bu da kylerinde btn yoksunluklarn Trk. e bilmemekten ileri geldiini sylemi, bunu isyan sebeplerinden biri olarak grmt. Onun iin Trke'nin bu kylere "ana" ile sokulmasn arzu etmiti. Bu en kkl retimdi. Tarihte rnei vard. Rumeli vilayetlerinden ilk kz sultanisinin ald bir ilden pek ok siyaset adam yetimiti. "Buraya da Trkeyi 'ana' ile sokmalyz" diyorlard. 4. Umum Mfetti Korgeneral sayn Abdullah Alpdoan kltr ve gr derin olan bir paamzd. Enstit'nn almasnda Bakanl o zorlam, kurumu da adamakll desteklemiti. Enstit bnyesinde byle bir blm kurma erefi onundu. Ayda bir ka defa gelerek okulun ileyii ile bizzat ilgilenirdi. Kltrce ok olgun olan Bn. Alpdoan, il merkezindeki hanmlar tevik iin Aksam Kz Sanat Okuluna ilk yazlan ve muntazaman devam eden rnek bir renciydi. le merkezlerindeki memur kzlarnn renime devamlarn salamak zere ylda 100 lira cretli bir zel pansiyon kurulmas da Pasa'nn eseriydi. Bu kurulularn hemen ileyiini salamak iin ambarlarda saklanan eski Darleytam eyasn enstitmze devrettirtniti. Eya, onun iin krk dkkt, Darleytam deposundaki giyim iin alnan kumalar da bizim depoya devredilmiti. Fakat o zaman demirba hakkndaki bilgisizliimiz nedeniyle, sadece cezai mey-yedeler dinlediimiz iin, uzun seneler bunlar kullanmaktan veya hurdalar imhadan dmz kopmutu. Mdrmz klasik bir yneticiydi. Arkadalarla mmkn olduu kadar az grr, resmi davranrd. 32 Dersi olduu gnler dnda yatak odasndan nadiren kardi. Souktan ok korktuu anlalyordu. nk kmldanamayacak kadar ok giyiniyordu. lk grmelerimizden birinde ocuklarn plaklndan bahsettim; birer fanila alnmasnn mmkn olup olmadn sordum. Tebessm derhal dondu, sert bir sesle: - Tahsisat yok! dedi. Baka bir gn ocuklarn dalan ayakkablarnn tamirini sordum. Ayni ifade ve terslikle : - Tahsisat yok! diye cevaplad. Anladm ki Mdre Hanm byle ikazlardan holanmyor. Nitekim bir gn beni tersledi ve : - Bunlar Muavin Hanm'n ii... Siz sadece derslerinizle megul olun kfi!... dedi. DA OCUU Bir pazar tatiliydi. ocuklar erkenden hazrlanyorlard. Sordum, - Hamam gn, dediler. Darda kk hamamda ykanmaya gideceklerdi. Herkese birer amerikan gmlek ve don, byklere ayrca bir de petemal verilmiti. Bu pestemallaria kurula-nacakldrd. ki para amar, bir tarak ve yarm sabunu koltuklarna sktrp antrede ikier-er sra oldular. Halbuki pansiyonlar, kocaman bohalarn tatmak iin, yatllardan imtiyazllara verdiler.

Balarnda iki hademe, onlarn bohalar da yine bu yatl yavrucaklarn koltuunda.. Hademenin peinde sra ile ktlar. Pansiyonlar sra d nezarette yryorlard. Bazsnn papucu le dalm ki, sadece ayaklarn sokup srklyorlar. "Bu soukta bu plak ocuklar scak hamamdan nasl dnecekler" diye beni bir dncedir ald. Bekledim onlar, 33 leye doru birer ikier koarak gelmeye baladlar. Onlar kapda karladm. Beni gren, srasz kotuklar iin darlacam sanarak duraklyor, benim - Ko, durma, scak odaya git!.., ihtarm iitince hem akn hem rahatlam, antreye giriyorlard. Saclar ya, yzleri morarmt. Kimisi ellerini kirli ya amar knna sokmutu. Girenlerin san yoklamak iin elimi uzattmda siper alyorlard, demek ki dayak korkusu vard ocuklarda. Birinin salar acayip ekilde havaland iin elimle yatrmak istedim. Maksadm anlaynca balarn uzattlar. Bazlarnn koarken uuan salar donmutu, "t" diye ses kararak krlyordu. Onun iin havalanm duruyordu. Allah allah, bunu da yeni gryordum. Bu ocuklar ya zatrre olurlarsa?... Muavin odasnda oturan arkadalara sordum : - ocuklara hamam dn scak bir ey verilmez mi? - Yemek yiyecekler ya birazdan. - Bunlar zatrre olurlarsa?,., - Onlar da ocuu.. Senin gibi nazik ehir ocuu deil. HEP DERSLERE GEL, HEM? lk Trke dersim birinci snfayd. Snfa glmseyerek girdim. ocuklar "rap" diye ayaa kalktlar, balar yukarda, gsler darda, yzleri ciddi, ylece durdular. - Gnaydn ocuklar! Gayet sert ve yksek sesle: - Sa ol! dediler. Gleceim geldi. Sanki askerlik oyunu oynuyorduk. Oturttum rencileri. 34 Bu trl selamn 4. Umum Mfettiliin bir.istei olduunu, bu selam bizzat Paa'nn rettiini daha sonra rendim. - Snf 22 mevcutluydu. ocuklar 10'la 17 ya arasnda mthi fark gsteriyordu. Kendimi tanttm. Onlara Trke okuma - yazma retmek iin geldiimi syledim, Birbirini drtyor, fsldayorlard. Kklerin yznden sevin, byklerinknden phe okunuyordu. Bykler kklere kmser bir terslikle : - Giz sus, ayba hal... diyorlard. - Yooo, imdi konuuyoruz. Siz bana birer birer kendinizi tantn bakaym. Birbirlerinin yzlerine baktlar. Ne demek istediimi anlamamlard. - nce karlkl tanalm. Ben size adm, soyadm syledim, beni tandnz. imdi de siz bana adnz, soyadnz syleyin, ben de sizi tanyaym. Bykler kalarn atarak, kkler utanga utanga balarn nlerine ediler. Bu, ky gelenei idi. Ben teker teker sormaya baladm. simler iinde gzelleri de acayipleri de vard: Elif, Kumru, Sanem, Gazel, Aslhan, pek, iek..., Anik, Altn, Fintos, Ssan, Kadife, Fincan, Saray... gibi. Tanmadan sonra onlara kk, gln bir hikye anlattm. Gayet ak ve samimi olarak glenlere bykler kalarn atp "Giz ayba" diye bask yapyorlard. Onlara glmenin tabii olduunu, ayp olan taraf olmadn, herkesin nasl nefes almak, .konumak, yrmek hakk varsa, glmeye de hakk olduunu anlattm, Yalnz yersiz glmek, alay etmek iin glmek naziklik deildir, dedim. Dertlerinden birine parmak basmtm. Kklerden biri zgn bir ifadeyle, ablalarn yatllarla alay ettiklerini sylerken bykler yine susturmak istediler, engel oldum. 35 Onlara sezdirmeden okuma - yazma, konuma bakmndan seviyelerini kavramaya altm. Bazlar biraz Trke biliyor, dierlerinin Trkesi bir ka kelime... Konumalarmz anlamyorlard bile. Yalnz alfabeden bir ka sayfay ezberlemilerdi. Dersten karken teki dersin de Trke olduunu syleyerek gelip gelmeyeceimi sordular. -Tabi geleceim, dedim. lerinden biri: - Hepi derslere gel, hemi? dedi. Ona glerek tek gzm krptm. * * * Tenefste yatllar arasnda bir kaynamadr gitti. Birler anlatyor, anlatyorlar; yeminler ediyorlar, tekilerinse sorulan bir trl bitmiyordu. Anlyordum k, konu

bendim. leden sonra yatl ikilere girdim derse, selamladm, ayn tempo ile "Sa ol!" dediler. Tanma merasimi... Hepsi yetikin kzlard. En k "on drt", en by "on sekiz" diyordu ama 20 grnyordu bazs. ki ocuk ters ifadeli, sert bakl, vahi grnl idi, ikisi de esmer, orta byklkteydi, birisinin kalarnn ortasnda dme vard. Dierleri yumuak grnl, bir ksm boylu - boslu, levent ocuklard. Bazlar gler yzl, hareketli, ehirli gibiydi. Bir keinin gaml, hareketsiz, pek arbal grnleri vard. Bunlardan birinin, dn gecesi jandarmalar tarafndan alnp okula getirildiini dinlemitim. Bu, gen irisi, 20 yalarnda, kanl canlyd; illi, aydede yzl, arbal, dertli bir grn vard. Genellikle ive ok bozuktu. Onlara . Seyfettin'in obanlkla ilgili "Yz Ak" hikyesini anlatm. Keyiflendiler, gltler; onlardan bir hikye anlatmalarn istedim, sustular. Her birine kylerini sorarak konuturmaya baladm. Ky pnarlarm, ca 36 yrlarn, ormanlarn, dalarn sorarak konutururken ben de katlyordum. omulard, her biri kylerinin baharn, yazn, gzn, harmanlarn, hayvanlarn, hatta yayk ayranlarn saydlar... Anlatlanlara gre cennet gibiydi kyler. Bir sene sonra kendimi dalara, talara serip ky Ky dolarken grecektim ki, pnarlarn bir ou kayalk br dere veya bir sel yolu sznts, kimi kel tepelerin dibinde clz st aac glgesinde amurlu bir kaynaktr. Meer gurbette iken insanda slas ne canl bir cennet hayali gibi renkleniyormu. DA AYILARI Nbetiyim bu gn. Kalkmaz zilinin almasna daha yarm saat var. Aa kat bir defa dolamaya indim. ardm dorusu : Byk kzlar kalkmlar, bir ksm odun tayor, bir ksm sobalar yakyor, bir ksm da mtalaa yaplan odalar temizliyor; erkek ve kadn hademeler de balarnda durmu emir veriyorlar, fakat bu isler ok sessiz cereyan ediyor. Bu durum hem artc hem zcyd. Kadn hademeye sordum : - Bu ileri hademeler yapmaz m? Sobay fleyen ocuk ban kaldrd, gzleri dumandan ya iindeydi. Kollarnda odun ykyle gelen iki kzcaz da kapdan girmiti. Hademe sinirli sinirli, serte sylendi: - Helbet yapacaklar ya... Bunlar isyan eden krtlerin dlleri, da aylar... Koridor boyunca bunu dnerek mutfaa indim, Oraya giden karanlk aralklar geerken, acnn gittike netleen laubali sesiyle bir iki kikirdeme iittim. A, 37 iki byk yatl kza bulak ukuru ile kap arasna sktrlm, yapdan kalma i masas stnde soan doratyordu. Birbirimizi grnce hem onlar, hem ben, hayret iinde kaldk. Onlar, nbeti retmenin buraya bu kadar erken inmesinden; ben, kzlarn burada da almasndan akn, bakakaldk birbirimize. Kendini ilk toplayan a oldu : - Bu kzlar mutfaa yardm iin veriyorlar. Yoksa yemek yetimiyor. - Yaa!... yle mi? Bir ey sormaya korktum. Yukarda hademeden aldm cevap gibi br sz iitmek istemiyordum. Kahvalt zilinden nce sofray kontrol iin ndim. Yatllarn tabaklarnda er zeytin, drtte bir ekmek. Pansiyon tabaklarnda 15 - 20 zeytin, ayn miktar ekmek.. Hademelerin ou kahvalt etmekte, tabaklar zeytin dolu.. Hademelerin rencilerden nce yemesi de artcyd. - Niin ocuklara ayni miktar zeytin konmam? Btn hademeler bir azdan : - Yatllar zeytin yemezler! A ilve etti : - Zeytinyal da yemezler, kylerinde grmemiler ki. Onlara ver bulgur, ver yourt, ver ayran orbas, ier ha ier. Syleyenle beraber hepsi sesli sesli gltler. * ** ocuklar kahvaltya indirdim. Ben balarnda olduum iin sknetle oturdular. Hepsi souktan bzld ve ekmeklerini yemeye baladlar. aydanlar geldi. ine hem eker, hem ay konmutu. Br taraftan servis yaplrken, yatl aydanndan tatmak iin bir bardak istedim Hademeler, - Sizinkiler yukarda, diye mani olmak istediler. Birisi pansiyonlarn aydanm koturdu, elimle engel ol38 dum. Yatl aydanndan iki yudumluk koydum. Hademeler arasnda bir iaretleme geti. Yatl ocuklar da

parlayan gzlerle, memnun, seyrediyorlard. eker hi yok denecek kadar azd, ayda. A elinde bir tabakla kotu, iinde 8-10 tane eker vard. Bulaky iaret ederek, - Hoca'nm, bu kar ekerin tmn koymay unutmu, dedi. Kabul etmi grnerek ekerleri ocuklara bltrdm. Halbuki retmen sofrasna eker de, peynir de, zeytin de tepeleme dolu tabaklarla konuyordu. * ** le yemei etli nohut, bulgur pilav, tulumba tatls... nc dersle drdnc ders arasndaki tenefste yemek durumuna bakmak iin mutfaa indim. Aaa!... Sabahki ocuklar gene birer tava banda, ortalarnda da tavalara makinasyle hamur skan a... Ayni laubalilik. ocuklar da tulumba tatls gibi kzarmlar. - Ay ocuklar, derse gitmediniz mi? A cevaplad ocuklar yerine : - Tatl, kfte gnleri yetimez yemekler, kzlar yardm etmezse hi yetimez. - Yaa!.. Mutfak antresinde oluklu - ocuklu hanmlar, br hademe hanmla sohbette. Sordum : - Kim bu hanmlar? - Akrabam hoca hanm, beni grmeye gelmiler de. Drdnc ders sonunda ndiimde hanmlar ocuklariyle tatl attryorlard. Beni grnce ok bozuldular. Hademe aznda bir eyler gevelerken dinlemeden yukar ktm. Arkamdan hademe, - Boyun devrilsin, bamza bela... bu bedduay iitmezlie gelerek zili almaya kotum. 39 * ** Ocakta tatl tepsisinden baka iki byk, ki kk tencere vard. Bynden servis yapt a. Sulu, nohudu bol, eti az ilk yemek yatl sofralarna gitti. ocuklarn hepsine et dmeyecekti, bycek paralar blerek hepsine birer lokmack et isabet ettirdim. Pansiyonlarn her birine birer byk para et dmt. Yukardan gelen hademeye iine kk tencereden tepeleme, et ve nohut konimi 9 kayk tabak verildi. retmen sofrasna gidiyordu. Ardnda buu ve mis gibi kokusunu brakarak geerken ocuklar da gzleriyle takip ediyorlard. - Niin ayr tencerede? diye sorumu tamamlamadan a gzlerini aarak: - Eee, onlar hocahanm... dedi. Harc, kvam yerinde bir nohut yemei idi. Mutfaa gittim. Dier tencere kapaklarn atrdm. Knde, tanelenmi, mis gibi tereyal bulgur pilav, by yavan ve topak. O srada bir arkada geldi: - Akolsun, deminden beri sizi bekliyoruz. in mi yok Allahakna? Pansiyonlar bakar canm, hadi gel! Bu tatl gen arkada ikna ederek merdivene kadar gtrdm, ricalarmla sofrasna yolladm. Dndmde pilavlar datlmt bile... Tatl yatllara ikier, pansiyonlara drder tane dt. Aya sordum: -Niin bu kadar az dyor? Terslenerek : - Bu kadar har veriyorlar, bu kadar dyor. Bu hkmet ii. Her ey tart i!e ha... Ben ne bilirim, ne verirlerse onu piiririm! diye ocaa dnd. Soluyordu sinirden. Kzard da ensesinden belli oluyor, eline ald kapkaa hzla yere koyuyordu. 40 Piman oldum sorduuma. Buna deil, arkadalara sylemeliydim, rencilere, - Afiyet olsun ocuklar, derken hepsinin gzlerinde sevgi ifadesi fkryordu. ok canm sklmt. Baheden geip bir temiz hava alarak sofraya gitmek istedim. Bahe kapsndan karken yanda dayanm bir kk kzn durduunu grdm. Elinde bir kap vard, - Kimi istiyorsun yavrum? - H. Hanm'n kzym. Annem "bu gn tatl gn, bir anakla gel de tatl vererm>> dedi diye elindeki bakr kaseyi gsterdi. Allak bullak olmutum, susmal mydm, sylemeli miydim? Herkesin bu durumdan haberi var myd? Vard da idare mi ediyorlard? Yoksa bu dnenlerden habersiz miydiler? Her eye burnumu sokmak holarna gitmiyordu.

Mdrmzden azmn payn almtm. Dne dne renci kapsna geldim. Daha elimi tokmaa uzatmadan kap ald. Bir yatl kk amt : - Yemein ne abuk bitti evladm? - He, bitti. Diyeceim var da sana... Aada syleyem, dedim, korktum. Her zaman tatldan aha bir tanecik verirler bize. Bu gn sen durdun da iki tane verdiler... Lafn nefes nefese bitirip cevap beklemeden frlanp gitti. akna dnmtm. Sofrada nefis etli nohut, leziz bulgur pilav, 6 tane tulumba tatls boazmda dmlendi, hissemin yarsn bile yiyemedim. Mtalaa ve yemekten sonra rencileri yatrdm. Hademeler giderken sadece koridorda bulundum. Hepsinin koltuunda birer kln vard. Ama yoklama yokmu, tabii karamazdm. 41 Belki arkamdan arrlar diye bir sre bekledim, teneffsn ou bu tartmayla gemiti. Sonra Mdr'anma gittim, durumu anlattm. Af iin araclk etmesini rica ettim. Ynetmelii syledim. - ok ceza vermi ama retmeni kramayz. Onlar bu cezalara layk ve alktrlar. Affettirmee gelmez, dedi. Dnyordum, bu dmanca cezalar arasnda, bu kmseme havasnda Trkle nasl snacaklard bu yavrucaklar? nk Enstit snflarna verilen cezalar da gryorlard. Tabii ki karlatracaklard. Baheye karken aklma bir fikir geldi. Gndzl Enstitllerden gvendiim bir ocua para verip 20 simit almasn rica ettim. Simitleri antasnn iine koymasn, getirince de doruoa odama anta ile brakmasn tenbihledim. - Yatl grrse imrenir, yazktr! diye de ekledim ki phelenmesin. leden sonraki ders benimdi. Snflar dersane ve atlyelere yerletikten sonra 6. saatte o anta ile derse girdim. Hepsine birer simit verdim. Yutarcasna yediklerini grmemek iin pencereden darsn seyre daldm. Yemeleri bitti. - Bu i aramzda kalacak. Hocanz ok hakl. Onun sznden hi kmayacaksnz. Daha ok sayg gstereceksiniz. nk hepsi sizin her ii iyi renmeniz, iyi bir hanm olmanz iin alyorlar. Bunu unutmayacaksnz. Anneleriniz de byle zarar yaptnz zaman ceza vermiyor mu? - Verir, dediler. - te hocanz da yle. Son dersten sonra Hocahamm'a yine rica ettim. Mdrn nasl onu desteklediini anlattm. Bu ok houna gitti. Akam yemei iin affetme dileimi tekrarladm. - Aman ettim, ettim... Ama bana gelecekler ha... dedi. 42 le yemeklerini aya saklatmtm zaten,. Birinci ettte snf Hocahanm'a gnderdim. Hepimiz bylece rahatladk. YEN GREVM Bu alk cezas olaynn ertesi sabah Mdrehanm beni odasna artmt. Giderken dnyordum : Acaba yatllar koruduum iin knayacak m? O da yatllar marttma m inanyor? Mdr bana gayet yumuak, gler yzle yer gsterdi. Ben hal pheliydim. Mdr: -Hoca'nm, Bakanlktan bir emir geldi. Sizin durumunuz hakknda. Yreim oynad. Yoksa beni yatllar korudum diye ikyet mi etmilerdi? Ama buraya niin geldiimi ben biliyordum. Genel Mdr Nurettin Boyman: - imdi Trk misyoneri olarak yatllar zmseyeceksin, Atatrk'n istei bu.. Bunu herhangi bir kimseye hissettirmek halk gcendirir. Ona gre tedbirli olun demiti. Zaten Gazi Eitim'de bu i iin okumam mydm? Bunlar kofamdan imek gibi geiyordu. Mdr haberi damla damla verecee benziyordu. - Bakanlk size yatl Akam Kz Sanat'n amirliini vermi, yani ky 'kzlarnn bir nevi muavini, sorumlususunuz. Okulda yatacak her grevli gibi tabeladan yemek yiyeceksiniz. Artk aydan aya dediiniz yemek parasn vermeyeceksiniz, onlarn eitimi, retimi, barndrlmas, salyla siz ilgileneceksiniz. te emriniz, diye kd uzatt. mrmn en byk sevinlerinden biriydi bu. Herkesi, hatta eyalar bile kucaklamak iyordum. Teekkr ettim, ktm. ok mtevazi davranmaya, kendimi kontrol etmeye kararlydm. 45 Arkadalar bunu iitince tebrik edip akalar yaptlar: - Eh artk, yatllar srtn dayayacak insan buldu.

- Eyvah, artk yatlya yan bakann vay haline! - Oh, oh, oh, zaten terbiyesizdiler, bsbtn marrlar artk, bamza karlar. Birisi de : - Bak, saym suyum yok hoca'nm, istediim cezay veririm! dedi. Hepsini glerek karladm. Muavin : - Hayrl olsun, beni byk bir sorumluluktan kurtardnz. Hademelerin azn bak amyordu. Hepsi dman dman bakyorlard bana... TEMiZLiK Cumartesi leden sonra hava gneliydi. Arkadalar gezmeye gitmiti. Makasm aldm. Okulun arkasnda gnelenen yatllarn yanna indim. Kklerden birini nme arp elimdeki tarakla salarn gzelce taradm. nlmn cebinden makas karnca kyamet koptu. Hepsi uzaa katlar. nmdeki iki eliyle ban tutmu, alyordu. Tra edeceimi sanmlard. - Bizi kuro(1) gibi kye gnderme... diye yalvaryorlard. Onlar salarn dzelteceime ikna ettim. nce gzleriyle grmeden inanamadlar. Sonra kuzu kuzu gelip balarn uzatmakta yar ettiler. Bir ka kn ba bitliydi. Byk ocuklarn da yardm ile salarn iyice taradk. Bykler nce ireni(]) kuro : Olan. 46 yor pozunu takndlar. Ben tabii karlayp onlar ayplayarak balar temizlemeye devam edince yardma birer ikier girdiler, Salardaki sirkelerin el birlii ile ektik. Balar temizlenmiti. Akamst onlara Ali Baba oyununu arkyla rettim. ok neelendiler. Dier bildikleri oyunlar da oynadk. O akam ett yoktu. Onlarn bildii trkleri syledik. Yatllar arasnda tane Elif vard. "Elif" trksn rettim. Yemeklerini nee iinde yediler. Br-iki oyundan sonra yataklarmza ok keyifli girdik. DAYAK Bir pazar sabah aadan bir alama, kark bir bart geliyordu. ndim ki kk koridorda alt kz elleri arkalarna bal alayorlar. tekiler de koridor sonuna birikmiler, lo bir grnt. ocuklar, arkalarndaki bir kprdanla, bir vuru sesiyle dizlerini ne bkp bouk bouk baryorlard. Birden ablak yzl hademeyi elinde bilek kalnlnda bir odunla grnce btn hrsmla : - Ne yapyorsun, deli misin!?... k oradan abuk! diye bardm. Neler gevelediini dinlemeden devam ettim. - Ne hakla ocuklara vurursun sen, ekil uradan gzm grmesin seni! Buras hapishane mi, okul mu? Daha fazla sylenme, karakola veririm imdi seni! Ellerini zerken olay dinledim : Atlyenin iki ate ts birden krlmt. tlerden 2:ri etek tahtasndan kaym, tutalm derken ikincisi de kaym, kapaklar krlmt. Dayak, bunun cezasym. l sirke : Bit yumurtalar. 47 HAMAM Pazar gn her zamanki gibi .hazrlanld. Hamama yollandlar. Bitlilere gizlice tenbih ettim : - Salarnz sabunlayn, sabunlu taran sk taraf ile iyice tarayn. Be defa, on defa, emi? Onlar gittikten sonra Mdrehanm'a rica ettim : - ocuklar hamamda kontrol etmek istiyorum. M-sade eder misiniz? - yi olur, dedi. Hazrlandm, Odam kk olduu iin banyoda asl duran paltomu alrken stnde beyaz tozlan grnce elimle temizlemek iin dokundum. Btn tozlar yrmeye balad. Hepsi koca koca bit deil mi? Bir hayli temizlikten sonra giyinip beni hamama gtrecek hademeyle yola ktk. lk defa ehre kyordum. lin hamamndan biri olan Kk Hamam okula en yakn olanym. Hamamn antresi sararm mermer talaryla nisbeten temizdi.. Hamamcya : - ocuklar nerede? dedim. Parmayla soldaki, st yuvarlak pervaza iple asl koa bir tokmak sallanan kaln tahta kapy iaret etti. Kapy zorla ap ieri girerken beni scak sabun ve kokulu bir buu karlad. Karanlkt da. lk anda birey gremedim. Yalnz su iinde pr pr kouan ayak sesleri iittim. Biraz sonra kede bir kprdan grdm.

Kimse aklna beni getirmiyordu. Bir yatl sesi duydum : - Oy anam bu kim ki? Gzlerim bolua alr gibi oldu. 3x3 ebadnda mermer bir hcre. Yanlarnda bir basamak yksekliinde oturma yerleri, duvarda birer kurna. Birisinin bir yannda bizim hademelerden biri kzyla... Etrafnda yatllar, kimi sabunluyor, kimi su dkyor, kimi san taryor... 48 Kurnann te yannda iki ocuuyla teki hademe, Yatllardan biri arkasn, iki kii birer bacan keselemekte; su dken, ocuklarn bacaklarn ovalayan, hep bizim yatllar. Orta kurnada 5 pansiyon. Onlara da yatllar hizmet ediyor. Yatl byklerin stnde kirli gmlekleri. Kkler rlplak... Dier yatllarn hepsi bir kurnaya m, ykanmaya urayorlar. Beni ilk tanyan, kzlarn sabunladklar hademe oldu, Bard: -Oy kz S. Hanm, bu kan o hacahanmdr. S. Hanm hemen bacan keseleyen en yakn kzn sacndan ekip ban ovalama pozunu aidi. Bir kaynamadr gitti. Kimi sevinle, kimi saklanarak, utanla baryordu. Bykler yanma koup : - Hocadanm seni ykayalm! - Kurban sanal... - ok iyi ykarz vallah! - Hi incitmeden... - Durun bakalm, diye .kklere sordum : Ykandnz m ? Hademelere dndm : - Niin kkleri ykamadnz'? , Beer tane k nlerine ardm. Serte emrettim : - Ykayn ocuklar bakaym! Birini oturtup dierine su dkmesini tenbihledim. Geri kalan kklerden birer tanesini ykamalar iin byklerin nlerine oturttum, ikiler su dkyorlard, Bylece ilk azdan birler karld hamamdan. - Siz bunlar ykayana kadar ben paltomu karp geliyorum, diyerek ktm. Darda hamamclara sordum : - Bizim ocuklarn soyunma yeri neresi? Drt kiilik kerevet gsterdiler. kisi birer hademenin, biri be pansiyonun, biri de 46 kiilik yatlnnd. nlkler st ste ylmt. 49 - Siz mteriden ne alyorsunuz? Benim ykanmak istediimi sanarak, creti sylediler. - Ama sizden almayz hocahanm, dediler. - Biz de ocuk bana o kadar para veriyoruz. Niin 46 kiiye bir kiilik soyunma yeri verdiniz? Bakn her yer bo! - Ee, sizin ocuklarn ok bir eyi yok ki, aha srtlarna giydikleri u birer aputu var. - Siz onlara haklar olan yerleri verirseniz byle st ste atmazlar, herkes nln koyduu yeri bilir. Ka rastkl baka bir hamamc, krcasna : - Eee ? Ne diin, ne istisin yanya ? - steim u : ocuklarmza herkes gibi soyunma yeri; her mteri gibi kurna verirsiniz. - Oh maallah!... Gzlar hamamn tm suyunu bitirler, her taraf da yle pisleier ki, aha grmek ilzm. - Cannz isterse bacm. Bunlar yapmazsanz ben de ocuklarm teki hamamlara gnderirim, dedim. Arkamdan konutuklarn iitiyordum : - Anaa, bu nireden kt ki bamza.. ki yl hi bir kul gelmedi de... erde kkler tertemiz ykanm, ellerini nlerine kapayp ktlar. Byklerin ykanmasyla megul olurken, bir ara diardakilere .bakaym dedim. A a!., ocuklar hl plak titreiyor. Hamamc kadn nlkleri pis bir yere ym, birer birer alp sraya diziyordu. ocuklara : - Ay, hasta olacaksnz. Hamama girin, ortada durup snn bakaym! diye yine ieri soktum. yice snnca petemallarla ieride snan kkleri sarp nlklerini bulmak zere dar yolladm. Ben de pelerinden. Giyinene petemal verip ieri byklere gn-deriyordum. Bu davranlarm hamamclar hayretle takip ediyorlard. Yatllar bitince pansiyonlara: 50 - ocuklar, siz hademelerle gelirsiniz artk. Ben yatllarla gidiyorum okula, diyerek ktm. ocuklar yolu bildikleri iin beni mektebe kadar onlar getirdiler. Yolda teki hamam gnlerindeki bir ok olay anlatyorlard. O gn mtalaa odalar mis gibi sabun kokuyordu. Ertesi gn hamamdaki durumu Mdr'e anlattm. Bundan sonra her hamam gn kontrola devam etmeyi kararlatrdk.

AHA BZM HOCAHANIM BUDUR Da yollarnn karlar zldke yatl ocuklarn velileri de birer birer ocuklarn grmek iin gelmeye baladlar. Birinci snfn kklerinden Hanife deli gibi koarak yanma geldi. Cin gibi zeki, atlgan, alkan bir ocuk. Yznden, sesinden, btn vcudundan sanki sevin dmyordu: - Hocahanm, kurban ete(1) Hocahanm, babam gelmitir! Gidek, seni babama gsterem!... - Aaa! Gzn aydn. Ben de babanz, annenizi tanmak istiyorum. Elimi smsk tutmu, yanmda koarcasna hopluyor zplyor, bir yandan da nefes nefese anlatyor: - H.'nn da babas barabar gelmilerdir. Antre kapsna yatllar birikmi, hepsi bana dnyor; zntl, gpta eden, sevinli yzler... Aralarndan geerken : - Sizin de babalarnz gelir yaknda evladm, madem ki yollar alm, dedim. Bazs: - T, bizimki ile(2) tezden almaz. (') ete : Olaym. F ile: yle. 51 - "Ho geldiniz" diye yanlarna girerken adeta ayaa frladlar. Elimi uzattm, onlar pmeye davrannca "essfurullah" diye ekmeye altm. Kk kz yanmda zplyor, bana sarlp tekrar eliyle koluma vurarak dnp babasna kouyor, - Bovimma), diye sarlyor, aha bizim hocahanm budur; Babalar uzun boylu, geni omuzlu, biri kumral, biri esmer, byk ve sert elli, alvarl, arkl, dost ifadeli gen kiiler, ocuklarn honut ettiim iin "Huda"dan beni honut etmesini diliyorlard. Hatrlarn, yolculuklarn, kydeki anne ve, kardelerini sordum. Zil ald iin kzlaryla babaa brakp ocuklar toplayp derse gittim. Ders sonunda kk kz, kollar dolu olarak geldi. Bir dizi kays ekirdeini de babas bana hediye brakm... Teekkrle aldm, ocuklarn itahl baklar nnde saydm, aknlklar arasnda datmaya baladm. eitli itirazlar arasnda onlar ikna edip bana kalan iki taneyi de ben yedim. KOKU amar gnyd. Pazard, hava gneliydi. Bahede kazanlar ta stne kurularak yanyordu. ki byk leen vard. Her leende bir hademeyle byk kz amar ykyor,- dierleri kazanlara souk su, altlarna odun tayorlard. O gn kk bir leene bir para scak su alarak ocuklara eski oraplarn ykatp gnee, ta zerlerine serdirdim. leden sonra da bahenin temiz, rzgrsz. gneli bir kesinde epeevre oturtup oraplarn yamattm. Eski oraplar daha yenilerine yama kesiyor, dikecekleri ekli gsteriyordum. Onlar da dikiyorlard. Bir f1) Bovinma: Babacm. 52 taraftan okul arklar ve halk trkleri sylyor, zaman zaman hikye anlatarak, ky anlarn tekrarlattrarak zaman skclktan kurtarmaya urayordum. O hafta -ok kr- topuklar kapanm, temiz, yamal oraplarla derse balamtk. Arkadalar "kokuyorlar" diye yatl snflara hep isteksiz girerlerdi. Gerekten de korkard dershaneleri. Bu ciheti aratrnca grdm ki koku, o partal papu ve oraplarn pisliinden geliyordu. O pazar artan orap krpntlaryle papularn iini de temizlettim kendilerine. O gece ettte, kendilerini de birer ikier dardan odaya, sokarak dershanenin kokmadn^ gsterdim. Kendilerine bu pazar gnk gze! almalar iin teekkr ettim, takdirlerimi belirttim PAA Bu gn okula paa gelecekti: 4; Umum Mfettii Korgeneral Abdullah Alp doan. Elaz, Tunceli, Bingl isyan blgesi emri altndayd. O Paa ki, Byk Millet Meclisi yetkilerini tayordu, o blgede ipe ekme ve ipe ekilecekleri affetme yetkisi vard. Okulda mthi bir tela... Mdrehanm erkenden inmi, koridor temizliklerine kadar nezaret ediyor, bina iinde drt dnyordu. Yatllarn temizlik ve deiimini bana emretmiti. Yatl ocuklarn yakalarn deitiriyor, yrtk nlklerini biraz daha yenileri ile deitiriyor, ocuklarn ense ve kulaklarn temizletiyordum. Yattllar korkuyorlar, heyecanlanyorlard. Bunu syledikleri zaman onlara moral veriyordum ama ben de

korkuyordum. nk Paa hakknda ok havadis dinlemitim. - ocuklar, sizi yoklayarak biz hocalar tefti ede53 ek, size gre bir ey yok. Siz konumaz, bilginizi syleyemezseniz Paa bize kzar, niin bunlara retmediniz, diye... - Size ceza verir mi? - Elbette, siz bilginizi anlatmazsanz bize ceza verir, size deil. Saat 10'da Paa iki otomobille geldi. Biri makam arabas, yannda yaveri ve Elaz ve Tunceli Valileri... O zaman Tunceli Valisi de ilerini Elaz Mfettilik binasndaki makamnda yrtr, Elaz'da otururdu. Arka arabada Milli Eitim Maviri ve iki ilin Milli Eitim Mdrleri bulunuyordu. Doruca Mdr odasna girdiler. Hepimiz derslere girdik. Paa bana o kadar korkun gelmedi. Bir mddet sonra beni "Paa istiyor" diye dersten ardlar. Snfma grlt etmemelerini tenbihlerken bana, - Uy Hocahanm, Allah seni koruya... mtihana girer gibi heyecanlanmtm. Mdr makamnda Paa oturuyor, Mdr'anm yannda ayakta duruyor, sal - sollu kanepelere de yannda gelen kiiler protokola gre sralanm, oturuyorlard, t yoktu, gzler bendeydi. Bama bir ate kt. adm kalana kadar ilerleyip durdum ve eilerek selmladm : - Ho geldiniz efendim, bendeniz Trke retmeni Sdka Avar. Ayaa kalkt : - Bendeniz yok, ben var; diyerek elini uzatt, kotum, sktm. Tok ve hakim bir sesi vard. Orta boyluydu. imana yakn, gbeksiz, adeleli bir vcut. Yznn sert ifadesine ramen ela baklarnda efkat sezdim, ekme burnu ve kalnca dudakl azn kuvvetli bir ene ereveliyordu. Bu fizyonomi bende- merhametli bir baba tesiri brakt. 54 Nereli olduuma ve okuduum okullar, altm yerleri sordu. Cevaplarm dikkatle dinledi. - stanbul'u Ankara'y brakp seni buraya m gnderdiler? diye sordu. - Kendim istiyerek geldim efendim. - Dersin bu saatte var m? Kime? - Var efendim. Yatllara. - Haydi, beni snfna gtr, diye ayaa kalkt. Elaz Valisi'ne ve Milli Eitim Mdur'ne de - Siz de gelin diyerek yrd. Koridora knca dnp bana; - Yol gsterin, dedi. Ben nde yar dnk yryerek dershaneye getirip kapy atm. ocuklar asker gibi "rak" diye ayaa frladlar. - Merhaba ocuklar! - Saol! Ben de girebildim ieri: ocuklar dimdik ve ciddi. - Yatl nc snf efendim, - Olmad... Bize tekmil vereceksin! atm. Tekmil ne demekti, bilmiyordum. Kzlarmn sevgi dolu endieli baklar bana dnd. Paa onlara bakt, durakladm grnce daha mlayim bir sesle : - Snfn syledikten sonra renci mevcudu, olmayanlarn says, dersin ismi, konusu... Bizde tekmil byledir. Blbl kesildim hemen : - Yatl 3. snf, mevcut 13 kii, namevcudum yok! Dersim Trke, konum 23 Nisan! Paa glmsedi, yzlerinden .sevine okunan kzlarma, - Oturun, dedi. Kitaplar hrdad. Bir aralk Paa okumas dzgn olmayan Fati'ye "Oku" deyince snf alkanlarndan Husniye parman kaldrarak, 55 - Efendim, ben okuyaym! diyerek atld. Bu Paa' nn ok houna gitti: - Hadi bakalm, oku! dedi. Hsniye'nin bu cokun atl, Fat'nin okuma durumu beni sulu duruma drmesin diye yaptn anlamtm. ocuklar benim 23 Nisan Marn rettiimi de sylediler. Syletti onlara : "Trk ocuklar, Trk ocuklar Gzler ileri, balar yukar Yarnki hayat yurt ufuklar Her ey sizindir Trk ocuklar."

Paa : - Yaa, dedi, her ey sizindir ocuklar, ona gre aln! Dersane boalr boaltmaz usulca kapy kapadm. Parmam dudaklarma "susss..." diye koyarak sralarn arasna girdim. ki tarafl, drtl - beli kzlarm kucaklayp salarndan ptm. Onlar da benim elimi, kolumu, omuzumu rastgele pyorlard. Snfta sessiz br sevin, elle tutulacak kadar canlyd. Biraz sonra Paa beni gene ard, nnde yoklama defterleri vard. Mdranm'dan ocuklar hakknda bilgi almak istemi o da verememiti. nk yatllar tanmyordu, dersi yoktu onlara. nce snftaki konuan ocuklar sordu. Defterde gsterdim. Nereli olduklar ve aileleri hakknda bilgi ald, teki 2 ve 1'leri sordu. Sonunda teekkr etti: - Bu ocuklar stnde ayni ilginin devamn isterim, dedi. - Emredersiniz Paam! Mutfaa indik. Hayret!... Ocak stnde yalnz iki byk tencere kaynyordu. Yani yemekler ayn tencerede piiyordu. Kapaklarn atrp bir kak istedi. Kuru fasulyay, pirin pilavn tatt. Aya : 56 - Her gn ocuklarn yemeklerini dikkatli piirmelisin dedi, kt. En geride mutfa dnerken dilerimi skp bam salladm bu hilekr mutfak adamlarna. A az kulaklarnda, glyordu. * ** Paann teftii bitti, Gittiler Mdranm beni ararak hem teekkr hem tebrik etti: - Paann gzne iyice girdiniz, dedi. Bu acaba bir tariz, bir sitem miydi? Anlayamadm, TATL Baktka zlyordum. Bu kadar yrtk prtk papu, ypranm nlklerle ocuklar kylerine nasl gnderecektik? Mdranma bunu sylediim zaman, - Onlar kylerinde ayakkab giyerler mi hi? En zengini ark giyer. Yalnayak gezerler, dedi. 20 Mays'tan itibaren kzlar velilerine teslime baladk. Tatili kylerinde geireceklerdi. Veda ederken onlar elimi pyor, ben onlarn yanan pyordum. - Kendinize iyi bakacaksnz, hasta olmayacaksnz, evinizi, kendinizi temiz tutacaksnz.. Bitlenmeden geleceksiniz ki sacnz kesmiyelim, emi? Velilere de, - Bunlar benim size emanetim. Gzn kzlar vaktinde getirin, diye uurluyordum, kydeki annelere selam gnderiy ordum. Almadklar bu uurlamadan veliler memnun, ocuklar sevinli, sokaktan kayboluncaya kadar kalanlarla beraber el sallyoruz birbirimize... 57 ELF LE FNCAN Elif Erdoan ikinci snftayd. 13 yalarndayd. ri yeil gz, kumral teni, yuvarlack burnu ile ok deiik gzellikteydi. Teni mat, dudakar kor gibiydi. Edal, nazl, sevdiklerine kar civelekti, holanmadklarnn yannda buz paras kesilirdi. Terslenmeye hi gelmezdi, biraz azarlansa yeil gzleri hainleir, kedi gibi parlard. Ayn kyden Fincan ahin yanndan hi ayrlmaz, Elife verilen ileri hemen yetiip o yapard. Fincan esmer, daima efkatle bakan siyah gzl, silik bir tipti ama alkand. Elif ona kar baskcyd. Fincan ise sanki onun emireriydi. Fincan ile Elifin bu haline ok zlyor, davranlarn bir trl anlayamyordum. Eliften Fincan'a kar yi davranmasn srarla isterdim. Elif, "Imm, o bizim 'kydendir, bir ey olmaz," der, veya "peki" der ama gene hi bir ey deimezdi. Bir gn Elifin babas drt atla kageldi. Ufak - tefek, sar - mavi gzl, pos bykl, gayet yukardan 'konuan kaln bir sesi vard. Babasyla beni tantrd. Babasna mthi maryor, Fincan ise bir kede elpence divan duruyordu adeta... Bavullar Fincan tarken Elif dar frlad. Atlarn ikisi ok gzel, Arap - Krt krmasyd. Biri demir kr, dieri doru. Demir kr daha yksekti. Amcasnn atym, Elif ikisinin de gzlerini pt, okad, gri ata atlad gibi batdaki caddeyi drt nala geip ayn hzla bo tarlaya girdi. Benim yreim azma geldi, babasna, - Ay decek, ne olur!., diye dndmde o gayet sakin, glmseyerek, kzna bakt, - Korkmayn, onlar birbirine alk. Bu at yar atdr, dedi. Meer Elaz - Tunceli blgesinin yar birincisiymi. Paa, Tunceli'ye gittii zaman otomobiliyle yaran atm bu.

Elif dndnde doru at gstererek, - Hadi yaralm hocahanm, dedi. Babas da - Hee, olur, diyerek zengileri kontrola balad. - Elifciim, sen yaman biniciymisin meer. Ben seninle yanamam dorusu. - T... ben annemle her zaman yarrm, kim bu ata binerse o geer, dedi. - Neden? diye sordum. - Bu kimseyi nne geirmez ki, diye boynuna vurdu. Bu, okamayd at iin... Atlardan birine eyalar yklendi. ocuklarn yardmyla Fincan ykl ata bindi. Elif kr ata, baba doruya bindi. Beni de -kyne davet etti. Ayn veda treni ile ayrldk. Arkalarndan mendil saflarken, Elif de at oynatarak, gsteriler yaparak gitti. ok sonra, kylerine gittiimde Elifin dedesinin byk bir aa olduunu, amca ve babasnn 42 ky sahibi nemli birer aa olduklarn, Fincan'n babasnn da bu aaya den yanamalardan olduunu rendim. Bu zavall kullarn doan btn ocuklar da o aann mal saylrm. Elif okula geldiinde Fincan' do ona hizmet etsin diye okula gdermi aa.,. BAHUM, BAHUKAM, CANIM!... Gece hi uyuyamadm. Bu gece yavrumu karlayacaktm. Oku4 kapsndan ehre ikinci defa kyordum ve trene binip Elaz vagonlarnn Diyarbakr treninden ayrld Yolat kavana ara trenle gidecektim. Mdrehanm'n tavsiyesiyle yanma bir erkek hademe alarak ktm. Etraf zifiri karanlk, trenin l ampullerinin kr nda insanlar zor seiliyor, etraf hi grnmyordu. Bir gaz lambasyla aydnlanan stasyon'da Mdre sordum : Tren tehirli imi. 59 Buras yksek bir yer galiba, gece ayaz, yldzlar prl prl, ufuk da hatt. Hat arkasnda bir aalk olmalyd ki zaman zaman kulaa hrts geliyordu. Kulam bir tren sesi alabilmek iin, anten gibi alabildiine iliyordu. Gzm saatteydi. Binadan telgrafn mors tkrdlar geliyordu. Glgeler pencereye toplanyordu. Biraz sonra memur: - Posta Baskil'e geldi, dedi. Yanmdakine sordum : -. Baskil uzak m ? enesini uzatp, - Yoh, diha sora... Aha incik gelir, gorhma gri. Baskil'Ie bura arasnn bir saatlik yol olduunu biraz sonra rendim. Kalbim yle sabrszca arpyordu ki, sanki frlayp raylar arasndan hoplaya zplaya trene kar koacakt. Yine uzun dakikalar... Nihayet trenin tiz dd ta uzaklarda... Lokomotifin homurtusu, ray sesleri, insanlarda kaynama... Ta uzak bir keden iki kuvvetli k, tiz bir ddk. Ben de ince sesimle haykryordum : - Bahuu!,. Bahuu!.. Bir vagon penceresinden rpnma ve, -Anne!... Anne!... Tren durasya kadar geri kotuk. - Bahum, Bahuckam, canm!... - Annem, Anneciim!... Vagona atladm, .konpartmanda birbirimize sarldk. bu sarlmak deil, kenetlenmekti, rastgele pyor, kokluyordum yavrumu.. kimiz de alyorduk. Hademenin bartsyla kendimize geldiimizde etrafmzdaki hanmlarn da aladn farkettim. Eyalar verip indik. mz de yklenip Elaz ara trenine yerletik. Los trende birbirimize bakyor, daha yakn olabilmek iin birbirimize iyice sokuluyorduk. Sorularmz, anlatmalarmz br trl bitmiyordu. 60 afakta okula geldik. O yo! yorgunluydu. nk tren tutard. Ben iki gece uykusuz... Ama o kadar mes'uttuk ki saadetten baka bir ey hissetmiyorduk. LK NLEMLER Okuldaki tatil yaantmz Mdranm'la yaklamamz, anlamamz salad. Yatllar hakknda epey' dil dkmek lazm geldi, Bu konuda gerekten iyi niyet gsterdi, bana eitimde geni yetki verdi. Tedbirleri ylece sraladm : 1 - Yatllarn sacn kesmeyeceiz. Temizliini ben stme alyorum. 2 - ocuklar hademe tahakkmnden kurtaracaz; 3 -Yatllarn okul ii temizlie yardmnda slahat yapacaz. imdilik retmenlerin iine bakanlar brakacaz, nk amar ykama ve t usullerini derinlemesine reniyorlar. Atlyelerin ve okulun koruyuculuu ikinci ve nc snflarn sorumluluuna verilerek iste de onlara onur salanacak. 4 - A yanna yardmc renci gnderilmeyecek,

5 - Kfte, kzartlacak brek ve tatllar yatl ikinci ve nc snflarn yemek dersi gnlerine rastlatlacak, malzemenin bir ksm yemek retmenlerine verilerek ocuklar tarafndan atlyede hazrlanp piirilerek renim salanacak. 6 - Sebze ayklamak iin renciler ettten alnmyacak. Bu i iki saatlik birinci ettte, kadn hademeler tarafndan bo zamanlarnda yaplacak. 7 - Hademeler, renciler yemekten ktktan sonra yemek yiyecek. 8 - Giyimde ocuklarn ihtiyac dnlerek ilve yaplacak, hamam havlusu ii zmlenecek. 9 - Hamam sk kontrol altna alnacak. 61 10 - Enstitleri yatl kardelerle kaynatrma, onlarn eitimde yatl kardelerine yardmc olma areleri aranacak. Ders yl banda hademelerle konuma yaptm. Taknacamz tutumu da yle akladm: 1 - renciye kt sz sylenmeyecek, kfr hi edilmeyecek, hele dayak asla olmayacak. "Kuyruklu kurt","Da ays" lflarn duyduumuzu okulda tutmayacaz. 2 - Koridor ve dershaneleri siz temizleyeceksiniz, yalnz atlye temizliini yatllara vereceiz. Onlara siz karmayacaksnz. Uygunsuz bir ey olursa bizi haberleyeceksiniz. 3 - Btn sobalar siz erkek hademeler yakacak, odun - kmr de siz tayacaksnz. 4 - renciler amara, sebze ayklamaya, mutfak iine kartrlmayacak. 5 - Hamama giden hademeler evvela kk rencileri ykayacak, en son kendileri ykanacak. 6 - Akamlar evlerinize giderken nbeti retmenin kontrolnden geerek gideceksiniz. Bunlar kabul edenler kalr, beraber alrz; kabul etmeyenler kendine is arayp ay banda gidebilirler. Epeyce sylendiler, o ayba iki hademe ilerini brakp gittiler. LK MEZUNLAR 1939 - 1940 ders ylnda 13 mezun vermitik. Yatl, ilk mezun veriyordu. Kzlarmzdan Halime imtihandan sonra Ankara ocuk Yuvas'na ocuk bakcs olarak yerletirilip gnderildi. O k, ince yapl, esmer bir kzmzn kynde ldgn zlerek haber aldk. Dierleri, biri hari hep evlendiler, hayatlarn imknlar nisbetinde izledim: Hafize'nin ei ky berberi idi; hemen o sene askere gitmiti. Ertesi yl kzmz da einin yanna stanbul'a gitmiti. Hsniye nahiye ilk okulunun 5. snfna alnd. Akada Ky Enstits'ne girdi. 1943'de yatl kzlarmzn Akada'a kabul edilmesi iin uram, oraya hazrlk snf eklenmesini salamtm. ocuklarmz oraya gnderdiimizde Akada'a onlardan nce giren Hsniye onlara hakikaten ablalk yapt. Hsniye okudu. Bugn 'kaza ilkokullarmzda retmendir. Sultan bir kazada terziyle evli, hem evi ve ocuklar ile megul oluyor, hem de kocasyle beraber alyorlar. Dn gecesi getirilen Gll kye dnnce nikhlsyla ilk evlenen kzmzdr. 9 ocuundan 7'si yaamaktadr. Kocas lnce bu nfusa ve kaynanasna bakabilmek iin tarlalara gndelie gitmektedir. lk mezunlarmzdan Lolantaner'li bir kzmz vard, ksaca boylu, yumuak ifadeli, daima glmser bir ocuktu. Bir ayann biraz ksa olduunu belli etmemek iin ahenkli bir yry vard. Kylerine gelen vergi memuruna, gnlerce ev ev dolaarak tercmanlk etmiti. si biten vergi memurunu ev sahibi nezaketiyle kyn dna kadar yolcu etmeye gitmi, dere boyunda da tecavzne uramt adamn, Kzcaz bu yzkarasyla kyne dnm, bir hafta sonra da kendini aya atarak intihar etmiti. lk kurbanmz... Yuva kuranlardan Ltfiye okulda derdine, gzyana en ok ortak olduum ocuktu. Teselli iin bile ona yaklamaya korkuluyordu. nk amcas Elaz'da as-'an asiler arasndayd. Amca kabahatli de olsa ocuun bunda bir suu olamazd k. Evlenmiti. Mezuniyetinin zerinden onbir sene ge63 misti. O, bir gn 10 yandaki kzn okutaym diye bana getirmiti. Buna ne ok sevinmitim. Ana kumrald, ocuk sarnd ve ok gze! Trke konuuyordu. ehir ocuklar gibi sa - ba, giyimi dzgnd. Demek k; Ata'nn dedii olmu, eve Trke ile grg ve bilgi ana ile girmiti. BT TEMZL Okulu, yeni ders yl iin hazrladk. Enstit'ye kayt azd. Akam Kz Sanat Okulu'na kaydolmak isteyenler ou okuma bilmedikleri iin geri evrilmiti. Hepsi de "biki - diki"e girmeyi istiyorlard. Ne kadar hevesliydiler. Eyll banda yatl ocuklardan kimse gelmemiti. Arkadalar, "biroklar gelmez, bari ie yaramayanlar

gelmese", diyorlard. Ama durum hi de tahmin ettikleri gibi kmad. nce eskiler skn etti. Velileri getiriyordu. Ben de frsat karmyor, hepsiyle tanyor, konuuyordum. Ho-beten sonra hemen kzlarnn balarnn temizliini gsteriyor, salarnn kesilmemesi iin yalvanyorlard, ben de onlar tatmin ediyordum. Son snf, bir kii hari hep temizdi. H..'nn bann arka ksmndaki salar, kulaklarndan itibaren enseye kadar sirkeli olduu iin krplm, ndeki salar arkaya taranarak kapatlmt. Sevindim buna, nk bit mcadelesinde byk bir admd bu. kiye gelenler arasnda kirli olanlar vard. Birinci snfa jandarma nezaretinde gelenlerin balar adeta bit yuvasyd. 'Onlarn da salarn kesmedik. iti yapmak suretiyle ilk temizliini yapyor, hamama gonderiyordum; stlerindeki klhana atlp okul elbiseleri giydiriyordu. Dersten sonra ve cumartesi pazar gnleri, kimseler gr mein diye bahenin uzak bir kesinde byk yatllarla beraber saclarndaki sirkeleri ekiyorduk. Bu davran hem yatllar, hem ailelerini bana daha ok yaklatrd. Veliler kye dndklerinde salar kesmeyiimi ilk mjde olarak veriyorlarm. *" * * Yatlya 12 yeni renci gelmiti kyden. Bir ou jandarma tarafndan getirildi. Birisi ta resi'nin bir mezreasndan katrclara teslim edilip gnderilmiti. st ba o kadar yrtk prtkt k, alvarnn dizden yukar kalan paavralarn nne toplayarak rtnmeye abalyor, her durduumuz yerde melip bzlyordu. Baheye gtrdm. Kzcaza eski bir nlk getirmek iin ayrlp dndmde baktm ki zil alm, byk yatllar duvar dibinde evresini sarmlar, alay ediyorlar. Onlar aypladm ve ktm : - Haydi bakaym, halkay bozmadan arkalarnz dnn de kimse grmeden u nl giydirelim ! Halkann iinde yanna meldim, nl gstererek stndeki prtlar karmak istedim. Elinin tersiyle koluma vurdu, bara bara alamaya balad. Hi Trke, bilmiyordu, Halkadakiler dilince anlatmaya urayor, o ban nne emi alamaya devam ediyor, dinlemiyordu. are yoktu, paavralarnn stne eski nl geiriverdim. Ban kaldrp bana baknca efkatle glerek omuzunu "Kzmna..." diye okadm. Gz yalan yanaklarnda parlayarak susup glmsedi ve kendiliinden kollarn soktu. Salar!... Salar karsnda rktm. Salar kvrckt. Her telinde sralanm binlerce sirke salarn adeta krlam gibi gsteriyordu. Saclar aralayp bakmaya lzum yoktu bile. Bitler girip kyor, dolap geziyorlard. Ba temizliini bahede yapmalydk. Saclar ensesine kadar keserek dzelttim. Kesikleri bandaki paavra ile yaktk. Hademe hanmlar, - Sa yalanmaynca ne dz, ne ltili tarak iler, diyorlard. Coctuu da bitler iin knyorlard, susturdum. Ban zeytinyayla yaladk. Byk leeni yarsna kadar su ile doldurarak nne koyduk. Rahatlar kaan bitler imdiden kendilerini aa atyor, suya dyorlard; seyrek tarakla bile taradka diler bitle doluyordu. Ne byk, ne besili bitlerdi, simsiyahtlar. Birka da hademenin eline knca "ben yapamam", diye tara atp kalkt ve rmeye balad. aresiz kollarm svadm, kzlar tara elimden almak istedilerse de vermedim. nk onlarn temizlii de bana decekti. Suyun yzn kprtl bir siyahlk almt. ocuklar bard: - Hocahanm, kenardan kyorlar l Hademeyi arp sorduk, tavsiyesiyle ierden gaz koturdular, petrol suya dktk, tututurduk. Kt bir koku karak tr tr yand. Artk usta olmutuk. Leene su koyup petrolledik, iki hademe iti yaplm taraklarla ba adamakll temizlediler. Hemen amarla hamama gnderdik, dnte ok deimiti. Prl prl, kvrm kvrm siyah salar ban sslyordu. Yuvarlack yz pespembe olmu, yanaklar krmzlamt, fakat ban tutup, -Serimi, serimi (').., diye inliyordu. Ba aryordu, Nasl armasn, ordu gibi koca bir sr kmt bandan. Aspirin verip erken yatrdk. * ** lk gnler gayet somurtkan aksi bir kz olan Beser Kaya, Trke anlamad iin sk sk kserdi. Onun iin arkadalar ismini "Turu" koydular. 4 yllk okul hayatnda bu ismi tad. '(') serimi: Bam. 66 kinci yl geddiinde ben okulda olmadm iin bu defa salar tra edilmiti. nc ve drdnc sene tertemiz geldi, temizlikte gittike artan bir titizlik gstererek ba temizliinde bana iyi bir yardmc oldu. Yllar getike glendi, boyland, gzelleti. Mezun olunca Akada ky Enstits'ne gnderildi. Bir ka sene devamdan sonra okulu terkedip evlendiini iittik. Ah babalarnn u balk derdi...

KY KOKUSU Bir gn rencilerle, krlara doru aldk. Ark tmseklerinde biten; suyun br tarafnda yine balayan incecik kei yollarndan getik. Bazlarmz deirmen sularn atlayamyor, dizlere kadar batyordu. Kahkahalarn bini bir para... ok keyifliydik. De kalka yryorduk, ama hi bir ey keyfimizi bozmuyordu. Bir ara kye yaklatk. Btn yatl durmutu. Toplulua vardmda ocuklar bir ey kokluyor, derin derin ilerine ekiyorlard. Yzlerinde byk zlem ifadeleri vard. Sordum : - Ne var ocuklar? - Hocahamm hele kokla... Ky kokuyor, diye gene ohlayarak ilerine ekiyorlard. Ben kokladm, is ve tezek kokusu! Yzm buruturma maya dikkat ederek, - Byle mi kokar ky? diye sordum. Bir ok az: -Hee, valla byle... Birisi de bir dana yakalam, getirdi, Hepsi hayvann barna t, kimi gzlerini, kimi Kulan, ban boynunu perek hayvan sevgiye bodular. imden, bu hasretin azametine sayg duydum . Bu etkiyle o bahar 125 kurua br kuzu alarak ocuklarn hasretini gidermek iin baheye saldm. 67 Ama hepimiz elimize geeni yedirdiimiz mark Karaolan bir gn atlad, srt st yatp drt ayan havaya dikti. Hepimizi mateme bodu. HKMETTEN KIZIMI STERM Yazn imtihandan sonra bir delikanl elinde kurun kalemle eci bc yazl, buruuk bir tezkere ile geldi. Tezkere, babasnn parmak basmas ile imzalanmt. Bu k yklan ahrn yapmakta olduundan kzn yeenine teslim etmemizi, kye onun getireceini yazyordu. Tezkereyi dosyasna koyup kz yolcu ettik. 20 gn sonra kzn gtrmek iin baba kageldi. - Yeenin, 20 gn nce kye getirmek iin aldi, getirmedi mi ? Adam dvnmeye balad: - Niin verdiniz, kzm kard o kpek! diye rpnmaya balad. Getirip tezkeresini gsterdik. Adamcaz laf anlamyor, kabul etmiyor, "Ben tezkire vermedim", "kzm hkmetten isterim" diye kyamet koparyordu. Telefonla olay Paa'ya anlattm. Paa btn jandarma karakollarna emir verdi, kz ky ky aranmaya baland. Fakat kzla delikanl bulunamad. Sadece Pertek yolunda, tepedeki kyde gecelediklerini renebildik. Kzn ldrlmesinden korkuyordum. ki ay sonra bir kyde bulundular. Jandarma ile okula getirildi. ten gemiti. Baba balk diye direniyordu. Biz ise nikh derdinde idik. Nikhlar kylmak zere Hozat Kaymakamlna gnderildi. * ** Be yl sonrayd. Hastahaneden telefon ettiler: - Mdranm, mezun bir kznz srtndan baklanm, sizi grmek istiyor. Hastahaneye kotum. Kz idi, anlatt: Kocas stne ortak getirmek istemi, Kz kabul etmemiti. Yurt bilgisi dersinde renmiti, iki kar almak yoktu. Hem nikhlar hkmet nikh idi. Hkmet bunlarn kynde olan kendiliinden renmese bile, "gidip haber veririm" diye direniyordu. Bu kavgalar hep dayakl oluyordu, ka sopa stnde krlmt. Kocasnn alaca kz. geen sene bizden mezun olan Reyhan'd. Kz anlatyordu : - Baslk verilmedii iin babam bana dargn ld, ama buna balk da veriyor. 4 yanda bir kzmz da var. abuk iyi oldu. Nekahat devrini okulda geirirken ben de kocasn arttm. Geldi. Yine ayn zppe kyafet. Aralarn bulmak iin iki gn uratk. Kz yine vurur diye korkuyordu. Biz adam kayt altna alabilmek iin, kanunen hi bir kymeti olmayan bir senet yaptk. kisi de bir avukat velinin itirakiyle yaplan senede inandlar, Karsn dvmeyecekti. stne evlenmeye kanunen hakk yoktu zaten. Boayacak olursa karsna bin lira deyecekti. Pulladk, hepimiz imzaladk. Zarflayp mumladk, okul kasasna koyduk. Kendilerini de yolcu ettik. HIRSIZLIK Yatl kzlarm alyordu. Gnlerce aratrdk bunu. ki ey stnde hrszlk oluyordu : Havlu ve yatak araf. Zamanla sebebini bulduk. Gen hzlarn shhat mendili ihtiyacn hi dnmemitik. Hemen eski amarlardan kesip etrafn makine-leyip hazrladk. nc snflarla dier snflardaki bykleri toplayp bir anne gibi konutum. amarlarn ykayp kuruta bil meleri iin, banyoyu da 15 gnde bir, aadan scak su tamak suretiyle onlara tahsis et- llet tehis edilince tedavi iyi sonu verdi. Fakat birinci snflar bir ekya idi. ne, renkli iplik ve ipekli biki artklarndan tutun da ukulata yaldzlarna kadar cnckl boncuklu her ey onlarn hazinelerini tekil ediyordu. Haydi ie yaramyanlar ne ise ama, renkli makara ve ykskler hep yok oluyordu.

Onlara harlklarndan renkli ykskler, cicili, bicili sac taraklar aldk. Beendirerek dattk. Dikii arkadalara da, renkli biki artklarn atlye hanmlarna vermelerini rica ettim. Yalnz bir artm vard: Bunlar yalnzca cumartesi leden sonra ve pazar gnleri kullanacaklard, istedikleri gibi. Birinci snftaki baz kzlarmz pazar gnleri balarn renkli fiyonkcuklarla evliya penceresi gibi donatt. Bazlar normal sslendiler. Buna ramen hrszln nn tam alamadk. RENC TOPLAMAYA GD Temmuz ay iinde Mdranm'la anlaarak Pasa'-ya gittim. O zaman Tunceli'ye gitmek iin izin alnrd. Kzmla Mazgirt'e gitmek iin izin istedim.- Programm akladm: - Paam, kzlarmzn jandarma ile toplanmas hem ocuklar hem aileleri rktyor. zin verirseniz kylere ocuk toplamaya ben gideyim. Aileler kime teslim ettiklerini, kimin okutacan grrlerse gn l teri rahat olmaz m ? - Ben de bunu ok dndm. Hangi retmen ? dedi ve durdu. Dikkatlice bana bakt, serte : - Kelleni koltuuna aldnn farknda msn ? Bir an dndm. Soruyu kar soru ile karladm - Efendim, bu kelle derse kzm okutur musunuz? Paann zld yznden belliydi. ki elini masann stne koyarak ayaa kalkt, askerce : - Evet! dedi. Ben de ayaa f irindim. Sz bitmiti herhalde, askerce selam vererek : Saol paam ! deyip ktm. le sonu izin kdm gelmiti. * ** nce ardan hediyelik incik - boncuk, pusu, orap, eker aldk, Mdranm do ya getirmemiz iin 40 Ura ile bir bo teneke vermiti. Hediyeleri o tenekeye doldurduk. Bir ka gn Tunceli'ye gidecek yk kamyonlarnda ofr yannda yer bekledik. Bu zaman zarfnda Paa yaverin: gnderdi. Mazgirt kaymakamna ve Pektek'ten itibaren Jandarma karakollarna geeceimiz haber verilmiti. O zaman Tunceli'yi boydan boya gecen bir ose Elaz'dan balar, Murat stndeki Pertek Kprs'nden Tunceli'ye girer, dalar, vadileri dolana dolana kuzeye gider, Karasu stndeki Muti kprs ile Erzincan snrnda biterdi. Kaza yollar sal sollu darlaarak ayrlr, ky yollar daha incelirdi. afakla kamyona gidip ofr yerine yerletik. O zamanlar ofr mahalli, lks zel mevki idi. Otomobil yalnz Vali vs Paa'da, vard. Hizmet arabalar, kapt kat biimindeydi. Vilayette taksi diye bir ey yoktu. Yk stne eyalarn, memur ve ailelerinin, ky zenginlerinin yerlemesi bir saat kadar srd. Etrafta-kilerin selamet dilekleri arasnda hareket ettik. Kuzeye gitmek iin yeil mezreyi dolap da kenarndan dolana dolana kar tepeye kyoruz. Ykseldike balar baheler arasnda Elaz rmze seriliyor, 71 Virajlar dndke kh kaybolup kh resim gibi renkleniyor. Tepeyi anca tatl bir meyi! stnde sal sollu kyleri geride brakarak indik. ok gemeden uurumlar, korkuluklu virajlar dne dne Hersek Ky'nn iinden geip kayalklar arasndan Pertek Kprs'ne vardk. Kayalk dalar, Geyik Tepesi ile Portuk Kalesi arasnda amurlu evrintilerle hrn akan Murat! Tabiatn sertlii iinde uygarln iki kaya orasnda dantel gibi kurduu kpr... br kydaki kaya stnde bir jandarma nbet kulbesi. Yol bandaki karakol nnde orduk. Kontrolda sra bize gelince jandarma, - Ha, szden haberim var, dedi. Bu gnlme daha ok ferahlk ve gven verdi. Pertek, Sprge Da eteklerine serilmi baheler diyar... Sprge Da da cmerte binlerce gze ile yeile yeil katyor. Bir utan teki uca 5 kilometre. Son deirmenden sonra yol, kpr ile Mercimek Da'na dayanyor. Mercimek Da yolu 14 kilometre imi, Tam 157 viraj var. Yllar boyu burdan yzlerce geiimde defalarca saydm bu virajlar. Bir yan daa dayanan bu yolun dier yan hep uurumdu. Her yi! saysz kazalar olurdu. Kamyonlar uar, arabalar uar, ykl atlar, katrlar, eekler, srlerden koyunlar bu uurumlara yem olurdu. En son bir de grayder umutu. Dan banda bir cankurtaran karakolu ve nnde kalaslar zerine oturtulmu kocaman bir an vard. Da yolunun bitimi ile Paavenk dz balar ve ufku, Mazgirt'in kayalk dalarnn keskinlii izer. Hafif meyille inen bu plato kn bir canavar olurmu. Tipi birden bastrr, insan, hayvan hepsini boarm. Byle zamanlarda an alnr, yolculara yolu bulmaya yardm edermi bu karakol. Kurt srlen burada yol kesermi, ilk yllarda kocaman kpekler de bulundurulurmu.

Buraya vardmzda H. Aa'y bizi bekler bulduk. 72 Avar, Mazgirt Dalarnda. Konua konua osede yer yer alan yarklardan geerek bir inie geldik ki aasnda byk yeil bir su akyor. Yeiller arasnda kvrlan yol bir demir kpr ile tepeden tepeye, karya geiyor. Bu, Tunceli'nin mbarek Munzur suyu imi,' Erkek gocuklarnn ismi Munzur konur, Munzur bana yemin edilir, Munzur can iin rica olunurmu. yle mbarek, yle kutlu... Kar kydaki Lazvan kynden vurduk Mazgirt dalarna, kazann bulunduu tepenin altndan karmzdaki yeil dimdik bir tepeye trmanyorduk, H. Aa anlatyordu : - Aha bu daa Geyik Da denir. Gnkm orada geyikler vardr. Aha u altndaki kouk, iindeki maarann kapsdr. Hetem kn' kar yaanda aha heppi buraya snrlar geyikler. - yi k vurmuyorlar avclar. - Eee, bacma diyem, zaman gelende vururlar da yabanlar. Baba ile analar vurmirler, dl versin deyi. ok tikat ediler, genleri vursunlar deyi. Geyik Da'nn yanndan yaman bir yoku var, trmanyoruz. 73 lerliyoruz. Akam da kmeye balad. Uzun bir ini, beyaz akll, iri kayal, aceleci, grltc bir derede bitiyor. Bu kydaki ky gstererek, - Aha bu Karayaz, diha kar yamataki de bizim Ketn'dr. Birden sevindik ikimiz de. "Bir incecik ttn tter bacadan" msrasn hatrladm. Ky aalndan frlayan bir sr ocuk bize doru kotu. En bata kzmz Arzu. Baba iftiharla glyordu. Kye girince her kapda baclar kendi dillerince "ho-geldin" diyorlar, biz de teekkrle cevaplyorduk. Avluda atlardan indik. Bacaklarm uyumutu, bir adm bile atamadm. Arzu'nun annesi: - Ho gelmi ki, seri serimi, seri cavimi {'}, diye bizi kucaklad, Dizlerimizi odular, kolumuzu tutarak yava yava ieri alp yatak stne kilim rtlm sedirde ocak yanna oturttular, Btn ky baclar ho geldiniz diye geliyor. ki elimizle tokalap selamlayorduk. Sonra duvar kenarna meliyorlard. Bazlar biraz Trke biliyordu ama konuacak kadar deil. Arzu'nun araclyla biraz sohbet ettik. Kzlarn salarn kesmeyip temizlediim, onlara iyi baktm iin.teekkr ediyorlar, yallar dua ediyorlard: - Hodite raz bi, berhudar bi (a). Sonra birer ikier veda edip ekildiler. Kzmz Arzu elinde hi kullanlmam bir havlu ve sabunla, ablas scak su dolu bir bakr ibrik ve leenle nmze diz ktler, direnilere ramen orada ykanmay kabul etmedik. Baheye ktk, zor yryorduk. Elimizi yzmz ykayp dnnce sedir nnde sofra bezi (') Seri serimi seri cavimi ; Bam, gzm stne gelmisiniz P) Hodite raz bi, berhudar bi : Allah senden raz olsun, berhudar ol. 74 stne tahta ayaa yerletirilmi kalayl bir sini stnde yemei bulduk. Kalayl ksede orba mis gibi ttyordu, sini evresinde nemlendirilmi katl tandr ekmekleri, tahta kak... Ben kalabalk ev halkyle beraber yemeyi istedim. ocuklar her zaman ayr yerlermi. Onlar yedirip yatrmlar bile. Anne ile abla da bize hizmet edecek. Zorumuzla anneyi de oturttuk. Ayn kaptan yemekleri kakladk. Tereyala piirilip zerine doulmu ceviz dklen leziz kays tatlsn ok beendik. Bizim beenmemize ev sahipleri ok seviniyorlard. O gece deliksiz uyuduk. Kalktmzda yrmeye hazrdk. ocuklar sordum : Kzmz arzu, - T, dedi, onlar karanlkta drmlerini kapnca dar frlarlar. Yrdk, Bahe iindeki evler, aalar arasnda kaybolmutu, baz bahelerden bir derecik akyordu. Pnar suyuymu. Evler kerpiten. Taban, duvar, tavan amur sval, damlar dz, toprak; hepsine kavaktan yaplma birer merdiven dayal, hepsinin stnde odun sapl yuvarlak bir ta : Lov ta. Yamurda karda dam topran sktrmak iin silindir ii gryormu. Damlar ok ie yaryor. Meyve, pestil, buday, bulgur kurutma yaplyor. Yaz boyu yatak odalarr, damlar. "Yazn sca, kk pencereli odalarda insan bunaltr. Pfr pfr dam stleri, bceksiz, sineksiz pek rahat otur" diyorlard. Gne mi ? Kyde kimsenin stne gne domaz ki. Herkes bahesini sulamakta, hayvann otlaa srmekte, tarlasnda; yolcu yolunda. nsanlar dada, ormanda ot, odun kesmektedir. Kadnlar dada, bayrda tarlada; kzlar evde ocak banda tarla ve harmandakilere ekmek, yemek hazrlanmaktadr. 8 yandan itibaren ocuklarn vazifesi, 75

tarlaya yemek tamaktr. Kkler ayaklanmaya baladklarnda ya ku kovalarlar veya kuzu, gidik ('), buza peindedirler. Hasan Aa, yedeinde iki at getiren yanama ile haber salm, - Gayri misafirleri gndersin, kye vardklarnda neye beni habarlamad, demi. O gn kulukta drmlerimizi antamzla yanamann katr terkisine yerletirdiler. Ev sahibi atlarn kolann kontrol etti. Biz bindikten sonra da zengilerini bize gre ayarlad. Dnte yine kalma vaadi ve selamet dilekleriyle uurlandk. Dil bilmediimiz halde kyl baclarla ok sevitik. Erkekler az ok Trke biliyorlard. Yokutu yolumuz. Yaplm bir yo! deildi, geline geile topra yatm, yol olmutu buras. Gen rehberimize sorduk : - Uzak m bimahmut? Diliyle bir ses karp enesini uzatyor: - k... Diha u tepenin ardi, O tarafta birbirinden yksek bir ka tepe ard arda ykseliyordu. lk tepe, tarlah bir dzlkte bitti. Tarlalarda kadnl erkekli insanlar alyordu. Tarlalar arasndan geerken, - Ho gelmiin Hatun, diye sesleniyorlard. Kimisi basndaki prty karp selamlyordu. Bu, btn plato boyu devam ettike aknlmz artt. Birisi, - Hep yolun gzlirik, ne olmu tezden gelinirsen ? Cevapladktan sonra yoldamza sordum : - Nerden biliyorlar bizim geleceimizi ? - Tl... diye o da bana at. Diha tm buralar ('J gidik : Kei yavrusu, 76 Hasan Aa'nn, te bu dalar, talar hepsi Aa'nn. Hasan Er Aa buralarn begi, dedi. - yleyse geldik, diyorum. - Ne dirsen Hatun, daha aha u tepeleri dolaniriz. Aann krk ky vardr. Dalar, ormanlar, dereleri, pnarlar var, srleri ka tene bilmirik. - Yeil, sivri bir tepe eteinde yol arkadamz durdu : - Aha burada buz kimin gze vardr. Burada kuluk yiyek, dedi. Yeiller iinde gze, yan yana fkr fkr, kaynayarak elmaslanyor; gzeden taan derecikler biraz aada birleip yuvarlanyor, daha bye karyor. Ellerimiz zor dayand suyun souuna. Gen ekledi: - Aha bu tepe frdolay byle gze. Bu gelen su da hepi.onlarn suyu, diye tepenin eteini evreleyen bir metre geniliindeki dereyi gsterdi. Bizim yemek knmz nmze koydu. Hayvanlarn yemlerini kard, boyunlarna sarl yularlar zd, onlar dere boyu yemyeil imenlere sald. Yemek bitince yine yola koyulduk. niler indik, dereceler getik, yokular kp kylerden dolandk, ahbablklar yaptk; tarlalar, kyler boyu. ou yerde soruyorlard : Aa'nn konuklarsz ? :ki tepe aras bir genilikle ta uzaktan iki atl geliyordu, gen heyecanland: - Aha, dedi, kar geliler! kisi de drt nala kalktlar, biri elini kolunu salli; ver, belli ki binici kzmz Elif bir eyler baryor ama anlayamyoruz. Elif yaklatka, - Nerde kaldnz, merak ettik hep, diyordu. Biraz sonra birletik. Elif o gze! atnn ban evirip bana yanat, elimi pt. Annesiyle tantrd beni. Bahu'nun yanna gidince de sarltlar, 77 dibi beyaz tala rtlyd. Onun gerisinde ninenin iek bahesi.., Konak iki katl, eme cephesi drt od'a. Vadiye bakan cephede n tahta parmaklkl, daml, ok geni bir balkon, iki yannda birer oda... Alt kat ahr, tavla, anbar, kiler, hizmetkr odalar, bir de ocakl misafirhane. Konak ikiye ayrlm, iki karde birlikte oturuyor. Her ikisinin de hem emeye, hem vadiye bakan odalar var. eme tarafnda ayrca parmaklksz, daml bir balkon var ki oras hkm yeriymi. Aabeyin ve Hatun'un kylerinde bir kavga filan ktm, ky ihtiyarlar buraya toplanyor, Aa ve Hatun aralarn buluyor, uzlatryorlarm. Biz oradayken ihtiyar bir kadn ikyete gelmiti: Olu ehre gmek istiyor, anas da brakmyormu. Anasn dvp sand krarken komular yetiip kurtarmlar. ikyeti ihtiyar oturttular, kye at gnderip olan ardlar. Dillerince darldlar, sylendiler, aypladlar, nasihat edip anasnn elini ptrdler, ortak ilemek iin bir tarla daha verdiler. Aa'nn elini perken o da ban, Hatun'un elini pnce o da onun omuzunu pt. * **

O gece damda yatacaktk. Karyola yksekliinde yatak ylmt geni damn ortasna. Altlarna kilimler serilmiti. yatan yanna da elbiselerimizi koymak iin iskemleler konmutu. Bir de gm gibi parlayan sini iinde bir gm ayranla bardak, tepsinin ortasnda elma, armut,.. Yataklarmzn araf ipek, pike ve yorganlarn yz atlas ve ham ipek dokumas, yastk yzleri patiska idi. Yattk, Gk kubbe masmavi, ay toparlack, sanki da ban-3a daha kk ama ok parlak. Yldzlar l l, sanki yere yaklamlar gibi. Etraf mavi bir kla nurlu, o siyah kayalk bile parlyor. Biz bu gzellie hayran, aarken Elif, 79 - Hele u yana bakn, Dzgn Dede nasl parlyor! Gerekten ne kadar parlakt. - Onun tepesi kayalk m ? - Evet ama o mbarektir. Her taraftan grnr. Ay olsun olmasn, hep parlar ki gece yolda olanlara yol gstersin diye. Kular tyor; blblleri orada dinlemek lazm. Bcekler crlyor, kurbaalar vaklyor, dere rldyor. Ne kalabalk bir gece bu!... Etraf arkclarla, grnmeyen bir koro heyetiyle dolu. Ah. bunlar Beethoven duymalyd. Uzun sre uyuyamadk. Nihayet yorgunluk gz kapaklarmz indirmi olacak. * ** Kahvaltdan sonra Elif, atlarla ky gzelliklerini gezdirdi. leyin yemee dndmzde bizi nce buram buram tten bir kzarm et kokusu karlad. Bir kuzu kesilmi, kzaryordu. Sopaya geen kuzucaz bir gene kz eviriyor, ara sra anaktaki yourdu sopaya sard bezle sryordu. Men, gayet nefis bulgur i pilav, ayran, kuzu kzartmas. Sevip aksadmz kuzuya da zlyorduk. - Onu sizin iin besledik, yaylaya gndermedik, diyorlard. eme banda btn meydana, hatta konak damnn bir ksmna bile kol kanat geren kocaman bir dut aac vard. O gn sofrada dut kurusu tozundan yaplm gzel bir tatl yedik. Bu aacn meyvalanndanm. Yemekten sonra eme banda semaverden aylarmz itik. O koca semaver akama kadar kaynad. Bykler, gelen misafirler iip durdular. Akamst elinden tutuu kk kzyla bir bac geldi. Kzmz Eliften ocuun yzndeki sulu yaraya ila istiyordu. Elif telaland. Ninesine, - Pamuk aln dedim, almadlar ki, dedi. Bir teneke kutu iinde bir merhem getirdi. Ninesi kuzu derisi altndaki yala, bahardaki kr ieklerinden yaparm. Yaralara iyi gelirmi. Yaray silmek iin bir bez getirdi. Elini tuttum : - Bak, semaverde kaynar su var. Bir kaba bezi koy, kaynar suda bir para kaynatalm. Mikrobu lr, yaray yle silelim, diye ocuun yanna meldim. Kadncaz eliyle beni itti: - Elif Hanm bilir, sen ne bilen ki! Ev halk hep glyordu. Bac ilve etti: - Karmasn ya.. Nene dilince, - Elif ne biliyorsa ondan rendi. O Elif'in hocasdr, dedi. Kadn elini azna koydu : DONSUZ GELN Fincan ahin o yl mezun olmu, teyzesinin oluyla evlenmiti. Murat Ky'ne gelin gitmiti. Okulda Elifin peinde glge gibi dolam* onun yardmcs, olmutu. Ertesi gn Fincan'n evine gidecektik; ama bizi Elif gtrmeyecekti. lk ocuunu alp anne, baba ve aalarnn elini pmeye gelmeden onlarn gitmesi det deilmi. Kardeler gidip gelebilir; haber, hediye gtrrlermi. Bizi de yarn Fincan'n kardei gtrecekti. Elif leye dnmemizde israr ediyor, annesi: - leye kadar ancak giderler, hayvanlar yava sryorlar, diyordu. yle de oldu. Oraya ancak leye yakn varabildik. Fincan'a haber verilmemiti. Yeni gelin evden kmazd ki. Evin nne geldiimizde grltmz duyan Fincan itten uzanp bizi tanynca lgnlar gibi sevindi, dar kotu. Dizimi pyor, elimi pyor, gzlerinden yalar dklyordu. 81 - Uy ben sana kurban olmuum, sen benim evime mi gelmisin?.... Allahm sana kurban, ayaklarnzn bast topraa kurban olam, diye rastgele, ne sylediini kendi de bilmeden benden Bahu'ya, Bahu'dan bana koup sarlyordu. Bu cokun heyecan iinde atlardan indik. itlerle ovrili temiz avlusundan ieri girdik. Evi kerpiten yaplmt, bir katt. ersi her ev gibi tabandan tavana kadar amur svalyd. Tavan, kavaklar stne ince yaprakl dallar konarak

rtlm, onun stne amur svanmt. Kapdan girince upuzun bir tek oda. Kap duvaryla sa ve karki duvar ta ve kerpiti, sa duvarda iki tane caml, ereveli, bir kanatl pencere vard. Sol duvar ince st dallarndan rlm, st amurla svanm, duvarn ortalk yerine bir ocak yaplmt. Ocak dibi geni talard. Kller ortaya toplanmt, iinde ate lts vard ama etraf tertemizdi. Ky evlerinde atei sndrmezler, ocak lazm olduu zaman kuru cali rp ile uyandrp mee odunu koyarlar. nk kyde kibrit denilen medeniyet alevcii yoktur. Kapnn sa keseciinde bir yer.. Oras kendi elcelziyle yapt karyola.. Ay ne gzel ey. Fincan mahcup, anlatyordu : - N'apam hocahanm, kayn biraderlerime st ve mee dal kestirdim. Mee dallarnn kuvvetlilerinden ikisini yere akp etrafn tala perinledim, sonra stne topra dodum. Bunlarn tam karsnda duvar deldim. teki dallarn birer ucunu atala yerletirdim,, dier ucunu duvardaki delie soktum, taslarla evresini sktrp svadm, ki aya yerden iki aya duvardan destek alan yere paralel ereve hazr olunca aralarn st dallaryla rerek somyasn tamamladm. Karyoladan biraz daha yksekti ama yata yerden kalkmt ya... Fincan rl duvarn gstererek, 82 - Bunu da ben yaptm, ahr ayrdm, oca eim yapt, diyordu. Bu alma, hayatmda beni duygulandran olaylarn byk anlan iinde hep yaamaktadr. Odann kar kesinde bir ul geriliydi. Duvara, meeden yontulmu odun ivilerle aslmt. Gerisine baktm. Kabn, anan odun raflarla yere muntazam sralamt. Evi temiz, fakir sofras temiz, kendisi tertemizdi. Fincan kyafetini deitirmiti. Elbisesi dizden aa geni etekli, alvar diz kapa stnde, ayanda yn oraplar, banda ular arkada balanm puisi vard. Teyzesi olan kaynanas giyimde ona serbesti vermiti ama kylden yana zgnd. Kyl hanmlar ona "Donsuz gelin" diyorlar, kzlarn, gelinlerini onunla konuturmuyorlard. Bunlara kar koruyucu kaynanas, tesellicisi de eiydi. Ho, kendisi de ev iinden ba olamyordu ama gene de gcne gidiyordu. * ** u gnlk misafirlik oktu bile. Aa'nn gen adamyla afakta yola dzldk. Ana - kz bizi yar yola kadar uurladlar. Ancak ikindi sonu Sorpiyan'a varabildik. Btn acelemiz o gn geecek yk kamyonuna yetimekti, gemiti. Karakola gittik. Tunceli Jandarma Kumandan'nn ki kz bizde okuyordu : Ondan cesaretlenerek telefon edip sorduk. Kalan'da hi bir makina yokmu. Kumandan onbaya, rahatmz temin iin emir verdi. Artk gn dnmt. Delikanl sordu : - Hatun bekleyem ? Yohsam gidem ? - Simden sonra kye yetiebilir misin ? Tooo... Ben hemi hayvana atladm, aham ye-ererim. Katn yedeine balad, yular eline alp kr ata atlad. 83 Ardnda gittike ufalan toz bulutu arkasnda koca dzlkte kaybolmasn seyrettik. Jandarmann biri sordu: - O kr, Hasan Aa'nn deil mi ? - Evet. - Krdolu da yaman biniyor ha... Biraz sonra kye varr... Ekledi: - Size kyde bir yatacak yer ararz birazdan, Ky caddenin br tarafnda, aada, inie doru yaylmt. Alaca karanlkta antamz elimizde jandarma ile gittik. Kap kap dolatk. Kimse bizi misafir etmek istemedi. Hibirinin aas evde yoktu (!) Erkei olmayan evlere zorla girilmemesi iin jandarmaya emir verilmiti. Jandarma kfr ediyor, baz kaplar, tekrar alyordu, Ben, - Israr etmeyin, biz karakol bahesindeki dut aacnn altnda yatarz, dye yalvaryordum. Jandarmann zor kullanarak bizi eve kabul ettirmesini, Tunceli'ye ilk kmda her hangi bir olay kmasn istemiyordum. - Ablacm geceleri ok souk olur, dayanamazsnz. - Paltolarmz var arkada.. Jandarma karakoluna dndk, leden kalan drmlerimizi yedik, antalarmz yastk yapp paltolarmz giydik, jandarmann verdii iki battaniyeye sarlp yattk dut aacnn dibine. Gece tl, cvltl, rltl ama karanlkt. ocuum uyuyor, ben her trdy rkerek dinliyordum. Ya kurt gelirse ? Sabah donmu bir halde kalktk. Gne kmt ama bir trl stmyordu ki bizi. Kulaklarmz havada, makine sesi avclnda.. leye doru ok ackm bir halde kye indik, Elimde gm liralar gstererek -kyde kt paraya kymet vermezlerdi- ekmek, yumurta veya yourt st rica ediyorduk, kaplar yzmze kapanyordu.

84 Bahe sulayana paray uzatp salatalk istiyorduk, eliyle "git" iareti yaparak ters ters bir eyler sylyordu. Kyn ta ucunda birka kadn bireyler yapyordu. Yaklatka misler gibi ekmek kokusu gelmeye balad. mitle yanlarna gittik. nk yle iittim ki ekmek yaplrken kim stne giderse ona yarm yufka verirler, nefsi kalmasn diye. ki kii yufka ayor, bir kii eline bezler sarm, i yufkalar alyor, tandr kenarna yaptryor, kabarp denleri karp yannda da gibi ylm pimilerin stne atyordu. Daha yoldayken dmanca baklar stmze dikildi. Ben ekimser bir ifade ile elimdeki liray gsterip bir ekmek istedim. Ters ters, - Ni' Nl' ('}!... diye bir eyler barp sylediler. rendiim iki kelimeye iaretimi de ekleyip anlatmaya urayordum. Bir yandan paray gsteriyor, bir yandan yalvarr gibi, - Yek nan yek lira (1)!... Ayni sertlikle barp aryorlard. Nezaketle selam verip dndm. Karnm a, yreim al, kafamda bir karar: - Bu kyden bir ok renci almalym ... ** ikindi zeri ta uzaklardan bir makine sesi ge-ldi. mitlenerek antalarmz alp eme nne indik. Ses yaklatka netleti, midimiz de yzmzde talat. nk makine Elaz'dan Kalan'a gidiyordu. Kamyon gelip durdu. Tepesine kadar yk, stnde bir sr insan, ofr yeri dolu, kapda da muavin asl. Hepsi dklrcesine inip emeye kotular. ofrle konutum. iman, orta yal bir adam. Kalan'a gidiyormu. Yarn dnecekmi, yoo bu gn mmT n*: Hayr, olmas:! Tek nan yek lira.: Bir ekmee bir lira. 85 kn olmazm dnmek. Yk teslim edecek, yarn da yk ve yolcu alacakm. Dokuz - dokuz buukta oradan hareket edebilirse leye doru gelip bizi alrm, ofr yerini de sz veremezmi. Belki dili bir memur karsa onu almasa olmazm... Kahroldum. Bir gece daha ayazda, bir gn daha a... Yarabbi, ne yapacam, keke ocuk olmasayd yanmda ! Burnumdan gelecekti bu gzelim gezinti. Kamyon gitti. Kalan'a kumandana telefon edip oralardan gelen kamyon var m soraym diye jandarmaya rica ettim. nk "belki Plmr'den gelen olur", diyorlard. Telefon beni mitlendirdi adamakll, nk kumandan ofrn ekalini renince : - Ben onu bu gn geri dndrrm, siz merak etmeyin. Burada yk teslime yardm ettirir, sahibini hemen haberlerim. Yeni yk de bulur, hazrlattrrm. Telll karr mteriyi de temin ederim, dedi. Bin bir teekkr ettim. Jandarmalarn hi akl yatmyordu bu ie. Kendi karakol avular da oradayd, makine bulamyordu gelmek iin. Kulaklarmz birer anten, saatler birer asr. Biz yol kenarnda hazr, bekliyoruz. Gn kzarrken makine sesi duyduk. Meer ne gzel medeniyet sesiymi u makine sesi. Ayni ofr durunca : - Yahu siz kimsiniz, byle btn hkmet ayakland ? Evim Elaz'da olmasa vallaha da dnmez bulana da dnmezdim ! Btn yolcular bizi inceden inceye szp fsldayorlard. Yolculardan biri, - E gari, uzun etme. Senn iirmi drt saata yapacan kumandan ptanak yaptrd. Hadi elini tez tut ki Mercimek Da'n gn nda inek. 86 kr yoldayz. Mercimek Da'na alaca karanlkta girdik. Saat gecenin ikisinde Pertek arsna vardk. Her yer kapal, karanlk. ofr "ben uyumadan gidemem" dedi. Bir gece kahvesini atrd. Erkekler de indiler. Ben bir kepenk arasndan k grp yaklarken sesler de duydum. Aralndan baktm. Ay yarabbi, bir frnd. Hzl hzl vurdum. Bir ekmek istedim. "Bir kadn" diye aknlklar geince : - "Daha yeni frn uyaryok. imdi hamurkrlar somunu yapp frna atalar, aha siz hareket etmeden kavutururuk", dediler. Elim bo, ofr yerine dndm, oturduum yerde uyumuum. * ** nme nar gibi kzarm, duman ve kokusu tten bir ekmek uzattlar. Yakaladm gibi bir yansn koparp azma gtrrken kzm kolumu drtt: - Anne ne yapyorsun ? Uyandm, zntyle, - Bahuka, hi olmazsa ekmei azma atana kadar drtmeseydin... Yarm saat sonra gelen scak ekmei hemen yuttuk. stne de ikier scack ay. Oh!... Rahatladk. yi hava karanlkt da bu halimizi grmedik, yoksa bu agzl yiyi tarzmz hep utanarak anacaktk.

GEYK'LE HAYRYE Austos sonu Mdr'anm yllk izinini bekliyordu Eyll banda Mfettilikken telefon ettiler. Kuruna dizilenlerin yasak blge dalarna kaan ocuklarndan sekizi yakalanm , yalar kk olanlar ocuk Esirgeme Kurumu'na verilmi, ikisinin yalan bykm, imdi bize gnderiyorlarm. Bakmlar okulca idare edilecekmi .Ambar alana kadar iaeleri iin Mfettilik 87 10 Lira gnderiyormu. Bu kzlar "erefsiz asilersin ocuklar olduu iin okutulmayacaklar, okul ilerinde kullanacaklarm. ki kz geldi. Biri iri yar, ismi Geyik. Ne hain bakl ! Saclar karmakark. 7 ay dada, tara nerde bulacaklar ki. Srtnda etekleri dizlerine, kollar pazularna kadar paralanm, deseni belirsiz bir basma elbisenin srt ryp paralanm, sa kree yapk, gs ksmnn yrtmalar gbeklerine kadar yrtlm. Bellerinde birer urgan bal. Kk de ayn. Yanlz elbisenin srt salam. Yzlerindeki deri insan derisine benziyor, dier yerlerindeki deriler sanki kahverengilemi birer aa kabuu. Trnaklar krk, az kenarlar yara. Kk o kadar zayf ki, iskeletine yapk kabuk gibi bir deri. Yz ihtiyarlar gibi buruuk. 14 yanda var myd acaba ? eri almak istiyoruz girmiyorlar. Birer dilim peynirli ekmek uzattk. Byk arkasn dnd, almad. Kk elimden kapt gibi koynuna .soktu, geri geri kap bir bize bakt, bir dilimden koca bir lokma srp yine koynuna soktu. Byn yanna sokuldum, ekmei uzattm. Elinin tersiyle yle bir vurdu ki elimdeki ekmek frlad, ileriye dt. Kk hemen ekmein stne atld. Kapt gibi koynuna soktu. kimiz de fevkalade zlerek ekmek peynir getirttik. nce ke verdik. O, duvar dibine melip hem yiyor, hem bizi gzetliyordu. Bye ii peynir dolu eyrek ekmekle "Kzmna..." ('} diye yanap srtn okadm bo elimle. Yine itti elimi ama ilki gibi iddetli deil. Elimdeki ekmei yine uzattm. Bir kere yzme bakt. Ben glerek ve bam sallyarak tevik ettim. Ters ve serte elimden ald. Arkas bize dnk, melip yemeye balad. ('} kzmna : Kzm. Mthi kokuyorlard. Arkada kazanla scak su hazrlanmt. Hayriye'yi okayarak ieri aldm. Hademeler onu mutfak talnda ykarken ben eski amar ve nlk karmaya gittim. Dnte hademeler: - Temizlenmiyor derisi, ne yaplm, diyorlard. Elbise fras ile temizlediler ama gene temiz insan derisi gibi olmamt ildi. " Geyik'i bir trl ieri alamamlard. Mdr'anm baa kamaynca iki erkek hademeye zorla almalar iin emir vermiti. Koskoca iki erkek baa karyordu kzla. Aman yarabbi, ne kuvvet, ne direnme!... Bu srada srt kanamaya balad "............... Onlar tutarken baktm, sa krek kemii stnde byk bir yara, srtndaki elbiselerle karp kalnlam bir kabuk. Kabuk aralarnda da kk beyaz kurtlar. Mdr'anm'la ikimiz de alamaya baladk. Hayriye'nin ba aryordu. Atei ykselmiti. la vererek yatrdk. stn iyice rttk. Gece yans yoklamaya gittim, yatanda yoktu. Yreim oynad, kat sandm. Battaniye de yatakta deildi, ucu karyolann altndan grnyordu. ekmek istedim, ard, gelmiyordu. Eilip baktm : Karyolann altnda battaniyeye sarlp yatt yerden l l bakyordu. Karyolann stne ,bir trl yatramadm. Oturdum yanma, somyada beraber yaylandka koluma smsk yapyordu. Nihayet yata yere ekip indirdii gibi iine girip yatt. Anladm ki somyann yaylanmasndan korkmutu. Buna ben de raz oldum. Ta stnde uyumasn da -yerdeki yatakta uyusun hi olmazsa. Bir ka gece yatan alt, st devam etti. Nihayet stte yatmaya alt. ilk le yemeinde masaya oturttuk. skemleye, dizini altna kvrp oturdu. Ekmeini yerken yemei nne koyduk. atal itip eliyle yemeye davranrken elini tut89 tum, nne ka srdm. Acele acele yemeye balad, arada bir de bize bakyordu. Bo taba nnden alp ikinci tabak makarnay koyunca ard. Bize bakarak adeta korka korka kan daldrd, etrafndakiler! glmser, olumlu ifadeli grnce onu da yutarcasna yedi. Azn koluna silip kalkt. elini sabunla ykamasn rettik. Bir salkm da zm verdik. Alkanlkla koynuna sokmak istedi. nln n kapal olduu iin yapamad. "Olmaz, ye" dye iaret ettik. Hckryordu. O kadar ok, hem de acele yemiti k, zm zor bitirdi. Ama yle azn aprdatarak yedi ki. Sonra da tpk bir kpek yavrusu gibi yalanarak elimize bakmaya balad. Elimi birbirine srtp "bitti", iareti yaptm. Mdr'anm : - renelim de verirlerse bu kz ben alaym Muavin Hanm, diyordu. stanbul'a izne yollanrken Paa'ya vedaya gittiimde istemi, Paa da muvafakat etmiti. Bana emanet ederek aitti.

FETH ATALAY O yaz tatilinde okulun kitaplarn kk bir odaya koyup ktphane haline getirdik kzmla. Mdrn verdii caml dolaba sd hepsi. O kadar azd kitaplar.Okulu ziyarete gelenlerden ktphanemize kitap hediye etmelerini istemeye karar verdim. O yl iinde Elaz mebusu Fethi Atalay bey geldi. Kendisi Enstitmzn alndan byk bir haz duymaktayd. Ben de btn eksiklerimizi, bilhassa btn okulu duman ve koku ile dolduran mutfamzn ackl halini gsterip ocak ihtiyacmz iin Bakanlk'ta araclk yapmasn;, baka bina noksanlar in yardmc olmasn rica ettim. En son ktphaneye gtrp fakir kitaplmza vardm diledim. 90 Sonradan Mdr bana kzd isteklerim iin. - Her ey, her gelene sylenmez. Bakanlk kzar sonra., diyordu. Ama ben ayn kanaatte deildim. Derdini sylemeyen derman bulamazd ki. Noksanlar arkasndan, istedii iin mektupla da bildirdim. - stediiniz kitap listesini Orakolu Kitapevi'ne gnderiniz, dedi. Kitapevine Okul kitapl iin elzem grdm kitaplarn listesini yaparak gnderdim : Halit Ziya'dan : Mavi ve Siyah. mer Seyfettin klliyat. H. Edip'ten : Vurun Kahbeye. Ateten Gmlek, Harap Mabetler. Y. Kadri'den: Erenlerin Bandan, Kiralk Konak. H'km gecesi. Yaban. R. Nuri'den : alkuu, Acmak, Kzlck Dallar, Bir Kadn Dman. Tercmelerden: Tom Babann Kulbesi, Robenson, Krbal Medeniyet, Unutulmu Ky. ou geldi kitaplarn, olmayanlar da Ankara'ya sipari edilmiti. Kitaplarn bir ou ciltliydi. Kl O k bizim okul iin ok etin geti. Okulun suyunu 150 metre tedeki Vali Kona emesinden iki aydan fazla biz tadk. Pansiyonlar da dahil, sabahlan emeden su almak lazmd. Pansiyonlarn paltolar vard. Yallarn srtna iki kat yaplm zme araflar veriyor, omuzlarn rtp boazlarndan ineliyordum. ki erkek hademenin erkenden musluk altna koyduklar byk kazandan kovay daldrp su alyorlar, koarak getirir, yolda dinlenmek iin kovasn yere koyanlar dibini ykayp tekrar kouyor, herkes 3 kova su tayordu. 91 Pansiyonlar ime suyunu, yatl ler mutfak suyunu, ikiler temizlik suyunu, birler de okul temizlii sularn tayor; en sonunda, kulplarna mee odunu geirilmi kazan hademeler getirirken ocuklar havlulanylo gidip ykanyorlard. Gn ortas su biterse erkek hademeler tayorlard. Hele amar gnleri... sten kan amarlar bit korkusundan hemen kaynatyorduk. Ba biti iin de eczac ile okul doktoru bir zehirli su hazrlamlard. Onu sadece ocuklarn bana sreceime erefim zerine sz vermitim. Aksi takdirde imzasz vermeyeceklerdi. nk gzlere gelirse kr edebiliyormu. ocuklar 7 gruba ayrp banyo odasnda her gece bir grubun san slatp ban skca balayarak yatryordum. Hademeleri de ben ilalyordum erkekli, kadnl. Bizim iin ok meakkatli geen bu kta okulumuzda kr hi bir tifs vak'as olmad. 1940 . 1941 DERS YILI Bu ders yl banda, okula gelmesi pheli olanlar da gelmiti.. Eski yatllarla hasretle kavutuk; sevindik. Yeni gelecek yatl birleri okula altrmak iin nc snf tekilatlandrdm. Her nc snf ocuu abla olacakt yeni gelenlere. Yeni kardelerin sabah temizlii ve giyimiyle ilgilenecek, yatan dzeltmesini kontrol edecek, eyasn kendi dolabnda saklayarak sabah indirecei 'kitap, kalem ve i malzemesini hazrlayacakt. Hangi "karde" dzgn deilse onun "abla"snn temizlik notu krlacakt Onlar nezaket kurallarna da altracaklard. Bu devleri grnte onlar hazrlam oldular. Yazdk, altn da imzaladk. Bu yardm yatl kzlarmz idarecilerle beraber almaya ve kendilerini idare etmeye altrd, onlar aalk duygusundan birhayli kurtard. O sene banda nc snftan .kk Elif babasyla gelmiti. Geen sene boy atan, clz. ubuk gibi zayf bir ocuktu. Karlamak iin antreye gittiimde uzun etekleri krmal soluk bir ky elbisesi iinde buldum, daha sska, daha saryd. stelik karn da iti. - Ho geldin, diye ocuu ptm. Ne oldun byle, hastalandn m ? Kzcaz ban nne edi, babas telala atld: - He hocca hanm, harman zaman ok hasta oh mu... - Stma m tuttu ? ocuun karn da imi stmadan, vah yavrum! Antre kapsnda duran hademe Vahide Hanm, - Hocadanm, seni istediler telefondan. Hemen mdr odasna telefona koarken arkamdan gelen Vahide Hanm kolumdan tuttu : - Hocahanm, ben kzn haln beenmedim. Sen beni diyne, bu kz ebe doktoruna yolla.

Azm ak kald. - Ayol ocuk o daha!., - Eeee, ky hal bu.. Belli olmaz. Dar ktmda dikkat ettim; karn gerekten bykt. Hastahaneye tezkere yazp yanna bir de hademe kattk. Baba da yannda. - Stma iin gnderilir mi ki hi doktora, diye kar koymasna ramen onu da yolladk. Dnlerinde baba antreye bararak girdi: - Kzm burada berbat ettiniz! Davacym! diye baryor okuldaki btn erkekleri suluyordu. Halbuki biz kz 25 Mays'ta teslim etmiiz. imdi l Eyll. Doktor raporu ise iki aylk hamile olduunu ya-Bunu bir trl babaya dinletemiyoruz. Doktora telefonla durumu anlattm. Araba gnderip gelmesini rica ettim. Bir ebe hanm arp tesbit ettirdik. Doktor gelince kt babaya : - Neden hastahanede bu grlty koparmadn da burada kabaryorsun ? Zaten biz de, ebe ve Vahide Hanm'la beraber tatl tatl kz sorguya ekiyorduk. Kz sonunda: - Bizim obann yannda oturdum ama iki gzm kr ola br ey etmedik, dedi. Doktor Bey'le adama da anlattk. Kz ald tarihten bu gne kadar zaman parmaklarmzla hesapladk 4 ay gemiti aradan. Hele doktorun karsnda sesini kesivermiti zaten. Kz yanna getirdiimizde dvmeye kalkt. Engel olduk. Doktor Bey, - Kza kk bir hata gelirse hkmet seni hapseder. Bak bu kadar kisi ahidiz biz. Kynde de okulu karalarsan hemen iitiriz, halin yaman olur, dedi. Bu aklamaya ramen Erindek'ten uzun zaman renci alamadk. BLM ADAMLARI ELAZI'DA Bir tela, bir kyamet, Elaz kaynyor. Genler, ihtiyarlar, baclar bile bu heyecanla hareketli. Memurlar hele okullar... Eyll ba niversite haftas... Elaz iin ne byk eref! Hocalarn hocalar gelecek buraya... Ikl kafalara nur verenler gelecek. 9 medrese, 13 kervansarayl eski alim Harput'un evlatlarna, asrn aydn profesrleri gnn bilimlerini getirecek. Biz de a kafalarmz doyuracaz. Her evde, her toplulukta konu bu. Herkes kendince bu nurlu misafirleri arlama konusunda ayn heyecanla telal. En byk bahtiyarlk bize dyor. Bizde yatacak, bizde yiyecekler. Konferanslar iin Halkevi salonunu hazrladk. Okul bir taraftan badana oluyor. Bahemizde, o ykk evin yanndaki, senelerce kl ve pten ylm tepecik Belediye tarafndan kaldrlyor, musluklarmz, tuvaletler, ihra borular, elden geiriliyor. Hi birimiz izinli gitmiyoruz, gidenlerimiz de Austos sonunda dneceklerini vaat ediyorlar. Okul tertemiz. st kat atlye ve kk odalard, hepsi yatakhane haline kondu. En byk atlye bile iki kiilik, kkfer birer kiilik olarak hazrland. Alt kattaki mdr, muavin ve retmen odalar da ziyaret odalar olarak hazrland. Btn okullarn eli, yz, sz dzgn hademeleri emrimize verildi. Onlara muaeret kurallar retiyoruz. Ben yemeklerle ve yatak odalarnn temizlii ile megul olacam. retmenlerimiz Nazmiye Yabanc ile Fatma Gnen, bana yardm ediyorlar, ayrca t ve kola ileriyle ilgileniyorlar. Mdr'anm son snftan iyi t yapan ocuklar vazifelendirdi, onlara nezaret edece'kler. Sivrisineklerin en azgn olduu zaman. Stma Sava :in havuzlar, durgun sular ve lamlar ilalyor. Btn halk itirak ediyor bu almaya. Gte'nin dedii gibi herkes evinin nn temizlemekle yetinmiyor, civarn da derleyip topluyor. Hey Allahm, o gnlerde ne gzel, ne hareketli diyar-elaz... evre kaza ve illerdeki aydnlar o haftay ehrimizde iin telata. Dier okullar da bu i in hazr-durumda zaten. Depo ve yemek atlyesindeki btn takmlar sefer-O zaman malzemece ok fakir olan okulumuza Hal95 kevi'nin takmlar, rtleri de ilave ediliyor. Hele sevgili baclardan teklifler ok iten : - Hoca'nm, ben hangi gn dersem o gn ili kfte yapam gnderem. Siz onu beceremezsiniz. - Ben kaynanamla paklava yapam, bilisin benim kaynanam paklava yapmada Elaz'da nldr ha... Sizin postalara benzemez. - Biz su brei yapak gnderek mi? - Fati Hanm i kfteyi iyle yuurur ki, hele bi gresin!... Nihayet geldiler. Karlama ta Malatya'dan balad. Rektr Cemil Busen eiyle Halkevi'nde kalacakt. Dier profesrler bizde. Her oda filitlenmi, kapatlmt. Fahrettin Kerim'le Sddk Sami Onar birer kiilik oda istediler. Hfz Veldet'le Ziyaettin Fndkolu, Dr. Sedat Tavafla Dr. Fahri Arel birlikte kalmak zere odalarn setiler.

Profesrlerden Ali Nihat Tarlan, Sabri Esat Siyavugil, evket Salih Soysal, Nait Erez de dier odalara yerletiler. lk yemei Vilayet verdi. Hnerli baclardan gelen brek ve baklavalar hakikaten nefisti. Sedat Tavat Bey beni istemi, gittim. Odasna girdiimde elinde filt tulumbas, duvardaki bir sivrisinekle urar buldum. nce sinekler hakknda sorular sordu. Sonra srahideki su hakknda bilgi istedi. Hepimiz musluklardan iiyorduk ama onlara Vali esmesi'nden doldurtup getirtmitik. emeye geli yolunu biz de bilmiyorduk. Suyu 10 dakika fokur fokur kaynattktan sonra gndermemi rica etti. Bir yandan gzleriyle duvarlar aratrrken, bir yandan da Fahri Bey'e - Yarn sular tetkik edelim, diyordu. Ertesi gn cibinlik armaya koyulduk. Piyasada tlbent cibinlikler vard. Her yataa birer cibinlik koyduk. F. Kerim Bey'e kalmamt. Benim yamal, sar cibin 96 iii koyduk. Bu btn hafta sofrada aka konusu oldu, Sedat Bey mikrop korkusundan, salata ve meyve yemiyordu. Meyveleri ya kaynar suya batryor veya komposto olarak yiyordu. Sular hep kaynatlyordu. Dier misafirlerimiz norrnal hareket ediyorlard. Mnlerini akam, yemeklerinde kendileri seiyorlard. Sofra ba sohbetleri fevkalade renkli ve prltl idi. Ali Nihat Tarlan bir sofrada Hafz'dan, Hayyam'dan sz aar, anlatrd. Sofrada Dou'nun yldzlan parlard. Baka sefer Sabri Esat Siyavugil, tercme ettii Sirano de Berjerak'tan paralar okurdu; nmzde Bat'nn tiyatro sahneleri aydnlanrd. Zaman zaman fkralar, Elaz'da karlatklar garip olaylar sohbeti renklendirirdi. Byle bilginlerin sohbetleri de baha biilmeyecek kadar deerli ve ekici oluyordu. Guruptan sadece corafyac Profesr Besim Darkot eksikti. O, hafta sonunda gelecekti. Genel konferanslar programlanm, baslarak halka ve civar vilayetlerle kazalara da gnderilmiti. niversite profesrleri bir hafta kaldlar ehrinizde. Bu ksa zamanda okulumuz, hastahaneler, Halkevi dolup tast. Doktor beyler btn hastalara rahmet gibi ifa sat. hukuku profesrler kr dmleri zd. Edebiyatlar harput'un air evlatlarn yeni ufuklara kanatlandrd. Dier ilim adamlar evremizi aydnlatt. Nihayet bu bir avu nurlu insan uurlama zaman geldi. Gelileri ne kadar sevin yarattysa gidieri de o "terece boynumuzu bkt. Hatralarnn akisleri hl Harput tepelerinde. Murat vadilerinde yanklanr m acaba?.. * ** Spiker, Fahrettin Kerim Gkay'n konuacan syledi Hepimiz radyo banda kmelendik. "Okulumuza mutteekkr edecek" diye dnyorduk. Dinledike bu bulua ap kaldk. ad verilmemekle birlikte konu bendim. Bu tip insanlarn alabilecei hastalklardan korunabilmeleri iin hayatlarna verecekleri dzenden bahsediyordu. Yarabbi ne bulutu bu, ne sprizdi? Ali Nihat Tarlan stanbui'dan ktphanemize ve ahsma eserlerinden gnderdi. Hfz Veldet Bey'e kzmdan ayr oluum pek dokunmutu. u kt'ay hediye ettiler : Arkada olmu kzyla ili Sdka Avar Eylesen tasvir hayatn koca bir roman gider. nce vcuduyla ince ruhunu birletirip Blmesen birden sanrsn bir kk ceylan gider. Hfz VELDET ay sonra bir teekkr ve yeni yl tebrikini aldm, benim iin byk deer tayan bu kt'a ile mektubunu en kymetli an olarak hla muhafaza ederim. Hayat dalgalar arasnda bunaldka dnrm: Bu byk kymetler bu aka kar koyamazsa... ben kim oluyorum? Sabrla karlamak, dalgalarn altna dmemeye alarak doru olduuna inandn yolda yrmek lazm. HKMET KASASI Bilmern ka sene sonrayd. Bir gn Hasan G. Aa okula geldi. Kapy sk sk kapayp : - nce diyeceklerimi diyeyim. Sonra kahve, ay smarla, dedi. - Hayrola karde?.. - Hayrdr, hayr inallah. Bacm, benim 40 altnm var. Evde saklamak olmaz, korkarm. Ee, dost var, dman var. Buras hkmetin mektebi, sana da gvenim var evvel Allah. Yaadm yaadm, yazn gelir alrm. ldmse ocuklarma verirsin,.. Ben de almaya korktum ama kimbllir ne skntdayd bu dostum. Boynunu bkm, cevabm bekliyordu : - Aacm, altnlar alp saklaym; ama ben de insanm. Ya lrsem? Sana bir senet yapaym, iki ahit de imzalasn. Sonra bir kutuya koyup onu da torbaya koyar, azn krmz mumla kapatr, senin mhrn basarz.

ylece kasaya koyarz, dedim. Bunlar dinlerken yz parlamt ama kasaya pek emniyet etmiyordu. - Odanda sakla, diyordu. Ktip odasndaki kasann emniyetini gsterdik. Pansiyon paralarn filan gsterdik. Her gn benim kontrolm altnda olduunu anlattk. nand. Sylediimiz ekilde paketledik. Senedi de hazrladk, hepimiz imzaladk. Kendisine de tembih ettik: Altnlar almaya kendisi gelecekti. Bakasna asla teslim etmeyecektik. ayet lrse annesine, o da lrse iki kz ile hanmna teslim edilecekti. Sevindi, ok rahatlad, gitti. O rahatlad ama Ktip Bey'Ie benim rahatm kat. En ufak grltye aa koar oldum. Sabah-Akam, kimiz de torbay iyice tetkik eder olduk. Yazn sahibine teslim edene kadar baya huzurumuz .kat. * ** Rus tehlikesi belirmiti. Bir gn bu aziz dostum geldi, diyordu ki -Bacm, harp balarsa sakn seherde kalmayasn, seherleri vurur bir bir. Kyleri vurup nidecekler ki. Tezden bizim kye gelesin. Bu teklif beni ok duygulandrd. - Aacm, ben bir kii deilim ki. Yz kiiden fazlaym. ocuklarm brakamam ki. - Bacm bacm, yz kii de olsan gel, iki yz de olsan gel. O geyik maarasna hepi kyler gireriz. ok byk oras. Gnde bir avu buday bulduk, yze bler yeriz. arpa bulsak arpay bleriz. Yetmezse biz yomezk. Hay Allahm, bu teklif ne feragat, ne vefa, ne byk tayordu yarabbl nsan bu insanlara kendini nasI adadamazd.? 99 YEN DERS YILI Bu yl yatl gruba 21 kayt var. Hepsi de gzel, zeki ve normal, ocuk yalarnda. 14'ten yukar renci yok. ou bitsiz. Hep ky kyafetli ama temiz. Bir gn sonra babalarna stlerinden kan eski elbiseleri teslim ettim. lerinden" ikisinin elbisesi yrtk prtk olduu iin almaya bile gelmediler. Eskiler yeni gelen kardelere ok gzel nderlik ediyorlard. Bilhassa lisan renmede. Trke sorulmayan sorular cevaplandrmyor, sorunun Trkesini retip Trke cevaplyorlard. Bana bile ayn usul uyguluyor, Krte bir kelimenin manasn sorduumda ve tercman lazm olduunda "Ben Krte bilmiyorum" deyip iin iinden syrlyorlard. Hepsi de bu lisan bildii iin utanyor gibiydiler. Oysa 4. Umum Mfettilik, "Krt" kelimesinin hakaret olarak kullanlmasn yasaklamt. Okulumuza yemek retmenlerinden baka retmenler de tayin edilmiti.. Hepsi de gencecik gzel kzlard. Biki-diki, moda, iek, nak, ocuk bakm hocalarnn hepsi de yeni mezundular. Matematik ve Trke iin de birer retmen verilmiti. Bu sene bir de askerlik hocamz vard, esas vazifesi askerlik ubesi bakanl idi.

TOKAT BR BA NDE 10. ayn son gnleriydi. Yeni bir tayin beni alt st etti. Tokat Enstits Mdrl'ne tayin edilmitim. Kuruluu gecikmi Kz Enstits'n kuracak, retime balatacaktm. Mdr'anm ok zld. nk benim gibi kendini okula, bilhassa yatl gruba adam bir muavin bulamayacakt. Bunu aka sylyordu. aresiz, eyam sardm. Yatllarmn gzyayla derlenip toplandm. Okuldan, arkada ve ocuklarmdan alaarak, koparak ayrldm. Turhal'da beni Hac spir Bey karlad, eyam da naklettirdi. Tokat'n sayl zenginlerindenmi. O akam ge vakit konak yavrusu evine misafir oldum. Hanm ve kzlaryla tantm. Hac Bey ava gitmiti, "bu av yeni gelen Mdr ansna" demiti. Hac Bey bir keklikle dnd. Meer av arkadalar onu, bana hogeIdin demek iin vermiler. Enstitmz terkedilmi bir ermeni eviymis, ok bykm. imdilik byk sofalara duvar ekilerek snf haline getirilmi. Dier retmenler gelmi, herbiri bir eraf evinde misafirmi. t. Ertesi gn gittim ki daha badana olacak, cam ereve taklacak; kaplar, merdivenler, taban tahtalar tamir edilecek. Cami abdesthanesine benzeyen kocaman kubur delikleri, havuzdan akan su yoluna alan tuvaletleri tamir edilecekti. Milli Eitim Mdr'yle Vali'ye gittik. Vali zzettin Capr. hareketli, en akrak, yakkl, aydnlk yzl bir zatt. "Soyad da ok iddial" diye dndm. Sz okulun tamirine gelince rica ettim: - Ameleyi gece aktrp yevmiyesini verme iini ve teri amele baln bizzat yapacam, dedim. Katkalar atarak, - Olur, dedi.

mektepte bir kadn hademe le kalyor, geceleri de ile beraber alyordum, saat 10'dan sonra da hanm ile kontrola geliyordu. Gndzleri ev ev talebe kaydediyor, kayt iinden bo kaldka ar-okulun perde ve masa rtlerini dikiyorduk. Elaz'daki ocuklarmdan yamur gibi mektup ya-bayramda yzlerce tebrik aldm. Tabii retmen arkadalarm da eski talebelerinden alyorlard. Bayramm ikinci gn postac antasn hep boaltt: 101 - Mdre Hanm, bu bir anta dolusu mektup hep sizin okula. dedi. Kendi mektuplarmz, tebriklerimizi ayrdk. Bakalarn iade ettik. Sonra ehirdeki tevatr bydke byd. - Bir postac sade Enstitnn mektuplarn tayor-mu, sahi mi ? diyorlard. Ne yazk ki o zamanki mektuplar muhafaza etmemiim. Yalnz "yatl " lerden aldm mani elimde kalm: Ylan yollar yamandr Ayrlk pek girandr Yad ellerse yabandr Yatl size kurbandr Yitirdim Avarm enlenip glmemie Yarenliim amandr. Avar anam hayrandr. Gurbet rengi karadan iim glmez yaradan Avar sana. amanat Hey sevgili yaradan. AILI, BAYRAM Her atlyeyi veya snf kurduumuzda ne kadar seviniyorduk. Vali Bey geceleri kontrola geldiinde hepimiz ok seviniyorduk. zzettin Bey de eiyle bu sevincimize itirak ediyorlard. Nihayet on dokuzuncu gn okulun an yaptk, Arkadalarla ortak eserimiz olan elli kiilik pasta ve biskvili ayla misafirlerimizi arladk. Btn tabak bardak ihtiyacmz Halkevi verdi. Ve retime baladk. Bu kadar az zamanda derse baladmz iin hem nn'den, hem de Maarif Vekili Hasan Ali Ycel'-den tebrik telgraflar aldk. Bunlar evkimizi kat kabartrd. Hepimiz okulda kalyorduk. renciler de yle alkan ve hevesli idi ki, k olduu halde geceleri de okulda toplanp i yapyorduk. O sene sergimizi Halkev'nde yaptk, ok zengin bir sergi olmutu, akamlar kursa gelen hanmlar ok i karmlard. 19 Mays geliyordu. Liseden gelen jimnastik hocas bizimle pek ilgili deildi. Bu ite havesli modac arkadala ocuklarmz altrmaya baladk. Elaz'da ok beenilen piramitlerin kolaylarn hazrladk. Bu, halka gsteri srprizimiz olacakt. ocuklarmz da bunu bir okul srr gibi herkesten saklamlard. Hareketlerden sonra Enstit sprizi olarak nce T. K. E. (Tokat Kz Enstits) amblemini izdik. Bu ekil ocuklarn stnde de vard zaten. Sonra hareketleri yaptk. ok beenildik. Btn bykler tebrik ettiler bizi. nk Tokat iin yepyeni bir hareketti bu. Dnte yo! boyu alklandk. BAKANLIKTA Haziran banda Elaz Kz Enstits Mdrl'ne tayin emrimi aldm. Eski mdrmz ne olmutu acaba? "Belki yeni eiyle stanbul'a filan tayin edilmitir" diye dndm. Tokat'tan ayrlrm hazin oldu. Diyebilirim ki btn Tokat geirmeye gelmiti. Elazg'daki isimin bykl beni oraya ekiyordu, seviniyordum. Bir taraftan da alyordum. Her ayrl biraz lm deil miydi? Ben de o acy duyuyordum ite, nce Ankara'ya urayp yetkililerin direktiflerini ol-de oradaki eitli yokluklar dile getirmek istiyordum. Nurettin Boyman'a gittim. eri girer girmez Elaz'n durumunu nce o izdi: Yatl ocuklar yalnayak, ba kabak, bit iinde, l.. Okul perian. Mdr yeni evlenmi, okulun 103 durumunu anlatmaya gelmedi bile. Rapor ald oturdu. Gen arkadalar daha zabtu rabta girmemi. Paa, Vali, sizin almalarnz beeniyorlar. Aferin! Tokat'ta da iyi sonu aldn. Greyim seni, esas vazifen buras. Tokat'ta denedik sizi, burada misyonerliini grmeliyiz. Bir Trk misyoneri. Bu konu stnde sessiz sedasz almazsak oradaki vatandalarmz gcendirirsiniz. Sizin iiniz gleir... almalarnzda beni mahcup etmeyeceinize inanyorum... alma hayatmda bu emirlerine samimiyetle bal kaldm ve mrm, genliimin btn heyecann bu ideale serdim. Kk isteklerimi Sayn Mkerrem Aker'e sylememi, byk isteklerimi de burada sralamam istedi. - Zaten ben de grdm, dedi. Mkerrem Aker'i arp dikte etmesini istedi. - Su depomuzu geniletme ve hamam derdimize are. Hemen telefona sarld. Yap Usta Okulu Mdr Mithat Bey'e, bu tatilde shhi tesisat blm son snfnn uzmanlaryla beraber okulumuza gndermesi konusunda rica, hatta srar etti. Yiyecek ve barnmalar okulca temin edilmek zere kabul ettirdi. Ne kadar seviniyordum. imden kalkp Nurettin Bey'e sarlmak, oda ortasnda deli gibi zplamak geliyordu ama bunu hi kocaman genel mdrme yapabilir miydim? Bana uzun uzadya talimat verdi.

Yatakhanenin st balkonlarnn aktn, bilhassa yatakhane ile merdiven arasndaki duvarn k boyu szdn syledim. Szm kesti: - Bu k grdm, feci, dedi. Mkarrem Hanm'a kaydettirdi. Sonra ekledi: - Bu byk tahsisat ister. Bu sene bulamayz. Siz kk onarmlarla nn almaya aln. Bu, gelecek se 104 neye yaplacak byk ilerden. nk yatakhane damn kiremite evirmek lazm. Mimarmz gelsin vaziyeti tesbit etsin, ancak yle olabilir. - Al kattaki bacalarn ve mutfak ocann kokusunu... - Evet onlar da grdm. Sen bu yaz bocalan adamakll temizlet. - hra borular dar, lamlar sk sk tkanyor... - Onu gelecek shhi tesisat blm yapacak. - Dolap, karyola... - Dier isteklerinizi Mkerrem Hanm'a yazdrn. Atatrk'n isteiyle kurulan bu blm iyi yrtmek iin elimizden gelen her yardm yapacaz size, diye ayaa kalkt. Ben de frladm tabii. Elimi skarken baarlar diledi. - Gle gle, dedi. ktk, Mkerrem Hanm'n odasna girdik. Yatlnn pejmrde halini dilim dnd kadar anlattm. Fazla sabun, fazla yakacak kaydetti. Giyime gelince, elimden tuttu; -Sizi bir ube mdrmze gtreceim, orada anlatn, dedi. aprak koridorlardan geerken, yatlnn Enstitden ayr bir kyafeti olmamas iin siyah saten nlk yapma fikrimi atm. - Elbet, diye cevap verdi. Btn depo ihtiyacmz ayn tatllkla karlad. Reat Bey'e gtrd beni. Byk br nezaketle karAntattm, anlattm, unuttuklarm Mkerrem Hanm ifadesiyle tamamlyordu. Heat Bey, - Gmrkte 'kalp alnmayan eyalar bize devredildi. tece ynl kuma deil, kostmlkler de, basma ve dokumalardamalar da gnderebiliriz, demez mi? kulaklarma inanamyordum Dilimin dnd kadar u bildirdim. 105 Dar knca dayanamadm, Mkerrem Hanm'a sarldm. Erkek Sanat ube Mdr'ne gittik. Atlyelerimiz kadar dolap, iskemle, masa, tabure, ilave etek tahtalar, erzak ambar, yemekhane masa ve bfesi istedim. Mkerrem Hanm'a dnd: - smetpaa Kz Enstit'ne dahi yapamadk. Mamafih yazalm. Sraya alm oluruz. Biraz boynum bkld. Neyse, yine gelecekti ya... Sayn Mkerrem Aker bu zntm sezdi. Beni teselli iin, - O on be eski darleytam dolabn, karyolalardan ie yarayacaklar mteferrikadan tamir ettirirsiniz imdilik, gelecek seneye de byk tamirden sonra yepyeni eyalarnz yetiir, dedi. ktk. Mkerrem Hanm'a nasl teekkr edeceimi bir trl ayarlayamyordum. Bizim koruyucu meleimiz olmutu. O ite kald mddete de bizden yardmn esirgemedi. Sa olsun. Bir an evvel iimin bana komak istiyordum. nk yapacak pek ok iim vard. Onun iin 15 gnm doldurmadan yollara dtm. 14.6.1943'te Elaz'da okuluma kavutum. KUYRUKLU MANTAR Arkadalar memleketlerine gitmilerdi. Elaz'da oturanlar beni samimiyetle karladlar. Sevgili Nazmiye Yabanc beni beklemiti. Vali Bey'e ve Paa'ya, Bakanln yardmlarn saydm dktm. Memnun oldular. Bilhassa Paa, buraya tekrar dnmemden ok memnun kalmt. ilk iimiz naat Usta Okulu'nun renci ve ustalarna alt katta oda hazrlamak oldu. Arkasndan baca temiz106 lii balad. Baz bacalarda ip taklyor, aaya kadar inmiyormu Dndk, tandk, geii koridora isabet eden bir bacay duvar boyunca atk. i kl deliine kadar dolu harc boalttk ve atk kaldk: st kat betonu dklrken baca delikleri kapanmt. Krlp alan yerde iki baca delii vard. retmen odasyla koridor bandaki soba deliinin devam, retmen odasna hemen bir soba koyup katla tututurunca "horr" diye ekiverdi. Bir taraftan sobalarn i tamirini yaptryor, bir taraftan karyolalarn ie yarayan paralarn birbirine uydurarak kaynak tamirine gnderiyorduk. naat Usta Okulu ekibi gelmeden tavan arasnn o blmn temizlemek istiyordum. nk gelenler temizlik iin vakit geirmemi olurlard. Hademelerle tavan arasna ktk. Drt bidonun dn ve evresini temizledik. Bu esnada, musluk sularmzn bir tuhaf koktuunu konuuyorduk. Varildeki suyun miktarn grmek iin lamba ile iine eildiimde kenarlarda yapk yuvarlack bir eyler grdm. Aa, varillerin kenarnda mantar bitmii Ne

tuhaf, mantarlarn saplar da var! Tecrbeli Oru Efendi: - Hele bir ben grem, dedi. Elini soktu, sapndan tutup kard: imi bir fare!... Hepimiz rmeye baladk. Oru Efendi kt hepimize - Ne olisiz, btn sene itiniz, kokusunu duymusuz, etmemisiz. imcik m alt aylk rp birisiz, Du bakam hele bir tanesini ekmiem. To!.. Daha ka tane var... Drt varilden bir krek dolusu kt. , kime ne syleyecektim? Bata ben, bu su kokuyor 107 Danslar, mahalli oyunlar, trkler, sola arklar, fkralar; eitli elencelerle program tamamland. ocuklar retmenlerine ylbanda birer mani yazp hediye edeceklerdi. Bfemiz ayla kuru biskvi olacakt. Bu toplant in geni yatakhanemizi boalttk. Hazrladk, ssledik. Anne ve ablalar, Akam Kursu hanmlar davetlimizdi. O kadar kalabalk oldu k kendi ocuklarmz yere serili hallar stne oturtmaya mecbur kaldk. Uzun boylu bir marifeti olmayan ocuklar sadece seyirci olarak kalmasnlar diye, her snfta ky trk korolar kurmutuk. Saat 24'de yeni yl kutladktan sonra koridorda hazrlanan bfede aylar iildi. Saat 01'de programmz bittii halde kimse kalkmak istemiyordu. Baz taklitler (Bilhassa benim taklidimi) yapyorlard. Araya trkleri sokuturduk, zaman doldurmaya uratk. Baclarla ok gzel kaynamtk. Her ylba gecesi'nin akisleri yaza kadar tatl bir an olarak anlatlr, daha ka girerken ylba elencesi sorulurdu. Biz de de bu elence hazrlklaryla ilgili yeni fikirleri sene bandan itibaren olgunlatryorduk. Mesela, mahalli kyafet msabakas, defile, gen kz giyim ve ba tuvaleti msabakas, rencilerin gazeteye yazd iirlerden derece alanlarn okunmas, hediyelerinin verilmesi... En mesut olduum ylba toplants, 12 kiilik bir mandolin grubunun hafif bat mzii ile geceyi renklendirmesi olmutur. Bunu kkletirmeyi ne kadar canistiyordum. Ne yazk, retmensizlikten yrtemedik. AKADAG'DAK "PROMETE"LER Kz Enstitlerinde kz renci azd. Bende de 109 retmenlie elverili, hevesli ve zeki ky kzlar vard. 3 senelik zel bir mfredatla yetien ocuklarda yalnz tarih corafya eksikti. Dier dersler ilkokul seviyesindeydi. Ayrca biki - diki, nak, evidaresi, besin bilgisi, yemek, ocuk bakm, hota bakm dersleri veriliyordu. stn zekl baz kzlarmz bizden mezun olur olmaz Ankara ilkokullarnda bile bitirme imtihann kazanmlard, diploma almlard. Oysa ky enstitleri ilkokul diplomas istiyorlard. Bunu anlatmtm Bakanlkta. Yatl iin bir imkn istiyordum. Ky enstitlerine iki senelik hazrlk snf konur konmaz ben de ocuklar grup halinde gnderdim. Bunun iin Mdr sayn erif Tekben'le gr;(mtm. Bizim ocuklardan ok memnundular. nk Enstit'nn dikilerini Sayn Binnaz Tekben nezaretinde sratle karyorlard. Ama oraya renci gndermek iin babalardan ok zor izin kyordu. Samimi atanlar, - O ki buralarda isyan kmtr, bizim ocuklar hkmet mamur yapp aylk vermez, diyorlard. Ama ocuklar mezun olup retmen olarak almaya baslaynca halk bu dncelerinin yersiz olduunu anladlar. Hkmete gven daha ok artt. Okullara rabet oald. Akada'a nceden gidenler, sonra gidenlere ablalk ediyorlard. Bir ara "abla"lardan, kkler hakknda ikyetler bildiren baz mektuplar aldm. Hem onlar kontrol etmek, hem bizim son snftaki kzlarmzla Enstit son snflar gezdirmek iin Mart tatilinde Akada Ky Enstits'n ziyaret etmeyi dndm. - Arkadalar tasvib ettiler, biroklar geziye katlma isteini de belirtti. Bakanla bildirdik. Ky kzlarmza harcrah geldi. Birinci ve ikinci snflardan notlar en stn olanlar da mkfat olarak yanmza aldk. 110 Ertesi gn Akada istasyonunda btn Ky Enstits bizi karlad. Enstit'nn ilk misafiri idik. ocuklar hemen kaynatlar. Enstit henz kurulu halinde idi. Mthi bir alma vard. Binalarn bir ksm bitmiti, ama ince ileri daha devam ediyordu. Badanas yoktu. Zemin katlarn imentosu yaplmamt. Bizim kzlarn dedii gibi amur iinde idi her yer, ama yle bir akla savalan bir alma vard ki, ite asl cevher bu ruhtayd. Dzeni henz tamamlanmayan bir mahfaza iinde imdiden elvan elvan prldyordu. Ky problemlerinin dm ite bu atlar altnda zlecekti. Dolatm geni dou kylerinin insanlar kerpi evlerin iinde kapkaranlk bir dnyaya gzlerini ayor, bugnk yaantdan habersiz, bir kar tedeki dnyay tanmadan yavrulayp gyorlard. Bu geni cehalet deryasnda bizim okul bir k zerresi bile deildi. Kerpi evlerin karanln aydnlatacak nuru tayacak,

cehaletle savaacak olan gen Prometeler asl bu enstitllerdi. Bu tanma, benim bu savata kazanma imann pekitirdi. Bundan sonra ky ky dolatka, erkek ocuklara ky enstitlerini tantmaya altm. ANIK Anik gzel bir kzd. Kalar, gzleri kara, salar dalgalyd. Yuvarlak, glmser yznde btn hatlar yuvarlakt. Buday bir teni, kemiksiz gibi yumuak vucudu vard. Endam kusursuzdu. Ona yakan bir krtvard. Baz snf defilelerinde manken olarak kullanlrd. Babas aann obanyd. Aa kz gzne kestirmi, karsnn stne almak zere babaya haber salmt. 111 Baba da memnuniyetle eve haber vermiti. Aannki istek deil, emirdi obanna. Bir taraftan da biz babaya, kz Akada'a gndermesi iin yazm, haberler salmtk. Cevap gelmemiti ama ben o civardan renci toplarken naslsa babasn ikna edeceimi tahmin ediyordum. Anik kaybolmutu. Trl rivayetler dolayordu. - Babas okula gndermemek iin kard. - Beendii bir delikanl ile kat. - Aa kard... Baharda bir gn jandarmalar civar kye giderken bir ta ynnn etrafnda dolaan kpeklerden phelenerek yn kaydrtmlar, bir toprak tmsei yarm metre eelemeden kzn cesedi kmt. Tahkikat, tahkikat... Babas yakalanp sorguya ekildiinde anlatt: - Aa'ya gelin gitmiyordu. "Biz okuduk, kar olmaz" diyordu. Eer gelin gitmese aa bizi buralarda komazd. Zorladk. "Kendimi ldrrm" diyordu. Biz inanmadk bu sze. O sabah sry otlaa gtrrken.: - Hazr olasn, akama aann evinde erbet iilecek, dedim. O gene, - Kendimi ldrrm, deyince elimdeki ipi nne attm, - Diha ip, diha dere, diha aann evi, diyerek yryp gittim. Kz ipi alp ormana dorulmu, kuluk zaman vey ana kz aramaya ktnda bir mee dalnda sallanr bulmutu. Kocasn haberlemi, ikisi bir olup Anik'i daldan indirmiler, hemen oray eeleyip gmmler, sabaha-dek stne talar ymlard. Hkmetten, hapsolmaktan korkmulard. smi acayipti ocuun; Anik. Bu, Ermeni ismiydi. Acaba len ana m Ermeniydi? 112 Sorup sorutururken bir ok kzn sminin "Anik" olduunu rendim. len ocuklar Allah sevip alyordu. Kzlar yaamayanlara da bu gvur ismini koyunca artk beenip o kz almyordu Allah, o da yayordu. Demek Anik, anacnn bin bir zenle bekledii, zledii bir yavruydu. GLL Gll Doan bir sene sonra Akada'a gidememi, ev|endrilmiti. Ei, iki evin biricik oluydu. Nazl ve kymetliydi. zlmesin diye okutmamlard. Gll'nn evinde kaynanalar ifte ifte.,. Bir de babaanne var. Senelerden sonra! Gll'y grnce tanyamadm. nk o taraflarn adetine gre, bana altnl festen baka gm tas dikmi, st ste puiler sarm, ya-civarn metre ykseklikte bir kavuk gibi o yk tayordu. Onu tanynca: - Bu ne hal Gll ? Ban kucandaki yavrusunun bana dayayp antetti: - Evlenmeden nce ehir kyafetiyle gezeceimi art kotum. Onlar da kabul etmilerdi. Diha u kzm olasya kadar da yle dolatm ky iinde. ocuk dounca nce byk kaynana, sonra teki-t Ky kyafeti diye beni zorlamaya baladlar. Sonra rfler: - Ya bizim kyafete girersin, yahut olumuzdan ayrl diyorlard. kinci ocuuma gebeydim. Eimi seviyordum. O ok nazikti. Ama onlara kar gelemiyordu. nihayet girdim bu kla. Bizde kaynanalar ok inatdr rendiklerimden hi birini yaptrmazlar. nk evin hareketi Kaarm. Bunlar sarnca gnlerce bam birer birer oalta oalta ona da altrdlar. 113 ELF Elif mezun oldu ama mnasebetimiz hi kesilmedi. Sk sk mektup alp cevaplyordum. Babas her gelite urard. zlyordu adamcaz, nk Elifi isteyen kmyordu. O da ky kyafetine girmeyi asla kabul etmiyordu. Sadece uzun kollu yaplyordu elbiseleri. Onlar da okulda dikiliyordu. Babas yol gstermemizle ona bir el makinas almt, o da kyllerin dikilerini dikiyordu ama- para almyordu. Babas, - Hi pere alma, erefimize sar m? Hepi bizim adammz, diyordu. Zamanla Elif kylerinin ocuklarn da okutmaya balad. Dersanesi kn aadaki konuk odas, yazn eme bayd. Benden alfabe istiyordu. 10 tane gnderdim. Havadisi onun mektuplarndan alyordum; "Ben de bizim konak odamzda hususiye mektep atm. Kn 25 tane idi, imdi 10 tane kald, ocuk bana birer

lira veriyorlar." (24.4.1943] Akada'a gndermesi iin babasna ne kadar srar ettikse muvaffak olamadk. Nihayet Akada Mdr erif Tekben vastasyla kz almak istedik. Onu da mektubundan reniyoruz: "Beni Fincan ahin ile Muhundu'ya istediler, biz gitmedik Mdr demi ki, 'sizi Akada'a istiyorlar.' Babam da beni yollamad. Fincan zaten evlidir. Hocahanm, siz bilirsiniz, ben gidem mi gitmiyem mi? Ben gitmek istiyorum, babam yollamaz. .." Elif 1945'te evlendi. Gelinliini ky detince biz dikdik. Pek ok de hediye hazrladk. Ne yazk ki ikinci hanm olarak yal bir ortak stne gelin gitti,. Gen ei, aabeyi lnce yengesini almt. Elife ayr kazada ev at. aabeyden kalm, ocuk da kendinin olmutu. Hanm evlenmesini istemiti. 114 Kendisi de aa idi; yzlerin stnde srs, yayla ve otlaklar vard. Her yl bir ka sr satmaktayd. Heykel gibi kumral bir genti. Gleryzl, akac, shhatli bir insand, ok iyi anlamlard. Karakaan'da iki katl bir ev yaptlar. Bir ocuklar oldu. Bir gn damat yanma geldi: ok kt. Sar yeni izmeler vard ayanda, kilotu da ingiliz gabardini. - Beendin mi ana, klm ? dedi. - ok beendim evladm. ok yakm. - Helbet, kzna yakmak iin. Karm okumu, gzel at koturuyor. Ben de iki arap at aldm. Kyafetimi de dzdm ki Elifin yanna yakaym diye. O yaz Elif perian bir halde okula geldi. O gzelim delikanl, o heykel gibi adam beyin tmr ameliyatnda stanbul'da lmt. Elif daha sonra oradaki aa oullarndan bir mteahhitle evlendi. Bir ocuu da bu ekinden oldu. Srasyle ninesini, babasn ve annesini kaybetti. O canl, o cva gibi Elifin yerinde durulmu, kskn bir hanm var imdi. FLRT O zamanlar sosyal hayatmz bu derece gelimemiti.Byk memur ailelerinden yerli olmayanlarn ya-baka, bekr memurlarn daha bakayd. Aileler r memur arkadalarn nadiren aralarna alrlar, be-memurlar da kendi aralarnda her akam birinin evinde toplanarak elenirler, kazara bir bekr kz arkada giderse hemen dedikodu balar, ho kard. Yerli aileler daha ok muhafazakrdlar, delikanl bekr evlatlarndan bir ksm daha dar idiler. Ufak bir flrt bile namus mes'elesi yapanbir boyan arkada, anlat bekr delikan115 l ile geceleri Han ky caddesinde geziye kyormu. Okulumuz retmenlerinden birinin yakn olan bir gen geldi, - Beni genler yolladlar. Size byk sayglar var. Hocanm her gece ...... ile geziye kyor, gn daha sabredecekler, siz bunun nn olmazsanz hocann stn ban paralayacaklar. Size daha evvel de bu gezmeleri haber vermiler. - Evladm, siz bekr delikanllar geziyorsunuz da, aylk sahibi olmu, geleceini garantiye alm bir bekr hanmn evlenmek iin yalnz bir kii ile gezmesini niin su gryorsunuz? Arkadalarnza selam ve sayglarm gtrn, herhalde okulumuzu sevdikleri iin ilgileniyorlar, bunun iin de teekkrlerimi syleyin. Bu ii yapmalarn doru bulmadm, yiitliklerine yaktramadm da syleyin. O arkadan ileri gittiini ben de biliyordum. Genlerin elinde bir de balkonda pme sahnesi fotoraf vard. Ara sra ortaya, ihtiyatl olmalarn sylerdim. Bu yzden bana kar hi iyi niyeti yoktu. Bir akam makamda alrken pencere tklad. O genti. Nefes nefeseydi: -imdi top yerinin orada hocay caddenin bir tarafna, tekini br tarafna ekip dvdler! - Nerdeler imdi ? - kisi de evlerinde, deyip koarak gitti. Yarabbi ne yapsam ? Evine gitsem saat 12'yi geiyor, ya beni almazsa evine ? Karakola telefon etsem, bsbtn aza derler. Karar veremeden sabah ettim. Arkada derse geldi. Alnnn bir taraf imi, morarm, bir eli bal, boaz artl. - Hasta msnz ? - Merdivenden dtm, dedi. Ben de bilmezlie geldim. 116 Mays ay banda okulumuza gelen Mfetti soruturma at. Kzcaz hemen naklettiler. Bir hakim Bey haber gndermiti: "Klo ipek etekleri uuarak i amarlar grnen Hanm'm istasyon caddesinden bisikletle inii tahrik edicidir. Vursalar, katilin cezas dahi hafifler, hem bir hocaya yakmaz." Gen arkadaa bisiklete binmesini kendi bisikletimle ben retmitim. - Evladm, evvela bir bisiklet ortu yap, ikincisi umumi caddelerde dolama. Ne gzel, dmdz kaza yollar var

dediim iin benimle kst, aylarca konumad, O yl bitiminde nakledildi. Acaba bu durum mu sebeb olmutu, bilmiyorum. lk i olarak bisikletimi sattm. Onunla ky yollarna dertlerimi serdiim bu mtevaz tatmdan ayrlrken - aladm. YOLSUZLUK Mays sonunda Mazgirtlileri gtrdmde anlattlar.Btn k Kaymakam okulumuz iin kylerden ya toplamt. Ya ktt. Yaz banda Tunceli kylerine Mfettilike haber salnmt, isteyenler yalarn doruca okul idaresine teslim edip kilosu 280 kurutan parasn kemen alyorlard. K ortasnda yalar 4 liraya frlad. Baz akgz istifci tccarlar bana kr paylamak zere ya getirtmeteklif ettiler. Onlar kovdum. Br ara, okula gelen yalan kaza merkezinde teslim birileri tremi. Demek bu ii kaza amiri yapyordu, "yalar kazadan doru istasyona gidiyor" diyorlard. Elaza dndmde bunlar Paa'ya anlattm. Hemen tatkikata getiini sanyorum. Sonradan iittiimi117 ze gre okul iin diye toplanp stanbul'a 7 liradan satlan ya 40 ksur tenekeymi. Kaymakam hemen iinden alnd. OLAN KAIRMA On beine girmi miydi acaba ? Ufak tefekti. Gzel denemezdi ama irkin de deildi. Cin gibi bir dilli ddkt. Birinci sene Akada'dan slaya giderken orann rencilerinden biriyle kamt. Kyler arand, tarand. Nihayet kzn babas, olann halasnn kynde yakalad onlar. Kzn ya kk olduu iin mahkemeye dtler. Kzmz Hanife mahkemede, kendisinden iki misli iri delikanlya gayet tatl bir ifadeyle ve ba nne eik sormutu : - Efendim, olan ben kardm, onun kabahati yok, yle deil mi yiidim, sylesene? Bu hale mahkeme erkn tebessm etmi, dinleyiciler kahkahayla glmlerdi. Bu hal karsnda baba da bir koyun iki kei bala raz oldu da nikhlar kyld. DEM YOLLARA YOLLARA... 1944 - 1945 Ders ylnda yatl ky kzlar toplam 75'e kt. Kadroyu doldurmak iin 33 renci daha lazmd. Pertek ve Mazgirt havalisiyle az ok tanmtm, ora kylerinden rencimiz oktu. likilerimiz ve ocuklarmz bizi tantmaya yetmiti. En cra mezralarda bile - Oy Hatun, sen misin o mektebin muduriyesi ? diye karlanyordum. Bu yl Mamiki (imdiki Kalan), Tunceli merkezleri ile Hozat, Plmr kylerine girmek gerekiyordu. Milli Eitim Mavirliinden Mdrle, oralardan da MiNi Eitim memurlarna, kylere haber veril-mesi iin yazlar yazld. O tarihlerde o kazalarda otel yoktu. Yolcular bir eve misafir olurlard. Ben de Hozat'ta Aviranl Hozat Beylerinden Mehmet Bey'e misafir olacaktm. nk Bey'in kz ve yeenleri rencimizdi. ocuklar ok saygl, grgl' ve alkandlar. tanyanlar, - Beyin nfuzu byktr oralarda, hem seyit soyundandir. Kyller sever, sayarlar onlar, kolay girersiniz; size yardm da olur. Hozat'ta koca kona var, diyorlard. Yk kamyonunun ofr yerinde Hozat'a gidiyordum. Pertek Kprs'nn solu dik, kayalk uurum. Muayeneden sonra yz metre gidip sola saptk. Gzel bir ose bizi bir dnemele ikinci bir kprden Sin gen Kprs'nden geirip trmandrd: Kamyon, uzun bir dzle knca baktm, kar tepe eteklerinde birok ky var. Yoldam 'kalabalk bir ky gsterip, - Orada bir ziyaret var. Baharda herkes gider, adan keser, dileini diler, "Sultan Hmdr" derler. Ermeniler 3e gelirler etraftan, ama onlar sonra Murat kysnda geceler, dedi. Yayladz'n bir saatte aldk.Dnemeleri iniyoruz. Biz indike uurumlu yeil plato ykseliyor. Bir kocaman saak gibi. Dibi koca kocakayalar evreleri yeil al ve zmrt imeni! bir meyille Singe Deresi'ne kadar iniyor. Bir geni sel yolunu bir menfez stnden getik aalara kadar inen ceviz aalar. Tepe etekleri hep tarla. Soruyorum : - Civarda ky m var - Hayr hatun, rakta kalr kyler. 119 - Bu cevizleri bu kadar uzaa niin dikmiler? - Bacm onlar aylar diker. aka yapyor sandm, anlatt: - Essah ha!.. Cevizler olanda aylar yemek iin aaca kar, cevizleri aa atar. Bunu sana - bana atmaz, inende bunlar toplar. Sel ukurlarnn, topra yapa gibi yumuak olur, oralar eliyle eeler, avucun-daki cevizleri o

ukura saklar. stne de topra yp ayayla iyicene iner. K uykusundan kanda yiyeyim diye, ama unutur nerelere gmdn. te hepi sel ukurlarndaki cevizleri ay diker. Onun diktii cevizler de yaman olur ha... - Fakir fukaraya -bilmeden- yardm ediyor ayck. - Yok hanm, yok bacm. Btn bu arazinin sahaplar vardr. Kimin arazisi iinde ise onun mal saylr. Ceviz zaman gelende gzc koyarlar hep... Hozat'a giriyoruz. Sada vadiye ayrlan yol Ovack kazasna gidermi, sol tarafta insan asker koular karlyor. Sa taraftaki dzlkte subay aile barakalar. Arkasnda da etekleri. Sol taraf iniinde, aalklar arasnda orduevi, kaymakamlk binas.. Karda st ste evler. Bu ta temel stne kerpi binalarn damlan dz, atl ev yalnz iki tane. Meydancn solu bina ve dkkanlarla ta bir sokaa iniyor, ar burada; aralarnda kk sokaklarla ayrlan kahveler. Caddenin sanda bir eme, gerisinde clz fidanl bir park, ortasnda Atatrk heykeli var, daha gerisi odun ardiyeleri. O akam kaymakam beyle gidi istikametlerimi kararlatrdk. Ertesi gn bir semerli katrla yollara dtk. Buralardaki da kyleri pek artc. Dimdik, kei yolu bile grnmeyen bir da gsteriyorlar, - Diha Tavuk Ky bunun stnde, diyorlar. - Nereden kacaz ? - Ardndan dolanacaz. st dzlk.. 120 Yolumuz nnde duvar gibi ykselen bir kayalk ovar, onu dolanacaz, - Hanm hanm, orda iyle bir su var, iyle bir su var ki, dilerin donar da iemezsin. Aha bu parmak kalnlnda akar, bu kayann buncack deliinden. Altna hyar, karpuz ne atanda dayanamaz da atlar. Ahmetpaa suyu, duvar gibi dz ve yksek bir kayadan akyordu. Ancak dokuz yudum iebildim. Souktan dilim uyutu. Katrc bir salatalk att suyun iine, bir ka dakikada atlayverdi. Kuluumuzu yedik, yollara dtk. Tavuk Ky yamatan inen dzlk stndeydi. Burada yeni ve eski rencilerimizin evlerini ziyaret ettik. Babalar Elaz'a ineceklerdi sat yapmaya. Kzlar getirecekler, sz verdiler. Yol stndeki mezralara urayacak dndk. Hozat'n Erzincan, Hacbekta kaya tuzu yolu, bu geni, yeil, aalk vadiden geerdi. Taner kyleri bu vadideydi. Trk Taner, Lolon Taner, brahim Taner, derenin sanda aalar, baheler iinde gzel kylerdi. Yanlz birisinde okul vard, kar ve bu yama kylerinin btn ocuklar buraya yazlyd ama kar dnce devam edemezlerdi. nk k sert ve uzundu. Kurt tehlikesi bykt. Dere nahiyesi kyleri beni ok iyi karladlar. Krk yllk ahbap gibi. nk Ulupnar kylerinden rencilerimiz vard. Yayvan, uzun bir vadideydi Ulupnar. Meyve baheleri dere yataklarndan tepelere trmanyor, aralarnda evler... Vadi boyunca dank bir halde evler. orak deil suyu bol, orman hi deil. Etraf yerle bir dz kayalk veya ortasnda yer yer clz meeler ykselen yeil adacklar... Belli ki vaktiyle ormanm. Asrlk meelerin toprakta kalan kkleri g121 yermi, allarn ortasnda kalan, bu yzden keilerin yetiemedikleri, boy atp fidan olmu. Buralarda ocuklarm beni katrdan inmeden evden eve gtryor, her ev beni gler yzle karlyor, genlerle Trke anlayor, yallarn hatrlarn Krte soruum hemen dostluk kurmamza yetiyor. kram sonsuz. Ayran sunanlar, kahve, ay ikram edenler, elma, armut, ayva koturanlar, damdaki pestili skp drenler... Eer btn hediyeleri kabul etsem bir katr daha yetmeyecek. Getirenleri de krmamak iin ikilerden birer, ikier yudum, knden birer elma, armut, pestillerden birer lokma koparp teekkr ediyorum. Buralardan gayet mes'ut ayrlyorum. Bu yl 25 renci eklenen kadromuzun dokuzunu Hozat kyleri veriyor. ocuklar eyll sonu getirecekler. Ama biz imdiden dostluu kuruyoruz ocuklarla. NN'NN ziyareti ve ELMAS Kap kanatlar ardna kadar ak. Hepimiz antrede hazr, nn'y bekliyoruz. Zaten 1944 ders ylna hazrlanan okul tertemiz. Devlet bakan gelince hi bir kap kilitli olmazm. Biz de her kapy atk. Karlama programmz da hazrd. Eyll bayd, henz renci yoktu ama birka son snf rencisi limonata ikramnda retmenlere yardm iin arld. Yatllardan sadece nc snftan Hozatl Elmas erken gelmiti. Kendisine hazrlad yeni nlk, basma entari ve amaryle hereyi yepyeniydi. Sonunda otomobiller skn etti. nn'nn ndeki otodan kmasna yardm ettikten sonra elini perek, - Ho geldiniz, bize ans ve sefa getirdiniz Paam! diye ieri aldm. Makama geip oturdu. Kzm Orbay, Mustafa Mulal Paalarla Nihat Erim, bir ok sivil er122 kn, Valiler, Elaz milletvekilleri elik ediyorlard. Protokol srasyla oturuldu. Okul hakknda ok geni malumat ald. Sorularn ou yatl ky kzlarmzla ilgiliydi.

Mebuslardan biri, - Kzlarmz kaydetmiyor, diye latife yapmak istedi. Cevapladm : - Paam, defa yazn, bir defa da 'kn evlerine gidip kzlarn kaydetmek istedim, sonunda birini akam Kz Sanat'a yazabildim. Susacam sanan mebusumuz bu izahat karsnda bozuldu. nn sordu : - Ky kzlar geldi mi ? -Yanlz bir tanesi Hozat'tan erken geldi efendim, -Grelim. Hemen Elmas' ardk, son derece zeki, kltr hazmetmi, ivesini dzeltmi bir kzmzd. Ama "byle byk kiiler iinde bir hata yaparsa ?" diye dm koparak arttm. Odann ortasnda eilip gzel bir selamla bekledi. nn, masas nne kadar ard. Nereli olduunu, ana-babasn ve kanc snfta olduunu sordu. Cevaplardan memnun olmutu. - Trke'yi nerede rendin ? Kyde mi ? - Burada rendim efendim. Anamla Hozat Pazar'na indike bir para Trke renmitim ama konuamyordum. - Okuyor musun ? - Evet efendim. - Al oku unu bakaym, diye bir gazete uzatt. tr - ptr okudu Elmas. - En ok hangi dersleri sevdin ? - Trke, diki, evidaresi. - Diki de mi dikiyorsun ? - Bu nlm ben diktim efendim. - Gel bakaym! 123 Masay dnp koltuun yanna gitti. nn hem tetkik ediyor, hem, - Aferin, diyordu. Elmas cesaretlendi: - Entarimi de ben diktim, diye nlk eteini kaldrd. - Aferin sana, diyordu nn. Gerekten o yl Elmas'n kendisine hazrlad elbise birincilik almt. Elmas bunu anlatrken yine geri yrd, masann karsna gelip durdu. Etraftan mebus beyler, - Kz, elini psene!... diye ihtar ediyorlard. ocuk birdenbire bana bakt. Ben, de "olmaz" anlamnda kalarm ve bam kaldrmken nn de bana bakp o pozisyonumu yakalad. nk "Byk elini uzatmadan kk uzatamaz. Paa, Vali gelse, onlar elini uzatmazsa bamla selamlarm, elimi uzatamam" diye anlatmtm. nn tatl tatl glerek, - Ben elimi veriyorum, diye uzannca Elmas kotu, yere diz kp iki elinin stnde o byk eli "hrmetle pt ve alnna koyup durdu.Herkes duygulanm, gzleri yaarmt. nn Elmas omuzlarndan tutup kaldrd. Mebusumuza hitaben, - te eser bu ;" KRT " .dedi. Bu sz zerine ayaa frlayan milletvekili, Elmas'n sa bileinden yakalayp havada sallayarak, - Bu el. silah tutmaz, bu el kl tutmaz, bu el dost eli, bu yrek dost yreidir! - Kalem tutar, ine tutar... diye bir nutuk ekti. Blm-2 Elmas imek 1945'te Akada'dan Elmas'n ilk mektubunu aldm. Mezun olana kadar oraya yazdrdm kzlarma iyi bir abla oldu. Kimbilir imdi yurdun hangi kesinde cehaletle savayordur.,. GLL 1944'te meydana gelen bir olay bizi ok etkiledi, btn okulu da bir hafta alatt. Gll Tam, Pertek'e bal Mercimek Da kylerindend. Annesi yazdrmaya getirmi, aile macerasn kendi diliyle alayarak anlatmt: - Da gibi kocam iki yl evvelki k odun kesmeden dnnce hastaland, ksrd, kan tkrd, bahar gelince de ld. Geride 11 ocukla kaldm. Geen k da, on ocuum babalar gibi, ksrdler. Hepsini nme uzattm. Elimde bir tek bu kz kald. Bizim ev uurunu yitirdi. "Bu k da bu bir tanemi elimden alrsa?!." diye korktum, sana getirdim. Seni "iyi hatun" dediler, "merhametli" dediler, Allah'n emaneti, benim emanatim bu sana... On parmam yakanda olsun ona iyi bakmazsan, dedi. Alayarak yavrusunun gzlerinden pt, kt, gitti. Gll'ye bir kolumla sarldm, dier elimle annesinin arkasndan el salladm. Hemen Gll ile hastaneye gittik. Maceray

anlattm. yice muayene ettiler, - imdilik br ey yok, yanlz, kansz... dediler. im rahatlad. Ona her sabah tavuklarn yumurtalarn veriyordum. le yemeinde de arkadalarndan evvel inip bir ka kfte attryordu. Kuvvet uruplar filan. O yl annesine krmz yanakl bir Gll gtrdm. anne yavrusunu rasgele okayp pyor, gzn ayramyordu, 125 Evlerinin penceresi bir kart. Ona; Gne girmedii iin hepsi hastalanm bacm. Pencere yok evinde. Sen bu evin (gney tarafn gstererek) burasna pencere atrmalsnki, gre eve gire, dedim. Omuzunu silkerek, -Hepsi ldkten sonra ci fayda... dedi. Gll'ye de sk sk tenbih ettim:- erde yatma, gnelet yataklarn her gn, damda . yat. St yumurta ve uruplarn i. Kendine iyi bak... "Gll Tam okula ilk geldiinde ve daha sonra. Bir ylda ayn evden 13. kurban." 1943'te de zayflam olarak dnd. Annesine sylendim. O k, tehis edilemeyen bir hastalkla iki ay hastahanede tedavi grd. Slaya giderken smsk tenbih ettim. - Bu sene gelme evladm. Evde rahat et, gelecek sene kuvvetlenirsin, yle gelirsin emi Gllcm ! Oysa O,11944 banda daha mektep almadan geldi annesiyle. Daha da zayflamt. Beni grnce kotu sarld. Sormaya vakit brakmadan hem alyor, hem yalvaryordu: - Ben kyde kalrsam lrm Mdr'amm, ne olur beni gndermeyin, korkuyorum, tezden lrm, dye. Burada sen beni kurtarrsn. Annesi de ayama kapanyordu, kaldrdm. Alayarak yalvaryordu : - Bir tanem kald, senin de bir tanenin ba iin, al kzm, bu dnyada bir dalm kald. Onu sen iyi edersin. Aladlar, alatk. Anne gitti. Biz de Gll ile hastaneye yollandk, Cierde hi ack yoktu ama zayft, kanszd. Bahekime ve dierlerine yalvar yakar oldum. Okul alncaya kadar kuvvetlendirmek iin hastahaneye aldlar. Hakikaten de kilo almaya balad. Okul ald, ky ocuklarm topladm. Gll de derslerine devam ediyordu. Kuvvetlendirici gdasn eksik etmiyorduk, onu yormuyorduk ama bu sene ok itahszd. Birinci smestr tatilinde okulca Diyarbakr gezisi nitik. Onu gtrmedik. Dnte reviri yokladm, 3H yatyordu. Bir haftadr yatyormu. stn iyice rttm, salarndan ptm. Sabah, ilk i olarak Doktor Hanm'a gittim, endiemi syledim. Bir haftadr durmadan ba armas ne demekti ? - Getirin, dedi. Yine yollandk hastahaneye. ki gn sonra doktor haber verdi! Menenjit tberkloz ! mitsizdi!... Annesini arttk. Kadncaz alyor, gsne vurup at syleyerek dvnyordu. 127 Ana ile btn okulca alyorduk.. yice tenbih ederek hastaneye gtrdm. Gllsne sarlp sessizce alad. Ben de saclarn okyarak sordum : - Bok, anneciin geldi Gllcm. Elimi perek sordu: - lecek miyim ? - Ne mnasebet?! iyi olacaksn, istersen kyde, istersen okulda dinleneceksin. Bu sene derslere girmek yok. Derken boynuma sarld, kulama, - Beni sakn kye gnderme, lrm orada!.. Doktor Hanm eteimden ekiyor, "burundan mikrop geer" diye iaret ediyordu. Gll smsk sarlm brakmyor, yalvaryordu. - Ne olur Mdr'anm, kurban olaym, beni gnderme. Annem gitsin kye... Ben gitmem. Doktor mdahale etti. Gll kollarn indirdi ve arkasn dnp yatt. Annesi bir hafta bizde ve hastahanede kald. Bir hafta sonra Gll'y kaybettik. Bir taksi ile, bir de hademe katarak son yolculuuna kardk yavruca.. BALIK Bir gn ky delikanllar bana gelip elerinden dert yandlar. nk bizim kzlarla evlenen del ika n l ita rn tmnn kaynanas saylyordum. Damat adaylarm ortaokuldan ayrlm veya orduda okuma yazma renmi zeki genlerdi. Dediler ki: - Ana, biz senin kzlarla evlenmek istiyoruz ama velakin kzlarn babalar ok balk istiyorlar. Ee, bizim de gcmz yetmiyor, - teki ilave etti: - Sadem balkla kalsa genem neysene. Gelin al128

maya gidenlerle bir toklu, bulgur, ya, pekmez gnderirim ki gelin ev'i tokluyu kesip pilavyle piire, gidenleri arlaya. Daha bitmedi. Gelin gelende dn evinde de sofra yirden kalkmaz, Gelen yer, giden yer, - Davulcu zurnaclar da var ha arada... - De kz evine gnderdiklerin ? - He babam he. Ona bakarsn seneye varmaz aas (1) olur, ocuk ele gelende ilk kez ana - baba evine gidende yine bi sr hediye dzeceksin Sordum: -- Onlar size hediye vermez mi ? - Vermesine verir ya,.. Olan evi kadar yklmaz. - Ne istiyorlar balk iin ? -Anama diyem bir ift kolu koyun, bir inek... - Ve yahut bir ift kz hem de davar. - Hepi de bunlarn yannda bir diki makinas da istiyorlar. Daha bunun sand var, sepeti var... - Bu kadar m ki sankim ? Tarla isteyenler de var mafcina ile beraber. - Unuttun mu ki at; katr isteyenleri ? - Ee.. eskiden ne verirdiniz ? - ki kei veyahutta bir iki davar. - Aa kz olanda baka... Onlar da aalara verir ya... - Aa olu olanda ho, biz babayiit de olsak bo... Bu son seili, kafiyeli sz houma gitti benim de. - Arslan oullarm, bu balk adetinizi hi sevmiyorum dorusu. Ama biz kzlar sadece okutur, marifet? ter retiriz. Evlenmelerine karamayz, onu ana ve babalar bilir, dedim. - Mfettilik bir ey edemez mi ki ?. - Edemez tabii. Madem ki kz babalan oK balk siz de bu okumu kzlar istersiniz, yleyse bir aa: ocuk. 129 kar yol kalyor.. alp bu bal kazanmak.. Babalarnza yklenmemek. nsan genlikte ok alp ok kazanr. Bu da kfi deil. Bilgilerinizi de arttrmalsnz deil mi ? Bu ukalalktan genlerin keyifleri kamt. MESLENE EMELLERN BALAMI RETMEN Sene balarnda yeni gelen renciler arasnda dme sonucu kazalar ok olur. Bu, yeni ayakkablarn verilmesiyle balar. Bu yeni, prl prl iskarpinleri hemen hepsi yeni giyiyordur. Merdiven ve koridorda da cilal talar. Den dene... Bizde kafa - kol krlmalar olaan ilerden saylr. Bazan da kardan bir acayip yry grrsn. Bakarsn, ayakkablar ters giymi. Solu saa, sa sola... Her ne kadar yeni ayakkablar verilirken nasl giyilecei bir iki defa gsterilmise de bir hafta - on gn srer bu acemilik. Zaten kyden gelenlere ttlarn kapanmasn, yaka dmesinin iliklenmesini, sa tokalarnn tututuruluunu, orap lastiklerinin kullanl ve donunun bel nahiyesine balanmasn hep biz retmek zorundayz. Bunlar her ky ocuunun eitim erevesine girer. Halbuki gen arkadalar enstit hocas olarak yetitiklerinden bu retimi yadrgarlar. Sraya girmi bir kn yakasn iliklemeyi ve sann kurdelesini dzeltmei kmserler. Yeni mezunlarca en korkun enstit Elaz'dakiydi. Nedense okulumuzun nimetlerinden bahseden yoktur. Oysa pansiyon arkadan ev kiras, yemek, imek, snmak masraf olmaz, hepsini okul salar, amar t ii130 ni de hademe ve yatl ky kzlarmz paylarlar. Bu kadar nimete kar klfet sadece ett nbetleridir. Bir de hafta iinde sinema ve ziyaret gnlerinin dnda, akam saat 19 - 19,30 da okulda bulunmalar zorunlucu.itiyordum ki Elaz' eken yeni mezunlar aylp baylyorlarm. Buna kar Bakanlk da "bu sene git. gelecek sene istediin yere alrz" vaadinde bulunuyormu. Bu hususu Bakanla yazdm 1944 - 1945 ders yl sonu raporumda yle belirttim : Bu yl gelen retmen arkadalarmdan rendiime gre kuralar Elaz'a kanlarn zntlerine kar "Bir sene sonra sizi istediiniz yere alrz" sz verilmitir. Bu yzden buradaki baz arkadalar bir yllk misafir gibi ilerine parmak ular ile dokunmular, bizzat iin iine girmeyi lzumsuz bulmulardr. (...) ii pek eitli ve ar olan okulumuza (verilecek retmenlerin,) hayatn kazanmak zorunda olan ve mesleine emellerini balam ve okulumuzun hususiyetlerini bilerek istiyenlerden seilmesi daha uygundur.

BA Bamz bu yl mahsul veriyordu. Ba bozumunda umduumuzdan fazla zm almtk. Kara zmd bunlar.

Evidaresi, yemek retmenlerimiz bizden mezun olan yavrulanmzdand. Bedia Dolakay, Nezahat Kl, Trkan inko yllarca mahsullerimizi deerlendirmi, Aye eker de titizlikle anbarlamtr. Kayt gnleri onlarn nezareti altnda zmleri sktrdk. Kadn hademelerin ayakla skma teklifine iddetle kar koyduk. Kuvvetli erkek hademelerin ellerini dirseklerine kadar fralatarak zm!eri sktrdk. Pekmez kaynarken teklifi yapan hademelerle yarenlik ediyorduk. - Bu pekmezi siz beenmezsiniz, nk ayak tad yok tabii, siz yemeyin, diyorduk. Bir kp pekmez oldu. Onu iimize sinerek yedik. 131 Cibrelerden iki kp de sirke yaptk. Zengin ilave gday kendi rnmzden almtk. Bundan sonra pekmezimiz kp kadar oald. Bunlardan baka sirkeler, hyar, patlcan, domates turular, hoaflk kays kurulan... bizim rnmzle anbar lanacakt. Havuz ayandan akan su ziyan oluyordu. Oraya bir meyve bahesi kurmay dndm, Fidanlk Mdr'ne dantm: - yle geliigzel olmaz, dedi. Yeri, topra uygun mu ? Uygunsa o zaman kirizma yaptracaksnz, sonra fidan... Geldi, grd. Dikeceimiz fidanlar, topra hazrladk. Mahsullerini kurutup anbarlyacamz meyveler olmalyd. Bunun iin kaysy tercih ettik ama bir dut, bir eftali de katverdik ilerine, Bahe bir ka sene sonra hoaflk kaysmz verdi. Onlar kurutup anbarladk. YEN PABUCU NENEM GRSN N GTTM Kylerden yeni gelen rencilere terlik verdik. Ayak lleri alnp ayakablar yaplmaya baland. Birinci partiyi dattk. ocuklar ok mutluydular. Gzlen ayaklarndayd. Ettte iki kii eksikti. Aratrdk, Hozat'n Taner kylerindendi ikisi de: Beser irin ve Zarif Akdoan. kisi de 11-12 yalarndayd. Btn kadromuz ve byk kzlarmzla okulumuz ierisini, ary, hali kamyonlar hep taradk. Yok, yok!,. Yalnz bir ofr: - Mdr ky civarnda okul kyafetli iki kz grdk dedi.

Beser irin okula geldiinde ve mezun olurken. Mfettilie haber verdik. Btn jandarma karakollarna telefon edildi. Ben de bir arkadala semt karakollalrna gidip Hozat'llarn adresini aldm, bir polisle ev ev dolap aradm ocuklar. Sonra baka karakol, baka bir polisle. Gece yarsn geiyordu. Son karakolda bir polis, - Burada kenar bir evde bir ihtiyar kar - koca oturuyor.Yanlarnda daima sekiz-on hrpani ocuk bulunur. bunlar gece burada yatarlar, sabahlar dilenmeye karlar. Tanerler'dendir... Bunlar duyunca ehrin kuzey kysndaki son kulbeye gittik. htiyarlar polisi grnce korktular. Ama biz, - ocuklar greceiz, diye polisle ieri girdik, Bombo odann ortasnda balar bitiik ince iki ilte 133 serilmi, boyuna yastk konmu, bu pis yastkta dokuz tane ocuk ba... stleri ullarla rtl. amurlu pis ayaklardan birka darda, dierleri bzlm, tortop olmular. Polisin el feneri ile inceledik, bizimkiler yok aralarnda.. - Nasl hasta olmuyorlar ? diye yreim yanarak sordum. Polis, - Kylerinde de bundan farkl deil ki, dedi. Gece yarsndan sonra saat ikide okula dndm, hurda gibi. Mntkalar bitince polislerin birbirine devrettikleri ben, akamn 17'snden beri Elaz Kazan, kepe olan da ben.,. Kyleri 69 kilometreden fazlayd, gitmi olamazlard. Arada koca bir Murat suyu vard. Pertek Kprs jandarmasna sorduk, haber yoktu. Byle endieli aratrmalarn nc gn akam Hozat jandarmas ocuklarn kylerine geldiini mjdeledi. Drdnc gn de okula iade edildiler. Antreye heyecanla kotum. Klk kyafetleri periand. nlk, yaka, elbiseler yrtlmt yer yer, yzleri solgundu. Ka biimini anlatt Beser irin: Karki tepeye vurup el ele kmlard. Yolda bir kadn, - Ana, bunlar Enstit kzlar deil m ? diye seslenince korkmular, sine sine gitmiler, Mrdr Ky'nn nnden geip Hersek'e varmadan hava kararmt. Karanlk bir ahra girmiler. Karnlar da am ama yemek istemeye ekinmiler. Yemliklere girip uyuyuvermiler. Sabah afakla Pertek Kprs banda kardaki jandarmay gzetlemiler. Asker karakola gidince parmaklklara sine sine karya geip yolun ters ynndeki kayalklara trmamvermiler. Ondan sonra kolay olmu. obanlardan, yolculardan ekmek, katk almlar, 134

pnar balarnda karn doyurmular, yo) stndeki bir kyde gecelemiler. nc gnn gecesi kylerine kavumular. Ninesine yeni pabucunu gstermek iin 70 kilometre yryen, tabi bu arada pabucunda yenilik de kalmayan Zarif Akdoan, Okula geldiinde, ikinci ylda ve mezun olurken. Bu kadar gnlk zntnn acsyla, hayretle ayam yere vurarak sordum: - Niin izin almadan gittiniz? Bana taban kalmayan, dikileri skk, parampara ayakkablarm gsterdi: - Yeni papucu nenem grsn iin gittim. DSPLN Bizim okul mu ok hadiseliydi, yoksa biz mi olaylar fazla didikliyorduk" u ? Disiplin mi fazla bunaltcyd ? Haysiyet Divan'nca Disiplin Kurulu'na verilmi olan iki kzmz intihara teebbs etmiti. Bri. retmenine hakaretten. Haysiyet Divan, bu arkadalarna, Disiplin Kurulu 135 nnde retmeninden zr dileme cezas vermi, serkee olan kzmz ise hakaret etmi, cezas daha bymt. Sonra da herkes megulken evidaresi dolabndan "asitoksalt" iesini alp imiti. Haberi alr almaz hemen hastahaneye gtrp midesini ykattk. kincisi, pansiyon arkada ile bir delikanl arasnda mektup tamaktan... Disiplin Kurulu daha tahkikat yaparken son snfta olan kzmz belindeki kuakla kendini bomaya teebbs etmiti. kisinin de daha hafif cezalar olmas gerekirken onlar okuldan uzaklatrdk. Bu, verdiimiz ilk ar cezayd. Hepimizi ok zd. BNGL Sayn Reisicumhur, Dou gezisi sonu emir vermilerdi : Enstit'nn yatl sanat ksmna 25 ocuk da Bingl'den alnsn ! Kadro derhal 100'a karlmt. 1945 Austosunda 4. Umum Mfetti Muzaffer Ergder, Bingl'den dnnden hemen sonra Yaver Bey'le, Bingl'e renci toplamaya gitmek iin emirlerini gndermiler, bu yolculuk iin Mfettiliin kamyonetini tahsis buyurmulard. Biri Kirmanca biri Zazaca bilen gvendiim iki rencimi yanma alma msadesi istedim. Bunlar bana hem tercmanlk edecekler hem de rnek renci olarak konuacaklard. Ben de azck Kirmanca renmitim ama Zazaca bilmiyordum.. Hem gz anlatm olacakt kiilere bu ocuklar. Zlf Efendi'yi ofr olarak veriyorlard, muavin de oradaki yolu bilen bir jandarma idi ama halk rktmemek iin sivil giydireceklerdi. 136 Zlfe Efendi idare edecekti onu. Akam st Zlfe Efendi geldi. Ufak tefek, esmer, gle, yumuak yzl bir zatt. Ben onun kadar mert, meakkati zevk eden, her gln altndan kmasn bilen baba bir ofre rastlamadm. Kalbimin hrmet tahtnda oturanlardan biridir. nce gtreceim ocuklar ailelerinden izinle alp geldim. Zlfe Efendi ile konutuk, kendimize birer battaniye almamz srafla istedi. Biz de 'kumanya dzdk. lkyardm ilalan aldk. Sk giyindik. Bir sabah afakla yola ktk. O zaman yol ok bozuktu. nmze kan her amurun derinliini Zlfe Efendi krekle lyor, icabnda hepimiz etraftan ta toplayp iine atarak tekerleklerin batmayaca seviyeye gelince geiyorduk. Derelere gelince muavini paalar svyor, o geerken Zlfe Efendi dikkatle izleyerek soruyor, soruyor, tedbiri aldktan sonra geiyorduk. 20 gnlk yolculuumuzda nice amur, hendek, durgun suyu geilir hale getirdik. Derin olanlar iin nice tarla ve kratan yol aradk durduk. Akamst, bir yan duvar gibi yksek da, br yan lm renkli girdaplar dne - yuvarlana akan heybetli, korkun Murat!.. Yolun girintili virajlarndan Murat' besleyen dereler... Yol indike aada st fisto gibi dilimli bir kpr. Sanki Murat'tan rkp beyaz eteklerini toplam gibi insana glyor. Dilimlerin iinden geiyoruz, Gltr Kprs'nden te yana. Birinci gn Karakoan'a ulaamadk. enova'daki kovanclar'da konakladk. kinci gn 2 kilometre ierde olan Karakoan'a uramadan bin zorlukla Camz Gl denilen talk yola geldik Aman yarabbi!... Allah buraya sanki ta yadrmt. yalnz irili ufakl talar vard. Biz nde iri talan 137 ata ata, bamzda gne kaynayarak, altmzdaki talardan alev gibi scaklk fkrarak iki saatte cehennemden geer gibi getik Camz Gl'n. Ykk bir kprnn enkaz yanndan dereyi atk, Sal sollu kylerden sonra

Bingl'n gkleri delen, uurum dibindeki dere seslerinin iitilemedii ormanlara girdik. Zaman zaman aydnla kyorduk, Seyrelmi aa altlarndaki rengarenk ieklere baylyorduk; ama Zlfi Efendi durmak istemiyor, - Karanlk kmeden ormandan canmz kurtaralm, diyordu, Nasl da mis gibi kokuyorlar. Yeil imen stnde nasl da renk renk parlyorlard, * * Karanlkta ormanlar sanki daha karanlkt. Sadece araba lambalarnn aydnlatt gen vard nmzde. Ara sra aydnlk yere den bir tavank olunca hzyla kouyor, kendini bir trl k asndan kurtaramyor, bize lk attryor, baz da zengin kuyruuyla bir tilki svyordu nmzden. Nihayet gece yans karanlklar iinde uyuyan Bingl'e ulatk. Allahtan, yoldaki jandarma karakolundan. Vali Bey'e yolda olduumuzu bildirmitik. Halkevi bekisi bizi karlad. Yorgun argn odamza ktk ki, karyolada bir kiilik yatak... Yata yere indirip ocuklarla boylamasna sralandk, ktk gibi uyuduk. Ertesi gn Vali Bey'le kylere gidi programn yaptk, tavsiyelerini aldk. En yakn ky olan Simsr'e yollandk. Bingl Merkezi 20 dakikalk bir yolla Simsr Dz'ne alyor. Gynk Suyu dzln sandan, solundan kvrlarak geip Murat'a ulayordu. Gynk, dar bo ve derin vadilerden bkm gibi dzlkte yle yaylyordu ki... ki yannda dank evler, bostanlar kyler vard. Ky yolu banda arabay brakp iki kzmla kye gittik. Yolda Zlfi Efendi beni uyard: - Bu kylerde ve merkezde kt bir lf yaylm. 138 "Kzlar toplayp ngiliz'e .Rus'a vereceklermi. Krtlerin dln bozacaklarm" diye kahvelerde dedikodu dnyormu, haberiniz olsun. Buras da en etin ky ha! syanda eyh Sait Varto-Simsr-Palu yoluyle Diyarbakr'a doru gemi. Burada bir iki gn dinlenip btn kyleri isyana, birlemeye zorlam, ky afii imi. Haberiniz olsun. Teekkr ettim yoldama. Vali Bey bu aklamay yapmal deil miydi bana?... imden duyduum hrmeti, dncemi syledim aka, bu mert ve koruyucu dostuma. Sada, kapda oturan ihtiyarlarla konuurken ierden gen hanm kt. lgisiz ve ask suratla dinliyorlard. Ben susunca ocuklar da Tunceli kylerinden geldiklerini, senedir okuduklarn anlattlar. Etrafmza epeyce ocuk da topland. Krte .konumaya baladk. - Kzlarnz verin, hkmet masrafn verecek, ben okutacam, yine her sene kynze getireceim. sene sonra da okulu bitirince sizde kalacaklar bsbtn. ocuklar da kylerine her sene nasl gtrdm, drt ay yaz tatilinden sonra nasl topladm anlattlar. Btn bu dil dkmelerimize sadece omuz silktiler. Erkekleri sorduk. - Yok! dediler. - Hodi emanet bi (]) dedik, hi cevap vermediler. Kar taraftaki evin damna bulgur seriyorlard, kalabalk bir kadn topluluu... Aadan selam verdik : - Esselam eleykm, kolay bi, bereket bi p) ! Bizi terslediler, barp ararak kodular. Baka bir ev kaps. nnde bir ka hanm. Anlattk. Bunlar mlayim dinlediler. Hatta bir iki soru da sordu aztaro Dersim hakknda. Cevap verdi onlar da, emenet bi: Allaha emanet olun. unu aleykm, kolay bi bereket bi: Selamiin aleykm, gelsin, bereketli olsun. 139 - Kzmz yok! Erkekleri sorduk, ellerini genie evirerek aret ettiler: - Merre, merre,! (1) Muhtarn evini sorduk. Yanmza bir ocuk katp gnderdiler bizi, arkamzda bir sr ky ocuu takl olarak. Muhtarn evi her ev gibi bahe iinde tek kat kerpi. ocuk koup haber verince crlak bir ses bireyler barp ard. Biz kapya gelince ilk sz: - Muhtar yoh, yoh!. oldu. Ben yine nazikane elimi gsme koyup, - Esselam aleykm, dedim. Selamm almadn acele acele Krte: - Ne istiyorsun, ne istiyorsun? diye bard. ocuklar kovdu. Yine ayni soruyu sordu. Buna baka trl cevap vermek lzmd. - Bizi Vali Bey gnderdi. Muhtara selm var! Vali'nin selamn iitince kapdan yarm ekilip homurdanarak, - Girin, dinlenin, dedi. Hemen girdik. Benim altma tahta bir ocak ba iskemlesini ayayle itti. Kzlar da yere meld, Kadnn yznden den bin parayd. Anlatmaya baladm: - Ben Elaziz'dek kz mektebinin mdrym. Bunlar da mektebimde okuyan Derslmli kzlarmz. Hkmet Dersim kylerinden 75 kz ocuunun parasn verir mektebe. Ben okuturum. imdi de Bingl kylerinden 25

ocuun parasn verip okutacak. Ben okutacam kzlarnz. Beni tanyn diye gnderdi. Bak bu kzlar da size kylerini, mektebini anlatsnlar. Kadn, szlerimi bara ara, yarm yamalak dinledi. Bu srada derinden derine gelen ezan sesini de (]) Merre, merre: Gittiler, gittiler. 140 iittim. Cuma di, tabii cuma namazna mescide geleceklerdi. Yava yava kalktk. Kzlarma, ocuklar .kar allklar nnde megul etmelerini, camiye gelmemelerini tenbihledim. Camiye gittim. Bycek, bol pencereli bir odayd. Zemin Toprak. Mihrapta ucuzundan bir hal seccade, ardnda sra cemaat duracak kadar kilim ve ul serili. Cemaat iki sra namazdalar. Hesapladm, kyn erkekleri ancak bu kadard. Bunlar afii mezhebinden idiler. Kadna dokunamazlard; tek kanatl kapnn tam ortasnda durursam bana demeden kamaz, ister istemez dinlerlerdi beni. Srtmda cbbe gibi bir palto, bamda earp rt vard. Ben de el balayp durdum kapda, cemaat inceleyerek. Selam verirken beni grdler. Mezzin olduunu sandm abani sarkl biri, birinci safta oturduu yerden bana dnerek eliyle "k dar!" iareti yapt. Grmezlie geldim. mam efendi cemaate dnerek duaya balarken ben de ellerimi atm. Cemaatten bir ka kii daha "k!" iareti yapyor, imam kaamak bana bakyor, ben de iimden imamn bilgi derecesini lmeye alyordum. mam okudu, duaya balarken kaytan bykl bir delikanl hem eliyle hem diliyle "k" dedi. Mezzin : - Cuma namaz, dedi. Cevapladm: - Cuma namazn kadnlar klmaz ama duaya itirak etmeleri ok sevaptr. Kitaplar yazar, imam efendi bilir. sorun isterseniz. mam ban nne edi, duaya balad. Cemaat de dnd. Ben de herkesle beraber. - Amin ! dedim. Duadan sonra cemaat kapya gelirken ben de ko konumaya baladm. O kaytan bykl gen kide bir omuzu hizasndan yere doru ve bana ters bakarak tkrk frla141 trdu. Hani apalarn hakaret anlamndaki davranla-3. Ben anlamazlktan geliyordum. Dierleri sakin, n-ne bakarak dinliyorlard. Nihayet o delikanl kabadayca sylenmeye bolad - Hkmet bizim kzlar okutacak da nidecek ? unin dorusunu disene, kzlar gtrp ngiliz'e Rus'a vereceksiniz! Ben de diklendim : - Bu hkmet bir piiini (') bile ngiliz'e Rus'a vermez. Sen verirsen o baka!... Gen, yumruklarn skp stme yrd. - Kim, ben ha ?! Ben de bir adm gerilemeden: - Sen ya!. Derken cemaat bizim aramza girdi. Ona Krte bir eyler sylyorlar, bana da: - Hanm kusura bakma. - Hatun, o delidir. - Anam sen okumu insansn, o cahal... nde ben, hepimiz camiden ktk, bir ka kii onu gtryor, geri kalanlara da ben, hkmetin kzlarn niin okutmak istediini anlatmaya urayorum. Bu ara rendim ki, "Enstit" dilimize yeni girmi ve buralarda hi itilmemi bir kelimedir. "Enstit'de okutmak" ne demek, "Enstit" ne olsa gerek? "ingiliz" demeye geliyorr zaar. Arabamza bir ka kyl alarak dneceiz. Elimi gsme basarak, - Allahasmarladk, dedim. nk elimi uzatsam zaten skmazlard, abdestleri bozulurdu. Zlfi Efendi, gayet memnun, onlar selamlad. Ayrlnca, - Bir ey beceremedik ama hi olmazsa "Enstit"(1) piik: Kedi. nn "ingiliz" manasna gelmediini anlattk, dedim. Kendisine bu bilgiyle beni ikaz ettii iin teekkr ederek cami olayn anlattm. Gzleri dehetten byyerek, - Mdr'anm, seni ldrebilirlerdi. En mteassp kym buras. Kendilerini eyh Sait'ten sayarlarm, ldrrlerdi vallahi! - Onlar afii, bana el vuramazlard. - Tala ldrrlerdi. - Camide ta yoktu ki. - Pabularyia vururlard.

Bu hi aklma gelmemiti. Ama ben gene de davranmda bir kahramanlk buluyordum. Memnundum. Gynk Suyu'ndaki geidi gstermek iin birinin su bana kadar gelmesini Zlfi Efendi rica etti. Bu, suyun ekilmi hali imi?,. Genileyip kollara ayrlm. Mavi berrak, dibi iri akll bir suydu. Dere iine girdik. Zlfi Efendi kyda kalan rehbere pek inanamad iin muavini de suya soktu. Derinlikleri le le kar 'kydan tepeye trmandk. Kadmatrak, Murat'a kadar uzayan bir plato stnde, ardndaki alak tepeye dayanm, plak, kalabalk bir ky. Okulu, hocas var. Ortasndan geen toprak yol, plato sonundaki Tekviran Ky'ne dayanyor. Kadmatrak muhtar bizi gleryzle karlad. Etrafmz ocuklar ald, kadnlar kat. -Biz asl hanmlarla konumak isteriz.

Muhtar, - Ayptr de, gelin, bunlar da kadndr, diye bard. Hanmlar gelirken hoca, ofr ve muavin uzaklatlar. Okulumuzu uzun uzun anlattk. Soru soranlar da oldu. - Kzmz ofsayd verirdik. - Biz sizden faz almazdk, nk okulunuz, hocanz - Ooo; hocamz erkektir, kzlar biraz tavlananda alyoruz. 143 - Ah yazk! Ne olur erkek olsa ? Hepsi evlad saylr. Sonuna kadar okutun. - Sen gel bu mektebe hoca ol, biz de kzlar gnderek, dedi, bir yal hanm. Bizi gleryzle uurladlar. Tekviran'a geldik. - be evden ibaret tepenin alt, sulak yeil bir vadi. Bir dereceli var. Baharda arslan kesilir, geit vermezmi. Evlerin nndeki zeminden yukar doru yaplm tandr banda ekmek piiriyor bir ka bac. Zaten kyn nfusu da o kadar. Muhtarn hanmn ardlar. Biraz o Trke biliyormu. Anlattk, konutuk. Onlarn da kzlar yokmu. ki msait yal kz gstererek dil dktk. - Onlar garip('), dediler. Bizim deil, biz karmazuk... Hi de ingeneye benzer taraflar yoktu. Ayrldk. Dnte Darbasan Ky'ne uradk. Az evli bir ky. lk uradmz hanm bizi Krte tersledi, dinlemedi bile, kapy yzmze arparak kapad. Damda bulgur eleyen bir ka hanmla Krte konuup anlamaya altk. Hayret, buralarn Krtesini zor anlyorduk. Dikkat ettim, bu Krte'de Arap kelimeleri ok, hem de Arap aksanyla konuuyorlar. Bylece eli bo, gnl krk dnyorduk. Kadmadrak retmeni yetiti arkamzdan. Merkeze gidecekmi. Bizi daha keseden, Gynk Suyu'nun dank olduu bir yerden geirdi. Zlfi Efendi bu arkadatan Murat'a kadarki geitleri rendi. Bingl o zaman apakcur Deresi'yle tepe arasna skm bir osenin kenarndaki kerpi evlerden ibaretti. 129 ev ve ahr. Altlarnda Ortaa dkkn olanlar iki katlyd. Sadece Vilayet, Vali Kona ve Halkevi beton('} garip : ingene. 144 dan, ats kiremitli ve ikier kat; bir de tek katl, kerpi ilkokulu var. retmenler slada olduu iin yoklar. Tepe pek gzel, Gynk Suyu'nun akt ovay tamamen gren kocaman bir dzlk. Tepenin banda derme atma beton bir hastane, br ucunda da askeri barakalar, Nfus kn 1400-1700'e kar, yazn ou kadn olmak zere 700-800' gemezmi. Hanmlar ok yabani, bizden bile kayorlar. nk kzlarn ingiliz'e, Rus'a v ermek iin kapacamz sanyorlar. Caddede biraz yrsek, memleketin irili ufakl btn erkek ocuklar peimizde. Evlerde hanmlarla konumak istiyorum, hangi mahalleye gitsem sokak kaplar kapanyor, aldmz zaman da erkek ocuklardan aldmz cevap: - Evde kimse yok, oluyor. ok zgn olarak Halkevi'ne dndm. Ethem Bey'i beni bekler bulunca ok sevindim. Kendisiyle Elaz Halkevi'nde dostum Mrvet lkiz tantrmt. Ailesiyle efe ahbaplmz devam edegelmiti. Burada Tapu Mdryd. Ona derdimi anlattm. Peygamber sknetiyle beni sakinietirdi ve teselli etti: - Byle balayan ilerde hayr vardr, merak etmeyin, diyerek yol gsterdi. - Birka eve ben sizi babalarla gndereyim, konuun. Birkana da-bizim hanm gtrsn. Azdan aza abuk yaylr. Buraya evre kylerden tanan ok aile vardr, ehre inenler oralara misafir olur, bu yoldan da haber alr. Bir gn buna harcadk merkezde. Kendi ihtiyar odacs ve valinin odacsyla evlerine gittik, ikisi de birer komuyu ard, konutuk. Tapu odacsnn pek ok ocuu vard. Hanm genti. 14-15 yandaki kz gitmekte idi. Vali odacs daha da ok aile toplamt. oda kzn gndermeye istekliydi,

145 Ethem Bey'in hanm ile evleri dolatk. Her kap alyordu bize. Bu bir gnlk baar bykt dorusu, buda Ethem Bey'in insanlara yardm ve cahillere yol gsterme gcne borluydum. Kendi kendime, Ethem Bey gibi soukkanllkla hacete karar verdim. Bundan sonra da her gideceim ky hakkndaki bilgiyi Ethem Bey'den almadan yola kman. Merkez kylerinden 150 haneli an Ky'ne gldeceksin. 150 hanenin 30 hanesi eyhti. Cuma gnleri hastane tepesinden baklnca, karncalar gibi o tepelere yol alan bir ok nsan grlyordu. Bazs koyunu, danay, gidii yedeinde eker, kimisinin eli tavuk, kaz, sepet veya srt heybelidir. Bunlar hep bilek adaklardr ki an' iki eyhlere akar. Zaten yolda birka kuzu, gidik, kaz srleri yaylyordu. Yollandk, dier kylere gre yol dzgn. Bizi yar yolda muhtar, ihtiyar heyeti ve retmen karlad. Evi badanal ve iki katt. Orackta halkla konutuk, anlattk uzun uzun., Hkmete dualar ettiler. Bir oklar sakall eyhti. En bykleri eyh Zlkf imi ama daha geenlerde 18-20 slarnda bir olu veremden lm, itikfta imi, onun in kimseyi kabul etmiyormu. O arada lacivert ngiliz gabardininden yaplm ksa pantolonlu, uzun orapl 12 yalarnda bir ocuk Krte, herkese; - Vermezsek zorla m alacak kzlar? dedi. Krte cevap verdim: - Hayr, zorla almayz. Kzlar okursa fayda size. Olann ve etrafndakieri hayretten gzleri alrken ocuk bard: - Bizden, bu da bizden! Krte konuuyor!.,. Hanmlardan bir ok iltifatlar... Gldm, Trke' devam ettim : - Hkmet imdi bizi ayanza kadar yollad, an146 anlatyoruz size. Ben okutacam kzlarnz, okulumda daha bir ok hanm hoca da var, 520'den fazla kz rencimiz var. Bizim grevimiz okutup retmek ve sonra size teslim etmektir. Her yaz da kynze getirir, mektep zaman yine gtrrz. Btn paray devlet der. Hanmlarla da konumak isteimi syledim. Bizi bir eve misafir ettiler. Oda hanmlarla doldu. Konutuk, anlattk, anlattk, Beer'le Hanm da konutu. Kylerini, okulu anlattlar. Kyl kadnlar bir yandan da "donsuz"muyuz diye mz de i amarlarmza kadar muayene ediyorlard. Kahvemizi sohbet ederek itik. Arkasndan da stnde kaz budu olan bulgur pilav ile pekmezli niasta tatls geldi. Yedik, teekkr ettik. Meer o evde dn varm o gn. Gece kalmamz iin srar ettiler. Merkezde ocuklarmz olduunu syleyerek, - Vereceiniz kzlar alp gideceiz, dedik, Mthi bir tartma balad hanmlar arasnda. Herkes, - Sen ver, diye birbirine atyordu. Uzun zaman sabrla dinledik. Sonu gelmeyecekti bu tartmann. Kavgaya dnerse hi alamazdk. Azaya, verilecek kzlar getirmesini syleyerek evden ktk. Arabamz kyn ta alt yannda, saa sola veda ederek arabaya doru inmeye baladk. Ne gleryzl bir ky... Genten bir adarn yanma yaklap antam tamak iin yksek sesle izin istedi. Yavaa da, - anta bahane, dinleyin, dedi. Mdr'anm, ekmeimi yediniz, suyumu itiniz, seni korumak bana bor. Size vermemek iin bu hafta herkes kzn evlendirdi. Verecekleri oban kzn babas burada yok. Yarn oraya almaya gelir, banza dert aar bu kz. eyh M'nin yanamas. Yannza birini de beraber atn. za arabaya bycek, tipik gzel bir kz getirdi. st ba prt prt ama gzel kz. za; 147 - Aha bir tane bulabildim. Kimsecii yok. Kaz obanl yapar fakir. Bakma iriliirve. On drt yandadr. Muavinin paltosunu omuzuna attm. Nfus kadn sordum. - Bilmem var mi ki, diye kza sordu, o da omuzunu silkti. za una buna sorarken yanma ayn gen antam yerme bahanesiye sokulup, - 20 yandadr, azay almadan gitme, bana dert aarlar, dikkat! deyip antay elime verdi. O esnada yanma gelen azay da alarak fiskos eden dier za ve eyhlerin arasna gittim. nce teekkr ettim, sonra, - ocuu kaydedene kadar bir za da bizimle gelsin, diye rica ettim. Epeyce ekimeden sonra ihtiyar bir azay yanmza kattlar. Hanmlar kz perken bir eyler fsldyorlard. Ben ofrn yanma oturdum. Dierleri erde. Zlfi Efendi'ye gencin fsldadklarn anlattm. Zlfi Efendi, - lk akla gelen bir ebeye muayene ettirmek. Siz ierde onlar ay filon ikram ederek oyalayn, ben ebeyi alp getireyim. stnden gece gemesin. Ne olur ne olmaz, insanolu i st emmi.;. Halkevine inince plan tatbik ettik. Ebe Hanm gelince azaya tanttk. Bir tuhaf oldu adam. Ebe hanm bitiik odaya gemeden azaya,

- Hele gelin, diyerek ierdeki odada kimse olmadn tesbit ettirip, buradan ayrlmayn, diye kap yanna etttm. Biz mz ieri girdik. Buna mecbur olduum iin zlyordum. Ebe Hanm bir de hemire artmt. Kz direniyor, muayeneye msaade etmiyordu. mz bir olduumuz halde baa kamyorduk. Nihayet muayenesi oldu. Ebe Hanm, - Kz olmak ne kelime, dourmu bile!,., dedi, 148 Zaptn hazrlad. Kz azaya teslim ederken, - Yazk olsun o eyler kyne. Bir kimsesiz kzn namusunu otuz eyh koruyamadktan sonra onlarn eyhlikleri nerede kald! za, - Sus hatun, arplrsn, beddua ederler! - Benim Allahm o trl eyhlerin bedduasyla beni arpmaz. Yazklar olsun onlara!.., *** Yolculuumuz, Solhan Kazas'na. ki gnde ulaacamz sylyorlar. Zlfi Efendi bir gnde varacamz sanyor. Onun iin afak skmeden yollara dtk. Epey azk almtk yanmza. Battaniyemiz, bir ka eski nlmz vard. Gn doarken, Solhan Dalar'nn eteklerine trmanyorduk. Dereler, tepeler uurumlu ini klar, amurlarm tala doldurduumuz yollar, inip Allah'a emanet ettiimiz Zlfi Efendi, pei sra getiimiz korkuluksuz tahta kprler, parldayan pnarlar, aydnlk dereler, dereler... Asrlk koca mee ormanlar. Kiminin altnda hal gibi serilmi krmz, turuncu, sar meyveleri, ahlat armutlar... Yaylalarnda IH mor koyun srleri, kocaman oban '-..peklerinin koruyuculuunda yaylyor. Kyler ukur, sulak vadilere kurulmu. Sar benizli, i karnl, amur elbiseler inde arabadan korkup kaan yavrucaklar, danalar, inekler, mandalar... Bu sulak ukurda, hayvanlar doyuran bu bol otlakta sebze bostanlar kimblilir ne bereketli olurdu. Halk hyardan baka ekmeyi bilmiyor herhalde. Br de fasulya, biber. Hanmlar yalnayak, paalar alvar, krmal etekleri ir iinde. Tarak grmemi saplarn stnde bir pat rt. Kir, kir, .kir iindeler. Yaaylar adeta ilk a insanlar gibi. 149 Keiler obanlarla kra tepelerde; bilmem ne bulup n yerler bu kuru toprakta... Hayvanlar bile vahi. Batanda mandalarn yan gelip gevi getirdii bir dzlkten geiyoruz. Ayaktaki mandadan biri kulaklarn dikerek bizi izlemeye balad, Sonra boynunu uzatp arabann stne doru gvdesinden umulmayan bir hzla hcuma kalkt. Zlfi Efendi hzland. Biz baryor. kafamz saa - sola, tavana arpyor, her tarafa yklyor, tutunmaya urayorduk. Arabann iindeki btn eyalar hareketteydi. Manda yorulma bilmeden hzn artrdka Zlfi Efendi de sesini oaltarak bize baryordu: - Sk tutunun, bir yeriniz krkmasn! Yol ok bozuktu. O arada muavin arabann tavan direine tutunarak bir battaniyeyi hayvana doru savurdu. Manda duraklad, burun delikleri mthi alp kapanyordu. Muavin, ucu amurda srklenen battaniyeyi ieri alrken, - Devam ustam, devam. Bunun hz kesildi gayri, hal kalmad hayvanda. Ayn hzla epeyce gittik. Artk manda yavalad iyice, kulaklarn da indirdi. Tepeyi dnp bir gze banda durduk. Zlfi Efendi'nin alnndan terler akyordu, hepimiz toz - toprak indeydik. Biz ykanrken onlar da arabayla uratlar, bir tekerlei kardlar. Birinin lastii patlam, birinin de jant yamulmu. Yedeklerle deitirdiler. Sonunda yollandk. Gne inmeden kazaya kavutuk. Kaymakamlkla lkokul, badanal. Jandarma Kumandanl'nn kerpi binas ile srtlarn tepeye dayam duvarl kerpi evler meydann etrafna yaylmlar. Kaymakam yok. Tahrirat Ktibi veklet ediyor. Bir ka ev dolatk, ocuklardan baka kimsecikler yok. Ziyarete devam iin meydandan geerken bir ok kadnn 150 Hkmet arkasndaki tepeye trmandklarn grdk. Muavin koarak geldi: - Diha kadnlar Kumlutepe'ye kayorlar! Davar dnerken ister istemez dnerler, dedi. Biz de iki kzmla pelerine dtk. Epeyce trmandk. kadar da yorgunduk ki... nce kaybettik onlar. Tepeyi anca baktk, hepsi duraklam, davarn geldii tarafa bakyorlar. Bazs davara kar gitme, bazs da teki tepeye kama arzusunda. Dalma oluyor, davara doru gidenleri ounlukta. Daa ynelenlerden ayrlp teki gruba koanlar biz de tepede oturup seyretmeye baladk. Oturduumuzu grnce durdular, zaten davar da yaklamt. Yanlarna indik. Yar Krte yar Trke biraz anlattm. ocuklardan Beser konuurken davar da yetiti, herhes hayvann bulup nne kyor, ellerindeki bakralara kovalara sayorlard.

Biz de plan hazrladk. Eer grup toplu giderse ben konuacam, gruplara ayrlrsa birinci gruba Beser, ikinci gruba Hanm katlacak. nc gruba da ben katlp yol boyunca okulumuzu anlatacaz. Geriye, bu plan ta dndk. Hkmet Meydan'nda buluacaktk. Baktm, Beser meydanda yok. Telalandm. Biraz sonra elleri - kollar dolu, bir evin yanndan kageldi. Meer en misafirperver gruba dm. Ayranlar ikram etmiler, cepleri meye yemileri, elleri yabani ahlat armudu doluydu. Gece indi. * ** Kaymakam vekili: - Bu evlere gitmek faydasz. nk btn kadnlar a piirmede. Yemekten sonra erkekler kahveye gelir, - Efendi ile ben konuurum orada. Sizi de kz olan evlere gnderelim, onlara gidin. Bu dnceyi beendik. Karnmz doyurup evlere Gece uradmz her ev, kzn gelin etmiti, 12 yandakiler hep evlendirilmiti bize vermemek iin. Yalnz bir evin 13-14 yandaki kz okula gelmek in direniyor, annesi sessiz, boynunu bkyordu, Anlalan evde kzn sz geiyordu. Ondan sonraki ev ziyaretlerimize Teti de katld. Hem de Trke'yi, anlaacak kadar biliyordu. Trke'yi jandarma kumandannn hanm yannda alrken renmi. Bir ka ev daha dolatk. Bize, yaylada adrda oturanlarn kzlar olduunu sylediler. Ertesi gn gitmeye karar verdik. Zlfi Efendi, Kaymakam ve jandarma kumandan vekilleri de bizi bekliyorlard. Duyduklarmz anlattk. Jandarma Kumandan Vekili, yayladaki adrlarda ingenelerin oturduunu syledi. - Teti'nin hrszlk vak'alar vard. Herkes almaya korkmutu. Yoksa oktan evlendirirlerdi. Ama yarn karakolda bakalm neler alm, dedi. Sabah erkenden Teti geldi, hazrlanmt bile. Sabaha kadar uyuyamam, ykanm, amarn da ykam yle giymiti. Bunlar dinlerken hepimiz zlyor ama bir ey sylemiyorduk. Bir jandarma beni karakola ard. Gittim. Kumandan, defteri aarak gsterdi: Giden kumandann evinde alrken karakolun keser, testeresi kaybolmu. Karakola getirmiler. Evvela sorulara cevap vermemi, tokat yeyince, - Ne vuruyorsuz be? Ben evime raf yapam, pencereye cam koyam, tahta cakam iin aidiydim. Daha da iim bitmedi ki, bu herif geldi. Yoksam getirecektim kesernen testereyi. iviyle tahtalar akmm, getiremem. Zat tahtalarn biri burann. Onun iin de gelir karakolu temizlerim, gndelik pereye sayarsz, demi. 152 Bunu renince Tetiyi almaya karar verdim. Oradakiler de byle dnyorlard. -Siz mektepsiniz, terbiye edersiniz, diyorlard. Teti'yi ardk. Jandarma kumandan vekili ile beraber epeyce konutuk, nasihat ettik, sz aldk. Bylece yola ktk. Dn etin geiyordu. Yine amurlu yerlerle bouuyorduk. stelik yamur da iselemeye balaynca kylerde duruumuza karyd Zlfi Efendi. - Yollarda kalrz, skemeyiz, diyordu. Bir srt trmanmak istiyorduk, ama st slanan toprak yoldan tekerler kayyordu. Hepimiz inip arabaya arkadan dayandk, ama stteki amur bizi de kaydryordu. Arka tekerlere ta dayadlar. Hepimiz, iki taraftaki ormandan kuru toprak getirdik. Zlfi Efendi'nin n tekerler hizasna koyduu kk talarn stne serdik. Arabann arkasndan itince, o ancak serdiimiz toprak boyu kyordu. Arka tekerler tala destekleniyor, biz ormana kuru topraa gittiimizde ofr de arkada kalan ufak talar ne geiriyor, getirdiimiz topra seriyordu. Be - on dakikada kacamz yokuu tam birbuuk saatte zor kabildik. Teti bizden daha byk bir evkle alyordu. Uradmz kylerde o da konutu. Altndaki giyimini gsteriyor, stndeki nl giydirdiimizi, arkadalarnn giyimini gstererek anlatyordu. Yolculukta kendini hepimize sevdirdi. 153 Ge zaman Bingl'e'dndk. Bir renci bulmutuk kr.. * ** O sene okulda ne kaybolsa, aratrmalardan sonra Teti'nin omuzuna kolumu dosta atarak sktryor veya teti di sorguya ekiyordum. Hrszlk olaylarnda ok endieleniyordu. Olayn ardndan mutlaka kaybolan bu-alman eyann yerini gsteriyordu. Bu kabiliyetine ayordum.

- Ne yapam, hrszlk olanda bana yle bir bakyorsunuz ki dargn dargn... Ertesi sene ikinci snfta iken kzmz okulun "Emniyet Amiri" yaptk. Teti: "Emniyet Amiri" Bir gn, - Nasl buluyorsun bunlar? dedim. Her sabah, - Ablalar, ceplerinize bir ey brakmayn, diye fr dnyordu soyunma yerinde. O iki sene emniyet ileri gzel gitti, O nc snf son aylarnda ken, bir akam kursiyeri hanmn palto cebinde unuttuu antasndan 50 lira kaybolmutu. Arama, tarama, emniyet amiri vz gelmiti. 4 gndr ortaya kmamt. Teti endieliydi gene. Onu arp iki gn stste sktrdm, ikinci gnn akam odama yatmaya kmtm ki Teti kapm at. Mthi suratlyd. Heyecanla sordum : - Buldun mu Teti? Dargn dargn yzme bakt. Ayayle halmn ucunu iterek, - Diha orada, ded. Ben eilip alrken o, - Mektebi bitiriyorum, kendime br ipek entari alam demitim, dedi ve hzla kapm ekip gitti. Benim yatak odam kimin aklna gelirdi? Teti'yi o yl kyne bir ipek entari ile gnderdim. * ** Etem Beyle u "kzlarn ngiliz'e - Rus'a verilmesi" problemini enine boyuna konutuk. Sonunda bu propaganday kknden silmek iin, merkezden ve ilce merkezlerinden, okulu olsa da, byle ya bym kzlardan gelenleri gtrmeye, tatilde evlerine iade etmeye, propaganday byle rtmeye karar verdik. Bu kararla Teti'yi emanet edip Gen yolculuuna ktk. Programmz hi de yolunda gitmedi. Ovay zor getik. nk Gynk Suyu bir ok kollara ayrlarak akyordu Murat kysna kadar. akllar ve otlar arasnda tekerlek izi arayarak, hendekteki sular lerek gemek iin bir hayli zaman kaybettikten sonra Garip Ky'ne ulaabildik. Yukar Mahalle'de bizi askerden yeni dnm iki gen karlad. Evleri beraber dolatk. Onlar da kzlarn okumaya gnderilmesini istiyorlard. - Volga ana, biz askere gidende okuma - yazma rgenirik, dnya grrk. Askerden dnende canmz istemez ki bu kzlarla evlenek. Bu kyde ne griler ki rgeneler Hepi eek, 155 - Biz de eskere gidende rgendik her eyi. nsan dnya gri, gz acili. kisinin de kz kardei vard. - Kimse vermese de biz veririz, diyorlard. Evlerine gittiimizde bizim alacamz ada kz kardeleri olduunu grdk; fakat anneler vermemekte direniyorlard, i iki evde de tartmaya, kavgaya kadar gitti. Kadnlar bana Krte anlatmaya alyorlard: - Bunlar kzlar beenmiyorlar asker dn. Hepsi pelerine birer ehir kanc takp geliyorlar. Onlar da ky ilerinden birine yaramaz, sonra da oullarmz kandrp pelerine takp ehre g eder, baba ocan sndrrler... Kzlarn okutmakla bunu nleyeceklerini anlatacaz diye imanmz gevredi. Genlere, - Siz annelerinizi ikna edin. Biz yarn geerken kardelerinizi de alp gideceiz, dedik. Murat stnde, bu sahille Gen arasnda ileyen gemi bu yana yanam bizi bekliyormu. Makina ile sahile gittik. Ne grelim, Nuh'un Gemisi'nden beter bir acayip nesne su stnde duruyor. nce ykler, denkler, burunda dmen demesinin altna yld. Arkasndan atlar, katrlar, eek, kz, onlardan sonra kk davar ve insanlar. Grlt patrd ile gemi itildi Hep. Karya getik, le epeyce ierde, nk baharda Murat ykselir, buralar hep su altnda kalrm. Belediye memuru Mehmet Bey'in iki kz vard, ikisini de verecekti. Gen Hkmet doktoru gittii yerlerde hep okulun iyiliklerini anlatyormu. Zaten Etem Bey de telefon etmi, anlatm. Kaymakam vekiimi. Otel yokmu, bu gece Mehmet Bey'in evinde kalacakmz. Bu gn hemen Vaiir'e hareket edeceimizi, bu gece 156 orada kalacamz, onun iin bize hayvan bulmasn rica ettim, Vali'nin tavsiyesini de syleyerek. Kaymakamla gittik. Ho - beten sonra Mehmet Bey hayvan bulmak zere gnderildi. aylarmz ierken sohbet ettik. Doktor burann eskisi, her eyi. Kendisine okulumuzu tantmasndan dolay teekkr ettim. -Ne yazk ki ngiliz - Rus rivayeti ile baa kamadk, halk arasnda yaygn bir halde, dedi. Btn kazann dertlerini anlata anlata bitiremedi. Onun derdi bilhassa, kn ilaszlktan lenler... -. Ebesi yok, shhiye memuru yok. Eitmen birey bilmiyor. Anlaacak insan yok. Kn ayda bir ancak abone

olduumuz gazeteleri alrz. Kn "acele" sipari ila ancak baharda elimize ya gelir ya gelmez. Gelse de i ipten gemi, hastamz gz gre gmtr. Doktor ok dertliydi. Ama haklyd da... 1BO Katrlarmz geldi. Katrcmz bo'ydu, "brahimsn klm ekli. Ben bo'ya on iki yatan fazla veremiyordum. Kzl sal, illi yzl, hatlar ince, bar ak gmleinin ardnda gs kemikleri saylacak kadar zayft. Paas dizlerinin stne km yrtk bir alvar, ayaklar yaln. Ben bu ocuun bizi gtremeyeceini syledim. - Gtrr, alktr, ya da 14-15 var, grne bakmayn, dediler. Bana gzucuyla dargn bakyordu. Kk bulduu-tc kzm olacakt. Yolda gnln alrm elbet.-. - Bu ocuk neye binecek? - O, akama kadar davar peinde koar, almdr, katra binmez, ardnzdan koacak... zldm buna. Katrlardan en kuvvetlisini setim. [nk bo'yu terkime almay kafama koymutum. 157 Hayvanlar palanlyd. Hayvanlarn boynundan sarsna kadar uzanan geni, "ktktan bir yatak gibiydi palan. Hayvanlarn srt, binince bacaklarmzdan biri douda biri batda imi gibi rahatsz edecek kadar akt. Mehmet Bey'in hanm yanma yaklaarak, - Yorulunca bacaklarn hayvann boynunun ki tarafna uzat, diye palann n ksmn gsterdi. evrem izdekiler, - Palan rahattr, semerden, eerden balem rahattr, diyorlard. Saat 17.00 sralarnda hareket ettik. Son evleri de geince omuzunda testi, 15 yalarnda bir gen kza rastladk. Sar salar stnde solmu bir yemenisi vard. "Gzleri yeil, yz gne yanyd, rice bir burun altnda kk bir az vard. Durdu, bizi bekledi. Benim yolumu kesip dizimi pt : - Ben de senin mektebe gelmeyi isterim. Ne olur ki beni de gtr. - Ay ne iyi!... Annen-baban izin verirse elbet gtrrm. smin ne? - Benim ismim "Derdi". Anam, babam beni okutmadlar. Kymzde mektep yoktu. Buraya gende "Artk bydn, mektep olmaz" dediler. Yanmdaki kzlar gsterdi, - Bu kzlar senin mi? kisi de hayvanlarn dndrmlerdi, ikisi de okulu anlattlar birbirinin szn keserek. Ben de arada sze karyordum. - imdi Vaiir'e gidiyoruz. Sen de annene - babana syle. Dnte seni alalm. Mektebe gtrelim Mehmet Bey'in kzlaryla. - Olur.. Bizim ev diha u, dye tepede bir kulbe gsterdi. Ya izin vermezlerse bu Kellim de? - Biz konuuruz, -onlar raz ederiz, sen korkma Byle ehir dna nereye gidiyorsun Derdi? - Diha uras eme, dedi. 158 Veda ettik, ayldk. yle sevinmitik ki. Tam aradmz ocuktu ite. Epeyce yol alp dzle indik. bo'ya, - Gel terkime bin, dedim. Kalarn att: - Ben erkeim, yorulmam, karlar yorulur, dedi. bo hn alyordu galiba. Kar tepelerde imek akyor, kara bulutlar bize doru geliyordu. Biz de yamura tutulmamak iin acele ediyorduk. bo: - u keseden gidek, tez varrz, dedi. Saptk. Hava kararyor, biz etraf brtleni! bir yoldan gidiyoruz. Makinadan ceplerime leblebi doldurmutum, hem ocuklara hem bo'ya verdim. Hava karardka bo'nun tela artt. Buralarda ok ay varm. Ay olaylar anlatmaya balad: Kuvvetli erkeklerle greirler, zayflara vururlarm. Biroklarn bir vuruta ldrmler. ocuklara tkrrlermi. Tkrktende ok kt kokarm. Kadnlar karr, inlerine gtrrlermi. yilik edene iyilik ederlermi. Yamur damlalar balad seyrekten. stmze doru kara bir bulut geliyordu. bo, "Cemo" trksn sylyordu bara bara. kide bir bana ve kzlara da : - Hanm, sen de syle ki ay korka, gelmeye Di hadi kzlar, siz de okuyun ki ok ses duyanda ay korka. Hepimiz bu trky yeni duyuyorduk ama "Hay Cemo vay Cemo" diye sylemeye urayorduk. Yamur o kadar hzland ki... Srtmzdan szlp palana, ayakkablarmza doluyordu. bo'ya: - Hey, bana bak lo, sen u terkime bin, yoksa bu yamurda ay seni kaparsa kurtaramayz. biz katrlarla kaarz . ay bize yetiemez, diye bardm. Benim arkamdaki heybeyi Beser'in palanna koyduk. 15 9 bo terkime bindi srlsklam, titriyordu da. Beser'deki yem torbasn aldm. - bo, bunu arkana as ki meyesn diye verdim. Sessizce alp boynundan geirdi.

Artk rahatlamtk. Yamur iimize ilemi, kuru bir eyimiz kalmamt. Bir taraftan da "Cerrto" trksn sylemeye devam ediyorduk. Biz de renmitik artk. Ama bu Cemo erkek mi, kz m anlayamyordum. Hem, "Cemo gider askere Yzbadan tezkere" diyorduk. Hem de, "Cemo atcnn kz Yanaklar krmz"... Bellediklerimizi sylyorduk. Biz ara sra okul trklerimizi sylyorduk ama bo hemen "Cemo"ya balyordu; anlalan baka bir ey bilmiyordu. Kardaki ormanlk tepenin eteklerine kavutuk; imek akyor, yamur devam ediyordu. . Bir imek nda bo bard : - Tepede ekya var. Vallaha silahini parlarken grmm! Susun hele!. Yamur altnda durup gzlerimizi drt aarak tepeyi aradk korkuyla. Birden bir polis dd yankland tepeden tepelere, bo yerinden sramt. - Dimedim, hanm dimedim, ekya sard aha evremizi!. - bocuum, korkma. ocuklar korkmayn, bu polis dd. ddk daha ald, arkasndan imek... Tepede iki jandarma silueti grdm. im rahatlayarak bardm : -Kimsinizzzzzz !... bo bir kar srad: 160 - Ne edisin? diye beni yumruklarken tepeden cevaplandk : - Ben jandarma eri Hasan! Baka ses : - Jandarma eri Mustafa! Sordular: - Siz mektep Mdr m? - Evet.. kiiyiz, bir de katrc ocuk! - Doru gelin, dikine! Sevinerek ku gibi ktk tepeye. Ibo yolda inmek istedi, brakmadm. Yanlarna ktmzda jandarmalar, - Sizi saatlerdir burada bekliyoruz. - Biz sizin "Cemo" trknz iitiyoruz ama, o kadar baryorsunuz ki bizim dd bile duymuyorsunuz. - Gen'ten de, Bingl'den de telefon edip dururlar. Terkimde szlen bo'ya: - Vay beyim vay! Bulmu rahat yolculuu, sizi keseden getireceine uzun yoldan getirmi, Meer ilk yolumuz kese imi... Tepeden itibaren jandarmalarla yarm saat daha gittik. 21.30'da Vaiir'e karanlkta girdik. Krmz korlu bir tandrn nnden geip kk, toprak, souk bir odaya girdik. Tir titriyorduk. Tandrn yannda oturalm diye andrmaya rica ettik. Oraya gittiimizde korlar hep ekilmiti ama gene kzgnd tandr. Etrafna oturup bir sa bir sol tarafmz kurutmaya uratk. Etrafmz kalabalklat ama biz hl titriyorduk. ocuklar snmalar iin, paltomu da kurusun diye orada brakp ieri girdim. Jandarma ve avularyle beraber 20 kiiydik. Hep erkek. Ho - beten sonra sordum : - Hanmlar yok mu? - aalar uyutur, onlarla sabahtan konuursuz gayr, dediler. Titremekten konusamyordum. avu: - Tandr korlarn buraya getirin demitim. Hasan 161 ko, tandr yakan evden kor tenekesini alp gel! diye emir verdi. Jandarma bo dnd : - ay kaynatyorlar, dedi. - yleyse ko karakoldan kaputlar getir, ocuklarn arkasna birer tane ver! Ben okulumuzu anlatyordum. Uzun uzadya. Hepsi Trke biliyordu. Dinlediler, dinlediler, sonra ngiliz-Rus meselesini atlar. Bekliyordum bu soruyu zaten. Bunun imknsz olduunu sylerken baka biri, - Ankara ve Elaziz'deki adamlara nikhsz vereceklermi! Yanmdaki rencileri de ahit gstererek bunun imknsz olduunu anlattm. Birisi, -- Hkmet Krt dln bozmak iin bunlar gtryormu! - Hkmetin imdiye kadar kimseyi evlendirdiini hi iittiniz mi? Almanlarla, Rumlarla, Ermenilerle evlenen erkeklerimiz ok. Hi bunlara hkmetin kart oldu mu? Bir ka, - Doru, dediler. - Evlenme ilerine karmaz. O annelerin, babalarn bilecei hususi aile iidir. - Hkmet, kzlarnz kimlerin okuttuunu grn dye beni gnderdi. Elaziz'deki okulumuzda "daha benim gibi on alt hanm hoca var. Doktoru ile. as, isiyle koskoca bir okul kzlarnz iin alm, btn parasn devlet der, tantmak iin ayanza kadar da bizi gnderir, siz hl kzlarnz vermeye nazlanrsnz.. ehirliler de yalvarrlar kzlarn alalm diye.

Pos bykl bir zat, - Biz halmzdan honudum, Hkmat bizim kzlar okutup da nidecek? diye sordu. 162 - Size bilgili, marifetli hanmlar yetitirecek, her eyi bilen, ocuklarn iyi byten, hastalarla bakmasn bilen, evdekilerin giyeceklerini diken bir hanm. - Bundan hkmata ne fayda? - ook... Nfus oalmas, iyi alp iyi kazannca vergi de oalr. imdiki gibi, bir hastalk gelince pr pr lp topraa dmeme.. Stmadan kurtulma ve iyi yaama... - Sen iyi yaamm kt yaamm hkmata ne? - Her ev de hkmetin, devletin bir ocuudur. Aile olmazsa millet olur mu? Millet olmazsa hkmet olur mu? yle ise hkmetler millete, millet ailelere, aileler insanlara dayanr. nsanlar bilgili olan devletler de zengin ve rahat yaarlar. te devlet baba da her ev kuracak ocuu kz erkek okutup bilgili, marifetli yapmak ister ki, ilerde iyi ev kurup iyi yaasnlar diye. Dnya makina ile ift srp harman yapyor; bire yz alyor, biz daha kara sabanla bire on alyoruz. Derken aylar geldi kr. Ama ben iimden kzdm iin snmtm. ay dalrken devam ettim : - Herkesin inei 20 - 25 kilo st verirken siz gnde 5 kilo alabiliyor musunuz? - Uy anam ne inektir bu! - Essah m? ocuklar ieri arttk, ben ekledim: - Hollanda diye bir memleket var. Da gibi inekleri. Ona gre de besliyorlar hayvanlar tabii. Bu da bilgi ile olur. - He canm, besleyince ne olmaz ki! Bizim kzlara: - ocuklar mektebinizi anlatsanza aalara, dedim. Onlar anlatrken biz de ay itik. Dikkatle dinlediler Kylerini, analarn, babalarn sordular. Kirmanca, zazaca soruyorlar; Hanm Krmanca'y, Beser Zazaca'yayn dille; cevaplyorlard. 16 3 Btn pheleri bu tipik kyde anladm. ehir ocuklar m, ky ocuklar m diye hep bunu merak ediyorlard. - Elaz'a gelen olursa mektebime gelin, sizi gezdireyim, bir kahvemi de iersiniz, dedim. - Eee, hanm, bizim kyde kz yohtur, hkmat zorla alr m ki? Pos bykl cevap verdi; - Bir taraftan Rus, bir taraftan ngiliz ba kaldrmtr. Hkmat zorla kz almaya kalkarsa burada isyan kar diye dnmez mi? Tepem iyice att ama sakin grnyordum. - 8 sene evvel syan zamannda bile Tunceli'den jandarma ile zorla kz toplayp okula getirdi hkmet. Bir tanesi bile gk diyemedi. - Eee, Tunceli ayr. - eyh Salt sizin brolardan gemedi mi? O kanunu buralara tatbik edemez mi? nk bizi ayanza kadar gnderdi. Biz de size anlattk. Bakn, okuyan kzlarmz da gsteriyoruz, konuuyorsunuz onlarla da. Bundan sonra zor yaparsa hkmetin gnah yok artk. Hem, hkmet ok kuvvetlidir. Byk harpte bile ngiliz'in kale gibi koca zrhllar anakkale'yi skp girebildiler mi ieri? Ruslar da buralara kadar girebildi Van'dan ama Murat'tan tesini skemediler. O zaman askerimiz de dankt, kimini Arabistan llerinde, kimini Alman hudutlarnda, kimini anakkale'de ehit vermitik. kr imdi askerimiz bol, iyi talim terbiye grdler. Atatrk gibi bir kumandan onlar hazrlad. nn gibi bir kumandan da bamzda... Artk isyan misyon be para etmez aa-!ar. eyh Sait isyannn sonu ne oldu? avu da comutu. syanda Nazimiye'den Karlova dalarn nasl atklarn anlatt durdu. ki ihtiyar da Rus igalindeki kahramanlklar anlattlar. Gece yars daldk. O kk odada hem bo, hem iki kzmla ben yatacaktk. Bize pide gibi ince, ksa boy164 !u yatak, tane pis yorgan; bo'ya iki ul getirdiler. Biz odann ba tarafna yataklar yanyana serdik, Ibo da kap yanna ullarn atp arasnda kayboluverdi. Biz yemek mit ederken vermemilerdi. Sesimizi karmadk. ay [erken bunu dndm ama atei bile gstermek istemeyenlerden ne istenirdi ki. htiyatsz kmtk yola. Gee Genc'e dneceimizi ummutuk. ocuklara cebimdeki leblebileri verdim, yataklarna oturup yediler. Tayyrlerimizin nn arkaya getirerek tersine giydik. Pis yorganlar belimize kadar ekip uyuduk. * ** Kalktmzda gne ykselmiti. Elbiselerimiz stnde bitler yryordu. Ellerimizle yere silkeledik. Ortalkta kimsecikler yoktu. Evlerin hepsi kapalyd. Akamki jandarmalara, - Hanmlarla konuacam, dedim, gldler: - afak skerken hanml - erkekli tarlalara gittiler, sizden katlar.

ok zldm. Katrlarmza bindik, palanlar hl kurumamst. Jandarmalar bizi gece karIatmz tepeye kadar geirip yolu tarif ettiler. Sabahn gnei yeiller stnde parlyor, ovaya serpili kyler peri lkesi gibi ldyor, her eyi sanki yaklatryordu. Biz bu kylere de urayacaktk. Ah karnmz tok olsa!... - bo evladm, sana ekmek verdiler mi? - Yoh, ben katrlarn arpasndan bir avu yedim, boncuk saklamm, verem mi ? Birbirimize bakp, - istemez, dedik. Orman... Aa inerken bo etraftan bir eyler toplad elinde rmeye yz tutmu bir ka mee palamutunu nce bana uzatp: - Ye hele, acs kalmamtr gayrik. 165 Kzlar: - Biz k boyu hep topraa gmeriz, kar altnda acs gider, sonra kzde piiririz, mdr'amm, ho olur, diye aldlar bo'dan. O, kzlarn karnn doyurduundan gururlu, bana, - Hele bi tecrbe et ki gresin ne ho oli... - stemiyorum. Kzlar bir iki trk tutturdular. Benim alktan mideme bireyler oluyordu. Dn saat onbirden beri iki ay ve sudan baka bir ey gitmedi ki. yi ki leblebiyi ocuklara saklamm, yoksa dayanamazlard. Bir kye urayp dil dktk, - Kzmz yok ki verek, dediler. Gm lira uzatp ekmek veya baka yiyecek stedim. - Yok, biz de aha sincik hamuru mayaya koymuuz, diye vermediler. teki ky daha bykt, belki orada bir yiyecek buluruz diye srdk hayvanlar: Hayret, kaplar kapal! Koca kyde ses seda yok. aldmz kaplar da almyordu. Hayvanlar frsat bulduka otluyor, kzlar da yerde baz yeillikler bulup - Bu otluk, bu kuzu kula, yenir Mdr'anm, dye getiriyorlard. Onlar yesin diye almyordum. Doruca Genc'e gitmeyi kararlatrdk. Yine brtlen allar arasndan gidiyorduk. Bam aryordu alktan. Katr allar arasnda ot yerken ben de bir ka brtlenin krpe dallarn kopardm. Hi birinin stnde brtlen kalmamt. Kopardm dallan silkeleyip iniyor, posay atyordum. Mayho mayho houma gidiyor, midemin kaznmas duruyordu. Ara sra posalar da yutuyordum ki midem oyalansn. Bir ara baktm, bo ortalkta yok. Seslendik. al 166 arasnda bir hareket: ocuk bir kei yakalam, allar arasna yatm, keinin memesini emiyor. Bizi grnce hemen frlad. - bo, bunlarn oban nerede ki ,st sadralm parasyla, biz de ielim. - Vermezler, dedi. Diha otedevki aa altnda yatyor. Sen de keinin memesinden emersen olur. obana kap kaok vermezler, azn knlarlar. oban da bole ier. ocuklara sordum : - Siz yle ier misiniz? Hanm tereddt etti ama Beser kabul etmedi. Yrdk. Genc'e ikindi vakti girdik. Doktor kye hastaya gitmi. Kaymakam Vekili le Polis Mdr Gemiyi bekletiyorlarm. Mehmet Bey'in kzlarn alacaktm. ki hanml, ok ocuklu bir ktip daha kzn hazrlarken Derdi'nin evine gitmeye yollandm, - O evlendi bu gn, dediler. nanmadm. Gittim ki, dnk elbisenin stne bir pembe krep rtmler yzne. Beni grnce alamaya balad. Akam anasna-babasna anlatm. Benim gtreceimi syleyince babas kza dayak atp kahveye komu, kz vaktiyle isteyen renbere sabah afakla nikh edip dn tutmular. Anne beni terslerken cebimdeki iekli mendili Derd'ye hediye edince kolumdan tutup dar atmaktan vazgeti. aakalmtm. Gemi ge kalyor diye bir ay bile iemeden byk bir kalabalkla Murat kenarna indik. ocuklarn uurlamaya gelen analar, babalar, komr ve ocuklar. Bata, Kaymakam Vekili, Polis M-iki kzn birden veren gnn kahraman Mehmet H ve ben. Gemiye vedalar, emanet etmeler, dualarla bindik, krek grltleri iinde kar sahilde bizi maki167 nasyla bekleyen Zlfi Efendi'ye kavutuk. Kalabaln bir ksm da gemiti. Arabaya yerletik. Sonu gelmeyen tenbihler.. Zlfi Efendi'nin bizi susmayan kalabalktan ayrmasyla hzlanmas bir oldu. Gzler yal, mendiller

sallanyor... - Aman Zlf Efendi, krk saattir az. Hele midemde brtlen dallarndan baka br ey yok. Ekmeiniz var m? - Biz yedik Mdr'anm, Bu kyde arpa ekmei yerlermi, le vakti yaptrdm, o var. Hemen aalkta durdu. Biz mz kpren azlarmz ykadk. Sofraya ktmzde drt tavuk halamas, birok arpa ekmei! Servisi Zlfi Efendi yaparken, ben arpa ekmeini kemirmeye baladm. Aman ne tatl, ne lezzetli ekmek, slanan yerleri azmda dalyor, ktlktan kmasna tavuk hissemin kemiklerini dahi yemeye urayordum. Oh!... Babmn ars da durdu, mem de geti. Elindeki konserve tenekesinden dumanlar tterek geldi muavin : - Birer bardak scak ay iin de snn, diye aylar verdi. Hareket edince yolculuumuzu anlattm Zlfi Efendi'ye. - Vay insafszlar. Valir Ky Ermeniden dnmeymi. Krt dlnden onlara ne? diyince ben de atm. yleyse iyi olmu onlara ders vermem. *** Bingl'e dnmzde Vali Bey'e sonular anlattm. Etem Bey'le verdiimiz karar syledim. Vali Bey, - Merkezle ky arasnda hi bir fark yok yerliler bakmndan. Burdaki ilkokulda da ancak dardan gelen memur kzlar okur. Bir tek yerli halk kz yoktur. Kylerin merkezle ilgisi ok, hemen dalr her havadis. Kzlarn ngilizlere - Ruslara verilmediini hemen renirler. Ben de Gen'ten ve buradan kz veren babalan vazifeli olarak Elaz'a gnderirim, okulu gzleriyle grsnler, karar yerinde. Sonra ekledi: - imdi de sizi Yaka kylerine gndereceim, orada Msyan Ky'nde Dervi Aa ismindeki zat, Paa'nn srar zerine kzn vermeye sz verdi. ocuu aabeyiyle okula gnderdi de. Orada sz dinlenen adamdr. Ona gidip Paa'nn ve benim selam ve teekkrm sylersiniz, okulunuz hakknda da bilgi verirsiniz. Oralara atla gidilir, ata binebilir misiniz? - Evet efendim. - Etem Bey size yardm etsin, bilgi de versin. O buralar iyi tanr. Etem Bey Yaka kyleri hakknda geni bilgi verdi. Orada ayn dedikodu varm. stelik Can Ky olay da ok byk yank yapm etrafta. Akamst kzlarm yanma alp tek cadde stndeki bir ka dkkndan ibaret arya ktk. Kepenkliydi hepsi. Camii olan kahveler, bir tek Mecburiyet lokantas, bir de ufak tefek satan bir dkknd. Camlar o kadar kirliydi ki, ierisi zor grnyordu, iki de bakkal dkkm. Arapolu'nun Mecburiyet lokantas'na uradk, amanallah, ne pislik! Mthi br kir ve bulak kokusuna yemek kokusu karkm. Ocakta kpkrmz ya iinde kuru fasulya, etli patates, pilav buulanyor. stlerine ya lekeli kat serili masa... Servis tabaklarnn rengi bejlemi, duvarda musluklu bir teneke altnda pis o"r kirli su tenekesi. teki duvarda iki kocaman resim : Bir; krmz zemin stnde Atatrk'le nn, dieri Fevzi akmak ve Kzm Karabekir Paalar, engebeli duvara koca ivilerle aklm, sinek tersiyle seilmez halde. Sinek, sinek, sinek... Hele Arapolu? ok iman, yal, kara, tknefes, kalabalk bir adam. nl vaktiyle beyazm. Kulaklarna kadar, srtarak, 169 - Biyurunuz, ehlen ve sehlenfen, diye karlad bizi. - Merhabe efendim. Yemekleriniz bu kadar m? - Hee efendim. Burada bekr memurlar ne bulursa onu yemeye mecbur. Baka a da yok. Bingl'de kllhm(2) ben. - Biz et getirsek kzartr msnz? - Hay hay, bam stne. - Kasap nerede? - La vallah(3), imdi et bulunmaz. Sabbah namaz hayvanlar kesilir, kap kap herkes alr. Sonra dkkn kapanr. u bizim hizamzdaki son dkkn ama velkin kapanmtr kuluk olmadan. Teekkrle ktk. Bakkal dkkn nnde muambal, birbirinden ksa iki tezgh stnde, tahin ve pekmez helvalar, bulama, beyaz peynir ve tohum peyniri, tenekede zeytin. Ktl tahta raflarda trl aktar eyas, altlarnda bulgur, dme pirine, nohut mercimek, fasulya uvallar; bir ksede patates, soan yn; kaba leblebi, kuru zm, yer fst ve en ktsnden mgle zm sand, stlerine bin bir sinek uuarak serilmi. Beyaz peynirle helva aldk. Frn diye gsterdikleri kepenkleri kapal yere gidip kapsna vurduk. st ba, yz gz unlu, tra uzam, alvarl biri at. eri girdik. O da tezghn arkasna geti. - Drt ekmek verin, ne vereceiz? - 80 kuru.

Verdim, ekmecesine att. Biz ekmeimizi bekliyoruz, o da sakin ite merakla bizi seyrediyordu. "Herhalde merak bitene kadar bizi inceledikten sonra getirecek" diye dnyordum ama adamn kmldad yoktu. - Hadi ekmeklerimizi ver aam, dedim. Ekmeki hayretle: (') Ehlea ve sehlen : Ho geldiniz safalar getirdiniz (Arapa) (2) kllhm: Hepsi. (Arapa). O la vallah : Vallahi (Arapa). -o le hi olurr? Bu sefer biz akn : - Ne olacak ya? Baka yerden mi getireceksin? - Yoh bay hanm, yon. Kim ki pere verdi, ka ekmek istedise bu ahamdan o kaa hamur tutacam, afakla piirecem, devresi gn kuluk vakti gel, al somunlar. ok zlmtm, ne yedirecektim ocuklara? Zlfi Efendi'yi kahveden arttk, anlattk. - Ben arattraym, dedi. Biraz sonra muavin, evlerden toplad bir kucak tandr ekmei getirdi. Hepsi 20 kurumu. "BU KARI OKUMA BLYOR, YAZI YAZIYORMU." Yeni rencileri eskilere, hepsini de Zlfi Efendi'ye emanet ettim, yemekleri hakknda talimat verdim. Srt antama bir ka peynirli durum koydum. Manasl, Leyla adl atyla kapya gelmiti. Leyla'ya elimden tandr ekmei, ay ekeri yedirdim. stne atlayp ocuklarmn iyi dilekleri arasnda yollandk dalara, talara. Fundalklardan nice sonra ormanlara girdik. Yolumuz hep ini - kt. Atlarn inilerde arka ayaklarnn kvrl bana zorluk ektiklerini dndrr. Onun iin inilerde Leyla'dan iniyor, dizginini omuzumda yedee alyor, yle iniyordum; sonraki dere bykse bu tarafta binip yoku kyordum. Bundan sonraki yolculuklarmda her ini banda Leyla duruyor, dalgn da olsam ben ikaz ediyordu. Aalklar arasndan kan sarp ky yolundan Gldar'a girdik. Tepedeki, ilk ev muhtarnd. Muhtarn iki hanm vard. Genci pek az Trke bi-oyordu. Sordum : - Muhtar nerede? 171 - Muhtar herre buslam. - Trke bilen var m bu kyde? - Ez zani, dedi. Biz onun kt Trkeci, benim yarm yamalak Krtem, bir ksm da iaretle pekala anlayorduk. Hanmlarla konumak isteimi syledim. Teras nne kotu, avaz avaz Krte bard: - Hey kyller, gelin, bize bir eherli kan gelmi, sizinle konuacak! Yanmza dnd, bana : - Sen nesin? - Ben hocaym, ocuklara okuma yazma retirim. "Uyy!..." diye ellerini dizlerine vurarak: - Uy sen okuma - yazma biliysin? - Evet.. Hee... Balkonun kenarna kotu, Kirmanca, - Hey kzlar, karlar, bu gelen kar okuma bili, yaz yaziymi! Tekrar geldi, nme me'ldi: - Okuttuun ocuklardan para alysn? - Hayr, biz hkmetin memuruyuz, aylk alrz. Maa verir hkmet bize. "Uy!!.." diye dizlerine vurup kotu kenara: - Hey ahali koun, bu eherli kar hkmetten maa ahym, Koun, koun!... Birka ayak sesi... Terasa dayal odun merdivenden bir ka gen kz, azlarn yemenileriyle rterek gelip akn akn bana bakarlarken selamlayarak: - Ho geldiniz, dedim. Hanm tercme etti: - Keyfe te hoa kza (*) ? nce afalladlar, sonra gen hanmla glmeye baladlar, cevaplad ev hanm : {') herre bustan: Bostana gitti. (2) ez zani: Ben bilirim. (3) Keyfe te hoa kza: Keyfiniz iyi mi ? (Naslsnz ?) 172 - Hee, keyfemi hoe, berhudar bi. Hanm sordu: - Sen hkmata herifler gibi yazaysn? - Hee, yazarm. "Uyy!..." diye dizime vurup kalkt ve kzlardan birinin de omuzuna vurarak kenara seirtti: - Goun, goun hey kyller, bu eherli kar hkmata muhtarlar gibi kat yazaym! Bir ka hanm odun merdivenden, iki ocuklu kadn da kapdan girdi. Selamtatk. Gen hanm heyecanla anlatyor, anlatyordu. Bir ara dnp sordu:

- Senin dediklerini hkmat yapay m? - Hee... Mektep iin istediklerimi yapar. Ben de mektep iin isterim salt. - Pere de isteysin? - Evet, he. - Veriy mi? - Evet.. "Uy, uy!..." diye dizlerine, bana vurarak frlad kenara, baryordu avaz avaz: - Ahali, goun goun! Bu karnn dediini hkmat yapaym, pere istese pere veriymi!. Bir sr hanm geldi. Etrafmz dolu, hepsi alvarl, rtl. Diz kp oturdular. Ben mektebi anlatyor, ka hoca olduumuzu parmaklarmla gstererek sylyor, ka renci kzmz olduunu ellerimle de yz yz gsteriyordum. Rakkamlara bir trl akllar ermiyordu. Krtcesini sylyordum. stm bam yokluyorlar, papularma, ipek oraplara a elleriye dokunuyorlard. Gen hanm sordu : - Seher karlar donsuz geziymi. Sen de iyle mi Cevap olarak pantolonumu karp iime giydiim kapam rten jarse alvarm gsterdim. Herkes bu lk parlak kaln jareyi beenerek ellerini sryor173 du. Birbirlerine bireyler sylyorlar, "Herkes giyiy mi bunu?" diye soruturuyorlard. Genler, - Bize yalan syliy, diye birbiriyle konuurken ben de giyindim. Bir kadn yanndaki kk kz bandan iterek, - Aha bunu gtr, hanm yap, dedi. Kzn ban okayarak, - Bysn, sonra; daha ana kuzusu. Biz on iki yatan yukar alyoruz, diye neler rettiimizi anlattm. - T! Biz on iki yana gelen gizi evlendrrz, dediler. Maral aadan bard: - Hanm, hanm, kalk! Msyan yolu uzun, tkenmek bilmez. Gn batmadan varalm! Qan olayn sordular: - eyhlere nasl o habar saldn? Sen gorhmisin? Carplysn, dediler. Dilim dnd kadar eyhlerin de bizim gibi birer adam olduklarn anlatmaya alarak vedalastm. - Akama aalarla konuun, kzlarn verecekler Halkevi'ne getirsin, diye. tenbihledm. Kzlardan ok hevesli vard. Bu kyden umutluydum. *** Yollandk yine dere-tepe... Be alt evlik Kf Ky'nde evlerde konuma yaptk lgilenmediler bile. Benim dilimden anlamadklarn sanarak src de konutu. - Sen nereden biliyorsun bunlar? dedim. - Gldar'da seni aadan dinledim gari, "arife sz. gerekmem." Bu faydasz uraktan da ayrldk. Yemyeil, her tarafndan sular akan aalk inik Koy'ne geldik. Bizi beki karlad. Muhtar yokmu, epey kalabalk bir ky. Bir ka kyl geldi. Ben orackta kim olduumu, kz174 larn mektebime okutmaya gtrmek iin geldiimi anlattm. Beendiler, - Allah raz olsun, dediler. Hanmlarla konumak isteyince beki nme dikildi: - Cahaldrlar, teektrler, anamazlar dedn. Ve de kz yoktur. eneni ne bouna yorisin? Maral kzd: - Hey hemerim, biz yemek - imek istemeye gelmedk. Bi eyciinize dokunmaya gelmemiiz. Bizi hkmat gnderdi. Bu kar iki ift laf edip mektebi anatacak, ekip gideceyk. Bir taraftan da ilerliyorduk. Aklkta buday kaynayan kazan banda birka hanm bulduk. Bizim Maral src Krte olarak tellal gibi bararak hanmlar armaya balad. Sesi iitince yanmza toplandlar. Hi sesleri kmad ama hanmlarn baklar yumuad. Boyunlarn bkp, - Kzmz yok, dediler. Veda edip oradan da ayrldk. Arkamzdan beki, erkekler ve kadnlar arasnda grltl bir tartma balad. Kek, yamata Dir ka evlik bir ky. Konuacak Kimse bulamadk. Glek, sula'k aal teki yamata... Zaten yolumuz,. Kye girince muhtar istedik. - Hasta, dediler. - Beni Vali Bey gnderdi, greceiz, deyince sapasalam, iri yar adam karmza dikildi. Maksadmz anlattk; etrafmzdaki ocuklar koturdu. Kadnl erkek-4 toplannca okuldan, kzlarn okutmaktan anlattm uzun uzun anlattm.Can olayn sordular, anlattm.

- Hanm, orada ok blk klar, var, seni carpy-Allah biliy, sen liysin, dediler. Kar yamata iki ky var. oryan, Lotan. Bu yama-bu vadisinde; teki, arka vadisinde. 10 dakikalk bir dnyor sadece insan. oryan'da konutum n 175 k, kyller damlardan geliimi seyrediyordu. Bir hanm da gzel Trke konuuyordu. Diyarbakr'dan buradaki akrabalarna misafir gelmi. O da bizimle Lotan'daki akrabalarna yolland. Yolda konu:N3rok girdik kye, baclar o toplad. Ben de konutum, hanm da konutu. Ben mektebimi anlattm. O, Diyarbakr'da koca koca kzlarn nasl mektebe gittiini anlatt. Can olay burada da tekrarland. BLM-3 DERV EFEND VE KARILARI Msyan'a yollandk. Bu, gideceimiz son kyd. Geni, aalk bir vadinin yamacna yaslanan Msyan grnd. Baheler arasnda kerpi evler. Beyaz badanal tek binas oku! olmal. Kye girince yol bandaki ocuklara muhtarn evini sorduk; nmze dp gtrdler bizi. Kapsnda "Muhtarlk" yazl kk bir tabela aslyd. Yumuak ifadeli, gler yzl bir ihtiyar bizi karlad, attan inmeme yardm etti. eri 'alrken, - Ho gelmisiz, sefa gelmisiz, diye odasna ald ki pencere n boydan boya kerevet, st kilim. Bir de kk seccade hal. Beni oturttu, elimi uzun uzun sallayarak skt. - Vali'nin selamn getirdim. Dervi Burin Efendi' ye de Paa'nn ve Vali'nin selmn ve teekkrlerini sylemeye geldim. Kzlarn" mektebimde ben okutacam. Kap ald, iman, aya sakat bir zat girdi. Ky retmeniymi. Eitmen olarak avuluktan gelmi, Ona da geli sebebini syledim. retmen, - Be alt gn evvel Dervi Efendi, kzn byk olu ile mektebinize yollad. O, bu civarn en' sz geen adamdr ha, dedi. - Dervi Efendi'ye gideceim. Bana bir ocuk evini gsterebilir mi? Muhtar; - Hee, habar salak, ben gtrem. Kyn en st banda oturiy. Evi ahr, tavlas bohas hepi st batadr. ocuk dnmeden muhtar ve retmenle yokua dzldk. Yar yolda ocuk koara'k inmeye balad. Muhtara Krte anlatyordu: - "Defolsunlar, kz da gnderdik, daha ne istiyorlar, buraya gelmesinler, bacaklarn krarm, cehenneme kadar yollar var." diyor retmen de durdu. Ben yrmeye baladm. ocuk eteimden ekti: - Seni istemiy ha, istemiy!.,. Btn ocuklar Dervi Efendi'yle atmamz grmek iin peimizden rkek rkek geliyorlard. retmen : - Dervi Efendi Vali'nin ricasn nastl krmad, kz nasl grtderdi, atk. O etin adamdr; yle kimseyi dinlemez, diyordu. - Tabii kramaz, nk hem Vali, hem Umum Mfetti Paa rica etmiler. Muhtar; - O ki Dervi kz" verdi, tm Yaka kyleri de lazm <\ gndere, diyordu. Gelmitik. Kapnn iki taraf ahr, ortadaki aralk, evin avlusuna gtryordu. Biz arala girince, kocaman boynu demirli, gri bir kpein havlayarak zerimize saldrmasyla muhtarn beni arkasna ekmesi bir oldu. Ne kadar kaln havlamas "ard. O anda bas bir ses etraf titretip vadiye doru yankland. ocuklar geri kat. Koca kpek yukar bayrak yere meldi. Terasn parmakl nnde tavandan yere kadar kocaman bir adam belirdi. Ba ak, siyah, dik kara salar alabutrus kesilmiti. Kaln kaln, kara kara atk ka177 fan, kapkara, almanvari krplm byklar yzn daha esmer gsteriyordu. Hemen, ona frsat vermeden konutum: - Dervi Efendi, beni Paa ve Vali Bey gnderdi, size selam ve teekkrlerini getirdim.Kznz da ben okutacam, beni grn, tanyn diye geldim. Allaha smarladk efendim. Hemen dndm. Bu defa o, - Nereye efendim, brakmam, buyurun ieri, rica ederim, diye baryordu. Sokaktan cevap verdim dnerek: - Benim vazifem bu kadar Dervi Efendi! Yrmeye baladm. - Vallaha brakmam, Derviin evine gelesin, kapdan dnesin! Olur mu efendim? ocuklar benden korkar, sryle gelince kovdum onlar. Szm size deil. Ben dnmemek iin direndike, - Olmaz, eve dneceiz. Derviin an var, hreti var, konuklamad dedirtmen kimseye... Rica ederim, dnelim

bir kahvemi iin. Ben dnmemek iin direndike - Bak hanm, kim olursan ol, Dervi'in lsn inemeden buradan inemezsin. Muhtarla retmen Dervi Efendi'yfe beraber srar ediyorlard. evredeki damlara insanlar kmt alacakaranlkta. Bu kadar kalabalk iinde mahcup edemezdim adamcaz. Dndk. Evde iki lamba birden yanmt: Kapdan bir hanm lamba ile yol gsterdi. st katta da lambal bir hanm k tuttu. Soldaki odaya girdik. Hanmlar kayboldu. Ben okulu anlatyordum. Dervi Efendi eski yaz okuma yazma biliyor, dzgn konuuyordu. Hanm da dzgn konuuyordu Trke'yi178 Ortaya sofra bezi yaylp stne alp kapanan bir ayak zerine byk kalayl bir bakr tepsi kondu. Hepimizin nne tabak, kak, atal ve aybarda ile tandr ekmekleri sraland. Buyur ettiler. Oturunca benim dizlerime hanm bir pekir serdi. Hanm da bizimle sofraya oturunca ok sevindim. Dervi Efendi'yi iltifatlara bodum bu medeni yaantsndan tr. Sonunda, bahesinde yetitirdii zmrt gibi bir kiloluk zm salkmn sofraya koydu. Yanlz onun bahesinde birka ktk varm. Salkmlar hep byle byk oluyormu ama tatlan azm. Ektii sebzeleri anlatyordu. Patlcan i!k ektiinde, patlcanlar mor mor grnce hyara benzetmi olacaklar ki girip almlar, srp beenmemiler, atmlar. Yemekten sonra Muhtar'n evine gittik. Oturduumuz odada yerdeki yatakta Maral srcy uyur bulduk, Sedirde de bir yatak vard. "Zahir Muhtar orada yatacak" diye dndm. Muhtar dar ard beni, hanm da oradayd. - Mdr Hanm, bu adam senin odada m yatacak? - Ne mnasebet, tanmadm bir adamla bir odada yataym? - Demi ki, "hanm bana emanettir, o nerede yatarsa ben de orada yatarm". - Ne demek amanet, tanmam ben bu adam. Atn sahibinin srcs. Bu yollar biliyor, emin bir adam diye kattlar yanma. Hi bir odada yatlr m? Maral'y uyandrdlar. Ben, - Yazklar olsun sana, benim odamda yatmak ne demek? Ayp sana ayp!... - Ee, ne ola ki hanm? Ben senin baban yerinde, Ben dedim, hanma rahat oda verirler, beni kap arkasna atarlar, ben ihtiyar, yorgun... Acdm ama baka yapacak bir ey yoktu. Bir taraftan da yarn bu adamla dada tata tek bama gidece179 imi dndm, iime korku girdi. Sabah afakla Dervi Efendi karsyla geldi. Beni Lotan'a kadar yolcu ettiler. Hanm iki kk teneke kutu verdi. - Biri sizin, birini de kzma gtr, dedi. Benimkini reddettim; hanm tatl tatl rica etti. Kutularn iinde tereya bal karm vard.Yukarda yolu bizim Maral'ya tarif etti. - Ben de yaylaya gideceim, hemen ata atlayp peinizden kavuurum size. Bizim gzmz arkada kald halde gelmedi. Dervi Efendi bunu acaba Moroh'yo gzda vermek iin misylemiti? * ** Dervi Efendi ve hanm ile dostluum uzun seneler srd. Hanm tatilde bana misafir oldu, ben ocuklar datnca Msyan'da bir iki gn dinlendim. Sz sohbeti yerinde, tatl, temizlikte titiz bir hanmd. lk gittiim yaz bizi kalabalk, irili ufakl ocuklar karlad. Hepsi de ablalarn kucakladlar. Sordum Derdi Hanm'a : - Maalar, hepsi sizin mi? Gld : - Bizim, benim saylr, ortaklarmn... Ben akn, sorarken koluma girdi, yukar ktk. Terastaki sedire kurulduk, anlatt : - Bende ortak m ararsnz, ook... Biri yaylada davarlarn yannda, biri aa dzlkte bostanda. Biri de bana yardmc kalr. Benim olum bir kzm var, tekilerin de ocuklar benden az deil... Bir mektep kadar de bizde ocuk var. Dervi bir eyh oludur. Babas postu ona brakt ama o post ban bekleyecek adam m? Sevemiyor o ii. ki senede bir "Babam ryama geldi, bana 'evlen' dedi diye evlenir, babam 'u dul kadnn boynu bkk kalmasn1 dedi" diye evlenir, evlenir olu evlenir ite. 180 - Geimsizlik olmaz m aranzda? - Olmaz olur mu, onlar ben idare ederim. Erzak giyimi ben dzenlerim. - Sizi dinlerler mi? - Elbet. Ben en byk hanmym; evi hep byk ortak idare eden sz geer tekilere, yoksa dzen kalr m

evde ocakta? Evin byk olu ile Msyan'dan Genc'e geecektim. Gynk suyundan geip Murat'taki gemiye gitmem lazmd. Gynk kabarm, bulanmt. Gynk kenarna gelince soyundu, elbiselerini bana sard: - Belki at tkezler, suya dersin sonra.. Bu su ok haindir. Her sene bir ka kurban almadan rahat edemez. Bandaki elbise ve papular her halde suya drrm diye vermiyordu. Srt antama koymay teklif edince eliyle yerletirdi, dizginleri hayvann enesi altndan toplayp kavrad. Bana da, - leri bak, akan suya bakarsan, akntnn st tarafna doru arplrsn, hayvan daha g geer, baz da devrilir... Dediklerini dikkatle uyguladm. kinci defa akarsu-dan geiyordum. Birincide byle bilgi verilmedii iin Kimbilir nasl gemitim. Su delikanlnn koltuklarna kadar kt. Meer geit bile ne derinmi. EYHN HANIMININ MBAREK ST S.B. ok alkand. Trke bildii iin de zahmet ekmedi. Babasna benziyordu yz ama kadn tipi gzeldi. O da akac, keyifli ve ciddi bir gen kz oldu. Okulu pek iyi dereceyle bitirdi. Mezun olduu yl babas da kylerinden bir okumu genle evlendirdi. Annesi ok zgnd : 181 - Damat iyi ama, iki kaynana var evde. Ky kayalar arasnda, insanlar vahi, dil bilmez insanlar, evleri penceresiz, bir gz odal bir karanlk berhane... Oraya gelin gidip evi grnce yavrumun gzya durmad hi. Ne olur bacm, bir yolunu bulursan sen de ura kza, diyor, alyordu. Ertesi yaz Msyan'o deil, S.B.'ye gittim. Bir ocuu olduunu duymutum. Yanma bir ocuk takm, sabun ve havlu aldm. Yolumuz kayalklar arasndan bir dar vadiye kard beni. Sol taraf sarp bir 'kayalk, sa taraf hafif meyille inen bir tepenin etei idi. Bahelikti, En aada S.B.'nin evi.. Grnen cephe iki tek kanat erevesiz pencereli, geni cepheliydi. Yeni ilave edildii, svann neminden belliydi. S.B. yandan koarak kp beni karlad, Kucakla tk, yzn boynumda saklayarak hkra hkra alad; gen kaynana gelene kadar teselli etmeye altm. Yandaki kapdan girdik. Mutfak, toprak. Her duvarda bir kap var. Ocak bandan buruuk, sert yzl, dimdik, din vcutlu, crlak bir ihtiyar kalkt. Elini ptm. Sert ifade ile hi anlamadm Krte br eyler syleyerek srr gibi o da beni pt. Sa kapdan, yeni yaplan camsz, erevesiz, uzun yeni odaya girdik. Kenardaki hasr stne bir yatak serdiler, oturduk. Byk kk kaynanalarla otuz yalarnda bir grmce ieri girdi. Ben S.B.'nin hediyelerini verdike ihtiyar ters ters bakyor, genler muayene edip beeniyorlard. Sonunda ihtiyar .kalkt, havlu ve sabunlan toplarken Krte: - Biz amar, ocuu sabunla m ykadk? O da kle ykasn, diye homurdanarak odann bir kesindeki sanda kilitledi. S.B.'nin yz solmu, gzleri dumanlanmt. 182 Ertesi gn Kurban Bayram'yd. Erken uyanld. Kaynanalar ocak banda iken S.B. dertlerini anlatyordu: - Ziya'ya bir sene yalvardm da bu pencereli oday yapt; ama byk ana cam - ereve yaptrmaya para vermiyor. Tahl satacak ki yaptrsn. Hep syleniyor pencere iin.. ocuun altna toprak koyduruyor. Ne ettimse bez koydurmad. Ben koyuyorum; "o karyor, toprak koyuyor. Bizim adama hep "gidelim buradan Bingl'e" diyorum. Hep "sabrl ol, daha zaman deil, mutlak gideceiz" deyip durur... Biraz sonra orta yere bir sini, etrafna da bir sr tahta kak kondu. Koca bir lenger de kekek kondu ortaya. Meer bu bayram ikramym, bizim eker ikram gibi. Akama kadar gelen kaklad, giden kaklad, ama kaklar hi ykanmad. Kuluk zaman eyhin kars geldi, hem bayram tebrikine, hem bana "hogeldiniz.. Evde bir tela belirdi. Ortadaki kekein stne biraz daha kekek konuldu. Bir de boyal tahta kak. Hanm sokaktan karland. Elinden tuttuu 5 yandaki oluyla ieri girdi. Herkes ayaa kalkt. Oturaca ilteye doru geldi, bana: - Ho geldin, dedi yukardan yukardan bakarak. Evin ihtiyar, bana, eyhin gen hanmnn elini pmem iin iaret ediyordu. Glmsedim. Gelene: - Ho bulduk, siz de ho geldiniz, dedim. Oturunca, karsnda el pene divan duran ky hanmlar birer birer gelip elini ptler, sofrann kar tarafna diz ktler. nne getirilen lengerden boyal kakla kekek ald, bir de oluna verdi. Hanm az buuk Trke biliyordu. Nereden gelip nereye gittiimi sordu yksekten, ltfediyormuasna. Kk kaynana getirdiim hediyeleri gsterdike hanm berim hizama iniyordu. Sonunda sohbet normale indi. kiniz arasndaki konumay ara sra oturan hanmlara anlatyor, onlar tek kelime ile, hrmetle cevaplyorlard: 183 - Beli...H Bir ara be yandaki olan annesinin memesini emmeye balad. aarak sordum: - Bu kadar bym ocuk emzirilir mi?

- eyhin ilk erkek evlad, Ortam salt kz dourmu. Onun iin ok kymatl. Be - alt yana dek emzirik. Byk kaynana bebei salncaktan alp eyh hanmnn kucana verdi. Kadn olan itip memesini bebein azna gtrrken S.B/nin yzne baktm, ban emi, gzlerinden yalar akyordu. Hemen atldm: - Aman hanm, sakn ocua st vermeyin! Zehirdir bebeye, - Nice zehir ola ki? Olan emiy da? eyhin nefesi sinmitir stme. Her yeni domua veririm ki hayrl kademli ola. Hem benim olan niye zehirlenmi ki?. Herkes akn, bize bakyordu. - Hanmcm, antataym, darlma: Sizin inekler dourduu zaman ilk st nasldr? Bulank bir stl su gibidir. Biz ona az deriz. - Hef biz de derik. - O. yavrunun ilk emecei sttr, barsaklarn temizler. Sonra st gn getike koyular, yavru bydke st de kuvvetlenir. Allah taala st yavruya gre ayarlar. imdi siz drt-be senedir bu arla n olana st veriyorsunuz. Stnz drt senedir ook kuvvetlenmitir. Oysa bu bebein st hafiftir, sizin kuvvetli stnz hazmedemez, onun iin "zehirlidir" dedim, affedersiniz. - Kz hele gelin, sa stn bakak ded gibidir? Baka k hele... Bunu bir aka havas iinde syledi. Stler ay bardaklarna sald. ki st arasnda koyuluk fark aka grnyordu. C J beli : Evet - Essantan ile. Durgu(') deyi... Bu okumu kanlar neler de bililer bacm. Byk kaynana ok kzmt bana. eyh'in hanmn zorluyordu. Kadn tereddt ediyor; ihtiyar, Krte : - Bunlar dinsiz kfirler, n anlarlar eyh hazretlerinden? Byle di! uzatr, arplrlar bir gn. eyh'n hanm srar karsnda bana: - Nicem, kserler sobam, az veririm, eyh'in nefesi korur onu, diye birazck emzirdi yine. T U RK E Y Msyan'dan Bingl'e dnmz devam ediyordu. Yine dereler, tepeler atk. Topraklarn sel gtrm keskin inili bir tepe stnde be-alt kerpi evden ibaret Alazan Ky'ne girite bir evin nnde kii: htiyar bir adem binek tama oturmu; iki hanm i;ki tarafnda beyaz uzun sakaln itina ile taryorlar. Selam verdik, ihtiyara maksadmz anlattk. Kadnlardan birine "ar karlan" diye emir verdi. O da seslendi. nce, evlerden birinden ehir kyafetli bir hanm kageldi. Bingl' den buraya, trahomlu gzn eyh Efendi'ye okutmaya gelmi. enesiyle ihtiyar iaret ediyordu. Demek ki sakal iki hanm tarafndan itina ile taranan ihtiyar, eyhti. Be - alt kadn topland eyh'in arkasna. Ben syledim, hanm tercme etti. Kadnlar arkalan dnk, bizi dinlediler. Buradan da hi bir sonu alamadan ayrldk. Artk hep iniyor, sel ve dere aralarndan geip yine iniyorduk. Son inite, bugn getiimiz kylerden daha bycek bir ky grdk. Kye indik. Kadnlar kap nne oturmu, kardan karya bararak konuuyor^ ocuklar birer toz bulutu iinde oynuyorlard. f') dorgu : Doru. 185 At stnde hepsiyle solom ktk. Selamm gleryzle karladlar. Hemen attan atladm. En kalabalk kmeye gittim; toplatlar. Bunlar umac grm gibi benden kamadlar. Dikkatle dinlediler. Kmeden birine, - Kz Zino, sen u kz ver de hanm adam ede. Mektep medrese gre, dediler. O dnyor, nazlanyor, komular srar ediyor, ben de anlatyordum durmadan. Nihayet gidikleri (kei yavrusu) otlatan kz arttlar. O gelene kadar Can olayn konutuk. Bir ihtiyar: - Tazesin, hosun, iyi bir kartya benziysin. Seni sevmiem ama yazm geliy sana, o eyhler mbarektir, uludur, korkim seni arpalar. Etme kzmna, ululara dil uzatma ki hayr gele bana. Yumuak yumuak, - Olur, dedim ve sordum: - Nerde rendiniz Trkceyi? - Ben byk mamurlarn evinde ahlk etmiem, ok gn grmem, unumu elemi eleimi asmam. Kz geldi. Aman yarabbi, bir umac! Salar kirli bir yn gibi rp ve bit inde, iki parmak kadar dar bir aln, kaln kalar, ukurdan ters ters bakan kara gzler, yayvan bir burun, koa bir az... Hanmlar ona okulu anlatrken, o beni ters ters szyor, ben ona glmseyerek, tatl tatl bakyordum. Darack omuzlar, arpk basan, i bilekli koca ayaklar, ikin bir karn... Gn grm, zeki ihtiyar yanna ard. lii yukar ekip yank olan karnn gstererek, - Gkkene a tenceresi stne dm, ok ekti. Biz yaamaz dedk .amma ldrmeyen Allah ldrmedi. an'daki eyhler de nefes ettiler ya... smi "Trkey" di. Allah ollar, ngilizce'de "hindi" anlamna gelen bu kelime nasl gelmi de ad olmutu burada? Aylar sonra "Trkn" dan bozma olduunu rendim.

18 6 Trkey'i terkime aldm. Hanmlar, - Hele bunu adam et grek, sonra biz kzlarmz verek, diye bizi uurladlar. Yolda Trkey bana yalvaryordu : - Ez kurbanem hatunem, ez hayranem hatunem, no bidi mi ngilii, Rui('). Bir taraftan da eliyle burnunu smkrp eliyle yere atyor, elini paltoma siliyordu. Ayrlk acs iinde olan bu ocua ne syleyebilirdim? Bingl arsndan geerken bir tandk, - Bu ay yavrusunu nereden buldun Mdr'amm, diye sordu. O bir eyden habersiz, ary ilgiyle seyrediyordu. Halkevi'nde bir ok kzn bizi karladn grnce bsbtn ard. Zlfi Efendi bir koyun alm, sakatatn vererek kestirip yzdrm, Arapolu'na da gz nnde kavurma yaptrmt. Hem bu akam iin, hem yo! iin. Kuyruu karlnda da bir pilav... Oh!... Gnlerdir hasret olduumuz scak yemek yiyecektik bu akam. ocuklar ellerini ykarken Arapolu'ndan gelen kaklar da ykadlar. Etleri elimle datyordum. En byk ve lop eti gzlerini diken Trkey'in nne koydum. Son kiinin hissesini alacaktm ki Trkey kedi gibi penesini atarak ilikli kemii olan paray kapt. ocuklar hayretle "Aal... A!..." diye bartlar, iaretim zerine glmsemeye baladlar. Hepimize ters ters bakarak acele ile az dolusu yemeye balad. ocuklarla iaretleerek biz de bir ey olmam gibi yemeye baladk. Okula geldikten bir hafta sonrayd. Yanmda Trkey. Et yemei datlrken yine a bir ifade ile takibediyordu. Herkes olay bildii iin ona uzun zaman ilikli et paraEz kurbanem hatunem, ez hayranem. hatunem, no dibi mi ngili'i, Ru'i: Kurban olaym hanm, hayran olaym hanm, beni ingiliz'e, Rus'a verme. 187 lar konmaktayd. Trkey'in tabanda da yine yle bir para vard. Birazn yedikten sonra paray eliyle ald gibi benim tabama koydu, arkadalarnn "Aa!..., Al..." feryatlarna kar kalarn atp bakt. Bingl'de ald eti iade ediyordu, bunlar niin baryordu sanki? Sabah afak skmeden yolculua ktk. Herkes keyifliydi. Hele ben!... Bingl'den sekiz renci ile dnyordum. Gne henz kmt ki muavin haber verdi; - Ardnzdan tozu dumana katarak drt nala atl geliyor, ustam! Hepimiz grdk... Zlfi Efendi, - Kahvede, genler arasnda "Bingl kzlarn karp ngiliz'e - Rus'a vereceklermi" diye konuuluyormu, dediler, sakn bu aknlar peimize dmesin? Bu esnada gelenler epey seiliyorlard. Zlfi Efendi devam ediyordu : - Hayvanlar atlatacaklar bu drt nalla. Belli olmaz, belki yanlarnda silah da vardr. ocuklar sk tutunun. Mdr'anm, yeitliin onda dokuzu kamakm. Arabamz hzland. Arkamzdakiler gittike kld; biz de dzl am olduk ama gene de devam ediyorduk. Zlfi Efendi, - leye kadar Camz Gl'nn taln aarsak gece yars Karakocan'! tutarz, diyordu. Trkey korktuu iin sol dizimde, araba tuttuu in Hidayet sa dizimde yatyordu. Keyifliydik, trkler sylyorduk. Aksam kerken Murat stndeki Glkr Kprs'nn beyaz dilimleri kayalklar arasnda parlayarak belirdi. Muzip Beser: - Trkey, kalk hele bak kprye, ite onun dilimleri stnden byle ine ka geeceiz. Kalk, sk tutun. Bana bakt. - Hee, dedim. Trkey, Hidayet'ln ban salarndan tutup iterek yere oturdu. Ban iki dizimin arasna skca yerletirdi. Bir elimi de omuzuna ekerek, Krte - Sk tut beni, dedi. O srada araba bir ukurdan geiyordu, sarslmasyla Trkey avaz "avaz haykrmaya balad. Ne ban kaldryor, ne de susuyordu. Kpr banda durduk. jandarma karakolundan okula telefon etmek iin indim de ban yle kaldrd. Kpry gren Trkey'in ii rahatlam, ulumas durmutu. Bu zaman zarfnda da Murat kysnda ellerini yzlerini ykam, rahatlamlard ocuklar. Okula telefon ettim : - Bitliyiz hepimiz. Hamam ve fotoraf hazr olsun, dedim. Okula gelince ok ard Trkey. Yerlere, duvarlara elini srd, bizim snk elektriklerimizi, her yerin aydnlk olmasn pek beendi. Evvela Trkey'in resmi ekildi. Salar amak iin hademeye teslim edildi. nk salar kirli bir yn gibi didik

didik, hepsi havadayd. Tuvalete gtrp nasl kullanacan retirken beyaz fayanslara el srmek istedi. Temizlendi. Yeni amar, hele uzun amerikan gecelik ok sevindirdi onu. Ayana terlikleri giydirilip koridora karlnca ilk ii terlikleri karp koltuuna almak oldu. Zorla ayana giydirildi. Ona verilmemi miydi? Ne isterse yle yapmaya niye brakmyorlard sanki? Yatakhanede karyolalara, bembeyaz yataklara, hele her yataktan balarn kalkp "Hogeldin Trkey" demelerine az ak bakakald. Beser'le Hanm, Trkey'i yatakhaneye oktan anlatmlard. Kzcaz kolundan tutup yatana oturttuk da bu az ak aknlktan kurtard.Sabah uyandmzda terlikleri Trkey'ln koynundan kardk. Geceliini de karmak istemiyordu. Ettte sra stnde ayaklarn altna, terliklerini cebine doyuyor, arkadalarn gldryordu. lk gnlerde Beser'le irin'den bakasna gveni yoktu. Ablaln o yapmaya mecbur oluyordu. lk derse girdiinde iki defa kmak zere kalkm, birincisinde retmeni bir arkadan katarak gndermi, karan gezme isteini anlaynca tekrar snfa dndrmt. kincisinde izin verilmeyince kocaman sesiyle feryada balamt, iitince komutum snfa. Beni grnce susmutu. Fakat ona snfta oturma alkanln kazandrmak iin btn okulca uramtk. Gndz makam odam, gece yatak odam aar, beni grnce rahatlar, - Gnay... gnaydn, deyip ekilirdi. Bir gn Palu'ya gitmitim. Karakoldan gece telefona arldm. Muavin Hanm, - Son dersten beri Trkey barp feryat ediyor; "Mudur" diye diye bir aa bir yukar odanza kouyor, baa kamadk. Sizi telefonda dinletelim diye dndk, Ahizeyi kulana dayadlar. Seslendim: - Trkey kzm, ben yarn sabah geleceim. Sen s? dinle! - Ni dorgu(') diye bast feryad. Yatana kadar Beser'le Hanm avutmular. Ertesi gn beni aramaya kan Trkey'i yolda yakalayp okula getirmiler. Trkey'in okul hayat ok zikzakl idi. Her eyi ok ge reniyordu. nsan seviyesine adeta eke eke karmaya urayorduk, okulca... Dil anlamyor, alay edildiinin farkna varmyor, btn okulun elence merkezini tekil ediyordu. Bilgisizdi, aknd, agzlyd. (') nig dorgu: Doru deil Her yeni gelene gz doyuncaya kadar ok yemek verilirdi. Bir ay sonra ocuk normale dnerdi Trkey de ok yiyor, doymak bilmiyor, bazan gidip kusuyor, tekrar gelip yiyordu. Bir gn midesi bozuldu. O gn sadece limonlu ay iti. Ama dalan yemeklerden gzn ayramyordu. ay, kzarm ekmek, limon geldi. ekeri kartrdktan sonra yarm limonu sktm iine, ama bir trl yediremiyorduk. Sonunda terslendim. Zorlamaya baladm. Limonu ve barda .gstererek, bana dmanca bard: - Au, Au!... Demek limonu tanmyordu. akn baklar arasnda o yarm limonu alp kabuuyla yemeye baladm. Ondan sonra ii rahatlayarak ayn imeye balad. Trkey ok somurtkan, aksi bir ocuktu. Yemekte o akam soframzda akrak kahkahalar ykseliyordu. Ona dndm, - Bak ne gzel glyorlar .Sen de glsen ok gzel kz olacaksn. Somurttu. Biraz sonra ban yukar kaldrp azn kocaman aarak, yz ifadelenmeden: - "A!... A!... A!..." diye grtlandan acayip sesler karmaya balad. - Ne oluyorsun Trkey, boazna bir ey mi kat? Kalarn atarak cevaplad: - Sen syle gl, ben yap gl, n'olmu? Bu sefer btn sofra ile biz 'kahkahay bastk. Yamurlu bir bahar pazaryd. ok dikkatli bir arkada nbetiydi. Byle' gnlerde radyo dinleyerek yatamda okumaya baylrm. O gn, "bir iki saat byle hovardaca okumaym kitabm" diye dnerek odamdan kmadm. Kah-vatt sonu Trkey geldi; 191 - Sabahtr, kalk yok. Prmgn(1) byk olmu, ne olmu, ka!k yok! - Ez nahoem(2) Trkey. Elinden kurtulmak iin byle poz aldm. Geldi stm rtt. - ifa., diyerek kt. On dakika geti mi bilmem, yine geldi. - Mdr Hanm, keyfete hoa ? (s) - Berhudar bi kzmna{4). - ifa, ifa, diye kt. Biraz^sonra kap alrken gzlerimi kapadm ki uyuyor sansn da gelmesin bir daha. Yanma kadar gelip beni drtt, - Nahoe?(5)

- Evet Trkey, sen kapda otur da ieri kimseyi sokma, diyerek yakam kurtarmak istedim. Kapmn dna iskemle alp oturdu. Fakat koridorun iki taraf merdiveninden kanlara avaz avaz baryor, her defasnda da kapm ap bana anlatmaya urayordu. Ne okuduumu, ne dinlediimi anlayabiliyordum. Hemen kalkp giyindim. O barrken dar ktm. Trkey'in sorusuna : - Rahat vermedin ki. Bardn durdun, nasl uyuyaym? - Oy Mudur, sen ok fena... Mudur ok fenadr, diye kst gitti. Akam st onu sokaa gtrdm de bartk. *** Yl sonunda kyne yepyeni, tertemiz elbiselerle gtrdm Trkey .(') prngn : Burnun. (2) ez nafooem: Hastaym. (3) keyfete hoa ?: yi misin ? (o*) berhudar bi kzmna: Berhudar ol kzm. (5) nahoe? : Hasta msn? 192 Bingl'de Halkevi'ne iniimizde "Ho geldin "e gelenler sordular: - Mdr'anm, ay yavrusu gibi bir kz gtrmtnz, hangisi? Ben cevapta tereddt ederken ocuklar gsteriver-diler. Derhal atnd, - Ben ay yavrusu yok; sen ay yavrusu! demez mi adamcaza? Biz onun yerine zr diledik. Nasl da anlamt? Terkime alp kyne yollandk. Kynn ocuklar ky dnda peimizde gittike oald Trkey kendisine sorulan Krte sorulara katiyyen cevap vermiyor, rendii btn Trke kelimeleri pe pee syleyerek gya bana bir eyler anlatyordu. Mesela, - Mdre Hanm, koridor soba hoca dershane snf geldi gitti ah masa karavana bahe,,: Sayyor, eilip bana yandan bakyordu, glerek dndm : - Kz, Trke bilen varsa rezil olursun. - Yok, yok Mudur, mudur kurban o!am. syle yok Trke bil yok, syle yok,., diye gsne vuruyordu. - Peki, peki Trkey, sen de kapsndan girdin, koridorda - dershanede hocalarn syledikleri bir kulandan girdi, tekinden kt. Heyecanla cevap verdi: - Aval, aval, girdi, kt, kulak, temiz, banyo... Bylece meydanda attan inene kadar gzel gzel(!) sohbet ettik. Gzn gittiimde memur evlerinde oturan pansiyon Enstitller anlatt: - Komunun kz, "Bizim kapya bir dilenci kz gel--'.. Bizden t istiyor, ekmek verdik atmad. Koltuundaki kn ap gstererek 't, t', diye yalvaryor. Ci: tanda sizin mektep nlkleri var. alm olmasn", dedi. Gittim ki bizim Trkey. Hangi kapya gittiyse kovmu193 lar. nln, yakasn ykam, tlemek istiyormu. Diyordu ki, 'Mudur hanm gel, ayba. nlk fenadr, ayba...' Anladk dediini. Biz de t yaptk. Sevinerek kyne gitti. Bu bir ileri admd dorusu,. * ** Trkey sessizce alyordu. Bu ne sevindirici bir olayd. Alamak insan bir davrant. Demek Trkey hissetmeye balamt. Pencereye yaslanm, aabeyi askere gittii iin alyordu sessiz sessiz. Bu ocuk geldiinde glmeyi beceremiyor, zlmeden habersizdi, grltl alay da ac refleksinden tryd. Kzdklarna tkrr, vurur, srr, imdiklerdi. O sralarda odamda yangn kmt. Olay halledilince koridorda biriken ocuklarma baktm. Trkey'in yz trmk iindeydi, kanyordu. - A!... ne oldu sana? Hemen alnp arkasn dnd, - Ben ksm sana., diye yrd. Arkadalar anlatt: "Mdrn eyas yanarsa nerde yatacak" diye kendisi yapm. * ** Trkey ok ssleniyordu bu sene. Diki Atlyelerinde ne kadar iekli para varsa topluyordu. lk yaldzn soyup uzattm ukalataya elinin tersi ile vurmu, yaldzn kapmt. imdi btn p sepetlerindeki yaldzlar da topluyordu. Yalnz pazar gnleri istedikleri gibi sslenmeye izin vermitik. Trkey pazar gnleri diledii gibi sslenir, sonra bana ve nbeti retmene krlrd. . Pazar gnleri Trkey'in ba eitli para fiyonglarla, yaldzlarla donanarak evliya pencerelerine dnerdi. Yaldzdan yaplm kpeler, yzkler, ineler, kolyeler hatta yaldzdan dilerle okul iinde bir kralie edasiyle dolard. Bir pazar byk bir angrt ile koutuk. Cam krld zannyla aranr 194 ken Sipari Atlyesi hanm koarak bard:

- Mdr'anm, Trkey mteri kabul odasnn aynasn krd. Ayna parampara yerde yatyor, Trkey mahut ssleriyle ayakta somurtuyordu. Bu, okulun iki byk kristal aynasndan biriydi. Bu olaydan sonra arkadalar ve atlye hanmlar Trkey'i pazar gnleri aynal atlyelere sokmadlar. * ** Okulu 7 senede bitirmek nasip olmad Trkey'e. Fakat temizlik, lisan, sevgi ve iyilii rendi sanrm. Gnn_ birinde rendik ki kzmz evlenmi. Hem de en byk kylerden birine gelin gitmi. Bu aknla da ertesi sene bence ok sevinilecek bir olay eklendi. Bingl Enstits Mdrnn annesi anlatyordu : - K. Ky'ne kursun sergisine gitmitik. Paltolarmz aldlar; Biraz sonra tok bir ses, - Paltolar byle st ste atlr m hi? Buruurlar, sahiplerine ayp deil mi? "Bunlar hi bir ey renmemi" derler sonra.. Gelin hele asalm ivilere. Sordum, - Bu kim? - Trkey Hanm.. Elaz'da okumu. - Ay, bu Mdr'anm'n O Trkey'i mi? - A!... Burada btn hanmlar kursa yazdrmak iin zorlayan hep o. Hoca'mma o kadar yardmc oldu ki... Bu ne byk mutluluktu benim iin. Yetitiremediimi sandm kii bile karanlkla savayordu.

ATLI SPOR Elaz'da o sonbahar, at koulan olacakt. Bir sene nce 4. Umum Mfetti Muzaffer Ergder'in himayesin de kuru'lan "Atl Spor Klb" tertiplemiti. 195 Kou almalar ve hanm biniciler. Bakan, eski belediye reisi, at merakls Hseyin Din't. Yardmcs da ben. Karmzdaki kapal spor sahasnn arkasn dzelterek kou sahas yapmtk. At sahibi genler hep yemizdi. Aramzda epeyce hanm vard, Klbn 4 at vard. yelerimizin ou kendi hayvanlarna biniyordu, biz, at alamayan birka retmen de bu atlardan faydalanyorduk. Binicilii ky katrlarnda denediim iin, hanmlar iinde en tecrbelisi bendim. TEFT Da ieklerimden ikisi: Fatma Egn n ve Sultan z, okula geldiklerinde okulumuz vilayetin valileri, milli eitim mdrleri ve 4. Umum Mfettilii tarafndan ayr ayr tefti edilirdi. Bakanlk mfettileri de ayn. Bir gn Bingo! Valisi Sayn "ahinba" gelmiti. Yatl son snfa girdi. Kzlar sayg ve sevgi baklaryla ayaa kalktlar. Vali Bey sordu : 196

- Krt kzlar bunlar m? ocuklarn baklarndaki sevgi derhal deiti, gittike de hainleti. - Tunceli'nin Trk kzlar efendim. Vali Bey devam ediyordu : - Babalarnzn, dedelerinizin isyan ederek yapt hatalar grdnz, canlaryla dediler. Ben szn kesmek isteiyle, - Aman efendim, bu ocuklarn babas deil, bunlar erefli... - Nasl deil? Hepsi Krt deil mi? Sizler byle hareket ederseniz... Szn kesmek iin bir ki defa kartysam da o devam etti: - Hkmet ok kuvvetlidir. Hepimizi yok eder! - Beyefendiciim, teki snflara ltfen terif etmez misiniz? Caynz da souyor... diye kapy atm. Ondan sonra bir iki enstit snfnda ve mdr odasnda ikramlarda bulundum, almalarmzn hedefini anlatmaya uratm. Yatl lere gittim. Hepsi alyordu. Gzyalar arasnda u sorulan soruyorlard: - Neden bizi bu kadar sulu gryorlar? - Neden "Krt" diye hep hakaret ediyorlar?

- Neden Krtleri gariplerden aa gryorlar ? -Hani siz "hepimiz Trkz" diyordunuz? Bu ac dolu sorularn sonu gelmiyordu. YCEL LE TONGU'UN ZYARET Bahard. Hasan li Ycel Dou gezisine kmt. Elaz'a geldii gn okullara ksa bir ziyaret yapm, gece Belediyenin erefine verdii yemekte beni bulamaynca sormutu : 198 - Nerde Enstit Mdr? Vilayet bykleri: - Davetiye gnderdik, gelmedi. - O gelmez bu yemeklere. - Belki hastalanmtr. Bakan Bey, - Doru olamaz. Bu gn sapasalamd okulu ziyaretimde. arnz, Gelen memur durumu anlatt. Hemen giyinip gittim. Sofradakileri selamladm. Bakan Bey, yanndaki bo yeri iaret ederek, - Niin yemee gelmedin? Davetiyeni aldn m? - Efendim, bana davetiyeyi getiren zat "iki sofrasdr; 'gelmesin', dediler" haberini de vermiti. - Ya a?!... Byle ak kalplilikle konumamdan yerli erkn memnun olmad. Bakan Bey'le gelenler de bu cesaretimden tr glmser bir takdirle baktlar, H.A. Ycel nce kadn haklar stne ksa konumalar yapt. Sohbeti iirler, fkralarla tatl bir ekilde devam ettirerek herkesi neelendirdi. * ** Onlar iin dzenlediimiz defilede rahmetli Hakk Tongu da beraberdi. Kendisini Ky Enstitleri iin tebrik ettim, yatl ky kzlarmz da kabul iin rica ettim. Olumlu karlad. O zamanlar kz renci azd. Bizim Akada'daki gruptan da ok memnun olduklarn beyan etti. Kahveler iilirken Bakan Bey'e arzetmemi fsldad. nk kzlarmz zorlukla kaydediyorlard. Bakan Bey'e arzettik: - Hakk Bey, size bir kaynak daha kt, mfredat bir tetkik ettirin de... buyurdular. Hemen yatl mfredatn verdim Sayn Tongu'a. slerinde muvafakat cevabn aldk. "Hepimizin Sz" gazetemizi pek beenmi, bilhassa mahkemelik oluumuza hem am, hem glmt. 199 Gidi gnnde gazetemiz bayazar kzmzn kendisiyle rportaj yapmasndan pek keyiflenmiti.

ALLAH BZ NYE BYLE DAA TAA ATMI, BZ N'ETTK ONA? kinci smestr tatilinde Adana'ya bir gezi dzenlemeyi planlamtk. Ama Teknik retim Genel Mdrl, Yatl retmen Okulu'na daha nce mracaat eden okullar gelecei iin bu seyahati uygun bulmamt. Yatl renciler nedenini sorduklarnda, . - Mstearmz Rt Uzel Bey izin vermiyor, nk misafir olacamz okula baka mektepler gelecekmi, dedim. - yleyse nn'ye ikyet edelim onu. - Olur mu yle ey? Bizim okullara o bakar. Bizim bymz de o. Nihayet Ankara'ya seyahati uygun grd Teknik retim. Hazrlandk. zel vagonumuza yerletik. Geceli gndzl yolculuumuzda yatl ky kzlarmz hep soruyorlard : - Bu kadar kyler, kasabalar hep bizim mi? Bu kadar dalar, talar heppi bizim mi? - Bu koa ay da bizim mi? - Evet, bu Kzlrmak. Batan sona, denize dklene kadar bizim. - O, Mdr'anm afta Ankara grnyor. - Yok ocuklar, o Sivas. - Oy ne byktr, ne byktr bu eher! Gece heyecanla beni uyandryorlar: - Ankara'ya gelmiiz, artk kalkn, bakn hele!... Kzlar kalkn, Ankara'dr! - Hayr ocuklar, Kayseri. - Ana, hep getiimiz bu koca dalar, talar, ehirler hep hep bizim m, hep Trkiyemiz mi buralar? 200 - Tabii, daha bu kadar .da, batda topraklarmz var. Elaz'dan sonra da yine bu kadar arazisi var Trkiye'nin. - Bu dnyada en byk biziz deil mi Mdr'anm? - Bizden kk ok... Bizden byk topraklar olanlar da var, bizden kalabalk halk olanlar da var. Ama mertlikte, yiitlikte bizim Trk Milleti kadar byk millet yok. Bizim kadar cesur, bizim kadar eski bir milet de yok...

Herkes baba ve dedelerinin harplerdeki cesaretini, harp hikyelerini anlatp duruyor. Sabahleyin Ankara'ya girerken vagon pencerelerinden "Ankara Ankara, gzel Ankara Seni grmek ister her baht kara..." marnn nameleri tayor. * ** Ankara'da bizim kzlar az ack birer insan oldular. Sokakta her byk bina nnde hayran, duraklyorlar. Otomobil nnde bile kollarndan biz ekiyorduk. Grlecek her yeri gsterdik ocuklarmza. Mstearmz Rt Uzel ve Genel Mdrmz Nurettin Boyman bizim ky kzlarmzla bir akam yemei yemek istediler Meslek retmen Okulu'nda. Yemekte kzlarm tanttm byklere. Sonra da Sayn Rt Bey'le Nurettin Bey'i ocuklara. Teekkrden sonra bir ka birden : - Bu Rt Bey mi? - Hani bizim amirimiz .Rt Bey mi? - Evet... Birisi Rt Bey'e hitapla : - Biz seni nn'ye ikyet edecektik ama Avar brakmad, dedi. Rt Bey glerek : - Hepiniz mi? - Evet hepimiz. - Neden? - Bize izin vermediniz ki, ondan. - Eee, ocuklar, ben sizden korktum. Ya Avar ses karmaayd? - imdi etmeyiz, korkmayn, diye biri teselli etti. Yemek sonu byk bir cokunlukla halaylarn oynadlar. "ayda ra"ya herkesi kaldrdlar, sonunda da mum tabaklarn Rt Bey'in ayaklan dibine evrelediler. Dnte ocuklar dert ynyorlard: -Allah bizi niye byle daa taa atm, biz n'ettik ona? E M O Herhangi bir olayla sivrilmemi veya bir ka sene iinde izini kaybedip hayatn izleyemediimiz ocuklarmz ok... retmen olarak alanlarmz da ok kylerde. Bunlardan Emo Genc'in sevimli bir hikyesi vardr: Yuvarlack, kumral, tatl bir ocuktu. Babas mektebe getirdii zaman kkt. Sonradan gelen nfus kdna gre okulumuza alnamayacak yatayd. ade ettik sene iinde. Boynu bkld yavrucan, iim burkuldu. Okayarak anlattm: - Yan kk Emocuum, bu sene evde by, gelecek seneler seni gene alabilirim, emi kzm? Gzleri dolu dolu ban sallad, gittiler babasyla. Biz de zlerek uurladk. Ertesi sene bir eyll gecesiydi. Yatllarn ou gelmiti. ocuklar yatakhaneye kal epey olmutu. Gece bekisi aa ararak, - Bir kk kz geldi, dedi. Bu, Emo'tu. - Ho geldin, diye ptm ve sordum : - Hani baban? 202 Babamla gelsem gene beni almazsn diye dndm... Babam beni bibi(') oluyla burayadek gnderdi. Bizim orada caddede makinaya bindirdi. - Bibin olu nerde? - O bibim olunu jenderme eskere getirdi klaya. - Sen nasl geldin korkmadan? - Aha bu sokak banda braktlar beni. "Biz senin ardndan bakyoruz ko, korkma" dediler. - Ama sen bu sene gelmeyecektin hani? Boynunu bkt, gzlen doldu, prl prl yalar yanacaklarndan yuvarlanarak: - Ben okumak istiyorum. Ne olur beni gndermel Ben sacm rmesini rendim. Snflar da temizlerim, ne olur!... Hi yaramazlk etmem, alrm hep. Bu kadar okuma ak duyan bu yavruyu barma bastm, ieri girdik elele... FATMA Fatma Demir, Savak asiretindendi. Zeki ve alkand. Mezun olunca Akada'a gnderdik. Dzenli okuyordu. Ne yazk ki 1948'de ailesinden hi biri istenilen taahht senedini yapmay kabul etmediinden okulu terketmiti. Bir maysta, Erzincan'a giden bir blge pikab ile Plmrlleri gtryordum. Savak srleri Talaz ve Sarpyan'dan itibaren da - ta gidiyorlard Koyunlar gente krlarda otlatarak sryorlard. Bir ka sr grubu

ardmda katrlara yklenmi azk uvallar, adrlar kucaklarnda bebeler ve yolda domu kuzularla ihtiyarlar eeklerde anak - mlek, stlerinde bycek yavrular ... Baz eeklerin srtna oturtulan kazanlarn bile 3 - 4 tane evlatk. Analar sryordu hayvan203 bibi: Hala lar. evrelerinde 7-12 ya aras ocuklarn nezaretinde kuzu srleri. Bir bayram havas vard yollarda... Drmek'ten itibaren, yola inen srler yznden ok yava gidebiliyorduk.Yolun sandaki tepelerde drtnala giden bir svari grdk. ocuklarm bartlar: - Bak hele Avar, bir kadn!... Blge pikab ile Plmr yolunda, bir tnel giriinde. Ben dnnce svari hanm el sallad bize. Hepimiz kar selam mendille, earpla verdik. Hanm svari ilerimize geti. Biraz sonra Sihenk dznde bize doru drtnala gelmeye balad. Yakla el sallayan svari hanm tanyp seslendim : - Fatma Demir!... Fatma, kzm!... O da seslendi : - Mdrcm, Avarcm!... Pikap durdu. Fatma Demir atn dizginlerini eere takp arabaya atlad. Ben de ayaa kalkmtm zaten, l 204 birimize hasretle, sevgiyle sarldk. Ben onun ate krmmzs terli yanaklarn perken o da beni elimden, yanamdan, gzlerimden rastgele pyordu. Sorular, cevaplarla hayatmz zetleyiverdik. ofr: - Yol akken ilerleyelim, sizin sznz bitmiyecek. Atna atlad. Yanmzda, hzmzla ayarl kouyor ve rica ediyordu : - Ne olur Mdr'anm, yorulan kk obanlarmz yannza kosak Evliya Pnar'na brakr msmz? ofre rica edip iznini aldk. Fatma Demir kuzu srleri arasndaki kkleri kofundan kavrayp arabamza getiriyordu. Yaya analarn kucandaki bebeleri de getir di. Hepimizin kucanda alayan iki bebe... Sordum : - Orada kime brakalm ocuklar? - Ben alacam Avarcm. - Evladm, biz bo yol bulunca hzlanrz, sen yetiemezsin. Gld : - Ben Keseden geleceim, sizden evvel kavuurum oraya. Ayrldk. ofr: -Ulan kz, ben de senden evvel oraya varmazsam bana da ofr demesinler! Srler arasnda mmkn olan en yksek hzla sr-neye balad arabay. Pnara vardmzda Fatma Demir'in at otlamaktayd; kendisi de elini yzn ykam, "tlerin serin glgesine ky rek ve drmlerinden bir sofra hazrlyordu. Bebeleri minik obanlarn kucana oturttu. Bizi davet etti Hepimiz birer rek aldk. Homurdanan ofre en tatl ifadesiyle rek, drm sunarak bizi uurlad birkac yl sonra, seimler srasyd. Fatma Demir okula geldi. Kyne muhtar olmutu. Seimde hangi ta305 rafa rey vermeleri lazm geldiini ve secim olayn renmek istiyordu. Seim iin hazrlanacak yeri ve muhtarn taknmas gereken tutumu anlattm. Partilerden getirttiim programlar verdim. - Bunlar ky halkna okur, anlatrsn. Herkes hangisini beenirse ona verir. Sen rey vermelerine karma. Programlan okuyup anlamad yerleri akladm. le sonu gitti. nk atn Hozat - emikezek yo! kavandaki karakola emanet etmiti, gitmeliydi.

DN Pr - tela cehiz hazrlyorduk. Kolay deil, Elaz Kz Enstits, kimsesiz ky kzlarndan birini evlendirecektl. Hani isyan esnasnda daa kaan ocuklardan ya byk iki kz bize, kkleri de ocuk Esirgeme Kurumu'na vermilerdi, onlardan 13-15 yalarna gelen Ylmaz kardelen 4. Umum Mfettilik emriyle okulun yatl ky kzlar blmne kaydetmitik. Kurumda gayet gzel Trke renmilerdi. ri kym olan kk, ufak tefek olan abla idi. K alkan, zeki, by tembel m tembeldi. Nihayet k okulu bitirdi. kr, F. Ylmaz' yzmzn akyla Akada'a gnderdik. By hl ikideydi. O tatil stma tuttuundan hastahaneye ine iin kadn hademe ile gndermitik. ne yeri apse yapnca tedavi iin orada yatrmaya mecbur olduk. Tedavisi bir ay kadar srd. Orada biriyle anlam: Eli yz dzgn, gen bir hastabakc yardmcs olan HDoktor arkadalar, - Madem okuyamyor, N. ile evlendirin, diyortonfc. 4. Umum Mfetti Paa'ya durumu arzettlm, uygun buldular. 206 Doktorlar N. adna Beser Ylmaz'a talip oldular. bizimki dnden hazrd. Nian, bir ay elencesiyle, kaynanay

davet ederek yaptk. te bu kzmzn cehizini hazrlyorduk. Ylba elencemizde, dnmz de olacakt okulda. Yatak - yorgan, yastk - karyola alnd. 3 - 4 yatak takm, 4 takm gecelik ve i amar ilendi. Artk paalarn iyi cinslerinden rtler, aseler; basma paralarndan elbiseler hazrland. Sedir rt ve yastklar ilendi. Kzmzn cihaznda hi bir ey eksik deildi. Mufak ve sofra takm, tabak - bardak, atal - kaklan, k"r dilerine yetecek kadar, hepsi hazrd. Tutulan mutfakl tek odasn arkadalarla beraber dedik. Dn iin Akada'dan izinle kardeini getirttik Btn bu hazrl, ablasnn evini grnce kn keyfi kat baya. Acaba kskanyor muydu? Dn, Elaz dn ile bizim usul kar idi. Kz taraf okul kapsnda olan tarafn karladk Beser Ylmaz' N.'in koluna verip iki yannda arkada dizisi el rparak, mandolin refakatinde uurladk. KIZLARINA SAHP IKAMAYAN BABA Beser'in evlendii sene bir baba kt Ylmaz kardelere. Kayseri'den gelen mektupta ne imza ne adres vard. Mektupta yle deniyordu : "Elaziz Kz Enstits Mdrl Biz Tunceli elinin Nazimiye ilesinin Kyekar kyndniz Hkmet 1939'da bizi srgn etti. Fakat imdi ise Kayseri'ye iskan edildik Kymzden ayrlrken kzm yolda kaybettim. imdi rendiimize gre kz sizin Kz Enstitsnde imi imdi ise kendimizi mektup ile size tantrz. Kzn baba-ad Kamer, annesinin Serivan, kardeleri be tane, biri ad Ali, birinin adda Ahmet, dierinin ad Mehmet ve Hdr Hasan bunlar da kardeleridir. 20 7 Dier kz ayn kyden olup ad Melek. Babasnn ad Ahmet, annesinin ad Beser. Bu kzn kardeleri de Mehmet, Ali ve bunlar da Melek'in kardeleridir. Eer bu kzlar varsa da bize bildirin, yoksa da bize bildirin." Bir defter sahifesine yazlan bu imzasz ve adressiz mektubun sahibi bulunamad. Zaten senelerce karde bildiimiz bu ocuklarda hi bir benzer hat ve huy yoktu. Kendileri de buna inanm olacaklar ki birbirlerini aramadlar artk. PALU Sene ortas bir kurs eyas gelmiti. Gezici ky kadnlar retmen kursundan mezun bir kzmz da tayin edilmiti. Milli Eitim Mdrlyle anlaarak kursu ok mutaassp olan Palu'da amaya karar verdik. Palu'ya demiryolu gitmi, alnda davetliler arasnda bulunmutum. stasyon, Murat kysnda geni bir dzlkte idi. Kaza ise koskoca sivri bir kayann dibinde kurulmu, yeilliksiz, kerpiten stste ylm evlerden ibaretti. ksmd bu Palu. Kaya dibindeki Yukar Palu, uzun, dnemeli kurak bir yoldan sonra Orta Palu ve Murat kysnda Aa Palu, Evliya elebi, Seyahatname'sinde: "Bir acayip ehre vardm adna derler Palo Ahalinin kimi Zaza kimi lo" diye anlatyordu buray. ubat ay iinde kurs eyasiyle Palu stasyonu'na indik. ki yk arabas bulup eyay yklememiz leyi buldu. Biz de yklerin stne kurulduk. Dzl geip kvrm kvrm trmanmaya balaynca hayvanlara eziyet vermemek iin indik, trmanmaya baladk. Arabaclar arabay srme bahanesiyle biraz sonra bindiler. Epeyce trmandk, benim de canm kmt yorgunluktan, yolumuzun diklii de azalmt. Gen arabacya, 208 - Evlat, ok yoruldum. Biraz da sen yr, ben bineyim. nmemek in bahane arayan arabac: - Ben atlar sryom! - Ben de srerim, korkma. - Sen ne bilecen araba srmesini? - Bilirim, bilirim. - Baban arabac myd? - He... ndi, ben bindim. Dizginleri elime aldm. htiyar arabac seslendi: - Karya emniyet edilir hi? Devirir arabay da. Hayvanlarn dizginini al, yanndan ayrlmayasn. - Ne bilem, usta gibi, ald ele dizginleri. Br yarm saat kadar beni gz hapsine alan arabaclar sonunda rahatlam olacaklar ki ihtiyarla berber Hocananm'n arabas yannda konuarak yrmeye baladlar. ehre girerken ikimiz de arabadan indik. Palu'nun tek caddesi bandaki kahvede bekleyen Milli Eitim Memuuru bizi Hocahanm iin tuttuu odaya gtrd. O gece scack aydnlk bir odada, scak yemeklerle gevedik adeta, stelik bizi o scak odada misafir etiler. Ama ne bahtiyarca br uyku ekiti o... Kaymakam Bey'i ziyaret ettik. Kocaman sarkl, gz srmeli Kad Efendi ile de tantk. Hosohbet, akac. er bir insand. Ama sonra arda beni grmezlie geldi srmeli Kad. Herkese kar mutaassp pozunu muhafaza etmek iin...

Palu'nun zelliklerini anlattlar: Kadnlar ardan katiyen gemez, gidecekleri yerlere arka taraftan dolarm. Caddede dkkn stndeki evlerin kaps hep arkadanm . Sordum : - Kadn eyas, ine iplik lazm olursa... Evin erkei eve birka ift getirir hanm seer iinden beendiklerini. Kad gittikten sonra kaymakam 209 Bu defa da, - Kzlarmz ardan geemez, arka da amur deryas, dediler. Ta tattk. O ubat souunda drt gn arkada arnavut kaldrm yaptm... Kapnn nn de ayn ekilde bir metre geniliinde kaldrmladm. Verilen tek mahpusla alyordum. O ta - toprak tayor, ben diziyordum. Hocahamm ierisini, evini yerletiriyor, yemeimizi yapyor, . leden sonra da renci kaydna kyordu ev ev dolaarak. Tam on drt gn uratk bu kursu istetmeye aabilmek iin... Bugn bile, baka herhangi bir kursu amak iin bu kadar emek ve zaman harcadm hatrlamyorum. Al gn o virane, baya yz gz temiz br hale gelmiti. 27 renci kaydedilmiti. Hocahanm' rencileriyle babasa brakarak dndm. Bir ay sonra gittiimde 12, sene sonunda 8 renci kaim st Ertesi yl kursu Orta Palu'ya naklettik. Halk ve Belediyeciler, muhtonn evini tavsiye ediyorlard. Muhtar genti, hocahanmla "Hani, halkn taasubu nerede kald?" diye konuurken rendik ki, eyh Sait isyannda aabeysi Aslmt. Halkn bu kadar itimad bizi kukulandrd ama sene sonuna kadar her iimize samimiyetle kotu adamcaz. Yukar Palu'dan da hanm kzlar geliyorlard. renci 24'le balad, 24'le bitti. ok hevesle alld bu sene, iyi i karld. KOVANCILAR Bu Palu kursunu nereye nakletsem benim iin hadiseli geti. Bir ko yl sonra Palu'nun nahiyelerinden biri olan Kovanclar'a nakletmitik. Palu kayasnn ard geni, uzun bir ova. Buraya enova diyorlar, iki tarafta yal yuvarlak tepeler, eteklerinde krpe aalar arasnda kyler. Beyaz badanal evler, yeil fidanlar arasnda adeta glmsyor. enova'nn ortasndan Bingl yolu dmdz gemekte... Bunlar Rumeli muhacir kyleri. Kadastrolar da dzgn. Birbirini kesen yollar, ky meydanlar, okullar henz tamamlanmam. O yl k etin olmutu. Henz karayollar almamt. Tren yolu bile gnlerce kapanmt. Mart aynda Hocahanm'dan bir mektup aldm. "Erzakm, kmrm bitti; hastaym. Temrin pek ve ipliklerim de yok. Bu muhacir kyde hi bir ey, bulamyorum, yardmnz rica ederim..." diyordu. Milli Eitim Mdrmze gidip anlattm, izin istedim: - Bu mevsimde yola kmak deliliktir! dedi. Kendi bana gnderdiim bu gene kz a. sefil, hele hasta nasl brakabilirdim? Benim rencimdi retmen, ok darda kalmasa beni carmazd yavrucak. Her eye ramen gidecektim. Doktorlardan malumat ve pensilin aldm. Bir uval kmr, bir uval erzak ve temrin malzemesiyle yola ktm. Trenle hareket ettim. stasyondan Palu'ya bin zorlukla ktk. O gece hangi arabacnn evine gittimse kimse Kovanclar'a gitmeyi kabul etmiyordu. Nihayet cesaretimi toplayp arabaclarn olduu kahveye gittim. Grlt darlara kadar tayordu. Kapdan ieri girince ses kesildi. t yok, herkes akn. Bana bakakaldlar. Bu duraklamadan faydalandm: - Efendi kardelerim; diye baladm. Hocamzn hastaln, aln dilim dnd kadar andrarak anlattm. Sonra ekledim: - Beni gtrecek bir yiit yok mu Kovanclar'a? 212 Szm bitince herkes birbirine: - Senin atlarn kuvvetli, sen gtr! - Senin araban yeni, onunla gtrn. "Sen gtr", "ben gtr" derken orta boylu, geni bir delikanlda karar kldlar. Kuvvetli atlar onun babasnnm zaten. Yeni arabayla ertesi sabah gn doanda hareket etmeyi kararlatrdk. Teekkrler ederek kahveden ktm. O arsndan geilmeyen Palu'da kahveye bile gitmitim. Srmeli Kad'nn kulaklar nlasn. *. ** Sabah yklerimizi (ki uval bir torba) arabaya ykledik. Biz de bindik. Tepeyi ap ham yola gelince enova karlar mart gneiyle prl prl nmze seriliverdi. Eh, keyifli bir gidi olacakt! Kovanclar karmzdaki tepe eteinde beyaz beyaz glmsyordu.

- Kata varrz Kovanclar'a dersiniz? - iki saat srmez, ama karda hadi "on" diyelim de daha erken girersek bahtmza. Tepeyi indik. Kkkpr banda araba amura saptand. Arabac atlan zorlad, olmad. Ayaklarn kar. paalarn svad. Tekerin etrafndaki amurlu kar temziledi. hayvanlar dehledi olmad, dereden bir ka st dal krp tekerlerin nne koyup hayvanlar krbalad. nafile... Ben de indim. - Dizginleri al, hayvanlar ek nden! - Peki. Lastik izmelerim baldra kadar batmt. Delikanl tekerleri kaldrmaya alrken ben de st dallarn altlarna ttim, ne getim. Hayvanlarn boyunlarn okadm., dizginleri toplayp omuzladm. Delikanl arkadan dayanarak krbalad, ben ektim, kr o hzla kpr stne ktk. Arabac, - Drt dedi. Kpr geip te yan kontrol etti ki ayn, Arkada213 ki st dallarn ne geirdi, yeniden dal kesti. Ben atlar tutuyordum. nk kpr parmaklksz dz betondu. Arabac talimat verdi: - Mudur Hanm, atlar kprde hz alp amura dald m durma kotur ki o hzla canmz u amurdan kurtarak, bayra ynelince korkma gayr. Tikat et, ayaklarn dallara taklmaya. Dersen inenirsin ha!... Kprden hzla kalkan hayvanlarn ben nnde koarak, delikanl arkadan dayanp dehleyerek amuru getik kr. Yrdk bata ka. Cvm karlarn bir .kar alt amur. Yol oseye kadar ham. ose de tam kyn nnden geiyor. ok yolumuz var daha. Tekerler bir dnte amurlu kona doldu, bir kamyon tekeri kadar kalnlat, frenlenmi gibi dnmyordu. Delikanl temizledi eliyle.. Ben ayamla tek tekeri temizleyene kadar delikanl n de paklad. Gn dnene kadar amurlu karlarla boutuk. Arabac, - Hayvanlar yemleyem, dedi. Ben de ackmtm. Daha yolumuz vard epeyce. O atlarn yem torbasn takana kadar ben de kfte-ekmek ve elmadan, ibaret yemeimizi karttm. Araba stnde karnmz doyurduk. Karla elimizi ykayp su yerine karlarn temiz yerlerinden avu avu yedik. Yine yola koyulduk. Gne iyice alalmt. Kovanclar'da pek ok kii dam stne km, sabahtan bert enova amurlaryla bouarak gelen bu yolcular tanmaya urayordu. Daha yaklanca da amursuz taraf iaret etmeye baladlar. Daha kolayca yol olmaya baladk. Alacakaranlkta kye varabildik. Oy anam, ne etin geti bu yolculuk!... Hocahanm' yatar buldum. Atei 38.5 dereceydi. izgiler izip hesaplayarak kaba etine -ben de ac ekiyormuum gibi bararak ineyi batrdm, Pensilin yap214 tm, iyice outurdum; apse korkusuyla ertesi sabaha kadar da ine yerini tetkik ettim. kr bir ey olmad. Sabah atei dt. Hocamz okuldan beri zayf nahif bir genti. Hemen "iyi oldum" diye kalkmamasn tembihledim. Bir ok ila da gtrmtm. Kzmz yal baclara emanet ederek ayrldm. Arabac, ertesi gn saat 10'da hareket edeceimizi syledi. Kovanclar'dan yolcu da alacakm, buna sevindim. Bizi sevgi ile uurladlar. Be kii, yola dtk gene. Kyller amursuz taraftan, tekerleri temizleye temizle-ye. arabay arkadan ite ite bizi getirdiler. Palu'ya kadar yol boyunca ben hanmefendi gibi arabada kuruldum. Arabacy paraca tatmin ettim ama bu zahmetin karl denmezdi dorusu. Yazn hayvanlara da birer mavi katr boncuu gerdanlk getirdim. * ** Kovanclar'da ikinci senediydi hocamzn. lkokul retmenleriyle aralarnda anlamazlk kmt, beni alyordu. K bayd. Yamurlar balam, henz kar dmemiti. Palu Milli Eitim Memuru Sait Bey'e de rica ettim. beraber gidecektik. Benim yiit arabacm askere gitmi. Ayn atlarla babas gtrecekti bizi. Yedier liraya pazarl Sait Bey yapt. Yola ktk. A toprak ya emmiti, ama yollar gene amurdu. Araka syleniyordu. Arabada iki Homur uvalyla Sait Bey k ben vardm. Anlalan baba arabac aksi adamd. Bu yl kursa, yaplmakta olan retmen evi verilecekti nk bir snf daha arttndan okulda yer yoktu. retmen evi de ylece duruyordu. htiiyar heyetiyle bir ev bulduk. Evin tamir ve tadilini konuarak okula geldik. Arabac acele ediyordu. Haklyd da . 215 On dakika sonra arabaya binmek zere okuldan ktk. htiyar arabac birden deli gibi barmaya balad bana : - Beni beklettiniz, ben seni gtrmyorum, sadece Sait Bey'i gtrrm! Sen lira daha verirsen arabaya

bindiririm! Yoksa seni gtrmeyi stme almamm! Ben Sait Bey diye bu fiata syledim; sen olduunu bilsem!... Ne ihtiyar heyeti, ne hocalar ikna edebiliyorlard. - t gibi arabann peinden yrsn, diyordu. ok sinirlenmitim : - Cehenneme kadar, diyerek muhtardan kiralk bir at rica ettim. At gelene kadar arabac barp armasna devam etti. - Ben bu kary salt getirme iin aldm; diyordu. Oradakiler de: - Niin ykn yknca gitmedin de bekledin yleyse? Demek gtrme de vard iin iinde. Arada en ok perian olan aziz arkadam zavall Sait Bey'di. At gelince, arabac, getirme paras olan yedi liray istedi. Benim de cinlerim bama kmt: - Paran ancak Palu'da verebilirim, dedim. Ne zaman ki atn stne atladm, sanki barp aran, hakaret eden o deilmi gibi yalvarmaya balad: - Hanm, ben ettim, sen etme, kusurumu bala Ben insaniyetsizlik ettim, gel sen insanlk et de bin u arabama. Hayvanlarn da rzkna mani olma... Artk emniyetim kalmamt, srdm hayvan. Sahibi de atlyd, Palu'dan yk getirecekmi. Hayrettir, oluna verdiim bahii bu ekilde kendisi de koparacan sanm olmal. ehirli hanm olduuma gre ata binemeyeceimi, yalvaracam sanmt. Palu'da doru karakola indim, olay anlattm. Araba gelince evirdiler. Sait Bey de anlatt. Karakol, gidi iin 4 lira araba kirasn senet yaparak verdi. Gk demeden imzalad. Az tamah ok ziyan getirmiti ihtiyara.. 216 GENE PALU'DA: EYHLER, HACILAR, AALAR... Kursu yine Palu'ya getirmitik. Aa Palu'da Belediye Reisi'nin byk ei hanmlar gece toplad; konutuk, anlattk. Oda scakt, ama hanmlar balarndaki oyal yemenileri azlarn da rtecek ekilde doluyorlard. Yaman biraz geveten gene bir hanm yanmdaki yal devaml drtyor, yaman gevetmesine bile mjsaade etmiyordu. Bye hitap ederek : - ok scak deil mi bacm? - He bacm, he... - Bak sen indirmisin yemenini, msade et ki bu tazecik de ferah bir nefes alsn, iimizde erkek yok. Ben de kadnm sizin gibi. - Yoh yoh, olmaz. Belkim sen "filancann gelininin az syle, ho, dileri dizim dizim" dersin erkeklere, insanolu bu... O yl kursu Yukar Palu'nun son evinde atk. Buras hem Orta hem Aa Palu'ya yaknd. Gene de istediimiz mevcudu tutturamadk. Baharn gittiimde gnlerden cuma idi. Hanmlar kme kme Aa Murat dzne iniyorlard oluk ocuk... Hocahanm'a sordum. - Dn m var? - Hayr, her cuma aadaki evliyay ziyarete gider, le yemeklerini orada yer, akamst dnerler. Bunu leden sonra renmitim. Hemen oraya yollandm. Dn balamt. Yoldan aa seslendim : - Bac'larm, geerken kursa urayn da bir yorgunluk ay iin bizde, hem de kzlarmzn almasn grrsnz. Bir iki ses teekkr, etti. Ben ilk kafile ile kurs kapsna kadar geldim. Ah u hanmlar kursla bir badatrabilsem!... Birou birbirini drterek, ka gz ederek geip git217 tiler. Birka girdi. ocuklarn ilerine bakasya kadar cay da geldi, konuarak itik. Br bac ok gzel oya yaparm, - Eve gel ki gsterem, dedi. Yanmdaki tazenin dizine vurarak: - Aha buna da rgetmiem. Benim evlatlm, simcik de cehizini dzyor. - Allah hayrl etsin, ne byk sevap, - Kz bacm, bunu kendime ortak almak iin terbiye etmiem. - ok akacsn, diye gldm. - Aman ne akkas, esah. Benim aam (') olmad, kz kylerden buldum. senedir terbiye eder bytrm. Bu yaz kocamla everecem. Azm bir kar ak kalmt. . Hanm ise keyifli keyifli glyordu. * ** Gzleri srmeli, sa-sakal ve by prl prl olduuna gre herhalde yalanm. i ipek uzun entari stne koyu ttn sars ipekle ilenmi am hrkas, banda ayn ili takke, ayanda edik papular. Hacya kokusu uzaklara kadar yaylm. Bu, bahesinde dolaan eyh Abdulkadir'dir. Etrafnda hanm cemaat.

Hanmlar basma entarileri stndeki oyal yemenilerinin ucu gslerine dk, benden sakladklar azlar eyh Efendi nnde ak. Ya epey ileri olan eyh Efendi, drdnc e olarak mritlerinden 16 yanda bir kzla evlenmi. Haftada iki gn hanmlarla toplanp zikredilirmi. Her gn devam eden, "Allahn sevgili kulu" olan hanmlar da varm. ki gn de erkekler. (1) aa : ocu Aa Palu'da, Murat'n dirsek yapt geni dnemecinde idi bahesi. Dergh olan evi de orada. Meyva aalan, etraf gl fidanl havuz ba, srttan gelip havuzdan geen dere ayanda sebze bahesi hep mritler tarafndan ilenirmi. Oh ne l. Erkek kii bu memlekette dnyaya gelince eyh olmal dorusu. Bylece "elden, glden" rahata yaar. EMGEZE K Hozat'taki kurs eyasn emigezek'e naklediyorduk. retmen de annesiyle beraber geliyordu. Okul nnden emigezek kamyonuna ykledik eyay. Mterisini ald, biz de ofr mahalline kurulduk. Dere tepe geerek su bana le sonu vardk. Su geniti, Bingl'de getiimizden ok daha byk ve hrnd. Gen'teki gibi Nuh'un gemisinden beter bir gemi. Kamyon geri geri su kenarna kadar indi. Arabadan eya indirip gemiye yerletirildi, teki mteriler hayvanlaryla girdi. Biz de...Geminin karya gitmesi ikindivaktini buldu... O tarafta kamyonun yklenmesi saatler srd. Hepimiz kumsaln sonuna gidip karanlkta gemiyi yola kadar ektik. Saat gecenin 10'u olmu, herkes dalmt. Kamyona kurs eyalarn yklemek istemiyordu ofr. - Sizi gtreyim, sabah gelir alrm eyalar, diyor- Kim bekleyecek? - Hi kimse. - Devletin maln Allaha m emanet edip brakacaz ? - Ne olur ki... - Yok arkada, dedim, bir yere gitmem ben bu eyalar yklenmeden ,bir yere gitmem. 219 Yarm saat mnakaamzdan sonra benim "ikyet ederim" tehditlerim, ofrn kfrleri arasnda, Hocahanm'la annesini de alarak ekti, gitti. Gecenin karanl, suyun sesi...Kalakaldm. Eyalar biraz topladm. Tepedeki karakolun snk na doru yrmeye baladm. Yolu bulmak ne mmkn? Bir mddet bata ka kumsalda yrdm, ka geince tepe eteklerine geldiimi anladm. Bu defa diken ve allara taklarak, ukurlarda de kalka karakola ulatm kr. ehir kyafetiyle bir hanmn ieri girdiini gren jandarmalar afalladIar. Kendimi tanttm. ofrle aramzda geen hadiseyi anlattm. emigezek Jandarma Kumandanna telefon ettim. - Siz hi merak etmeyin, geldii anda yine gnderirim, dedi. Ve onbaya emirler verdi. Eyalarn bana dnmek iin kalktmda onba, - Kumandanmn emri var, jandarma bekleteceiz. Siz su ba ayazna dayanamazsnz, diye mani olmak istedi, dinletemeyince iki battaniye, bir asker kaputu bir de silahl ve gocuklu jandarma ile bir fener verdi. Bana bunlar fazla iltifat gibi geldi orada, ama dar knca havann buz gibi soumu olduunu farkettim. Asker evlatla eyalarmzn olduu kumsala geldik. Battaniye ve kaputa sarnarak oturduum yerde uyuklamaya hazrlandm. Asker evlat da, yz metre iinde, silah omzunda gidip geliyordu asker admlaryla, Uyumak ne demek; souktan donuyordum. Karakolda soua meydan okuduum iin asker duymasn diye usul usul bzlyor, kaputu bama rtyor, bam dizlerime koyup kediler gibi nefesimle snmaya urayordum. Yine de souk, iliklerime kadar iliyordu. Kalktm. 'Asker evlatla masa stlerinden ve makina sandklarndan etrafma bir duvar yaptk. O, 220 - Daha da souk olur anam, kalk karakola git, diyordu. Dinlemedim. O gecenin rutubetinin cezasn bbreklerimde hl tamaktaym. Sabaha kar asker "rap" diye nmde durdu. - Ana, ana! diye seslendi. Bam kaputtan kardm. - Bak, dinne, bir makina sesi var emisgezek'ten doru, dedi. Hakikaten uzaktan uzaktan gelen makina sesiydi. Davranp kalkarmyordum. imde dayanlmaz bir uyku istei vard. Bunun, donanlarda meydana gelen bir istek olduunu iitmitim. Acaba donuyor muydum? - Kalk Sdka Hanm! diye kendime emir verdim. Ve davrandm. Zorla kalktm. Biraz sonra tepeden kamyonun da grnd, bir mddet karakol nnde duraklad, yanmza geldiinde kamyon stnde 10 kii olduunu grdk. Bir jandarma indi. ofr selam verdi, - Komutanm eyay yklemek iin hapisaneden odam ald iin geciktik. Bunlar m eyalar? Hemen adamlara eyalar ykletmee balad. ofr kfr ediyordu kumandana, ama yavatan yantan. Herhalde jandarmalar duymasn diye.

Hoca'nmlan sonjum. - Ne belal inanlarmssnz, rahat yz gstermedi kumandan bir daha altn verseler tvbeler olsun mteri diye yanma yanatrmam sizi. stelik yolda yolcu brakt diye mapusanelik olacaktm. - Ben de sana bindiime bin pimanm zaten. En gzeli kardeler gibi efendi ofrler dururken ne diye seni tutmular bilmem!.., 221 ARSLAN BEK'N HANINDA emigezek'e gidiyordum. O gece balayan yamur durmamt. Kamyon amurda yola kmaya korkuyordu. Onun iin palanl bir katrla yola kacaktm. Gemiye kadar 24 kilometreyi tez gidebilmek iin katrc da bir katr tutmutu ama izinden dnen bir askere kiralad iin yine yaya kalmt. Ben bu yolcudan memnun olmutum.Suba'na ge varabildik. Gemiyi yukar ekmek, tekrar akntya verip gemek ok zor oldu. Katrc da "Bu akam anca Ortahan'a varrz" dedii iin Suba Karakolundan Jandarma Kumandan Vehbi Bey'e, okula haber vermesini rica ettim. O etin yolculuklarmda bu gen kumandan lutufkr yardmn hibir zaman esirgememiti. Biz karya geesiye kadar yamur sulusepken evirdi. Yolcular, - Allah bilir ama bu gece tipi yapacaa benzer, bir an evvel Ortahan' tutmalyz, diyorlard. Mbarekler, her biri meteoroloji uzmanyd sanki. Gece karanlnda ister istemez Ortahan'a indik. Zaten bir dereyi geerken katrn yklmasyla dereye dmtm-. Sol tarafm slanmt, tir tir titriyordum. Ortahan, orak arazi ortasnda, aalk iindeki birka binadan oluuyordu. nnde bir eme vard. Oluklarndan insanlar, yalandan hayvanlar sulanyordu. Yalak iinde duran gmdeki ayrandan da zenginler... Han sahibi Artan Bek'in iki olu vardr. Onlar mterilere alr, ihtiyar Arslan Bek de pein paralarn toplarken herkese bol bol kfr ederdi, yksekten yksekten. nk "bekzade" imi. Yol kenarnda 3x7 metre byklnde, iki kk pencereli oda misafirhanesiydi. 3 metrelik duvarnda kap vard. Sol taraf, pencereli kar duvara kadar tahta! bir kerevet, ucunda kk bir odun sobas... 222 Hepimiz ieri girdik. Byk olu hayvanlar ahra gtrd. K bir ka al - rp getirerek sobay tututurdu. Erkeklerden kerevete smayanlar yere oturdu. Ben de kap kysndaki arpa uvalnn stne tnedim. Bir yobaz: - Hanm, gnah, gnah! Tahl stne oturulmaz! - Aa, sen harmanda onlar inerken gnah olmuyor da, ben oturunca m gnah oluyor? Birka szm dorulad, tekiler sustu. Soba ve biz oday stmtk. Ya elbiselerimizden kt kokular buulanyordu. stelik arkta slanan yn oraplar da soba etrafna serdiler, arklar soba altna dizdiler. Bu pis havada genzim yanyordu; meme ramen ksrmeye balaynca dar frladm. Bek'in oluna beni ahra gtrmesini rica ettim. Gittik. Yemliklerde sra sra katrlar, eekler, ieri blmede inekler, kzler... Buras hi olmazsa yalnzca tezek kokuyordu. Vallahi hayvanlarn ahr daha temizdi. - Sizin katr bu, yemledim. - Ben hayvan iin gelmedim. Burada bo bir yem-se yatarm, yine paranz veririm, korkmayn. Oradan doha temiz burann havas. Odaya dndmzde hava sigara dumanndan sislenmisti. Ortada Arslan Bek duruyordu. Sedire yanyana serdikleri parmak kalnlndaki paavra yataklara yatan-lardan 50 kuru, yerde ul stnde yatanlardan 25 kuru istiyor, etin pazarlk kfrlerle bezeniyordu. Sobada yakt al rp paras olarak hepimizden kuru ald. Bulguru mteriden olmak zere bir orba kaynatmak iin 50 kuru istiyordu. Oluna emir verdi : - Hele kuhanayi getir ki gemeden soba stne vurak. Dayanamadm: - Hey Aa, rplarn parasn bizden aldn, adam orbasn kaynatmaya da gene para istiyorsun! 223 Hrsla bana dnd, fakat o daha konumaya vakit kalmadan o yobaz atld: - Arslan Bek, bek evladidir. Bekzadedir, soyludur. Bir ka tasdik arasnda Arslan Bek horozland: - Sen kim olisin ki iime burnunu sokisin?! imdi seni atarm dar!... - Hele at da greyim seni! Hkmetin, Elaz Valisinin elinden kurtulabilir misin? Duraklad ve sz deitirdi: - Dar dar ediin, paran verdin mi ki? - u arpa uval stnde oturarak uyuyacam. Ne istersin? 50 kuru yeter mi? Hemen kardm antam, 50 kuruu uzatrken yobaza sordum: -. Aam, gnah paras ne kadar vereyim bu beklerin bekine? Byle halk soyan bek de grmemitim hi. Arslan

Bek'e dndm: - imdi ahrdaki bo yemlikte yatmak istiyorum. Oraya bir kucak ot koyarsn. 50 kuru da ona veririm. Gzlerini ksarak bakt bakt da: - Sen abukat msn, nesin ki? Etraftakiler cevaplad: - Elaz'da mektep mdr... - Okumu, yazm karlardan hemi? Demek oliy, okuma bilisin? Alay ediyordu. - He bek, he... Seni okutacak kadar bilirim. Etraftan baz kiiler: - Eksik etektir. Sen onu konaa al da bu gee orda kala, suvaptr bekzadem. - Ne sevab aam, ben sadaka istemiyorum; parasn alrsa ne l. Para almazsa ahrdaki yemlikte yatarm. Arslan Bek, - Sen etin bir karsn, di hadi alaym seni evime. Ben bekzadeyem, para almam, eksik eteksen, eher k-rssan diye evimde yatrp ikram edem. 224 Herkesin parasyla, minnetle, dualarla martlan bu "bekzade"ye pek kzmtm : - O nasl bekzadelik ki, han parasn, ahr parasn, hayvanlara verdii saman parasn, al rp paras verildii halde orba piirme parasn, kokmu paavra yataklarn parasn dne dne alr, beni ikram iin niin evinde parasz yatrrm bu bekzade? Gelmiyorum evine, haydi! Benim bildiim bekzadeler gelen geen yolcuyu misafirhanesinde parasz konuklar, ite Veli Haki, ite Hiran bekleri, Hasan - Hseyin aalar... Dnd kald. Sonra, - Pek l, otellere ne verirse versin, dedi ortaya.. Herkes: - Bir lira! dediler. Ses etmedi Bek... Herkesin alan gzleri nnde karp iki buuk lira verdim. - Hepi mi? - Evet hepsi... Arslan Bek nde ben arkada, antam tayan olu daha arkada, konaa girdik. yi yzl bir hanm karlad. O gece kk ismini verdikleri iki basamakla klan sedirin ot minderi stnde bir kirli yorganla yattm. Benim oda da "misafirhane" dedikleri han odasn-dan geri kalmyordu. nk Arslan Bek, kars, oullar zamlaryla bir odada yattk. Sabah etraf bembeyazd, hava tipi yapyordu. Belki Durur diye gnn aarmasn bekledik. Durmad. Yallara dtk. Yolda katrc benden ekindii iin askercaza yklendi. -Baba('). ben de ana - baba evladiyam, yarm sahat sen yarm sahat ta ben binem katra, diyerek askeri indirdi kendisi bindi, - Katr parasn da ona gre verir yleye asker. baba : Arkada. - Yoh bacm, sen karma hele... Zaten fazla konuacak halim de yoktu. nk tipiye kar gidiyorduk. Kendimden baka, denein ucuna baladm bezle hayvan da tipiden korumaya abalyordum. Ayn zamanda donuyordum da. Dizlerim, bacaklarm uyumutu artk, Ortahan Dz'nden Haldiki'ni atk. Erzurum Dz' n henz gemitik ki, kardan tipi iinden br kamyon kageldi. Engzekli kardelerden Bedri Efendi idi. Bir yaknm bulmu kadar sevindim. "NN BENM ENEM TUTTU" Cumhurbakan nn geliyordu. Arkadalar gsterecekleri eserlerini seiyor; biz de okulumuzu, ocuklarmz iten, dtan temizliyorduk. nk nn bilhassa yatl ky kzlarmz inceden inceye inceler ve derslerini denetlerdi. Ertesi gn istasyondaki karlama trenine gittik. stasyon ve caddesi hncahn insan doluydu. zel treniyle, pencereden halk selamlayarak istasyona girdi. Yannda Mevhibe nn ile zden nn vard. Tabii bir ok erkn da... Otomobiller okulumuz nn dolduruverdl. nn'nn arabasn ap kmasna yardm ederken, - Hogeldiniz efendim, bize sefalar, anslar bahettiniz, sa olun!... dedim. nn : - "Benim mektebime gidelim, benm kzlarm greyim" dedim, diyordu. Bayan nn her zamanki zerafetiyle, yol gstermem iin, nde giden nn'nn yann iaret etti. zr dileyerek ne getim. Yan dnk, idare odalarn gstererek getik. Yolumuz nce, yatl ikinci snfn Trke dersinden geiyordu. 226 nn, ocuklarn kylerini, anne-babalarn, geldiklerinde ne kadar Trke bildiklerini sordu. Kitaplarndan okuttu bir ocua. En nde oturan kk Neriman'a kitabndaki iiri gstererek sordu. - Bunu ezberledin mi?

- Evet efendim. enesini tutarak, - Okur musun bize? - Hayr, bunu okumam, size baka bir iir okuyacam. - Ya!?... Peki... Neriman Tolan, birinci snfta ezberledii bir iiri, orackta deitirivererek okudu; nn benim enemi tuttu sizi bizi dizi dizi tutup kesmek istemiler Ah ne iler, ah ne iler Hemen byk ismet Paa Askeriyle gemi baa Dman bomu denizde Kurtulmuuz hepimiz de Byle geldik biz bu yaa Yaa byk smet Paa.., 227 Hocasyla biz de atk, nk "Gazi Paa"lar yerine "smet Paa"y kondurmay o anda dsnvermiti. Manzumeyi gayet rahat, nn'ye bakarak okumutu. Tabii bir ok "Aferin"lerle yerine oturdu. O sene hep "nn benim enemi tuttu" diye vnd durdu. Tabii mr boyunca da vnecektir. Snflar dolald. leri grmek iin atlyeye gidildikten sonra mdr odasna inildi. Masa stndeki imza defterini inceledi. nn'nn imza defterimize yazdklar. nn Halkevi'ne gidecekti. Sokaa karken beni de gtrmek iin elimi tuttular Arkada kalan Sayn Mevhibe nn'den zr dileyerek arabann kapsna kadar gtrdm. Binmesine yardm ettim ve selamladm. KARLIOVA'NIN KARLARI Muhtar Krk Bingl'n Karlova kazasna kaymakam tayin edilmiti. Yeni evli idiler. Benden, Karlova hakknda bilgi almaya gelmilerdi.

ncecik, zarif ei,bir stanbul hanm olan nahif kayn valdesiyle gideceklerdi ama dahaca tereddtl idiler. O zaman Karlova'nn gerilii, yolu korkuntu. Biz, aziz yoldam, tecrbeli Zlfi Efendi ile bin zorlukla gitmitik oraya. obanta denilen tehlikeli, kayalk bir uurumlu dar yol, bir kilometre sryordu. Sada gklere kadar duvar gibi kaya, solda 300 metreden, fazla dik bir uurum, altta renkli, kpkl ince bir erit gibi Gynk Deresi akyordu. nn, Halkevi'ne gitmek zere okulumuzdan ayrlrken. Kenarlarndaki yeillikte hayvanlar otiuyordu, hayvanla insanlar birbirinden ayrdedilemiyecek kadar kkt. Bu yolda iki tatn karlamamas iin jandarma karakollarndan bilgi almak lazmd. Zaten her ofr de bu yolu geemiyordu. Bir defasnda, erafettin Dalarndaki srlerini kontrol iin zel arabasyla gelen Beritan Beyi'ni biz kamyonumuzla geirmitik, arabasn da dnp ofrmz getirmiti. 229 Bu uurum Hacyan Ky'nde bitiyordu. Ondan sonraki yaylann iekli otlar arasndan insan grnmyordu. ki taraf iekli otlardan mis kokulu yumuack bir duvar gibiydi. Itriyat dkknlar hi kalrd bu kilometrelerce iek kokulu yolda. Okuldaki retmenin krk iskemlesi, badanasz duvarda kk bir siyah tahta... Tek masa san dier oda hem mdr odas hem lojman. Gndzleri stnde bir-iki defter hokka.kalem konan masa geceleri retmenin karyolas oluyordu..rencilerden tek kz Biz gittiimiz gn kazada on dn vard. lden, kaymakam vekillii de yapan tahrirat ktibine telefonla haber verilmi, Trkesi yetersiz olan vekil de bunu, "Hkmet 12 yandan itibaren kzlar zorla alp mektebe gnderecek" diye anlam, halka da yle duyurmutu. Kazann 11-12 yanda ne kadar kz varsa evleniyordu o gece. Evler topraa gml, 'kapdan k alan karanlk izbelerdi. Darda bir metre kadar duvar, olanlar, zengin evleriydi. stlerinde imen bitmi kk birer tepe kadar toprak yl damlard.. Tepelerin ortasnda birer 230 kar grlen tatan rlm bacalar. Evin iinde tam baca altnda birer tandr vard yere gml. Evler bir bayrda, birbirinin stnde, muntazam tepecikler halinde dizili grnyordu. Tpk tarlalardaki kstebek yuvalan gibi. stteki evin kaps alttaki evin damna alyordu. Yerliler kar kalnln anlatyorlard, - Kn birbirinizle nasl konuursunuz? diye sorulunca da,

:- Bacadan, diyorlard. Kar kalnln grmemitim ama Karlovallarn yazn da evin bacasndan komularyla konutuklarn biliyordum. Beranllar da: - Evlerimiz kar iinde kaybolur. Karn kalnln bacadan yokar bakar da anlarz, diyorlard. - K boyu birbirinizi grmez misiniz? - Grrz. Kar ayazlaynca tnel aarz. Su yoktur. Kapdan aldmz karlar kazanlarda eritip kullanrz. Her gn ok kar ekeriz su iin. Komu da eker helbet. Bylece evlerimiz arasna kar altndan yol alr. - kmez mi? - keni de olur su ederiz, ne ola ki? Sibirya'daki kar kalnln anlatan hikyeler burada hep bu blge iin syleniyordu : - Postac ky bulamam da atn tepesi grnen tir diree balayp uyuyakalm. Ertesi gn uyandnda orn telgraf direinin banda asl bulmu. Hayvan zar sakatlamadan karn stne drm. Postac ve at nasl donmadan sa kalm? Dizgin koca at nasl tartabilmi? Bunlar ayr mesele. Bu soruya cevap hazrdr: 231 - Eee... Allah'n hikmeti. Muhtar Bey'e bunlar anlattm. O senenin sonunda Muhtar Bey eiyle geldi. Okulumuzda bir le yemeini ereflendirdiler. Anlatyor, anlatyorlard, bilgisizlik fecaatini. Kn doan ocuklarnn gbeini ark bayla baladklarn, doum yapm kadnlarn ky ebeleri elinde nasl sapr sapr ldklerini, kadnlarn en basit hastalklardan bile doktora gitmeme yznden gmelerini Ora insanlarnn mahrumiyeti hakknda neler anlatmyorlardki. Mahrumiyeti zevk etmeyi bilen bu esiz Dou idarecileri, birer kahramand. O geiinde okulumuzda, mahrumiyet blgelerindeki yaant hakknda kzlarmza bir konferans verdi. Dnlerinde bir de yavrular vard. * ** Sonraki kta annelerini zatrreden kaybettiler. Bu derin ac henz 'kapanmadan Dou'nun o mthi zelzelesi sonucu Karlova ile kylerinde ta ta stnde kalmad. Sa kalanlara uakla yiyecek, ila, adr ve battaniye atlyor, bir yandan da o etin yolun zelzeleden yklan ksmlar dzeltilerek yetitirilmeye uralyordu. Kaymakam Bey o aresizlik iinde halk tam bir baba efkati ile sararak areler icat ediyordu. Bir hafta sonra olay yerine giden zamann iileri Bakan jipten iner inmez elini ykamak iin su istiyerek. - Yemek hazr m? diye sormutu. Bir-iki ay sonra kaymakamn tayini kt.. Bana veda mektubunda: "Arkamzda bir ana mezar brakarak yavrumuzla. kalplerimizde Karl ovallarn sevgisi ile ayrlyoruz diyordu. 232 Halbuki Sayn Muhtar Krk iki yavrusuyla ayrlyordu. Biri, Kk Ahmet'i, teki de "Kyden Haber" kitab.. Sayn Muhtar Krk' nn kitabna bizim okul da "nek ve Sucuk" basl ile girmiti. Kendisine has kvrak, en akrak uslubuyle ne gzel de canlandrmt ksack notu iinde: NEK VE SUCUK Muhtar Krk'nn "Kyden Haber" kitabna "nek ve Sucuk" yazsyla girmitik. A. Cem'in, Amerika'da bir taraftan inek girip bir taraftan sucuk ktn anlatan fkrasn bilirsiniz.Bizim de Elaz'da byle bir "medeni insan" fabrikamamz var. Kz Enstits'nn. bnyesinde yer alm olan yatl uygulama okuluna her kyden en iptidai ve en geri yaayta gen kzlar ve ocuklar geliyor; geliyor demem sz temsili. Aslnda mahalli idarecilerle yirminci asrn nadir havvarilerinden saylabilecek olan mektep mdiresi elele vermiler. Yenieri toplar gibi talihsiz fakir ocuk topluyorlar. Mdire Hanm, her gz btn kazalar bizzat dolap mektebine talebe topluyor. Bizim kazaya mfettiler bile zor gelirler, bu Mdire Hanm belki 50 defa gelmi, artk herkes tanyor. I Evet sa ba kark, st ba yrtk prtk, dil bilmez, el bilmez vahi tabiatl, inat ve hrn ocuklar, okula gidiyor, iki, sene sonra size kahve ikram eden bu terbiyeli, cvl cvl Trke konuan, gler yzl ocuun ayn kz olduunu anlayabilmek iin ilmi simyaya hayli vukuf gerek. 233 Ancak her ey o kadar glpembe deil, kimse kzn gndermek istemiyor. Bir aralk hkmetin, ocuklar zorla alaca duyulmu, on yan ikmal eden btn kzlar bir kocaya kap kurtulmak istemiler. (Bu da itimai bir hizmet saylabilir ya...) Mdire Hanm'n gelecei duyulunca ocuklar baka, kylere karlyor, babalar evden daa kayorlar,. Velhasl hereyi bedavadan olan bir mektepte drt sene refah iinde yaamann faile onlar iin bir nimet olduunu kafalarna sokmaa imkn yok.

Kt propaganda buraya kadar ilemi : Bu kzlar alp komonist yapacaklarm. (Komnist ne denek, bilir mi acaba? Oras baka.) - Kzlarmz ngiliz subaylarna gndereceklermi... - Gelip ana babalarn tanmyacaklar, bizim dilimizi konumayacaklarm. Bir tanesine ahit oldum: Kars lm, sekiz ocuu ba-ma 'kalm, kyn yardmyle geinen bir dilenciye Belediye akan srar ediyordu. Dilenci Nuh dedi de peygamber demeli, ocuuna! vermedi. ki gn sonra herif zatrreden ld, sekiz ocuk sokakta kald. Teyzeleri mi, halalar m ne, birisi onlan damna ald, yine de vermediler. Kylnn "Odunum" fkrasn bilir misiniz? Eeine odun ykleyip pazara satmaya gtrrken yorgun bir adan odunun fiyatm verip kenara yktrmay ve ee-e binmeyi teklif etmi. Tabii, bu hesaba akl yatmayan kyl (Odunum" diye tutturmu. - Yahu sen hu odunu iki liraya satacak deil misin? Satacan yere kadar ben eee bineyim, bu odunu atalm; sana lira vereyim. - Peki amma odunum ne olacak? Kyden Haber'i inceleyen Sayn Nihat Erim Bey gazetedeki yazsnn bir paragrafnda yle diyordu : "Kyden Haber"i okurken bir kere daha inandm dava kretim davas oldu. Dou'da Kz Enstitlerinin oynad ve oynayabilecegi pek mhim rol dndm. Elaz Kz Enstitsnn fedakr Mdiresi Sdka Avar' Muhtar Krk gibi ben de hayranlkla, derin sayg ile taktir etmitim. Kltrn aileye kadndan girdiini ve ancak bu yoldan gidildii taktirde millet ve birliimizi, dil beraberliimizi salam, temellere dayandrabilece imizi tekrar etmeye hacet var m ? Blm-4 KARLIOVA Ekim 1949'da Milli Eitim Bakanlndan aldm bir emirle zelzele blgesine hareket ettim. Bir gece Karlova'da kalacak, Licik'e kadar olan kyleri tarayarak kimsesiz kalm 12 yatan 18'e kadar kzlar okulumuza getirecektim. Erkenden kamyonla Bingl'den yola ktk. Zelzele blgesine gidecek malzemeyle dolu olan arabada yolcu da kalabalkt. Bu ok yava gidile aksam Karlova'y tutamayacaktk. obanta uurumlu yolundan gitmemek iin Boran stnden gidecektik. Dik bir yokuta btn yolcu inip arabay hafiflettik. Yine de araba zor kyordu. Hava kararmt." Buralara souk ne abucak gelmiti. Bodur allkla kapl dze erkeklerden bir ksm bizden evvel km, allardan birini tututurarak stne kuru rp atyorlard. afaa kadar onlar ate banda yarenlik ederken Den ofr mahallinde buz kestim. afakla hareket ettik. Yarm saat sonra Boran'daydk.. evre tepeleri aal, ortasndan temiz yzl bir dere geen geni, yeil bir vadi sonundayd bu ky. Harita subaylar, derenin iki dz yakasna kamp kurmulard. Hepimizi sabah ayna davet ettiler. Bilhassa beni subay adrna albayn misafiri olarak aldlar. Hepsi ismen tanmlard kyllerden iiterek. Titriyordum adra gelirken. Scak ay bir taze derman verdi. Seyahat maksadm renince albay beni Karlova' iple gnderdi. "Siz de irfan ordusunun bir erisiniz" 235 Karlova'ya birok adr kurulmutu. Yaknlatka tek atl binas olan Halkev'ni yklm grdm. km duvar ykntlar arasnda bir ok direk faciaya ahitlik ediyordu. Dkkn, daireler yerle bir olmutu. stlerine toprak ylarak ardanda sralanm tepeler halinde grlen evlerin sadece tepeleri klmt. nk yan duvarlar gnce damlar olduu gibi kmt zemine T. Fikret'in "Zelzele" iirinden daha beter bir grn vard. Jip durunca etrafmz perian insanlarla doldu. Can kayb oktu. Herkes aclyd, herkss bireyler anlatmak istiyordu. Hepsi bir azdan konuuyordu. Arkadan baclar eteimi ekitiriyorlard onlar dinlemem iin. - Heppi aalar dinlersiniz. Hele gel ki bizi syiirsiniz, sen dinlirsiz. Doru, her gelen erkeklerle konuuyordu. Onlarla, yalnz, gidene kadar "Hatunpao" (Kaymakamn ei) konumu. Yardm etmi. imdi yalnz kalmlar. Herkesin cieri yankt. Gslerine vura bura anlatmaya alyorlard yarm Trkeleriyle. Yalnz yere melip ban bastonuna dayayan seksenini akn bir ihtiyar hi konumuyor, alayamyordu da. Sadece iki yana sallanp kararm kuru gsn dyordu zaman zaman. Zavallnn 9 nfuslu olunun evinden bir tek kendisi sa kalmt. Kaymakam vekili doktorun yardmyle bir at buldum. sahibi le afakla yola ktm, Licik'e gidecektim. Kargapazar, orik, tak kylerine uradk, harabe.. nsanlar sanki acya kanksam gibi. Zelzele veya zaman zaman iddetli devam ediyor, fakat ne tela, ne korku var. Kzlardan yarallar kaldrlm, salam kalanlar da akrabalar gtrmler. Viranehir'e gittik. Ben de ismine aldanp arazide br ka ev veya harabeleri olan bir yer Halbuki ba - bahe iinde iki katl kerpi evler. 236

imdi hepsi hk ile yeksan olmu, hepsinin yannda birer, ikier adr.Gece kt buz gibi. O gee jandarma avuuna misafir oldum. ki adrlarndan biri evleri, oluk ocuuyla kalyor; biri karakol. Ben karakol adrnda kaldm o gee.Yangn korkusuyla kimse k yakmak istemiyordu. Bu nedenle ziyaretlerimizi sabanc braktk. Zaten kydeki kzlar hakknda avula einden yeterli bilgiyi almtm.. Be-alt kzn evine gittim; kimse kzn vermek istemiyordu. Hepsi de, - Ne olacamz belli deil bu afette, evlatlarmz gzmzn nnde olsun, diyorlard. Kuluk zaman hareket ettik. Kerran, Kzlubuk'tan Liik'e yollandk. Kerran orak bir tepeye kurulmu, ev namna bir ka kerpi yn arasnda adrlar. Halk paavralar iinde, ocuklar yar plak, belli fakir bir ky veya yle grnmekle daha ok yardm umuyor. Ne kadar uratysak nafile. "Ni(1)" diyorlar, raz olmuyorlard. Muhtar garip bir teklifte bulundu: -Hkmat buraya bir enist yapirsin, kar hocalar gelirsin, aha bu kzlar verirsin, Huda ahit bi(2). Gldm. Ne denir bu istee? A tavuk dnde dar grrm. Kzlubu'k, dar bir vadiye skk, ge kadar gmrah dut ve akal erii aalar arasnda evleri kaybolmu serin bir ky. Tabii evler yerle bir. Hanmlar topland, anlattm her eyi. Beni bir gzel kovdular. Herkes canyla, acsyla, alyla urarken kz m vereceklermi okumaya! Kzlara okuma ne - Haydi terre (3), diye yolu gsterdiler. Sabr ve nezaketimi bozmadan. Ni:Hayr. Huda ahir bi: Tanr ahit olsun, terre : Haydi git! - Huda emanet bi, evci selamet bi (1), diye ayrldm, ardlar. Arkamdan bana "terre" diyen kadnla bir mnakaadr balad. Bu vadiden sonra yolumuz iki yont ihtiyar tepeli geni bir vadiye dt. On dakika gitmemitik ki, yerden gk grlts gibi korkun sesler gelmeye balad. Atm huysuzlanp kineyerek aha kalkmaya balad. At sahibi hayvanndan atlayp bir eliyle de benim atn geminden yakalad : - Korkma hanm, zelzele gelir. n attan, bir kaza olmasn. Atlar kamak ister byle zamanda.. Daha ben inerken, yerler sallanmaya balad. Kar sahildeki tepeden bir toz bulutu ykseldi. Tepe, kayalaryla beraber dereye doru byk bir grlt ile indi. Dere tat ve inen da tarafndan bir dirsek yapt, Bulank. sular kaynad. Akacak yn bulmak iin su kart. Bu srada ikimiz de diz kp drt ayak yere yaptk. Ayakta dengede durmann imkn yoktu. Atlar kineyerek tepiiyor, kular cyaklayarak uuuyordu. Toz bulutu bizi de iine almt. At, - kr gemi ola, dedi, ama yava yava da olsa hl sallanyorduk. - Bu bir ey deei, geti say. Anaal... Koa da-d nasl da gt?! Tbe tbe... - Ya yer yarlsayd? - "Licik'te o da var" diyorlar. Yer yarlp iinden dumanlarla kaynar sular fkrm; hepi souk pnarlarn suyu da ekilmi. Bir seaat sonra Licik'e vardk. taraf kayalk ve aalkl tepelerle evrili, bir yan tarla ve bostanlarla Peri Suyu'na doru inen bir ptotonun da eteklerindeki baheleri iine kurulmu gzel br kym. imdi evler ('] Huda emanet bi, evci selamet bi: Tanrya emanet oltm. esen Icahn. birer ta yn... Ortalardaki aa altlarna kurulmu birok adr. Bir de askeri birliin eitli adrlar. stlerinde Kzlay bayra olanlar belli ki hastaneme, doktor muayene adr, eczane adr. Bahe duvarlar bile yerde zikzakl bir ta yn halinde. Evler keza. Halk yrknt arasnda erzakn karmakla megul, arada sarsnt ksa aralklarla devam ediyor; dalardan kayalar kopup yuvarlanyor, koca aalar krp platoya iniyor, her an br tepe toz bulutu arasnda kayboluyordu. Byle zamanda ellerinde bir kz torunlar kalan iki htiyar, onu yars yklm ta duvarn dibinden ekmiyorlar bile. Ben koup getiriyorum duvar kerken. - Ay, ocuu brakmayn, diyorum sohbet ettiim ihtiyarlara. - Nidek? diyorlar. On bir can verisin, aha bu keik(') kalrsn. Day tnne, bavi tnne, kzta mrt be(2)... Artk lme kanksamlar zavalllar. MLLETVEKL OLMAM TEKLF CHP Mfettiinin benimle grmek isteini haber verdiler. Halkevi'nde beni beklediini, hemen gitmem mmknse memnun olacaklarn da ilave ettiler. Mfetti, Bursa Milletvekili Sad'k Tahsin Arsel'di. Gleryzle karlad. Tunceli kyleri stnde epey konuuldu. Sonunda Sadk Bey: - Mdr'anm, partimiz sizi Tunceli'den aday gstermek isteinde. Bu hususta muvafakatinizi almay istiyorum, ne dersiniz?

"; keik : Kk kz. .3) Day tnne, bavi tnne, kozta mrt "bi: Anas yok, babas yok; kz da lse n'olur ki... 239 lav olmak iin bilim dallarndan birounu bilmek lazmd. Btn evrenin derdini dile getirmek lazmd, hele bu dilsiz, dnyadan habersiz evrenin derin derdini... Bu fikir yldrm hzyla kafamdan geti. Ksa bir susutan sonra: - Beyefendiciim, ben iyi bir hocaym. yle - byle bir mdrm, oysa mebusluk hakknda hi bir fikrim yok. Meclis'te bir hi olmay asla istemem. Hocal politikadan stn gryorum. Teekkr ederim, dedim. STN ZEK Bingl'den brahiman'a gidecektim. Bu ky yeni kurulmaktayd. O kye gidip kz ocuklarn alarak yardm etmeyi Vali Bey stemiti. Postac Cafer Aa ile yola ktk. O da kzn verecekti. Cafer Aa'y gren bir ka yolcu daha bize takld, akalar arasnda nasl geldiimizi anlamadan dere-tepe getik. Ky grnnce Cafer Aa: - imdi bizim fakirhaneye iner bir yorgunluk ay ieriz ama sakn korkmayasn, benim gar kapdan beni bir kurt gimin uluyarak garlar. Aha aylaklar gimin. barp arr. Helem byk kz gtreceine hi raz olmaz, nkm rgatlar gimin altrr onu. Ne ola ki, geyi anadr. Kzn tm etini yemi kendi tavlanm, aha kz bole (baparman kaldrarak) gemik kalmtr, gene de fakirin srtna ker de ker. - Ya vermezse kz? - le ey m ola?! Azna S ..rm, zopa aldm m elime lebbeyik dnem ha!... Kayalk bir tepe eteindeki ky, be alt evden ibaretti. Cafer Aannkine kadar her evin nnde durup konuup anlattk. lerdeki evden crlak bir kadn sesi geliyordu, Cafer aa: 240 - Aha bizim gar anri, iitiin. Korhma sakn. Allahn gn o yetimin stne byle kemkiri. Nidecen hanm buki, nidecen... ini derin derin ekti. Kapdan karanlk ocakl bir odaya girdik. Zemin toprak, duvarlar badanasz. Tek kk pencere, bir yanda yataklar yl. Ocak banda bir ksa tahta iskemle, duvarda asl 5 numara lamba, rafta karpit lambas, altlarnda tahl uvallar... Kk bir kap, ierdeki karanlktan gbre -kokusu geldiine gre ahr olmalyd. Karn i, esmer bir kzcaz aydanl kaynatmaya urayor, bir kzla alan kenarda sessiz, korkak oturuyordu. Hanm bana yan yan bakarak, - Hogeldin, dedi Usannca. Sonra sylenerek, teneke tepsi stne cay bardaklarn hazrlad. Cafer Aa kz vermesi iin hanm ikna etmeye urayordu. vey anay ne "tavlandracaklar" ne de "doktora gsterecekler" yollu tevikler yumuatyordu. Nihayet bar ar arasnda kzn terkisine ald, dndk. Eli Belge okula ilk geldii gn. Eli babasndan biraz Trke renmi konuuyordu. Gleryzl bir kzcazd. Okulda ykanrken banda bir yaras olduunu grdm. Ertesi gn yaraya baktm, kokmu. "Allahallah ben bunu dn akam temizleyip ilaclamtm. 241 ama demek ki yorgunluktan iyi temizleyememiim" diye dnerek yaray kanatncaya kadar temizleyip etrafndaki saclar keserek daha da atm. Bir hafta gnde iki defa temizlediim yarann kokusunu gideremedim. Doktor hanma gsterdim. - Aa... Bu kel Mdr'anm, yara ile eldivensiz mi urayorsunuz? Sakn! Sizin trnaklarnz arasnda da olabilir. Dikkat edin. Yarn hastahaneye getirin de arkadalarla konualm tedavisini. Doktorlar sa tellerini cmbzla ekip sonra uzun bir tedaviyi tavsiye ediyorlard. znt ile oradan ayrlrken bizden giden bir hademe kotu. - Mdr'anm, karasakzla bunu tedavi eden yerli bir kadn var, benim olan da iyiletirdi, sa geldi. Biz konuurken erkek bir hademe de, - Benim bam da o kadn karasakzla iyi etti, benim bamda daha oktu. Biraz an yanar ama dayanmak lazm... dedi. - Eli kzm, ne dersin, dayanabilir misin? - Evet Mdr'anm. Kelle ilk karlamamd bu, kelci hanm ardk. Malzemesini aldk. Karasakz stp kaln bir bez stne serdi, soumadan yaraya yaptrd. Souduktan sonra hzla ekti. Yara kabuklar ve kesik salar kara sakzla kt, bunu, yara stndeki deri soyulup kanayncaya kadar tekrarlad. Yavrucak ellerini sryor, gzlerinden ya geliyor, fakat gk demiyordu. Sonunda yine karasa-kz tekkesini scak scak yaptrd. Haftaya gelip bataki karasakz takkesini karacan, ba katranl sabunla ykayp ayn ii tekrarlayacan syledi.

Sakm bununla bitti sanmayn, bu i tam be ay devam etti. Bir gn kelci hanm : - Artk ba sald. Simden kelli Allann gn ykayacak ki sabunla sa tez gele... Bu uzun tedaviye karlk 2,5 lira ald. 242 Eli banda hl prl prl, kvr kvr simsiyah bir ta tar. Bu gzel ta'n ismi "Mdr'anmn sa" oldu. Her kelin salm yeni sanda Avar'n emei vardr. Hep byle gelen yeni salara "Avar'm sa" denir ve itina ile baklr. Eli'nin bir taraftan da stmas tedavi ediliyor, yzne renk geliyordu.. Bu ocuk o kadar abuk reniyor ve aldn kendisine ylesine mal ediyordu ki btn retmenlerin dikkatini ekti. stn zekl bir kzmzd. Hem kltr hem sanat taraf kuvvetliydi. sene de iftihara geip seyahatlara katld. Ktphaneden en ok kitap okuyan oydu. Babas gibi akac ve nktedan olduundan arkadalar tarafndan ok sevilir, derslerde kklere yardmc olur, ona teslim edilen laboratuvara bakar, ablalarn derslerine deney hazrlklarn bile retmenin direktifi i.'e o hazrlard. senelik bir tahsille mezun ok d sene Ankara ilkokullarnda di-ardan imtihana girerek pekiyi derece i!e diplomasn ald. . Eli ilk mezun olduu sene kynden feryat ediyordu okumak iin.

Eli Belge mezun olurken. ; Bu parl parl zek, kynn imknszlklar iinde ldrlemezdi. Her tarafa bavuruyordum. Nihayet Ayntep (Gaziantep) Amerikan Hastahanesi'nde bir yoi bulabildim. Mrs Vebster'in yardmlaryla iki kzmz hastaba243 dum. Camz Gl'nde arka makas krld. Kamyonun arka sa taraf yere kt. Artk gitmemiz midi geriden veya Karakaan tarafndan gelecek aralardayd. Saatlerce, kulaklarmz gelecek seste, bekliyorduk. Gne batya dnmt. 14 kzmla burada gecelemek mthi olacakt. Karakacan'a gitmek iin nmzde be kilometreden fazla yol vard. Dier are de ykler stnde gecelemekti ama, makas krk olduu iin ofr msade etmiyordu. Bavullarmz ofr mahallinin stnde bal di. Biz bu kararszlk iinde iken kurtarc bir ses hepimizi sevindirdi. Bingl tarafndan makina sesi geliyordu. Hepimiz ayaktandk. Gelen kamyon durdu. Azna kadar yk ve mteri dolu. Bizim ofr Elaz'a gtrmekten baka bir ey yapamayacan syleyince Yetimolu'na rica ettim olmad, yalvardm olmad, fazla para teklifim de boa knca arabann nne getim: - Bizi yolda brakamazsn aam, - Yer olmaynca ne yapacam, mterimi rrii brakaym senin iin, ykm m? - Ne yaparsan yap, ocuklarmla beni Karakacan'a kadar gtr. Bu kadar kz talebe ile da banda brakrsan bizi, seni ikyet ederim. - Allah Allah, bama bela kesilme, ekil yolumdan, ekya msn nesin, byle yol kesiyorsun? Mterilerden bazlar benim tarafm tutuyorlard. Uzun ekimelerden sonra, antalarmz almas. Camz Gol talndan kncaya kadar yaya gitmemiz artyla bizi de bindirmesi karlnda beer liraya anlatk. Karakaan'a gidiyorduk. Yolcular yayan yrmeye raz oldular. Kamyon nde, biz arkada yayan, Karakaan kavana geldik. Yolcular orada beklediler. Yetimolu sylene sylene bizi Karakacan'a brakt. Zamann Belediye Reisine ricaya gittim. Pos byk 246 iri yar, efe tavrl bir zatt. Belediye kamyonu oradaym, ofre emretti: - arda muavini barttr. Oteldeki yolcular da al, ocuklar Elaz'a gtr. Yarn da bizim mallar ykler gelirsin. ofrn meer canna minnetmi, nk evi Elaz' dym. Zaten Karakaan be memur evi ile 7-8 yerli evinden, 50 metreyi gemeyen ardan ibaretti. Reis Bey'i n "otel" dedii de tahta peykelerden kumlu bir kahveydi. Bir kenarda drl yataklar geceleri bu peykelere serilip otel oluyordu. Burann da bir tek "mecburiyet lokantas" vard. Gece yars okulumuza kavutuk. Karakaan Jandarmasndan telefon ederek banyoyu hazrlamalarn stemitim. Banyoya ktmda, okulda kalan arkadalarn banyo gnleri olmad halde banyo yaparak scak suyu tkettiklerini grp ok kzdm. ocuklar, bahede kazanla su stp yukar tatarak ykadm, ancak sabah vatrabildim.

LEBLEBC Ki'dan 11 talebe ile dnyordum. Karma arabasyla yine Yetimolu kt. ok kavgac ve tamahkr bir

insand. Gitmeye mecbur olduumuzu bildii iin bizden ok para istiyordu. Geri K Elaz'a 210 kilometre, hepsinin fiyat belirli. Yk st 10, ofr mahalli "5 lira. Bir trl uyuamadk. Barp aryordu "Ekya Mdr" diye diye. Onunla gitmekten vazgetim. Ertesi gn geldiim arabay beklemeye karar verdim. ocuklarmla han odasna dndm. 247 Yetimolu bu. Benimle beraber 120 liray ineyip geebilir rni hi? Yine mnakaa, mnakaa.. Bu sefer ben dayattm: - Yetimolu ile yola kmam. nk biliyordum ki Yetimolu'nun bir de halim selim usta ofr vard. Yolcularla halk aramz buldular. Yetimolu Ki'da kalacak, bizi ofr Eyp Efendi gtrecekti. Yollandk. ocuklar keyifte. Trkler sylyor, bir taraftan da okula aldm bir uval cevizden yiyor, ofre de leblebiyle ikram ediyorlard. Kesikkpr'ye iniyorduk. Birden trklere ofrn feryad kart. Biz, ofr efendi cotu sandk. Araba yoldan kp dereye doru yneldi. Birden sol tekerin kenarna bast bir oval ta frlad, sa tekerin nne girdi, kamyonun sarslarak durmasna sebep oldu. ofr yere atlad, bararak: - inin, inin aa, ulan dkln aa!... Hepimiz ofrn tabiriyle dkldk bir anda. Dereye 3 metre vard. Ve on metre derinlikteki dere, kesilmi gibi dik iki kaya arasndan akyordu. Kpr de bu kayaln 8 adm ilerisinde, kaklardan yaplm, korkuluksuz, dar bir geitti. ofr, - Allah kurtard Mdr'anm, Allah kurtard kzlar, Allah kurtard aalar, diye dklen cevizleri acele acele kryor, yemeden yere atyordu. Biz tehlikeyi indikten sonra kavrayabildik. Rot krlm, direksiyon babo kalmt. O mbarek ta olmasayd hepimiz, kayalar arasnda paralanarak on metre derindeki suya dklecektik. Tekerleklerin nlerini tala besledik. Bize fren grevi yapan ta okayanlar, penler, oramzda evliya arayanlar... saat bylece bekledik kar kayann glgesinde, Arkadan bir jip ckageldi. Bingl Valisi Naci Rollas't bu. Bingl almalarnda pek ok yardmm grdm enerjik Naci Rollas Bey. 248 inip hepimizle ve geirdiimiz tehlike ile ilgilendiler. Mmkn olan ilk yerden yardm gndereceini syleyerek ayrldlar. Gerekten bir saat sonra, bilmem hangi ky okuluna imento eken K belediye kamyonu He Yetimolu da geidi. Gee yars bizi Karakaan'a braktlar. Gece oteli olan kahve azna kadar doluydu. O saatte kimseyi rahatsz edemezdik. Oysa gz mevsiminde gecelen ok souk oluyordu. Kahveci bir kucak odunu kahve nnde tututurup bu saatte ay yapamyacan bildirdi, yatmaya girdi. Yalnz aydanlkla bir parack ay ve eker alabildim elinden. ocuklar ikier-er battaniyelere sarp ate kenarna evreledim. Birbirlerine dayanarak uyukluyorlard yavrucaklar. evresinde yklerini ykm oduncular vard, iki misli fiyatna raz ederek bir kucak odunla dndm. ay piince ocuklarm er er uyandrp iirmeye uratm. nk kahveciden bardak almay unutmutum. Ta saat ona kadar kamyon peinde kotum. Sonunda bizi okula kavuturacak maknay bulabildim. KEND KMRMZ ALDIK O yl odun ve kmr meselesi bizi ok zor durumlara soktu. Vali Bey okulu odunla stmamz istiyor, kmr istihkakmzn yarsn ailelere datacan sylyor; bense koca ta atlyelerin ta kmr sobasnda yanacak odunlarla snamyacan, yatl ocuklarmz souktan koruyamayacamz belirterek kmrn btnn srarla rica ediyordum, Vekleti durumdan haberledim, bir sonu kmadan bir vagon kmr istihkakmz istasyona geliverdi. Aksam st ilk kamyon Vali Kona nnden okulumuza geince ilingir sofrasndaki Vali Bey grm, emir 249 polisiyle "iki kamyondan fazla olmasnlar" diye haber gndermiti. Serdengetl bir ofr daha bulduk. Arka yoldan kmrmz Vali Bey'den maskeleyerek karmay tasarladk. Sevilmeyen Vali Bey'e oynanacak bu oyun ofrleri ok heyecanlandrd. Kamyonun birine ben, birine Ktip bindik. Sabaha kadar vagonumuzu okul kmrlne boalttk ve kapy mhrledik. Ertesi gn btn vagonu naklettiimizi duyan Vali Bey, bata ben olmak zere hepimizi hem azarlad hem tahkikattan geirdi. Mteahhit: - Efendim, emirlerinizden beni haberdar etmediniz, diye syrld. stasyon Mdr: - Ben ancak vagonlarn geligidiinden mes'ulm. Vagonlarn ii kime aitse o ilgiliye anahtarn teslim ederiz. indeki eyayla ilgili problem mteahhitle mteri arasndadr. Emirlerinizden haberdar olsaydm vagon

anahtarn verdirmezdim, diye yakay kurtard. Bense Vali Bey'den koca bir ihtar aldm. Ama ocuklarm etin geen kta scack yaadklar iin helal olsun. ELMN HAMURUYLA - O yl odun almak in Ktip Bey, ambar ve ayniyat memurlar Aye eker Abla ile Fikriye Hanm ve ben nbetle kamyonlarla gittik geldik. Odunlar Tunceli'nin Kutu Deres'nden alnyordu, bize 80 ksur kilometre... Biz yanlarnda olmasak, kamyon ehre girince bazlar odunlar geriden atveriyor, yolda bekleyenleri de evlerine tayor, odun ambara dalma eksik giriyor veya bizim odun daha ucuz olan rk odunla deitiriliyordu. 250 Bunu nlemek iin kamyonla gidi - gelilerimiz retmenler lokalinde dedikodu konusu olmu, bunlara Milli Eitim Mdr de katlmt. - Elinin hamuru ile Tunceli Dalarndan odun seip getiriyor, diye alay etmilerdi. Tabii sustum ama ok zldm. Ne zaman ki kn zorlu gnleri att. Milli Eitim Mdrl'ne arldm. Mdr Bey, Mdrle ve liseye dne olarak birer ton odun - kmr istedi. - Mdr Beyciim, her halde saka yapyorsunuz. Elimin hamuruyla dadan tatan getirdiim odunu, stasyondaki vagondan soyduum okulumun kmrn istemezsiniz benden. Sizin bu kadar babayiit, eli amurlu erkek arkadalarnz varken... Mdr Bey'in kzardn grnce si akaya vurdum, onlara dn olarak yarmar ton odun - kmr verdim. Hey Allahm, bir kla ne gzel bir ders veriti bu... PERTEK'TE AFAK SKYOR Ekim ortasnda Plmr ve merkez kylerindeki ocuklarm getirmeye gidiyordum. Ge kalmtm, nk Plmr Milli Eitim memuruna telefon ederek oradaki ocuklarmz ltfen Belediye kamyonlanyla gndermesini rica etmi, paralarn burada deyeceimizi bildirmitik. ofr de haberlemitik Elaz'da. Kzlarmza da mektupla hareket gn Milli Eitim Memurunun onlar kamyona bindireceini belirtmitik. ocuklarmz gelmemiti. Birka mektup yazarak Milli Eitim Memuru'nun onlar payladn belirtiyorlar, Koca kzlar oldunuz, okula gidip de ne olacakm, gibi birer arkl ile evlenin, diyerek bizi azarlad, kovdu" diyorlard. O sabah saat 8'de Plmr'e hareket ettim. Rabat 251 Kprs'nden itibaren karakollara, baz da kylerindeki ocuklarn yarn yola inmeleri iin haber braktm. Gece Plmr'e vardk. Kaymakam Bey yokn kylere bekilerle haber sald. Ben de afakta, renci gelmeyen ky yollarna dtm. Katrla mmkn olan hzla gidiyordum, nk le sonu yol kavaklarna inen ocuklarm toplayarak geri dnecektim. Baz haberler de alyordum : "Tasml'l Fatma evlenmi. L.S. nianlanm..." Onlara gnlden saadetler dileyerek, imdilik, kazada olan yllanm birer lokum kutusu alp yolladm. Fatma, akrabalarna ait olan yol stndeki deirmende bizi bekleyecekti. Evlenmise imdilik iyi dileklerimle lokumunu oraya brakacaktm. lk kavakta bekleyenler arasnda, eski bir kzmzla karlatm. Beni grmeye gelmiti. Dedi ki: - Sabah erden Fatma P. okul kyafetiyle, Plmr'e gidiyordu, beraber gittik. Siz kylere gitmisiniz, sizin kamyonda vakit gemesin diye arkanzdan ky yoluna kadar gitmi, ama oradan bize, "Doru Elaz'a getiler" dediler. kimiz de ok zldk, alaya alaya dndk. Ben buradan ayrldm; o da kye gidecek, sabah yine deirmene inecekti... Demek ki evlenme havadisi yaland. Makina hzl gidiyordu, ocuk da trmanrken yetielim ki dndrebilelim. Daa kan btn kei yollarnda duruyor, baryordum : Fatmaaa!... Fatma!... Dik da yamacnda sesimiz yanklanyordu sadece. Yanmzda, Kutu Deresi'ndeki odun deposuna gtrmek zere aldmz orman memuru kr Bey de vard. Bu zat bizim kzlarmzdan biriyle evli olduu iin ayn zamanda damadmzd. Biz kei yollarnda barrken damat bey: - Nafile boaznz yoruyorsunuz. Herhalde gelmek istemiyor ki kyne dnm, dedi. - Gelmeyi istemese alamazd. Deirmene kadar her yolda barp arayacaz. Orada do bulamazsak Tasml'ya kar, evine gitmemise hi olmazsa ailesini haberlerim, - Bu karanlkta orman yolu kaybettirir insana; fnl olur mu? - Deirmenden adam alacam tabii. Bu arada, deirmene yakn bir yol armz cevaplad:

- Efendim, efendim, burdaym Mdr'anm! Hem kouyor hem baryordu : - Kurban olam Mdr'amm, kurban olam arkadalarm... Nihayet aalar arasndan grnd. Biz de inip o doru koutuk. Alt kiilik bir kucaklama ve alama... Kamyona dndmzde kr Bey'e: - Nasl, hi Fatma gelmez olur mu? Szm tamamlayamadm; nk kr Bey de alyordu. pertek'te afak skyordu. 253 O tarihlerde ark Ekspresi'ne Elaz, ara hatla balyd. Elaz treni Ekspres'ten Yolat'da ayrlr, 45 dakikada gelirdi. Yolat'dan be kilometre sonra Han Ky vard ki vilayete 20 kilometrelik, gzel bir ose ile bal, zengin bir kyd. Kyde 10 gndr kurs yerlememi, alamamt. Muhtar aradm: - Muhtar efendi, hl kurs yeri bulmamsnz retmene! Ters bir ifadeyle: - Pamuk tarlada iken ben halka "mektebe gidin" demem. Yer de bulmam. - Btn hanmlarnz tarlada m alyor? - alsn, almasn, gene olmaz. Ben de kzmtm. Bir hayli attk sonunda : - Benim muhtar olduuma ne bakarsn, ben aaym. Hizmetkrlarm var, ben kap kap gezemem, al bekiyi gez, dolan, gendin yap iini... Bsbtn tepem att bu aa taslana. - Bana bak aa, muhtar demek o kyn hizmetkr demektir. Ben Enstit Mdrym, mektebin hizmetkrym. Vali o vilayetin byk hizmetkrdr. Reisicumhur nn bile bu milletin en byk hizmetkrdr. x : din m muhtar? Artk aalk, beylik para etmiyor. Sem, acizsin, o muhakkak. Ben kursuma renciyi gezer, arar yazarm. - Eerim bu kyde bir talebe bulursan ben bu byklar keserim; diye arkamdan bard. O gn ve ertesi gn kap kap gezip 22 renci kadettim, muhtara da haber saldm, "sznn eri ise byklarn kessin" diye. RAPOR Yl sonu raporumda bize gnderilecek retmenler hakkndaki dileimi Genel Mdrle ylece arzettim: Okulun Eitim Durumu: Eitim durumumuz Enstitmzce birinci derecede ele alnmas elzem olan konudur : Cazip, yumuak, tesirli ve iten mcadeleli ekilde ele alma mecburiyetindeyiz. rf, adet, dn, gr bakmndan deiik bir grubu zmsemek zorundayz. Bu gnk mefkureyi alayabilmek ve ahsmzda Trkl sevdirme savam ykl olduumuzu bilerek almak ve her tepkiyi iyiniyetle kabul etmek mecburiyeti ile kar karyayz, Uratmz camia, bizi iyiniyetle karlamayan, bizi daima phe ile, tereddtle grenlerin evlatlarna; gnn terbiyesini ve Trk mefkuresini alama gibi etin bir vazife ile vazifeli olduumuzu idrak etmemiz icap eder. Bu yatl ocuklarmz sade ders saatlerinde deil, asl hari zamanlarda uramamz icap eden gruptur. Enstit rencisi deildirler, ehir ocuu deildirler. Her ky ocuu gibi de deildirler. nk dil dahl bilmeden gelirler. Bu kadar deiik bir muhite den ocuun pheci, aksi, yadrgan halini ho karlayarak garipliklerine, yalnzlklarna, dertlerine derman olmak gerektir. Arkadalar, mendil kullanmadan ukur balamasna, yataa yatmasndan musluk kullanmasna, kap amasndan papu balamasna kadar megul olmamz icap eden bir kitle eitimi ile kar karya olduumuzu bilerek gelmelidirler (...) Bu okul kura le deil, bu zorluklar anlatldktan sonra gnll gelecek elemanlara muhtatr. Bu okul lks, sosyete hayat tahayyl eden, zppelie meyyal hocalarla deil, mahrumiyet ve feragat iinde bir inklap yaratacak idealist arkadalar bekliyor.(,,.) Eitimimizde bu kadar zorlua karlk hayatmzda mhim avantajlarmz da vardr. Mesela arkadalar dar da olsa okulda pansiyon kalmaktadrlar. Kendileri, kira, elektrik, snma ve hamam paralarndan istifade etmektedirler. Pansiyon yemeklerimiz daima ucuza mal olmaktadr. Yemek garnitrleri hep tabelaya dahil edildii halde aylk yemek masraf 38 liradan yukarya kmamtr. nc snfa gelmi her yatl renci aile hayatn renmesi ve hocasnn rahatn temin bakmndan bir retmenin amarn, tsn stne alr. Arkada-"ra kendi ilerinden sadece hazr sofrada yemek, sadece sabununu verme artyle temiz tlenmi amarlarm yerletirme ve giyme kalmaktadr. 255 Ondan baka gelen arkadalarn hemen hepsi ufak para mukabilinde ehizlerini de tamamlamakta, altn ziynetlere sahip olmakta veya memleketine birikmi paralarnn banka czdan ile dnmektedir. (...) SORUTURMA Fuat Kprl bakanlnda Demokrat Parti'den bir heyet ilk defa Elaz'a geliyordu. ar meydannda konuacaklard. O akam, yemeklerini, Elaz Demokrat Parti Bakan B. Sadk Erzan'da yiyeceklerdi. Sadk Bey bana rica etmiti: - Biz gelecek byklerin yiyeceklerini pek bilemeyiz, meny ve sofray siz hazrlar msnz? .

Sadk Bey komumuzdu da, meny hazrladk. ki de vard, malzemeyi yazdk. Sofra tanzimini bir evidares arkadala yaptk. Hanmlar da piirdiler, Masa ve iskemle, tabak, bardak tedarik etti Sadk Bey. Biz de arkadala beraber gidip sofray kurduk. Fakat tabak ve rt azd. Peete hi yoktu. Okul eyas kamazd. Kendi ahsi malm olan 12 peete!! iki sofra takmyla 20 tabam, yatl bir kzmla beraber Sadk Beylere gtrp sofray tamamladk ve okula dndk. On gn gememiti ki bir mfetti geldi tahkikata. Sorulardan biri: - Demokrat Parti sofrasn okul eyasyle kurduunuz syleniyor, demirban okuldan kmayaca... Sofray ahsi eyamla tamamladm, okul demirbann kmadn delillerle cevapladm. Soru : - Demokrat Part'ye sofra kurduunuz doru mudur? Cevap: - Evet, dorudur. Ben Enstit Mdr olarak ziya256 fet sofralar, balo ve dn bfelerini de hazrlamay alrm. ocuklarma eitli sofra tanzimi ve bu sofralarda ikram edilecek yemek eitlerini retmeyi bir vazife sayarm. Bu eit sofralar hazrlama frsattr bizim okullar iin. Bunu sosyal bir vazife olarak da grrm. Bu gn Demokrat Parti'ye kurdum, yarn dier partiler de gelirse onlara da kurarm. Halk Partisi'nin de saysz sofralarn Halkevi'nde hazrlammdr. Soru: - ocuklar beraber gtrdnz m? Cevap: - lk defa evidaresi muavin arkadamla gittim. Takm yetmeyince kendi eyam almaya gittiimde hademe otem e t le renci F.P. ve ben takmlar gtrdk. ocuk :- hademe ile tekrar okula dndrld. Soru: - ki sofrasnda talebeler akilik ve servis yaptm ? Cevap : - Yalnz F.P. eyay gtrp brakp geri dndrlrlmtr. rencimiz deil, biz dahi sofrada uzun boylu kalmadk. Soru: - Demokrat Parti'nn iki sofrasnda bulunup bulunmadnz aklayn. Cevap: - Sofrada hi birimiz bulunmadk. ii! tahkikattan sonra M uf etti? Bey, - ikinci sorunun cevab korkarm ki hounuza gitmeyecek bir ihtar aldrr, dedi. Fakat hi bir netice k- Ne gariptir; Demokrat Parti iktidara gelince, Sayn non nn Malatya'dan gnderdii bir selam iin de sorguya ekilecektim. 257 UMDUUNU BULAMAYAN KARA LE UMDUUNU BULAN HAKM Killar gtrecektim. Elaz'dan Ki'ya buday ekiliyormu. Eh, biz de buday uvallar stnde rahat bir gidi yaparz. Byle uzun yolculuklarda kamyonun yk bizce mhimdir. Bir defa imento uvallar stnde gelmitik. Yumuak ve rahatt. Fakat hepimiz imento rengi alm, beton birer adam olmutuk, Cildimizin sertlii on be gn yumuamadyd. Kereste stnde gitmek de ok zordur. Bir seferinde kalalarmz nasrlandyd. Hele ya sebze sandklar arasnda yolculuk tm azaptr. Tccar; - Kolunu dayama sanda, domates ezilir! - Bacan uzatma kabaklar bozulur! - Dayanma sanda, atasndan fasulya posumasn! Bzlp oturmaktan, indiimiz yerlerde enine boyuna gerinmek isteini duyardk. En rahat da un uval stnde yolculuktur. Giyeceklerimiz bir yana, insan ak pak iner. ki kamyon birden yola kacakt buday uvallar ykyle. Biz "Kara" denilen ofrn arabasnda yer bulmutuk ancak. Kara, orta boylu, kaln, kara yaz bir adamd. 210 kilometrelik bozuk bir yolda yolculuk yapacaktk. Kamyonlar her su banda duruyor, ofrler iniyor su banda baz yolcularn da katlmasyla sohbet halkas kuruluyor, sigaralar tttrlyordu. Bir oral hanmla biz vardk kadn olarak. Hepimiz de Kara'nn makinasndaydk. lk duraklarda ses etmedik ama bu durmalar oalnca evvela ricadan baladm ofre. Gittike sinirleniyordum. leye Karakaan' bile tutamadk. eyh Hac'da bir yolst ky lokantas vardr ki sahibi ahbabndr. 258 Hac Efendi tlatt:

- Baka ofr bulamadn m da buna bindin ? yi ofrdr ama bu krolas esrarketir. Onun iin hi bir makinada tutunamamtr. Dikkat et, terslenme... ok zlmtm ama, artk oldu olacak, krld nacak, Ki'y bir tutabilsek... Karakaan'! geip karanlkta Zalhdr Ky'ne vardk. Burada da gzel bir pnar vard. Hepsi indiler. Onlara katlan yolcular azalmt. Drt taraftaki yolculardan ve kyden azk topland. Sofra kurdular. ndeki maki nadan cereyan ektiler, elektrik lambasn dala takp yaktlar, gece burada kalacamz sylediler. Biz birka yolcu itiraz ettik. Fakat sarhotu Kara. Zorlamaya gelmezdi. Kendimizi bu Zalhdr uurumlarnda bulurduk. - drt ihtiyar yolcuyla kadere boyun emekten baka are bulamadk. ocuklarm karanlkta yedirdim, O esnada sarho sofrasnda yayk piyasa trklerini her-r-iri baka telden sylyordu. Kara bard: - Haydi kzlar, bize ark okuyun. - Kara Efendi kendine gel, sonra bana i acarm. Sen de baba deil misin ? Mthi kfrlerle karlad szm. htiyar yolcu l dostlar susturdular beni. Onu da teskine urayorlard. Biraz sonra Karo yine bard: - Kzlar gelin bize su getirin, bardaklar doldurun. htiyarlar bana "sus" iareti veriyorlard. Birisi de gelip "iitmemi ol kzm, iitmemi o!" dedi. ocuklarm -. stlerini battaniyelerle rttm. Kara mthi bir kfrle baryordu : - Kzlar n'oldu? Birka yal kyl de bizim ihtiyarlarn yanna gelmilerdi. Kara da dili dolaacak kadar sarhotu. Ky ihtiyarndan biri: - Kzlar muhtarn evine konukladk, dedi. Kfrleri bini bir para... Szdlar sonunda. Sabaha kadar ocuklar ve herkes uyudu. Yalnz ben 259 ve drt ihtiyar nbetlee gn yncaya kadar bekledik. Ben kamyon stnde, onlar yerde... Korkulu bir gece geirmitik. Onlar daha kalkmadan ocuklarla yine pnara inip ykandk. Kahvaltmz orada yaptk. Dndmzde sarholar kalkmt. Kara geliimizi gzlerini devire devire haince seyretmiti, - Umduumuzu bulamadk, dedi. O gn ikindi st Ki'ya vardk. ocuklarm! Hasan Aa'mn bize ayrd han odasna yerletirdim. Kalktmda her yanm tutulmutu ama kylere ocuklar teslim ettim. Bu telala Kara'y unuttum. Dn de maceral oldu. Yoldan bir hakim bey binmiti. ofr sessiz, sakin bir genti. Hakim baz kylerin nnde durduruyordu ofr. Gidiyor, ya, bal, yourt, ceviz, ne bulursa hediye istiyor, arkasnda eli kolu dolu adamlarla kamyona dnyordu. Bir-iki, ne ise... Sonunda, o kye gidince yolcular sylenir oldular. Ama Hakim gelince herkes sus pus oluyordu. Birisine, -Neden kendisine sylemiyorsunuz ? dedim. - Hatun, hakimdir, nasl diyek, yarn br gn iimiz dende aha yakamz elinde kalr. Hakim bey yine ardnda adamla geldi. Bakrala da ayran getirdi bana ve ofre kram iin. Ben de inmitim yere. - Bardanz verin de size ayran ikram edeyim, dedi. - Hayr hakim bey, kylden yemek hi houma gitmez. Yiyenleri de ayplarm. -- Ben de hocalar cerre kar bilirdim. - Galiba imdi bakalar devralm hakim bey; gen nesil hocalar devretmiler bu ii. Bu dn de hakim beye kurban oldu. Kendisi vaktinde kazasna indi. Biz zavall yolcular, gece 11'de ancak Palu'ya varabildik. Kamyon stndeki erkekler ha260 kme veritirerek gece kahve peykelerinde uyumaya gittiler. Ben donuyordum, titriyordum. ofr gittii kahveden ay gnderdi. ki tane daha smarladm. Nafile, Stma tutmutu. Kh titreyerek, kh terleyerek sabah zor ettim. le vakti okula geldiimde yataklk hasta idim artk.

FAY KRBY NAZMYE'DE En son alan yol Nazimiye yoluydu. Elaz'dan Seythan'n Kirik deresi'ne kadar yol oseydi; kolaylkla gidilebilirdi. Ondan tesi, ham da yolu. Ora halknca mukaddes tannan Slbs Da'nn eteklerinden 25 kilometre trmanacaktk. Tepesi daima karl bu da, yazlar, Tunceli'nin ta Hozat- emigezek kylerinin btn srleriyle enlenirdi. Karlar eridike altndan kan taze otlar yiyerek srler de ykselirdi. Sr sahipleri, serin pnarlarn balarna adr kura kura hayvanlarn takip eder, satlk ya ve peynirlerini burada tenekelere basarlard. Her ilk gidite iki kamyon beraber yola kar, yolu tamir ede ede giderlerdi. Daima yolun dere taraflar gm olurdu. Onun iin arabalar, taze sebze yk ve yolcudan baka lzumlu alet edevat da alrlard. Hepimiz kendi kudretimizce alrdk yol tamirinde, meelerden dallar kesilir, dereden toplanan koca talar

stne serilir, stleri toprak ve kk talarla rtlrd tamir tamamlannca n kamyona halat balanr, btn yolcular halata aslarak kamyon oradan arlr, bazanda araba batar, ite o zaman i daha uzard. Bazan bir ka kilometrede bazan da 10-20 metrede bir bu tamir fasl balar, 25 261 kilometreyi gece yarsna kadar alamazdk. Nazimiye, Slbs eteklerinin bir platosunda kurulmutu. Hemen gney dousunda Alevilerin Dzgn Baba dedikleri kayalk ykseliyordu. Bunu yakncack grp aldanmamaldr. nk ulamak iin derin bir vadiyi inip kmak lazmdr.Yol stnde Kalman Ky'ne yatan, bir insan sacak kadar oyuk kayasna Hazreti Ali yamurdan snmak iin srtn dayamtr. Mukaddestir, kurban kesilir burada. Daha Tunceli yollarnda. geride st dz, yksek bir kayaln stnde dev bir atnal eklindeki cukurcuk Ali nin dldlnn ayak izidir. Hastalar oraya trmanp yz gz srerler. "Dldln orada ii ne?" demeyin. nk Hazreti Ali her sabah namazn Mekke'de klar, da ta atlayan le namazn Dzgn Baha'da, ikindiyi Erzurum dalarnda kldktan sonra akama Mekke'ye donerm. Nazimiye'nin Slbus eteklerinden sonra Peri Suyu akar. ak havalarda kar tepelerin arasndan Bingl'n Ki's grlr. 262 Nazimiye'de otel, han kaygumuz yoktur, nk okulda misafir otur, katrlarmza okul nnde biner kylere yollanr, baka cephe ky kzlarmz gnl rahatlyla buraya brakrz. Nazimiye okulu nnde, kylere gitmek iin katrlar haztrlanrken. lk kamyonlar Nazimiye'ye bir bayram havas getirir. Dnte ya-peynir yk stnde kalabalk bir yolcu le medeniyet alemine doru ineriz, yolu dzelte dzelte... Bir sene Vekaletin bize misafir gnderdii Bayan Fay Kirby'yi bu yolculua gtrmtm. Ona arayp tarayp bir eerli at bulmutuk. Ben ve ocuklarm semerli katrlardaydik. Krby benim beyaz katra binmek istedi. Tam ben ramazan Deresi'n geip kar sahile karken misafirim seslendi: - Sdka Hanim, bak ben katrma ne marifet yaptrdm. Dndmde Krby'nin katrnn oturmu olduunu grdm, telala bardm : - n stnden, abuk in ve ka! 263 O iner inmez katr srt st dnp yuvarland, semerin kolann filan kopard. Onun bir marifet sand bu oturmann katrlarda iyiye alamet olmadn bilmiyordu. Hayvann bu yuvarlan en azndan binicinin ayan krard. Hemen onu atna aktardk. Atn en ktsnn bile asaleti katrda bulunmazd ki.

CEHLN ELMDEN KAPTII SEVGL ZARF Nazimiye kylerinde kzlar toplamada iyi kt pek ok olaylarla karlatk. Br tanesi hl gnlmde szlyan bir yaradr. Kahraman Zarifin okuma akyle rpnan hikyesini anlatmadan geemiyeceim : Hatra defterimden : Bir ky zengini odasnda dinlenecektik. Kapdan girince bir-buuk metrelik toprak zeminde pabularmz brakarak kararm tahta parmaklktan bir basamakla tahta demeli oda ksmna girdik Sedirlere bada kurduk, kalayl bakralar iinde souk ayranlar henz gelmiti. Odaya fiek gibi bir kz girdi. Nefes nefeseydi. Tam ortada durdu. Kalabalk iinden aranyordu. Yanaklar ate gibi yanyor, siyah kvrck zengin salarnn ereveledii beyaz alnndan terler akyor, siyah srmeli gzleri krvlcmlanyordu. On be yaslamada grnyordu. Soluyarak, heyecanla st ste sordu: - Mdr kim, Mdrete kim ?'. - Benim kzm,, Lafm tamamlamadan kendini yere att: - Allahakma. beni de mektebe gtr, Munzur'un ba iin beni de gtr, .sakn beni brakma, ben de okumak istiyorum; beni gtr ! Bir taraftan dizlerimi pyor, bir taraftan sz kesmeden srar ediyordu: - Krklarn akna, ocuklarn bana beni de gtr... Salarn okayarak: - Elbet yavrucuum, bam stne, sen bu kadar istersen ban sevinerek gtrrm kzcazm, diye teskine urarken 264 dardan crlak bir ses gelmesiyle kzn ok gibi frlayarak kapy kapayp arkasna dayanmas bir oldu. Kap

yumruklanyor, sarslyor, kz bu taraftan ky kyafetinin saklayamad muhteem endamiyle dayanyor, direniyor, cevaplyordu: - Hayr hayr, gideceim! Bu sefer ne yaparsan yap, gideceim! Okumak istiyorum.!... - Annesi, dediler. Kzn ad Zarifti, Kalktm yanna gittim. - Annen, Zarif; ana Allah yarsdr. ok gnah yapyorsun. Aalm kapy, rzasn alalm. kna edinceye kadar bir hayli zaman geti. Gzlerinde mitsizlikle kapy brakt. Atm. Prmprt elbisesinin yakas beline kadar ak. iskeletinin stnde kavrulmu; kselelemi derisi yapk, br deri bir kemik kalm, ihtiyarlktan klm bir insan. Karmakark kr salarn yemenisi rtememekte, Yznde yllarn iz-

imedii hi bir yer kalmam. Gzler ve az, ukurlar iinde klm ve km. Bir insan harabesi. Zarife doru hcum etti. Kz didikliyor, yumrukluyor; kz da kendini mdafaa ediyor, her ikisi de birbirlerini dinlemeden seslerinin yettii kadar baryorlard. Ayrdk, Biz ihtiyar skunete getirmek istedike kadncaz kpryor, hepimizi tehdit ediyor, kfrler savuruyor, arasra kzn, arasra da beni yumrukluyondu. Biz de mektebin faydalarn, iyilikle, tatllkla anlatyorduk. Zarife izin vermesi in knaya urayor, yalvanyorduk. Zarif kendini tutamyor, etraftaki irili ufakl kzlar Zarif'in komnden kurtarabildiim Emine, okula geldiinde ve mezun olurken. 265 gsteriyordu: - Ay bunlar okuyacaklar, ben kalacan; bunlar adam olacaklar ben hayvan kalacam; bunlar Trke konuacaklar, yanacaklar ben yine eek kalacam ha!... diye dizlerine vuruyor, salarn yoluyordu. - Anam beni vermez Mdr Hanm, beni zorla gtr! Anam benim okumam istemez, ben zorla geleceim! 'diye rpnyor, beni tartaklyor, dnp anasna yalvanyordu: -Slbs'n ba iin ana, Munzur'un ak iin, Dzgn'n an iin ana, Huda'nn ad iin ana, beni brak okuyaym!... O da ayn adlar sayyordu: - Bunlarn laneti gidersen senin stne ola!... Stm haram olsun, helallik vermem! Bana dnd: - O giderse bak ben ihtiyarm, dayanamam, lrm. O bizi beenmez, sonra kye dnmez bir daha. Bana bakmaz, beni yanna almaz, ben evlattan olurum. Kendisini tatmin ve temin etmeye altk. Civar kylerden olup bizden mezun olduktan sonra Ky Enstitsn bitererek kylerine retmen olarak dnenleri rnek gsterdim. Btn kyller, etrafmzdakiler hatunu iknaya urayorlard. - ldrrm, kanm ierim, mezarn yastk yapar trbe-dan olurum, gene gndermem, diyordu. Zarif bir taraftan br tarafa kouyor, hepimize yalvaryor, - Beni gtrn, beni gnderin, diye paralanyordu. Ana, - Onu gtrmeyeceksin ! diye emretti. Ben de tavrm deitirdim. Kesin bir sesle: - Mektep isteyen ocua ben, "hayr" diyemem. Okul herkese acktr. Okul hepimizindir. Byle okumak istiyertlerin bam stnde, gzm stnde yeri vardr bacm. Sen bile istersen.,. Kafilemizi kaldrdm, yola ktk. Zarif de hereye ramen 266

bizimle geliyordu, Zarifi gtrebilmek, iimde bir dilek halinde kutsallayordu. ki katrmz varidi. ocuklar deitirerek ikier ikier bindiriyordum. Dalar ayor, dereler geiyorduk. Her kk inii upuzun dik bir yoku takip ediyordu.Ykseliyorduk. Binek srasnda ben yoktum. Dayan dizlerim dayan. Zarifin annesi geldi. Mnakaa devam ediyordu, e el kartka araya giriyordum. Bir aralk ihtiyar (kaybolunca iim rahatlad. Ama kazaya yaklatmz srada sol taraftaki evin nmde yola kt. Kz kardeinin eviymi. ikna ettiklerini sanmtk. Birletiimizde bir adamla bir kadn daha Zarifin komnden Sevim Bozdoan. yaklat. Yine gndermemek iin bu defa l mukavemet. Kz gitmekte direniyordu. Ben rica ediyordum. Birden yolun sandaki allktan enite kaln bir sopa kapt. Ona mani olmaya alrken teyzesinin elinde de 267

bir odun peyda oldu. Bu dayaa katrcnn katldn hayretle grdm. Zarif elme ile yere yklmt. Kz

sopadan kurtarp kaldrmaya urarken srtma sivri tala vuruluyordu. Zarif .kalkp syrlnca can acsyla arkama dndm. Anas koca tala arkamdan bana vuruyor, ocuklarm da mani olmak iin eteinden ekiyorlard. ihtiyar vuracam zannederek rkt_ Bu hayat zavallsna ac ac gldm. Zarif .uzaklam, alyordu. ocuklarm etrafn sarmt. Bana yardma gelenleri de alarak yanma yaklatm. st ba yrtlmt. Ona ramen gideceim, okuyacam" diyordu. Kazada ana, teyze, enite jandarmaya gittiler. Ben 'de Zarife tembih ettim: Zarifin komnden Gll Grr. - Hemen kamyona atla! Vakit geti, ona ramen hareket edecektik. Oradakiler candarmalar, hepsi de aileyi iknaya uratlar. Kadn srarnda inat ediyordu. 268 Jandarmalar, onalt yanda olduu iin byle zorla alamyacam bildirdiler. Vcudu bereli, yrei yaral Zarif, gecenin karanlnda ailesi arasnda gzden kayboldu. Bu hezimet kalbimde gittike derinleen, kanayan bir dert i gibi hl iliyor. Kahraman Zarif, mcahit Zarif, cehlin elimden kapt tek sevgili olarak kafamda ve gnlmde mazlumlayor, mbarekleiyor, O yaz rencilerimi gtrrken Zarife ocuklarla bir <<pui" gnderdim, nk hemen arkamdan bir obanla evlendindirdiklerini duymutum. Zarif Puiyi ap esefle - Nidem, beni alp okutmadklar kelli... demi. RT UZEL, KFE NHAL, CEMAL ALAGZ Mesleki Teknik retim Mstear Rahmetli Rt Uzel gelmiti. Rt Bey, Mithat Paa'dan sonra teknik retimin babas saylr. Messeselerini en kk teferruatna kadar bilir, retmen ve memurlarn btn hususlyetleriyle tanrd. Derdimizi unutmaz, hal arelerini bte imkanlarna ve nemine gre karlard. Teknik retim iin byk idealist bir insand. Doruca bize gelmilerdi Danyal Bey'Ie, Sanat Okulunda kalmak istiyordu. srar ve yalvarmalarmla bizim Okulda kalmay kabul etti. Zaten okul tatildi. Okulu gezerken en ok dertli olduumuz ksmlarda duruyor, nceliyor areleri, aksaklklar buluyordu. Mesela su motoru derdimizi mutfak ocann koku derdini, yemek atlyesi ocaklarnn kuruluu gibi aresizliklerimizi hallediverdi. Kald mddete. Odunluu grd. Kmesi grd, Bu kmes yeni, dedi. Sonra, bahedeki, toprak alt yoluyla birbirine akan, sebze ve meyve bahesine giden hususi suyumuz nn deki havuzu grnce: 269 - Bu da yeni ama arpk olmu. - Efendim, mimar benim de ondan. - Malzemeyi nereden buldun ? Nerelerden temin ettiimi anlattm. - Niin bize yazmadn bu yaptklarm ? - kinci bir azarname almaktan korktum efendim. - Biz azarname gndeririz ama, sen yine bir eyler yaptrmaya bak. Yapc olmak yi eydir. * ** kfe Nihal Hanm okula misafir gelmiti. retmen Okulu birinci snfta benim Trke hocamd. Beni hatrlayamad ama hocam olduu iin daha rahat bir misafir oldu. Elaz folklorunu grmek ve Sal Hoca ile tanmak istiyordu. Genlere rica ettim. Sal Hocamz davet ettik. Kltr Dernei okulumuzda bir folklor gecesi tertipledi. Sal Hoca'y kanapeye oturtarak merdivenlerden kardk. Gece ok gzel ve samimi geti.Sal Hoca mes'ut, kfe Nihal Hanm memnundu; hepimiz de felekten gzel bir gece almtk. * ** Austos ay iinde Profesr Cemal Alagz idaresinde niversite Corafya Blm'n konukladk. Harput'un mehur Buzluk Efsanesini inceliyecektenlerdi.Yazn Buzluk maaralarnda kudret buzu olur, Elaz'a da getirip satarlard.Gya buraya abdestsiz girilmezmi. Bir yeni gelin abdestsiz girdii in dipsiz kuyu ekivermi iine. Karsnn gn, geceli gndzl ismini ararak arayan einin feryadna dayanamayan gelin, yzkl parmam kesip brakvermi dipsiz kuyu ekimine. Bu yzkl parmak Buzbalan'nn pnarndan karak gelinin macerasn anlatm eine. Delikanl mrn o pnar banda mitsiz aknn ateiyle ba dikerek tketmi. Sevdalarnn atei zmlere sinmi. Gelinin parma gibi knal zmler delikanlnn ateiyle mkemmel arap olurmu. te Buzbalarnn efsanesi ve Buzba araplarnn nefasetinin srr,.. Corafyaclarn inceleme sonucu ise yleydi : -Muazzam bir kaya olan da byk zelzelelerde krlp atlam ve birbiri stne oturmu. Tabii olan aralklar

Murat suyuy'Ia tepe arasnda muazzam bir baca vazifesi gryor. Murat'tan ykselen sis dipten tepeye o mthi hava cereyanyla ykselirken souyor ve kayalarda donuyor. ANAMDAN RELSN, EMRET K YAPAM! Birka defa attan dtm, bir defa da kafam ve kprck kemiimi krmtm. Bu bende bir endienin domasna sebeb oldu. Herhangi bir kazada lrsem yatl kzlarmz kylerden kim toplayacakt? Bu i byle yarc: kalmamalyd, yerime birini yetitirmeliydim. Evvela Nezahat'n muvafakatini aldm, sonra fikrimi Mtearmz Rt Uzel'e atm. Hakl buldular, bunun iin harcrah da koydular. O evlul beraberce en kolay gidilen yollardan baladk; onun :: houna gitti bu ekimeli renci toplay. Ekim bayd. Yamur dmeden Ki'ya gitmek lazmd. 210 kilometrelik yolculua dayanabilmesi iin onu evinde iki gn istirahata braktm. Yolculuumuz Karakoan'a kadar arzasz, rahat geti ofr yerinde seyahat ediyorduk. Karakacan'da birer ay imek iin indiimizde kamyonun stnde bir inilti iittik, birini makina tuttu sandk. Kenara trmanp baktm ki, derisi kemiklerine yapm, sapsar bir adam. iniyor, dudaklar kprdyor, fakat sesi kmyordu. Yanna manp dinledim, - Su. diyordu. - ay vereyim mi aam ? Gzyle istediini belirtti. Kprdanacak hali yoktu. Bu arada Nezahat de kmt. - Sen yanama Nezo. Belki verem filansa... Gensin, mikrop alrsn, dedim. , Kk kakla azna vererek ay iirdim. ofr muavinine kimsesi olup olmadn sorduk. K kylerindenmi, hastalanm, Adana'ya tedaviye gitmi, iyi olamam, taburcu etmiler. Kamyona da hanc getirip sevabna bindirmi. Muavinle ofr mahalli tarafndaki kenara yer yapp oraya tadk. Yolcular gelince de merhametlerini tahrik ederek hastann orada kalmasna izin vermelerini rica ettik. Homurdananlar oldu. - Hanm, yolda lr, Ki'ya kadar kavumaz. Bo ver... Baz yerde ne kat yrekli olur u kyl vatandalar. Dalar, dereler atk, uurumlu dar yollardan yreimiz oynayarak getik, sonunda Ki'nn an'na geldik. Buras gzel bir platoda, iki taraf dut aal yolun alt tarafna kurulmu bir kyd. Yolcular dut glgesindeki imenlere serildiler. Biz de emesinde ykandk, sulandk, azmz yedik, hareket edecek olan kamyonun yanma geldik. Hasta adamcaz da inmi, imenlerde yatyordu. Adamcaza baryorlard. Zorla doruldu. Hali yoktu ki ayaa kalksn. Nezahatle ikimiz birer kolundan tutarak .arabaya doru gtrrken eski yerlerini alm yolcular hepsi seyrediyordu bizi muavine emrettim : - Hadi bakalm, k yukar, adamcazn elinden tut karmaya yardm et! Hastann yerine oturmulard bile. Muavin elinden tuttu ama, biarenin, ayan tekerin stne ' kudreti yoktu. Ben ayan koydum. Muavin elinden yukar ekerken ben de alttan iterek yukar kardk, yer vermedikleri iin yandaki uvallarn stne yatrdk. 272 Bilmem ka kilometre, ka saat gitmitik. Yukardan : bartlar ofre: - Hey ofr, bu herif ld, dur indik. ok zldk Nezahat'le. Biz de indik. Birden akl ma geldi. Bardm: - Durun, l bu, kimsesiz da bana braklr m hi, Kurtlar kular m yesin? Hayr ofr arkada, ilk kyde brakmak lazm. Sizde hi insaniyet yok mu? sttekiler homurdanrken ben de sylenerek kamyona trmandm. Adamcazn "bas bir yana kaym, az i alabildiine almt. Seslendim Nezo'ya: - Aynay ver yavrum. Aynay adamn ak azna dayadm, buulanmt. sessizce hareketimi takibeden yolculara ve ofre gsterdim: - Bakn adam lmemi. Diri diri adam brakacaktnz. - Neredeyse geberir hanm. - Seni byle hasta halinde Allann danda braksalar raz olur musun ? . ikimiz de hem alyor, hem syleniyorduk. ofr: - Brakacamz kye bir ey kalmad, aha u kar "Bandaki kyn yolunda brakacaz. Kye seslenececeiz alsnlar diye. Nezo'da kt yukar. O ince dilimlere kesti elmay, ben Azna sktm. - m dm, gayr yutamaz, diyorlard birka. Damlalar! adamcaz yava yava yutuyordu pekala. hat de kolonyal koca bir pamukla alnn slatyordu. hanm elmada hasta kendine geldi. Azn ap kapaya-damlalar yutuyordu. Btn elmay can havli ile skazna, sonra Nezo'dak kolonyal pamukla boynunu, aznn etrafn sildim. Gzleri araland, dudaklar kpr273

dand. Ne dedii anlalamad. Nezo ofr yanna indi. Ben de yarm limon, kolonya ve pamukla hastann yannda kaldm. Ta o kye varncaya kadar azna zaman zaman limon damlatarak. * ** Seneler sonrayd, Ki'dan afakla hareket edeceimiz iin ekmekleri akamdan alacaktm. frndan ikisinde ekmek bitmiti. nc kk frna gittim. ocuk, - Yok, dedi. erden bir bariton erkek sesi: - Dur hele! Kk i kapdan eilerek geen bir erkek: - Oy, anam babam, sen ho gelmien! diye koup ellerime sarld; birini brakp birini pyor ve: - Sen Allann gnderdii ermisen, evliyasan, neen ! Ko Gl, beni dirilten hanm aha bu hanmdr, elini ayan pmez. Aha sen kamyonda bir ly dirilttin ya, o benem te, armtm. Meer gzel kalpl bir delikanlym, anlatt: Bir hafta o kyde dinlendikten sonra meelerden bir sedye yaparak Peri Suyu kar kysndaki kyne gtrmler. Bir sene de orada bakp beslemiler. Zaten Ki'da frnda alrm o zaman. Glenince tarlay satp bu frn bu yl am. Bir saat samimi bir sohbetten sonra isteimi syledim. - Bu sahatta ekmek kalmaz buralarda. Hi ben sen ekmeksiz brakrm ? Bu gece uyumam, hamuru da ekitir ekmei de piirir, sana yarn afakla kavutururam, hi meraklanmayasn. Anamdan irelisin, emret ki yapam! Bir insan kurtarmak ne gzel eydi. * ** O yolculuun akam K ilkokulu'nda, handan getirdiimiz yataklar snfn bir kenarna sererek yatacaktk. Sralar boalmt. antalarmz bir keye ydk. Taban, 2 parmak kerek duvarlardan ayrlmt. Bir 274 vara yakn tek yata Nezo ile paylaarak yattk. ok yorgunduk. Hemencecik uyudu muavinim. Tam uykuya gireceim srada alnmdan bir hayvancaz geti hzla, uykum ackl. stmzde cirit oynuyordu fareler. Kist pist, nafile. Kalkp yol iin aldm leblebileri yataktan uzaa serptim, bizi rahat braksnlar diye. Ne mmkn? Yzlerce fare "k" diyerek oynap duruyordu. Bu defa peynir koydum sevdiklerini bildiim iin. Hepsi lokmas-*m alp stmzde yiyorlard. Yatamz ortaya ekmeyi denedim. Fidan boylu Nezocukla yata kmldatamadm dahi. Uyandrmaya karar verdim, yavatan balayarak, seslenerek, salarn okayarak uyandrmaya uratm. - H , diye br tarafa dnyor, uyarlamyordu. Seslenerek drtmeye baladm. - Efendim, diye kalkp oturuyor, gzlerini amadan yine yatyordu. Tekrar kaldryor, - Nezocuum, fareler azmz - burnumuzu yiyecekler ne olur kalk! diye kolundan ekiyordum, o yine yatveriyor, derin uykusuna dalyordu.Uyandramyacam ve kendisiyle yata ekemiyeceimi anlaynca Nezahat' tahtann stne yuvarladm. Bo yata ortaya ekip yine kzcaz yataa yuvarladm. Etrafmza battaniyelerimizi yuvarlayp koydum. stlerine bol DDT tozu serptim. kr, yatamz "miki"lerin .hucumundan kurtuldu da birazck uyudum. ocuklarmzla gece yarsndan sonra okula eriebildik . Banyo ve yatak... Ertesi gn Nezahat hastaland. Zaten dnte kamyon tutmutu Nezocuu. Hep kararak gelmiti. ikimz de, bu ky ilerine dayanamyacak kadar hassas bir' bnyesi olduunu anlam olduk. 275 Geen yl okulumuzu ziyarete gelen Amerika'l gazeteci Mr. L.Moor bu yl sonunda kylere gtrlmek zere yine Bakanlk izniyle okulumuza geldi. rencileri datrken, onu Bingl'n brahiman kyne gtrmek zere katrlar tuttuk.Tek eerli at ona verdik. Biz ocuklarla ikier ikier planl katrlara binip,afakla yola ktk. le sonu brahimanllarn ocuklarn heyecenla karlamalar,bizi misafir etmeleri pek houmuza gitti. Mr, Moor'un okulumuzun hususiyetini anlatmas Trkiye'deki Amerlgallarn merakn uyandrmt, o zaman Arnavutky Kz Kolleji'nde retmen olan Bayan Fay Krby okulumuza gelmek in mracaat etti. Okulun ak skk olduu, kendisine bir oda ayramayacamz bildirildii halde seyahat yatann sabilecei her yerde yo-tabileceini bildirdi. Milli Eitim Bakanlndan kendisine izin verildi, bize de misafir etmemiz emredildi. 276 brahiman'a giden kese yol Smsr Ky'nden geer. Krby'nin telini alp gece 2'de istosyona karlamaya gittim. Banda krmz bere, bej bir palto, krkl kocaman papular ve srtnda bir hamal yk' kadar byk anta i ve yata ile vagon penceresinde. - Helo Miss Krby!

- Helo Mrs. Avar! - Welcome to Elaz. - Ho bulduk Mrs. Avar. ok gzel Trke konuuyordu. Okulda ona hazrladmz revirdeki yerine getirdik, Bizimle 22 gn yaad. ocuklarmzdan bizim halaylar rendi. Bir ok yeril ailelere gtrdm. Bir ok kurslar gezdik. Bu arada, Marshall Plan gereince yaplan yollardaki makin a km ileten birka Amerikal teknisyen ailesi de Elaz'da idiler. Bizi yemee davet ettiler, gittik. Ben ocuklar ve kitaplaryla megulken bykler aralarnda konuuyorlard. Onlar amelenin tembelliinden, grgsznden dem vururken Krby yle cevaplyordu: - Siz en aa, cahil tabaka ile temastasnz. Ben kollejde en mark, en dejenere insanlar tanyorum. kiside halis Trk ailesi deil, asl bizim tanmadmz mumuhafazakr, rf ve ananesi bozulmam Trk ailesidir. Bu klasik ailelerin terbiyesi ok derindir, sayg ve nezaketi Harda grmek lazm. Bunu bir Amerikal kanaati olarak dinlemek insana gurur veriyordu. Misafirimlz erefine bir ay ve folklor gsterisi tertipledik. Buradaki Amerikallar davet ettik. Harput'ta ve aradaki kollejde alrken len Amerikanlarn mezarlan ziyaret ettik. Mdr odasnda arkadalarla sohbet esnasnda daima garp ve Amerikan hayranlndan bahsedip bizi kkmseyen bir arkadaa ok gzel bir cevap verdi. - Siz tarihi olan, mazisi olan, adet ve ananeleri 277 ok gzel olan bir millete mensupsunuz. Siz kendi ereveniz iinde ok .byksnz. Byle garp olursanz kk olursunuz. Maymundan farksz olursunuz. Bu cevab ok beendim. O arkadaa tesir etti mi acaba? Gece yars giderken btn yatl renciler kalkm, onu "gle gle!..." adl okul arksyla uurluyordu. Biroklar ona hazrladklar maniferi hediye etmilerdi. Bundan ok metahsss olmutu. Krby trende ayrlrken: - Eer adetimizde el pmek olsayd, bu dnyada yalnz sizin elinizi perdim, dedi, 1950 - 1951'de Amerika'ya gidiimde beni New York' ta buketi, Waington'da kendisi karlad, ablasyla tantrd. Gremeyeceim yerleri gezdirdi. ki sene sonra yine Krby arabasyla geldi ve Ky Enstitleri konusunda aratrma yapt. Birok ky ve kazalara ocuklar beraber gtrp teslim ettik. Aradan ne kadar geti bilmem, Mrs. Kurby bana 380 'ksur sahfelik "Trkiye'de Ky Enstitleri" kitabn hediye olarak gnderdi, OVACIK Ovack Tunceli'nin Kuzey Bats'nda uzanan Munzur Dalan eteinde minik bir ovann kycnda irin bir kaza. Yolu etindir bu kazacn. Merkez Kolan'dan ancak hayvan yolu var iki gnlk. Buraya yol Hozat Kazasndan ayrlr. Hep trmanacaksn. Makina ancak yaz balangcnda geer bu yollardan. Gz mevsiminde yolun geit vermesi havaya baldr. Kar erken der. K insafsz ve uzundur. Ova bereketlidir ama ancak, tez yetien arpa ve biraz da buday yetiirmi. Hozat'tan yola dtk bir yk kamyonu ile ekim sonu, renci alacaz. nk Ovack'm evresinde sralanm 20'den fazla kyde iki okul var. Bri kaza merke278 zinde, biri nahiye olan Zeranik'te. K kyamette yavrucaklar gidemezler ki o kadar uzak yollan. Kurtlar paralar. Makina ile hep kyoruz. Hozat civarndaki tepeler kupkuru da-ta. Topraktaki mee cinsi bodur yeertiler vaktiyle burann da orman olduunu gsteriyor, biare aalarn dili yok ki bandan geen faciay anlatsn. Tepelerde aalar belirmeye balad. Bunlar insan elinden kurtulanlar. Azdan seyrekten ormana giriyoruz. Aalar sklayor, byyor, muhteem mis kokulu bir orman... Bir initeki pnarda herkes yedi, iti, glgede serinledi, yollandk yine. Bir saat gememiti ki bir grltckle makina durdu. ofr kfrle ndi. Herkes de kamyondan dklrcesine indi. Bir ey krlmt. Ovack'a yaklamz ama orada makina aksam ne gezer, muavin en azndan Hozat'a gidecekti atla. Orada bulunmas da pheliydi ya, oradan sabah - akam Elaz'a makina vard. ofr hepimizden at paras toplad muavin iin. Yolculardan hibiri kazaya gitmeyecek, hepsi de kamyonun yannda kalacaklard, nk hepsinin ykleri vard arabada. Ben orada gecelemek zorunda deildim. yarm saat kadar yryerek karakola gittim, telefonla Ovack'tan at ardm. Alaca karanlkta Ovack'taydm. - Sabah erkenden Baretmen Hdr Bey'le yollandk. sal sollu kylere urayarak anlatyorduk. Byk bir kye vardk: Zeranik. Okulu var. Okuldan bir hanm fr- Oy ben sana kurban olmuum Mdr'amm, sen buralara gelmisin de haberim olmam! diyerek boynuna atlrken ben de attan onun kollan arasna kaydm. birbirimizeze bakp bakp sarldk. Kzlarmzdan akire, hanmn retmeni. Eiyle beraber alyormu. Okula bitiik evine gittik. Her yer temiz ve dzenli. 279 Tonzl, ediK, Ziyaret kylerini dolatk. Bunlar hep mbarek Munzur kysndaki kyler.

Su, tertemiz akllar ve yer yer saikm stler arasnda elmas prltlaryle sakin, akyor. inde alabalklar deiik prltlarla gmlenerek kayor. Ky civarnda ocuklar ellerindeki salkm st dallarn suya vuruyor, o vuru bile suyu bulandramyor. Bu gzel suyu Murat'a karana kadar etrafndaki kyler, kazalar hatta vilayet merkez gnl rahatl ile ierler. nk mbarektir, temiz tutulur diye bir dnce hakimdir. Halbuki Munzur, kaynandan sonra ilk ky olan Ziyaret'e giderken baclar kazan kurmu amar ykyorlard. Hele kyn btn kirli sular Munzur*a akyordu, btn sahilinde gbreler kmelenmiti. - Aman yarabbi, bu su daha bu ilk kyde mikroplanyor. Buna mani olsalar. Hdr Bey alayl alayl gld: - Bu mbarek sudur, hi bir, mikrop tutar m? * ** Marshall Plan'yla yurdun her kesine giren Amerikallar Ovack dzne de spor uaklaryle indiler. Sabah. Munzur'un son sistem oltalaryla avladklar alabalklarn leyin sofralarna uurdular. Hayvancklarn nesli azalncaya kadar. Ovack Belediyesi'ne, bu balk avclarndan balk bana bir para almalarn sylediim zaman gzlerini byk byk aarak: - Hi misafirden pare alnr? Ayptr! cevabn verdiler. Ey btn varn yabanclara cmerte seren sevgili kyl dostlarm! Yokluk, fakirlik iinde bile asil insanlarsnz. Size sevgi ve sayg duymayan gafillere yazk! YASAK BLGE Bu blgeye gelen valilerden ounun halk tarafndan verilmi takma isimleri vardr; 280 "Yac Vali" "Kuzucu Vali" "Tavuku Vali" "Kaburgac Vali"... Bir de "Gakko(') Vali" vardr: Sayn Niyazi Ak. Halkn iine giren, onlarn ikyetlerini -sama da olsa- samimi bir sabrla dinleyen, her ky ziyaret eden, "hkmet" denilen umacy yumuatp bu zmrt ankay halkn iine ve iine gtren "Gakko Vali". Gen, enerjik, iten ilgili "Gakko Vali". Tunceli'deki isyandan sonra, yolsuz orman kyleri boaltlm, halk bat illerimize iskn edilmi, blge yasak blge olarak ilan edilmiti. Senelerce bo kalan blge kylerinin yasa kaldrlm, baharda halkn tabiriyle baba ocana dn balamt. Kamyonlar dolusu insann dnte kylerinin da yolunda inince topraa kapanp ptklerini, yzlerini gzleri srdklerini, baharda renci datrken grmtm. Bu byk toprak akna sayg duymamak elde deildi. Duvar gibi dik da "amalarna en byk bir sevk ve abuklukla trmanvermilerdi. Vali Bey, halka yardm bakmndan, bu yl renciyi bu yasak blgeden almamz rica etmiti. Tunceli hkmet tabibi ile beraber gidilecek, blgenin jandarma avuu ve iki jandarma da bize katlacakt. Hkmet Tabibi Haydar Grk ilkokuldan rencim gzel bir tesadf bizi yeniden karlatrmt. lkokula geldikleri gn kklerden balayp snfa sirayet eden sesli alamalarn susturmak iin aksama kadar masal syleyerek, oyun oynatarak avutmutum onlar Minik Haydar imdi koskoca bir doktor olarak karmdayd. ite yasak blgeye byle bir yoldala girecektim. Bu bahtiyarlk deil miydi? gakko: Aabey Sdka Avar, Tunceli dalarnda. Rabat'tan trmanacaktk. Blge karakolundan grevlendirilen jandarmalarla Rabat Karayolu'nda buluacaktk. Ykmz tamak zere katr kiralayacaklard. Vali Bey'le temas edip emirlerini aldk. Ertesi gn Mdrln jipi bizi Rabat'a braktnda her eyi hazr bulduk. Eyay katra yklerken sahibi, - Allah vire de gatr bu srt trmana, dedi. Gerekten hayvann ayaklar hep ufalanmt, talardan geri kayyordu; ho, biz de bir adm atyor, iki adm geri kayyorduk. Birok yerde katr karamayacamz anladk. Yk yktk, hepimiz antalarmzla tayabilecek kadar azk ve ila aldk. Geri kalan yk biz dnesiye kadar karakolda saklamalarn tenbihleyerek hayvan sahibiyle geri evirdik. Jandarma anlatt: - lerde tnel yannda Msrban'a kan yol daha uzun ama daha rahattr. Bu taraftan inekleri bile buza iken alp omuzlarnda karrlar, orada inek olur. 282 Hava serpintin. Ykseldike sis iinde kyoruz. Gn batarken Harik Deresi'nin br yannda kalan Nazimiye Dalar bir tepe gibi kald. Dan ortasnda epe evre renkli br tl kuak sarl. Orada ya bulutu varm. Bizim altmz da gri bir yumuaklkla sarl. O bask, ser-pintili havadan berrak bir gkkubbe altna nasl da kvermiiz. nmzde koca kayal da, ihtiyar meeler iinde ykseliyor. akac, akrak jandarma avuu Mfit bile dilini yuttu yorgunluktan.

Gn batt, Ay dodu. Ne muhteem bir kt o.. Kar tepelerin ulu meeleri ardndan ykselen ay daha parlak, daha bykt sanki. Gm gibi parlayan hareketli pamuk ynlarn andran bu bulutlar arasnda sipsivri ykselen aal tepeler sanki hareketli bir deniz ortasndaki yeil, nurdan adalard. Burada gece de bu k altnda gndz gibi aydnlkt. Biz de dnyann tepesine kmtk sanki. Gr evremiz bu aydnlk bulutlar stnde o kadar geniti ki, kolumu ap kendimi braksam sanki en az Ankara'ya kadar uacaktm. Meer bu yce dalarn mehtab ne muhteemmi. Hepimiz bu apaydn gecede kayalarn stne sessizce tneyip bir mddet bu gzellii seyrettik. Buralar kym. "nsan olmas lazm" diyor onba Mfit, sesleniyor. - Hey, Hey!... Ses bir -ka defa yanklanyor. Arkasndan ben, stan-[ bulvar baryorum: - Hu hu!... Yanklar, yanklar... Uzaktan bir ku cevaplyor: - Kukkul... Kkkul... Herkes sesini denerken cevap aldk: - Hay, bu tarafa! Temiz bir Trkeydi bu, sese doru giderken, - Trke bilen var, dedim. Onba: 283 Hepsi ok gzel Trke konuuyorlar. Eee, on seneden fazla bat illerlndeler. Biraz sonra kumral bir delikanl ile karlatk. Kimliimizi iki tarafl akladk. Kendi evine buyur etti. - Kusura bakmayn, daha evimiz drt duvardr. Dam irpi ile rttk, cam, erive, kap yoktur daha. Biz drt duvara da razydk. Terden srsklam olan gmleklerimiz buz gibi olmutu; nerdeyse titriyorduk. Karpit lambasyla aydnlanm bir kapdan girdik. Ben hemen ocak bana sndm. Evin baba ve annesi yal kimselerdi. Bir oullan bir gelinleri vard. ki hanm ocak bana ilte getirince tantk. Kapnn arka tarafn azk uvallar yarak ayrmlard. Camsz erevesiz pencereleri epey bykt. Ben de antamla hanmlarn tarafna girip gmlek deitirirken daha uzun konutu'k. - Att ay var k insan yz yle ok grmemiiz. Burada evler birbirinden uzaktr, hem hepimiz evimizi yapma derdindeyiz. K tez basar buralara. Mezra tarafna kar indi bilem. - Oralar rahat deil miydi? Niye dndnz bu da-balarna? - Ee hanm, ana vatan, baba topra, vazgeilir mi hi? Yllar yl bu dalar gzmzde ttt. Rahat olma-sna rahatlk ok. imiz de iyiydi. ok para kazanyorduk. Hkmetten izin knca duramadk gayr. aylarla komanyalar yenildi. Bu k buraya gelenlerin mahrumiyeti stnde konuuldu. Ktlk senesydi bu yl burann. Hepsi endieliydi. Ev sahiplerinin iki yataklar vard. Onu da ocan iki yanna bize serip buyur etmilerdi. Baclardan bunu iitince zldm. Onlar gnl holuuyla anlattlar: - Oul ve gelin tahl uvallar stne ul yayp ya284 tacaklar.Bizde ierdeki kuru otlar stne ulu atp yatacaz. Sen meraklanma ok rahattr diyorlard. Sabah erkenden mezralar dolayorduk. Dan kuzeyine dndke kra daha da kalnlayordu. Baz k ekinleri beyaz karlar iinde yeil yeil ldyordu. Doruu dnnce kayalarn arasndan bir ocuk atlad. Srtnda n gbeine kadar ak, rengi belirsiz bir amerikan ilik, neredeyse plak, aa doru kayordu. Kei yolunu dnnce bir kayann dibine snm bir klbe ile karlatk. Kapsz kapdan ayn plaklkta bir olan daha kat ieri. Kap aralndan bam uzattm. Bir duvar kaya, zemini toprak, st al rp bir kulbe, Ii 'kapdan al-bor Gzm karanla alnca kap duvarnda bir ocak, iinde dibi kor olmu bir mee kt, paavralardan, ocaa dikey bir yatak, iinde sapsar bir kadn yatyor, stnde hasta anasnn memesini ekitiren, br elinde de kara bir ekmek, sska bir ocuk; yatan etrafnda kasan iki yar plak erkek ocukla geri planda 12 yanda paavralar iinde bir kzcaz. Bu yrekler acs sefalethane Kanber Efendi'nin eviydi.erdeki kadn biz girince doruldu, iki tarafa salla-yarak anlatmaya balad tmm nedir. Topramza geldik diye saa sola abaladk, u kulbeyi attk, attk ama bana da bir halsizlik kt. nceleri yoktu ama imcik bir ksrk Doktor tehisini oktan koymutu. Verem son dev- Bak bac, sana ksrk lac vereceim ama bu ocuu emzirme artk. O da senin gcn azaltr. Kadncaz beni ekip kulama fsldad: - Bu bebe en kk, ekmee katk yapyordu st. bitti hele ekmei ne serttir, dii aha drt tane, kesmezki ....diye bebenin elindeki ekmei gsterdi,

285 Jandarmalar da ieri girmi, balar nlerinde dinliyorlard. Hemen antamdan bir somun kardm. Bir para koparp ke verirken etrafma srnerek korkak ve yar plak drt olan yanat. Gzlerinde ekmee hasretin a lts vard. Ekmei antaya sokacamdan da korkuyorlard. Hepsini dattm. Kapp doru azlarna gtryorlard yavrucaklar. Ama gzlerini de ekmekten ayramyorlard. antadan peynir de karp bltrmee balaynca hepsi iyice sokuldular bana. Kza dndm vermek in, dz bir tan stndeki dary elindeki tala eziyordu, bir bez stndeydi ta. Annesi : - Dary eziyor ki ekmek yapak. te byle oly. Deirmen deil ki un edip tsn. Yreim yaraland, gzm yaard. antadaki az braktm. Jandarmalar da taynlarn boalttlar. Kanber Efendi'nln 7 ocuu vard. En by kz, jtekiler hep oland. Sadece kz bin bir yamal bir krmal ky entarisi ile giyinikti. tekiler gs gbeklerine kadar ak birer amerikan ilikle yar plak donuyorlard. Yavrucaklarn karn doyunca kkler kulbenin topranda oynayor, bycekler bzlerek ocak bana tnyorlard. Karnlar doyunca kedi yavrular gibi keyifle oynayorlard. Kanber Efendi, - Bu k geirebilsek... diyordu endieyle. iki tarla tahl ekmiti. Ah bu k gerebilseler. uval dardan baka bir eyleri yoktu. Bir de mee meyvelerinden kaynatlm pekmez yapmlard ama ocuklara da dayanmyordu ki. Kz eriban tam okulumuz andayd. Fakat hasta anasnn eli ayayd. Hastabakcl, kardelerine anal, ev hanmln anasnn direktifi ile o yapyordu. Dary ki ta arasnda o ufalyor hamuru o tutuyor, ekmei 286 a o yapyordu. Krpe omuzlarndaki yk ok ard. Onu okula alsak geride kalanlar ne olacakt? ocuun okul deyince gzleri parlad halde yreim szlaya szlaya braktk. Blm-5 YARDIM Yasak Blge'den dnmzde Sayn Niyazi Ak'ya oradaki durumu anlattk. Ertesi gn Elaz'a dnmek iin kamyona binerken "Gakko Vali" Bey'in gece Elaz'a indiini, yardm istemek zere bu sabahki tayyareyle Ankara'ya uacan rendim. 20 bin lira yardmla dnen Sayn Niyazi Ak, Yasak Blge karakollarna un datarak ekmek piirilip muhta halka k boyu datlmas iin tedbir almt. Kendisi de sk sk yoklar olmutu kyleri. eyhleri, seyitleri aratmyordu bu vali, onlar da gnl rahatl ile gidip anlatyorlard mkllerini.. Vaktiyle eyhlik, seyitlik messesesinin ykld seneler bir k uzun srmt de fakir fukara, bu kazada kaymakam vekiline gidip boyun bkmt "erzakmz bit-ti" diye. Vekil de : - Hay koca kuyruklu Krtler, lokmanz da m hkmet dnecek, diye kovmutu onlar. - h, bire on uval tahl isteyerek hacetimizi yeri-r.e getirirdi hi olmazsa, diyorlard. Dertleriyle dertlenen bu valiyi nasl "Gakko" diye sevmezdi bu halk? Yasak Blgeye dnen halktan aldmz ocuklar ertesi yl braktk kylerinde. nk okul ve retmenleri hazrd. Zaten batdan Trke'yi gzel konuarak dnmlerdi. ** Anayoldaki Drmek'ten 20 kilometre yukarda ormanlar iinde bir ky vardr: inik. Buraya nce, Dok287 tor Haydar Grk ile gittim. Okul baretmenine misafir olduk gece vardmzda. Doktora ikram bykt. O basedirde, sofra banda yerini ve misafir odasnda hazrlanan pufla gibi yata bana brakarak snf masalar stnde bana hazrlanan yataa gitti. Yatak meselesinde Israr ettikleri zaman, durumdan znt duyarak "Mdr'anm beni okutan hocamdr. Onun rahat etmesi beni memnun eder," dedi, Cihik tepelere, ormanlar iine dalm darmadan bir ky. Uzak tepe ve vadilerdeki ocuktan biz alacaz. Bu sebeple tepeden balayp be evlik gruplar dolap durduk. Merkez, okulu olan yer daha kalabalka. ihik'in dertlere derman pnar da buraya yakn. Tepenin gney tarafnda derin bir yar stnde muazzam bir kaya. Altnda bol bir su nurlanarak insanlarn amur, ta ve otlarla yapt arktan 10 metre kadar gittikten sonra kye ve kmlere blnyor. Ark uurum stnde. Arkn uurumu stnde bir darack yol kaynan frlad kayann dibine 'kadar gidiyor. Yolun solu 150-200 metre derinlikte uurum. Bu mbarek .su gnahkrlar kabul etmez uuruma drrm. Trahom ok bu kyde. Hastalar bu kaynakta gzlerini, yarallar yaralarn ykar, bu kayaya srer, ifa bulurlarm. Bunlar dinledikce akam itiimiz bu mbarek sudan midelerimiz alt st olmaya balad. Ondan sonraki seferlerimde termosumu halkn inancna hrmeten mbarek suyun kaynad yerden doldurup itim. * Kasm ba odun kamyonuyla gelmitim. Ertesi sabah uyandmzda kar diz boyu olmutu. Kamyon

dnemeyecekti. ster istemez Drmek'e kadar hayvanla inecektim. Katr geri getirmek zere yanma ky bekisi! Mahmut Aa'y kattlar. Srtnda yrtk prtk ky beki] kyafetiyle pek marurdu. Kaln yn oraplar stne giy 238 dii aryla karlara bata ka ilerledike bir lastik izmenin hasretiyle syleniyordu : - Hatun bekim, bir de izme ayama, bak gresin bu Mahmut Aa'dr, yoksa Mahmut Paa'dr? ndike kar kalnl azald iin hem daha rahat yryor hem yarenlik yapyorduk. Olu Akada Ky Enstits'ne gidiyormu. yle gzel urbalar varm ki "sanrsn paa olidir, nedir?" Senede 50 lira alrm, kendilerini "bek kimin" geindiriyormu. - Hatun paa, sen hkmetten aylk alrsn? - Evet Mahmut Aa, alyorum. - Ne kadar pere alrsn? Tamamn sylemeye utandm iin, - Yz lira alyorum aam. - Oy hatun kim bilsin kim senin ne ok peren vardr. - Hi param yok Mahmut Aa, ben de kzm okutuyorum ya.. - Oy hanm 100 pankonotun heppini harcisin, .nemi ayda!? - Evet. - Oy hanm sen Allahtan korkmisin? 100 parkanot bu!... Oy anam, say say tkenmez, bitmez! - Eee Mahmut Aa, ehirler pahal, ok para gidiyor. - Oy anam 100 pankanot, 100 pankanot!... Tarla olisin, ev yapisin. Hemmi ay 100 pankanot. Ruz. ep('), 130 gn, 100 pankanot. 100 pankonot, oy anam oy!... lk defa, aldm paradan utan duydum. KIYAMET KOPACAK Bilmem hangi eyh sylemi, 5 nisan gecesi kyaruz, ep : Gndz, gece. 289 met kopacakm. Pansiyonlar yar alayl sylyor, yatllarsa tmyle inanarak korkuyorlard. u eyhlere ne kadar da inanyorlard. Onlar Muavin ve Aye Abla ile iknaya alyorduk. Tabiat olaylarnn nedenlerini aklyorduk. Aksine gkgrltl, imekli, yldrml bir havayd, yamur da gk delinmi gibi yayordu. ocuklar bu havann azizliine bakarak bana inanmyorlard, gzlerinde mthi korku vard. Kafacklar hep bu kyametle doluydu. Tabii ders almyorlard. Trk syletmek istedim korkuyu datmak iin, bouna. Yz azda yz soru... Yemekte byk bir itahszlk. Yatakhanede bir trl uyumuyorlar. Her gk grleyiiyle ayaklanyorlar. - Yatakhaneden gitmeyelim, diye yalvardlar, kabul ettim. Uyusunlar diye en kn ayak ucuna oturdum. Uyuyan pek azd. Saat 24'ten sonra yamur hafifledi, sonunda hava sakinleti. Saat O2'ye .kadar uyanktm. Ben de kn karyolasnn ayak ucunda kvrldm yerde uyumuum. Zille uyandm. Kalkma zili sandm. Meer kahvalt zili imi. Benim sevgililer beni uyandrmamak iin papuclarn bile ellerine alp kmlar. Okuldaki skneti hep yatl kzlarm temin etmi. Sevgili yavrular, Avar ana nasl size hayran.olmaz ki... Bu ballk, bu itenlik...

MDRE HEDYE Kanaat yoklanlan zaman ocuklarmdan srarla hediye isterim. Bana verecekleri hediye "not" tur. 9-10'dan aa notlan hediye olarak kabul etmem. Kanaatler ortalamasnda kazanlan 9-10'lar bana getirilen en byk hediyelerdir. Bu hediyeleri getiren kzlarma arkadalar huzurun290 da teekkrler ederim, onlar benim elimi per, ben onlar salarndan perek verim. Hele yatl kzlarm, bana bu hediyemi sunmak iin gece yarsndan kalkp okulun ke bucana saklanarak alrlar. nk yatma zaman uyumamak yasaktr. Onun iin a yakn masa, sra altlar, tuvaletler; banyo, alma masalarmzn ve merdivenlerin altlan, koltuklarn ve uzun perdelerin arkalan, dolap ileri saklanacak alma yuvalardr. Kanaat devreleri bir saat nce kalkmalarna izin vermek zorunda kaldmz halde ocuklar gizli yuvalan tercih ederlerdi. alkandr benim kzlarm. SEM VE ERTES Okulumuza da sandk konmu, hazrlk yaplmas emredilmiti. Elbiseliklere rt germe suretiyle antrenin iki

yanma iki kulbecik yapld. Partilerin listelerinin konduu masalara kalem ve hokkalar yerletirildi. Kap nnde sandklara, onlarn iki yannda da gzclere yer hazrland. kapy kapattk. ocuklar her zamanki gibi ileriyle urayorlard, biz de balarndan ayrlmyorduk. leden sonrayd. - Bir hanm sizi istiyormu balkona, dediler. ktm, Bastonuna dayanm ok yal bir hanm. Boy siyah paltosunun stnde iki metrelik siyah ipek barts beline kadar inmekte, temiz - pak, muhterem bir ihtiyar. Elini sallyarak : - Kzm Mdr'anm, senin ok tavuklarn var, tavuk uursuz mu? - Hi uursuz olur mu byk hanmcm? Allahn 291 insanlara yumurtasn da, yavrusunu da, kendisini de en iyi yiyecek olarak verdii nimetlerden biri. - Hah, evladm sa olasn. Ben sana inanrm. Bunlar beni aldatyorlar, "smet Paa'nnkl uursuz tavuk aya" diyorlar. Hi Allann mundar demedii hayvanceiz uursuz olur mu, bu domuz mu? diye sylenerek ieri girdi, oyunu kulland. Ertesi gn erkenden Bingllleri gtrdm. Herkes ayakta, radyolu kahveler nnde kmelenmilerdi. Onun iin ocuklarn velileri hep ehirdeydiler. Teslim abuk oldu. Ertesi gn seim neticeleri belli olmu, Demokrat Parti kazanmt. Gen ayak takm cokunca bayram ediyordu. lk otobsle Genc'e trene gidiyordum. Otobste syleniyorlard ihtiyarlar: - eyhler, seyitler geri gelecek. Camiler tekkeler alacak, ehir karlar araf giyecek. Genler: - Kanlar dayralarda (dairelerde) almayacak, kz , mektepleri kapanacak. Kzlarn okumas da noli ki. Erkekler drt kar alacak. Kanlara "bo" dedin mi bitti, bo decek. Karlar mahkemeye boanmak iin gitti mi, hemmen soppa yiyecek. ofr yannda iimden dolup taarak "ya sabr>> ekiyordum. Nihayet trene bindim, Bingl Valisi Sayn Naci Rollas da trendeydi. Yerletiimiz ack vagondu. Herkes bir birini gryor. Ben Vali Beylerin blmndeyim. Ortadan laf ediyorlard gayet laubali, bize bakarak ve yksek seste... Bereket versin Vali Beyle ei arkalar dnk oturmular da kstah baklar grmyorlard. Otobsteki szler tekrarlanyor, kadn hrriyeti, kadn memurlar, kadn mebuslarla alay ediliyordu. Vali Bey baklarmdan sezmi olacak ki, - Mdr'anm, bunlar olaan eyler, lakayt kaln 292 anlamam davrann, ses karmayn, dedi. Ama sz ahsma intikal edince susamyordum. Genlerden biri daha kstahlaarak - Anlimisin Mudur, erkekler drt kar alacak... Yerimden ayaa frladm, - Onu yapacak adam anasndan doamaz artk. Hey oul, bu memleketin kanununu hi bir parti ine-yemez. Demokrat Parti kanunlara daha da hrmet edecektir. Sen daha kanun nedir, memleket dzeni nedir onu bile bilmiyorsun. Kz mekteplerine gelince, onu daha da oaltacak. Sen bunlar okuyup renmeye bak. Yoksa hep byle kuru grlt kalrsn. - Biz, karlarn dilini dibinden koparacaz, hele dur grrsn!... AMERKALI BANYOSUZ YAPAMAZ Kzmla Adana'ya gitmitik. ok zayf buldum. Adana yanyordu. ocuun tahamml yoktu scaa. Banyolu odas olan otel aradk, "Toros Oteli" dediler. Banyolu odasn tuttuk. le zaman souk bir du, uykudan sonra bir souk du daha. Hava serinleyince arya ktk. Dnte otel ktibi; - Odanz deitirmek istiyoruz, dedi. - Neden? - Amerikal bir kar koca geldi. Onlar banyosuz yapamazlar da... Size banyosuz oda vereceiz. Tepem att. Kendi yurdumda kmsenmek!... Terstendim : - Hayr, katiyyen! Ne demek, "Amerikal banyosuz yapamaz"? Trk m banyosuz yaar? kmyorum, bu yaptnz ayp ey! O gece kmadm ama bunu hazmedemediim iin ertesi gn oteli terkettim. 293 Milli Eitim Bakanl'ndan izin koparan Amerikal lar soluu bizim okulda alyorlard. Bu sene okulda ne ok yabanc konuklamtk, Bu kez gelen, valimizin misafiri bir Amerikal hanm gazeteciydi. Bir akam yemei hazrladk, sonu folklorlu. Yemek sonu Kltr Dernei sanatkrlaryla birleerek bir folklor gsterisi yaptk. Gazeteci hanm pek beenmiti, bylece Vali Bey'i de memnun etmitik. SAYIN TEVFK LER "Teknik retimin Problemleri" konulu toplant nedeniyle Ankara'ya davet edilmitim. Gittim. Toplantda

bakanmz Sayn Tevfik leri, - almalarnz iitiyor, memnun oluyoruz, devamn arzu ederiz, diye iltifat etti. Bu beni ok duygulandrd. Amerika'ya gitmem iin gnderilen davetiyeyi baka ahslara intikal ettirmek isteyen yeni mstearlara: - O mdr gidecektir. Seyahatini huzur iinde yapabilmesi iin Elaz Enstits Mdr olarak gidecek, dnte yine okulunda alacaktr, diye beni himaye etti. nk o zamanki yeni mstearmz Ankara'da altrmay teklif etmi, kabul etmemitim. Bu toplantdaki problemlerden biri de pravantoryomluk olan kzlarmzd. Hepsi de nakl idi. Zaten bir yavrularm iin gnlm yaral idi. Kz Teknik retmen Okulu Mdr : - Adamakll bir salk kurulu raporu aldrmyorsunuz, sonra bizim bamza dert oluyorlar, deyince, - Bu mes'eleyi izah etmek isterim sayn heyete, diye baladm. Biz ocuklarmz kendi kendilerini idare etme usulyle yetitiririz. Verilen vazife rencilerimiz iin, retmenlerinin bitirilmesi lazm gelen emridir, ihmal edilmez. Hasta olan dahi kltr veya sanat vazifesini gnderir. Yatl kzlarmz vazifelerini yetitiremezlerse idare 24'e kadar rahatlarn temin eder. Saat 20'de st, ay, limonata gibi takviye gdalar verir. Halbuki burada fazla almalarna idareniz msaade etmiyor. Vazife yetitiremeyen kzlarmn tuvalette, soukta altklarn idareniz biliyor mu? Ne kadar zamanda bitecei hesap edilmeden verilen vazifelerini tam getiren, eli abuk sanlan bu ocuklarma, arkadalarnn verdikleri vazife kontrol ediliyor mu ? Bunun iin shhatli gnderdiimiz ocuklarmz pravantoryomluk oluyorlar. Asl be-n m sizlerden ricam, bu sanatkr ocuklarmn vazife ve i "alma rahatn ayarlamanz olacaktr. AMERKA'DA Gzlerim dolmutu. Ben bu kymetli ocuklara icabnda kmesin yumurtalarn, fakir btemi seferber ederek meyva sularn verirken burada duygusuzca sm-rlmeleri onlarn da benim de ba derdimdi. Dile getir 295 mekle iim ferahlad. nallah bundan sonra ayarlanr, diye dndm. 1950 Eyll ay iinde State Department davetlisi olarak Amerika'ya utum. Mkemmel okullar grdke ky yavrularmz iin yreim yand. iftliklerden sar otobslerle toplanp rahata gelen ve blge okullarnda ocukluklarnn tadn karan Amerikan genliini grdke, bizde konilerden blge okullarna yar plak; gne, tipi altnda, kurtlara yem olma pahasna kouan km yavrularm dndm, iim kan alad. Muazzam imknlara sahip Home Economics Enstitleri(') ziyaret ettike gzlerimde kskan bir arzuyla benim sanatkr kzlarm canland. Amerikan kadnnn cazip mutfanda; lo, rutubetli mutfaklarnda gnm hamam bcei gibi gmen biare baclarm: andm. Yarabbi ne kadar geri, ne kadar fakir bir millet olmuuz. Acaba ka senede bu dzeye kabiliriz? Maaradaki yaantnn bu dzeye ulaabilmesi iin asrlarn dnmesi, bir ok kuaklarn hayat anlamadan gmesi mi lazm? Yreim bu acyla yank! Yazk evlatlarmza, yazk baclarma, ok yazk aziz milletime. Oralarda btn grdklerimi Elaz'ma yazmak arzusu uyand. Bir ksmn resimli olarak okul gazetemize, bir ksmn da ehrimizin Turan gazetesine yolladm. Bu suretle kendimi daha yakn buluyordum yurduma. GCM TOPRAIMA KARISIN Danver'den San Francisko'ya uuyorduk. Mthi fr(,') Home Ecunomies : Ev Ekonomisi (idaresi). 296 tna vard, meydana inemiyorduk bir trl. Herkes kusuyordu benden baka. Hostes sordu: - Karacierinizden ameliyat m geirdiniz? - Hayr. - karmyorsunuz da... lk defa lmekten korktum ve yalvardm Allahma: - Yarabbi, lmek mukadderse yurdumda leyim. Eer u vcudumda zerre kadar kuvvet katma gc varsa toprama karsn, benim toprama.,. DNMDE Sayn Nermin Abadan'n istei zerine bir 'konuma yaptk Ulus gazetesi iin. Bu konuma, 18.11.1952'de yaymland : BR AMERKAN OKULUNA AT MAHEDELER Bn, Sdka Avar, son seyahatine dair intibalann hlasa ediyor, Amerikan Dileri Bakanl'mn zel daveti zerine Amerika'da be aylk bir tetkik gezisinden memleketimize yeni dnm bulunan Elaz Kz Enstits Mdiresi Bn. Sdkca Avar .ehrimizden geerek Elaz'a dnmtr.

Trkiye'nin dousunda bilhassa kadnlarmz iin gerek bir okltr mihrak vcude getirmi bulunan Bn. Avar, (...) Amerika'daki tetkik seyahati esnasnda hep eitim problemleriyle megul olmu, akam sanat enstitlerine muadil eitli meslek okullarm gezmitir. En ziyade dikkatini eken ky kurslar olmutur,. Bu husustaki intibalarn yle anlatmaktadr: Amerika'da bizim anladmz manada ky olmamakla beraber, birka iftliin topland yerde derhal sosyal faaliyetler bagstermektadir. Byle bir yerde ky kadnlar, herhangi birinin evimde bir toplant dzenleyerek temas etmek stedikleri bir retmeni davet etmekte, bylece mesela mobilyaclk, dokumaclk hakknda ihtiya duyduklar bilgileri toplamaktadrlar. Kurslar bu; suretle resmi bir muameleye tbi olmakszn htiya beliren yerlerde devletin manevi katks le faaliyete gemektedir. Birleik Amerika'nn hemen hemen btn eyaletlerinde egi297 tim tam manasiyle serbesttir. Mfredat program, eitim tarz her eyalette deiiktir. Devletin gzetimi sadece fikri, ilmi alanda kendini belli eder. Okullarn hepsi paral olduu iin kendi kendilerini geindirmektedirler. Parasz renciler ise eitli burslardan faydalanmaktadrlar. En ok beendiim taraflardan biri, hemen her okulda eitli zenginler tarafndan kendi isimlerini tayan pavyonlar kurulmu olmasdr. Okulda ya snn yoktur. Kolej ve niversitelerde evli talebeler iin 100 - 200 portatif evden oluan mahalleler kurulmu , tur. Bu talebelerin ocuklarna bakmak zere eitli kre ve ocuk baheleri de mevcuttur. - Seyahatinizin en lgi eken messesesi hangisi olmutur? - Bu soruya cevap olarak tereddt etmeden Kentucky Eyaleti'nde. dal ocuklara mahsus Berea Okulu'nu zikredebilirim. Bu okul kendine zg bir kurumdur. Senelik creti 350 dolar olan bu okula, creti nakden deyebilen renci alnmaz. Bu okula giren renciler haftada on saat okulun fabrikalarnda 'almak suretiyle bu creti derler. Bu miktar aan almalar ile de cep harlklarn ve giyimlerini salarlar, ilk kurulu ylnda gezici bir tiyatro grubundan arta kalan bir salata almaya balyan bu okul bugn eitli dershanelere, laboratuvara, mzelere, peynir ekmek, odun eya vesaire imal eden fabrikalara sahiptir. Okulun oteli, postanesi, maazalar vardr ve her yerden renciler almaktadr. (...) Okul muazzam bir ticari teebbs saylabilir. Tarlalar, sebze baheleri, hayvan retme iftlikleri piyasaya geni lde mal sevketmektedir Verimli devirlerde bu okul sadece kmesten gnde 25.000 yumurta hra etmektedir. Bu okula hakim olan tek prensip, her iin deerli olduu gereidir. Esasen Amerika'nn her tarafnda rencileri yk tarken, cam silerken, garsonluk yaparken grmek mmkndr. Gnde 10 dolar yevmiye karl kar temizleme ilerinde alan renciler stelik talihli saylrlar. zet olarak diyebiliriz ki Amerikallar ocuklarn hayatn iinde yetitiriyorlar Bir yemek kursu tertib edilirse, talebe derhal piirdii yeme okula bitiik lokantada satar. Bn. Avar'la daha saatlerce sohbet etmek mmkn olacakt. Fakat vakit dard. Ayrlrken Amerika hakkndaki intibalar yle zetledi : 50 sene okumu olsaydm, bu. derece istifade edemeyecektim. Amerika'da ok iyi karlandm. Ne yabanclk duydum, ne de zahmet ektim. Bilhassa Boston'da eitim yneticilerinin gsterdikleri olaanst alkay mrm boyunca unutamayacan". 298 DOU Yurt bir btndr. inde yaayanlarla kalknr, kanun nazarnda herkes birse de gelenekler karsnda baz blgelerimiz halk, deerleri ne olursa olsun bu damga ile yaayan blge evlatlar, aalk duygusu iinde bunalmaktadrlar. Bir millet topluluu iinde bunu ehemmiyetle dikkate almak iin pek ge kalm bulunuyoruz. Bir Amerikan vatanda eer en ptidai bir muhitten kp da en yksek makamlara ulamsa millete kutlanr, niversitelere takdim edilir. Hayatn anlatmas iin konumalar tertiplenir, medeni ehir insanna nazaran bu kadar byk merhaleyi atndan dolay millete onunla iftihar edilir. Biyografileri yazlr, gelecek nesillere tantlr. Ferden ykselmek iin hi bir engelin alma iradesi karsnda tutunamad aklanarak genliin bu gc nefsinde bulmas salanr. Fertleri bu ykseklie erien milletler, gnn ve gelecein stnlne, mutluluuna bylece kavuur. Bizden daha byk glklerle bouarak bu merhaleye erimi kymetler, balanglarn bu fevkalade enerjiyle aklayamaz, doduu muhit en kk ksr menfaat duygularyla kmsenerek bir kusur gibi yzne pskrlr. te bu derdi yreciine sindiren arkn da evlad, byle esiz bir aba ile kazand mutluluu yannda, yine de tam olarak mesut deildir. arkta yetimi nice kymetler tanrm ki kkeni meydana knca idareci olarak tutunamam, yer deitirmitir. Mensup olduu rk yznden ei tarafndan kmsenerek yuvas bozulmutur. renci olarak devaml bir ezginlik altnda, baarsnn en stne ulam olsa bile tahsilini terketmitir. Grleri alayc bir ifade ile karlanmtr. Samimiyette sarld ilerinde emniyetsizlikle itham edilmitir. 299 blmnde phe ve tereddde uramtr. Yardmda sonuncu kalmtr. Esasen tabiatn sarp dalan ile gadre uratt Dou, elinden tutulmas lazm gelen bir blgedir. Dne kadar

memur ve retmen douya gitmekten rkm, byk idareciler en masum hareketleri aklamak ve incelemek iin yerlerinden kmldamadan trl yorumlara uratarak merkez nazarnda nem kazanmaya uramlar, bazlar soygunculukla apartmanlar dikmilerdir. Mamafih halkn iine efkatle giren, da kylerine kadar karlar arasnda bizzat buday datan muhteem idareciler de halkn gnlnde hl kranla yaamaktadr. Byklerden ismini hatrlyamadm biri der ki: "Kardan korkun grnen karanlk, iine girildike munisleir.s ark evlatlarnn da kendilerine has ok byk ve saysz meziyetleri vardr. lerinde 20 ksur sene alma hayatmla bizzat yaadm bu insanlar mert, yiit, temiz ve samimi insanlardr. Geen asrlarda iyiniyetle ellerinden tutulmadklarndan tabiatiyle pheci ve ilerine dnk olmulardr, aalk duygusu iindedirler. Yce dalarda Allahla babaa braklm, yeterli insan gnderilemediinden, gidenler de pek faydal olamamlardr. mzasndan baka doru yaz yazamayan, okuduunu anlayamayan milli eitim mdr vekilleri; halka hizmet deil, tahakkm anlayyla kaza idare eden tahrirat katipleri; cahil memurlar elinde hakimsiz, hekimsiz, retmensiz inanlarn kaybetmi bu insankm mesut etmek, aalk duygusundan kurtarmak, onlara benliklerini kazandrmak lazmdr. Kltrmz sadece okulla deil, sanatla, salkla, ziraatla, sanaatkrla ve folklorla, ksaca medeni ihtiyacn imknlar ile gtrmek, vazifelerimizin en bydr, O zaman dil kaygusu, din kaygusu, rk kaygusu ortadan kalkm olacak, insanlar da bu ezginliklerden kur300 tulmakla mesut olacaklardr. Nefsine gvenli insan, verimli aile, kltrl topluluk yurdun ve gelecek nesillerin saadetle ykselmesini temin edecektir. YALNIZ NGLZCE ANLAABLDMZ AZAPER MUHTARI Bu sonbaharda renci toplamaya gidince Azaper'e uradm. Kimse Trke bilmiyor. Muhtar bile. Ben de burann Krtceslni "bilmiyorum. Nasl anlaacaz? Muhtarn misafir odasna gittik. plak toprak oda. Sedir kenarnda durulmu yata atlar oturmak iin. Pencere iinde bir radyo. Elimle gstererek, - Hii, radyo, dedim, - From Amerika, dedi('). ingilizce sordum: - ngilizce bilir misiniz? - Yes, Mem. Artk konumaya baladk. z yurdumda yabanc bir dille. Uzun zaman Amerika'da bulunmu. Evliyken gitmi. Dnte belki getirdii aletleri kullandrma midiyle gene bir kadnla evlenmi. Fakat o da byk kumasna uymu. Eski tas, eski hamam. Hayatn deitirememi. Sthane diye yapt kerpi yeri gsterdi, icinde tereya makinas, peynir szme kalb filan... Gavur iidir diye bir trl kullandramam hanmlarna. Toprak stnde bir basma zbnla oturan ocuu arka koltuklarndan tutup kaldrd. Alt pislik iinde, yz smk ve sinek iindeydi. , - Bak, dedi. Bu benim ocuum, yle pis ki. Bir gn kucaklayp sevemem. Aman, btn kzlar, kadnlar da gtr de temizlik ret. Adamlk ret, hanmlk ret. Ben okuma-yazmadan vazgetim, temizlik ret, temizlik. (1) f rom Amerika : Amerika'dan (ngilizce). 301 Muhtarla ne kadar abaladk, uratk, o kyden bir tek kii olamadk. DEVLET MALI N VURURUM DA... arsancak'n bir ismi de Peri'dir. Peri Suyu ile Munzur'un kart dirsekte kurulu, yemyeil, balk bahelik bir bucak. nsanlar Trke konuur, ars, dkkn olan ileri bir yer. "Yeni gelen kursu oraya aalm" dedik. "stanbul ocuu olan retmeni yadrgamazlar" dedik. "Zevkli ilerine ancak orada zemin ve malzeme bulur" dedik. Dedik ama evdeki pazar arya uymad. Tam k ortasnda kursu kyden atmak istediler. Gereke, hanmlarn retmeni kocalarndan kskanmas... Canayakn retmenin stanbul grm adamlara rastladka sohbet etmesi ho grlmemiti. * ** Kzlkale Muhtar civarn terzisiydi. Kurs, 11 katrla, kar iinde, bin zorlukla Kzlkale'ye nakledilip almaya balad. Ben ancak nisan sonunda atla gidebildim. Yolculuk ok zorlu oldu. Bir taraftan eriyen karlardan yer vck vck amur, bir taraftan da souk bir yamur durmadan yayordu. ki tepe arasn dolanan bir arktan geecektik. nie gelince hayvann aa atlayvermesiyle dizleri ve ba

stne amura kapaklanmas bir oldu. Ben de bann stnden frlayp kendimi amur iinde buldum. amur o kadar suluydu k kollarm ve bamla daldm. kimiz de davranp kalktmzda yzmzden gzmzden amurlar akyordu. Hayvan bana bakt, ben ona baktm, halimize kahkahay bastm. Hayvanlarda glme olsayd o da katlrd halime. Herhalde glmtr iinden. Mendille dudaklar302 m gzlerimi temizledim. Arkn bana gittik. Sahibi hayvan, ben kendimi mmkn olduu kadar amurlu suyla temizledik. Ama yine de Kzlkale'ye amurdan yaplm bir svari olarak girdik. Kyde rendim ki terzi olan muhtar kurs maklnasndan birini, bir masay ve etek, kol tahtasn, 10 skemleyi kendi dkknnda kullanyormu. retmeni de kendi dikilerinde altrma isteinde. Hocamz da Peri'deki kovulmadan gz yld iin bir mddet yardm etmi ama muhtar btn kursu kendi iinde altrmaya kalknca direnmi, beni mektupla haberlemiti. Muhtar benim geldiimi duyunca ertesi gn erkenden merkeze gitmiti. ki gn bekledim, dnmedi. htiyarlar heyeti de zavall adamlard, her szme boyunlarn bkyorlard. Kendisine kursun eyalarn teslim etmesi ricasyla bir yaz brakarak bal bulunduklar Mazgirt'e hayvanla hareket ettim. Yamur, yamur.,. Sanki gk delinmiti. Mazgirt kursumuza srlsklam geldim ve kafay yere vurdum. Durmadan kusuyordum. Hkmet tabibi eitli inelerle iki gnde beni kaldrd. Mazgirt makamlarna ve Tunceli Milli Eitim Mdr'ne vaziyeti telefonla bildirdim, * ** retmen kursu sona erdirip sergi anca yine gittim. Kurstaki makinaiar tamir ettirmek zere n de bir hayvana ykleyerek yola ktm. Muhtar yolumu kesti bir saat sonra : - Makinalar gtremezsin, eya bana teslim verilecek, diyordu. Bir trl ikna edemedim. O terslendike ben daha ok dikletim. Bir ara mendil iin elimi cebime soktuumda: - Noruyon, yoksam vuracak msn? imden gldm ama bundan faydalanmay da dndm : 303 - Tabii, devlet mal iin vururum da. Bir ey deil, ldrmem, sakat kalrsn. Yumuad yava yava. Makina ykl hayvann ipini tutuyor, bana kt kt bakyordu. Atya emrettim: - Sr u hayvan! Arkamzdan bakakald. SANYE YALIN Eyll bayd. Saat 10 sralarnda haber verdiler: - Bir hasta adam sizi grmek istiyormu. Antreye ktm. Boynu bir kadn atks ile sarl, yz i, vcudu zayf, uzun bir adam koltukta oturuyordu. Yannda 8-.10 yalarnda sska, pis, iek bozuu, gzlerinin renkli ksm oynayan bir kz ocuu vard. Adam beni grnce iki elini uzatp patlak dudaklarn zor kprdatarak: - Sana iyi insan derler, ben hastaym, hastahaneye, yatacam, illaki bu kz ortada kalacak. Sen al u kz. - Aacm, ocuk okul iin kk, alamam, - Hatun, bu kz bir zalim vegi ana elindedir. Yannda kalsa Allah alem ldrr. Sen al evlatlk et genine. - Aam benim evim barkm yok. Evlatlk alamam, okul iinde barndramam. - Hanm, kime verirsen ver. Merhametli insanlar ola. Herhal veyi anasndan daha iyi bakar. Ben hastahaneden sa ktmse gelem alam. Yok ldmse senin stne havale, kime verien ver. ocuu brakp gitti. Yolda baygn bulup hastahaneye gtrmler. Drt gn sonra grtlak kanserinden len biareyi hastahane gmd. Tahkikatlardan yldm iin ocuu alamadm. Yer dnmeye baladm. Nurettin Boyman'n ei ve annesi 304 ok efkatli" merhametli insanlard. Evleri msaitti. ocuklarnn eskisiyle giyinebilirdi. Onlara telefon ettim, - Getir, dediler. Bizzat gtrdm. Hepsi efkatle sevip okadlar, braktm. Be ay sonra arkadam telefonla, - Aman kardeim, bizi bu ocuktan kurtar. Hepimiz sinirli olduk. Annemizin zaten kalbi var. Fenalk geirdi, korkuyoruz, diye rica etti, Ankara'ya gidip aldm. Bu defa aylk ocuu olan kzmn yanna, stanbul'a gtrdm. "Benim emanetim" diye braktm. Tatilde stanbul'a gittiimde kzm" - Anacm, senin iin ta tamaya razym, beni bu kzdan kurtar, dedi. Bu defa kz kardeime gtrdm. Galatasaray'da okuyan iki olu vard. Onlarn da yardmyla ancak bir sene tutabildi. Enitem, kardeimi kaybetmek stemiyorsam bu kz almam yazyordu mektubunda. Tatilde gittim, bamn derdini alp getirdim okula.

Bana da stanbul ve Ankara'da yapt markl yapmaya kalkt. Fakat her defasnda karsnda sert bir kayaya arptn derhal farketti. O yl okula kaydettik. retmenler ve arkadalar arasnda "mdrn kz" payesini yrtemedi. nk yatllar "Biz de Avar'n kzyz" diyor, "Anneme sylerim" tehdidine aldr etmeden onlar gelip ikyet ediyorlard. Bylece ayaklan suya dedi. nattan, marklklardan vazgemeye balad. yl okuttum. Belki bir piyango vurur diye kumbara aldm. Mezun olunca kyne gitme arzusu gsterdi. Birok hediyelerle gnderdik. O sonbaharda evlendi. Adam da bankada ok paras olduunu syleyerek avladn sylediler. Halbuki 63 liras vard. Her ay bankadaki parasndan 20 lira istiyor, ben de o paraya dokunmadan isteini yolluyordum. En sonunda bankadaki parasnn tmn istedi. Hesab karp banka yazs da ekli olarak 68 lira tutan parasn doruluuna ok emin ol305 duumuz bir kzmzla gnderdik. ki ay sonra yine bankadaki parasnn hepsini istedi. Halbuki arkada ona anlatmt parasnn btnn getirdiini. Ben de paras kalmadn bildirdim. Yine bir mektup aldm. Bunda, arkadann paray getirip kendisine vermediini yazyordu. Mektubunu o ocuumuza gnderdim. Yalan meydana knca da, - Napam, benim kocam fakr, Mudur ok para aliy, birazn da bize verse nolur ki?... demi. MKO MEZRASI Ki'nn sayl otellerinden birincisi. Hasan Aa'nn handr. Handan baka bir oteli daha vardr. Hasan Aa'nn gen hanmnn dam stnde iki pencereli, deli bir odas vardr. Hal seccadeler serili bir sedir, stnde drl bir takm yatak, bir ceviz sandk, st gazete rtl tahta masa stnde ayna, toprak Ktahya srahi, duvarda byklerimizin renkli, sahiplerine benzemeyen resimleri ve 5 numara bir lamba, ferdeler smsk kapal. Hanm burasn yalnz bana kiralar ve parasn kendi alr. Ben de kelepir oday karmamak iin hanma hediyeler tarm. Odada eyalarm braktktan sonra erkenden Miko Mezras'na hareket ettik. Yanmda, okulumuzdan hsan Efendi atl, hayvan sahibi ve rehberimiz yayand. Uzun bir zaman Peri Suyu kysndan gittik. Kulukta suyun geit verdii yerde src soyunup benim atmn ban tuttu. hsan Efendi'ye de bizi takip etmesini syledi. Dikkatle suyu getik. Su atn gsne, srcnn omuzlarna kacak kadar derindi. Ayaklarmz ektiimiz halde dizimize kadar slanmtk. Gneli havada hem yrdk, hem kurunduk, 306 Ben ikindiye varmadan gedii geebileceimizi tahmin etmitim. Rehberimiz gld : - Yakn grnr ama raktr hanm. Yol o kayalklarda dolanr. ki yon kylkt ama ktka kmler de azald. Adamcaz hep, - Karanlk kmeden gedii aalm, diye rpnyordu. Biz gedii getiimizde karanlk kt. nmzde arzal tepelerle inen geni bir ini farkediyorduk. Zifiri bir karanlk iinde yol almaya baladk. Hayvanlardan inip yrmek daha tehlikesiz olacakt. Sahibi engel oldu : - Hayvan daha dikkatli yrr, hem drt aya var, daha emniyette gidersiz, diyordu. Biz tepeleri dnp dolayor aalklardan geiyor, hep iniyorduk. Rehberimiz en ok plak yollarda endieleniyor ve - Bu kurak toprak kayar namussuz, diye daha ok -evremizde yryor," yerde bir karart grd m eliyle yokluyor, yolda olup olmadmz ayarlyordu. Yerdeki karartlar gbreydi. Eer at gbresi ise, yoldaydk. Koyun gbresi se yoldan kmtk. Biz durduka, o gbreleri yoklayarak doru yolu buluyor, benim hayvanmn bandan tutarak oraya ekiyordu. Saatlerce byle karanlk iinde gittik. Bir aralk soldan bir kpek sesi geldi, uzaktan uzaa. O kadar sevindik ki. Demek buralarda nsan vard. Meer kpek sesi de insanlar iin dost bir sesmi. Fakat bizim yolumuz aksi istikametteydi. Biz Mko Mezras'nda AI Aa'ya gidiyorduk. Ali Aa'y Detroit'te tanmtm. Benden bir yl sonra yurda dnerken okula uram, onun kmlerinden de kzlar alp okutmam rica etmiti. Rehberimiz bizi oraya gtryordu. ndik, indik, ta Karlova'yla: K hududunu ayran aya yaklatk. Bir dzlkte durduk. ki at birer elime verdiler. 307 - Korkma, ay gelirse atlar teper, yaklaamaz, biz u su kenarna inip ev arayalm, diye beni braktlar. Kulak kesilmi, en kk trtdan rkerek dizginleri skyordum. ki erkek, - Hey, burada kimse yok mu ? diye zaman zaman bararak iniyorlard. Sesler uzaklatka benim de korkum artyordu. Sama dnp baktmda ilerde bir ate grdm. Ne kadar byk bir sevinle, sola doru giden bizimkilere seslendim: -. hsan Efendi, hey hsan Efendi!... Sama dnp tekrar baktmda ne ate vard, ne baka bir ey. Zifiri karanlk...

Onlar yanma dndler. Sa tarafta bir ate grdm, onlara barp dnnce kaybolduumu syledim. Bana gldler: - Korkudan yle grnmtr gznze, dediler. Orada bir deirmen bulmular, deirmendeki adam ilerde bir ky olduunu sylemi, Bu esnada iki adm ilerde, yerdeki bir kararty rehberimiz eliyle yoklaynca bard: - Vay namusuzlar! Baca bu be! Biz evin damnda duruyormuuz da haberimiz yokmu. Biraz ilerledi: - te saak, ite saak! te evler arasndaki yol. Oy hanm bir hayvanlarla kmldanaymsn saaktan aa decekmisin, hem hayvanlar ziyan olacak, hem de sen belkim lecektin. Vay namussuzlar vay! Ulan insan bir "he..." der. Bu ky evleri hep srtn tepeye dayadklarndan geriden hi fark edilmiyordu. Geri dnp ky yolunu bulduk, indik. kinci evin nnde, ocan iinde kpkzl korun stne kazan kapamlard. Yanl grmemitim. Rehber knca, 308 - Ne bilek, biz de ekyadr, nedir diye korktuk da evlerimize girip klar sndrdk, dediler. Ali Aa'nn evini sorduk. O ta yukardaki kmde imi ama burada da akrabalar varm, bizi oraya gtrdler. Hava buz gibi soumutu. Saat de 02 olmutu, gece yarsndan bile ge... nsanlar uyandrdk. eri girdik, etraf tezek kokuyordu. Geni bir antrenin sonunda hayvanlar nlerine koca meeler uzatlarak ayrlm, sada kapsz bir samanlk. Sol tarafta karpit lambasyla aydnlanm bir odaya girdik. Toprak yerin ortasnda kk bir sa soba, biraz geride, yerde iki kuzucuk, stlerinde bir bebe salnca, kenarna bir horoz tnemi. Drt yatak yanyana serilmi. Aralardaki oullar, gelinler kalkt. Ama yine yataklarda bir sr ba vard irili ufakl. Kapnn sol tarafndaki dar demede iltelerin ba ve ayaklar birlemi iki yatak seriliydi. Evin babas ile anasnnd herhalde. Adamcaz kalkt. Bizi oraya buyur ettiler. Ben yatan kenarna oturdum, hsan'la at yere oturdular. Efendi don paa... Hanmlar entariyle m yatmlar ne... Basma elbiseler, belden aas drt peli ve etekleri 25 santim krmal, yere kadar. Etee inildike basmalarn deseni kir ve tezek amurunda kayboluyor. Kadnlar levent, gzeller ama kokudan yanlarna yanalmyor. Hele soba sttka odann kokusu insann genzini yakyor. ay kaynad soba stnde. Her eye ramen duman stnde bir bardak ay gzmde sabrszlkla ttyordu. Nihayet ince belli bardaklar pasl bir teneke tepside geldi. Hanm melip bardaklar kaldrd, o rengi belirsiz gbrel etekleriyle kurulayp soba yanna dizmeye balaynca ben de midemi elimle tutup kvrldm. aylar dolduruldu, Bana uzatlan scack ay hasreti iimde, mis gibi kokusu burnumda tte tte reddettim. Midem aryor diye mendilimi sobada stp mideme 309 koydum yalancktan. Bu kadar pislii yeni gryordum. Kurulanmasa daha temizdi bardaklar. Beni oturduum yatakta misafir ettiler. Basma yzl yastklarla yorgan kirden, kahve rengindeydi. Yorgan belime kadar ektim, paltomun arkasn ne giyerek st tarafm rttm ve earbmla yattm. (-} Ayamn stnden ar bir kedi geiyordu, ayam oynatarak "pist" dedim usulca. Bir glmedir gitti. Bir dahaki sefere sessiz kovmaya karar verdim. Kedi gittike aztt. ki tane mi ne? Birbirlerini mi kovalyorlar? Artk dizlerimde de kovalamaca balad. Belimden geerken Allaha snp elimin tersiyle yaptrdm bir tane. Hayret, ne kadar sert ty var! Hayvan tekerlendi, fakat pencerenin meylinden yukar, cama doru trmanmaya balad. Dars aydnlanmaya balamt. Cama kadar trmanan hayvana baktm ki kocaman bir tarla faresi! Hemen elimin koyulaan tersini kokladm, gbre kokuyordu. Gzm ortalkta frdnen koca farede, temiz elimle antadan mendil ve kolonyay bulup yatakta oturarak temizledim, sabaha kadar da fareyi izleyip oturdum. Yorgunluk ve uykusuzluktan ezik ve halsizdim ama yola kmam lazmd. Yine hasta pozuyla bir ey yemeden ktk. nlerinde rl sr! akan bu duru dere nnde insanlarn hayvanlardan daha pis olmasn bir trl aklm almyordu. Sylene sylene gittik. O kadar kz ocuundan bir tane bile alamadk ama bende de can alacak gibi konuma takati yoktu ki. Bir saat sonra Ali Aa'nn kyne geldik, onun evi, etrafnn temizliinden belliydi. Geni, tek bir oda. Yatak kesinin stlerinde, dkkanlarnki gibi yarm kat, tahtadan yaplm, be alt basamakl seyyar merdivenle klan bir yer var ki btn Amerikal eya orada, ya310 banc yabanc bakyor. Geri kalan duvar boyunca tahl uvallar, tenekeler sralanm. Her ey tertemiz. Ne de olsa dnya grm adam. O da, cahil olduklar iin insanlarn yaamay, hayat bilmediklerinden ikyet etti. Ben hemen renci olarak kzlarn vermediklerini anlatnca kprd : - Ben hemen alr, size Ki'ya ulatrrm, dedi. Bir saatlik istirahat ve iime sine sine itiim scack bir ay, 15 saattir alktan perian mideme rahatlk verdi.

Dndk kazadaki han odamza, saa sola gidip ocuklarmz toplayarak iki gn oyalandk. Ne Ali Aa'dan bir haber kt, ne de gnderecei kzlardan... YALMAN EMM Vatan Gazetesi ekibi yurt gezisine kmt. Dou illerini dolayorlard. Vilayetimizdeki messeseleri dolarken okulumuza gelmilerdi. Okulumuzun zelliklerini anlattk, yatl ky kzlarmzn geliim albmn gstererek snflarna girdik. Ahmet Emin Bey (Yalman) ocuklarn dersini ok hislenerek dinledi. Onlarla samimi sohbet ederken gzleri buulanyordu. Erkek grn iinde fevkalade hassas bir kalbi vard. Yatl ocuklarn snfyle de sohbet etti. Kzlarm onu o kadar ok sevmilerdi ki derhal ismini koydular: YALMAN EMM. Yalman Emmi, gazetesinin Elaz ilavesinin ilkinde okulumuzu yle dile getirmiti: l NUMARAU TRK AKINCISI ELAZI'DA ALIIYOR Bayan Sdka Avar, Trk terbiye hayatnda en yksek idealleri geree evirmi, mkemmel eserler yaratmtr. 311 Elaz Kz Enstits'ne bal bir yatl ilkokul bulunduunu ve kylerden toplanan yz kadar kk kzn burada yepyeni bir varla doduunu, Elaz'a gitmeden haber alm, Trk eitimcisi Bayan Sdka Avar'n hretini duymutum. Elaz'a gidip kuruluu kendi gzmle grnce, gerein her trl rivayet ve tahminleri atn ve kendi hesabna hi bir iddias olmayan bir eitimcimizin byk bir feragat ve sevgi inde cidden harikalar yarattn anladm. Buna dair ayr bir yurt ilavesi karmay ve bu rnek kuruluu btn ayrntlaryla tantmay dndk. DEALST BR NSAN Bayan Sdka, her idealist insan gibi kahrlar ekmi, engellerle karlam, fakat hedeflerinden ylmayarak, yaratma kudretini neticede tam olarak ortaya koymutur. Bayan Sdka, 1922 -1923 ylnda apa Kz Muallim Mekteb'nden kyor. On iki yanda iken babasn, sonra annesini kaybetmitir, lk nce bir zel okulda hocalk ediyor. Sonra zmir Amerikan Kz Koleji'nde Trke ve jimnastik hocas oluyor, Amerikallardan ald fikirle okul dnda memlekete faydal olmann yollarn aryor. Kadnlar hapishanesinde bulunan mahkum kadnlara ders veriyor. Salepiolu Camii'nde alan gece okulunda da ii ocuklar iin gece dersleri dzenliyor. Yine ii ocuklar serserilik etmesin, kumara almasn diye haftada birka gn bunlarn spor faaliyetlerine rehber oluyor. Bu toplumsal etkinliklerin takdir edilmesi ve rnek alnmas gerekirken, ksa grl kimseler bunu ekemiyorlar. garez oluyorlar, toplumsal etkinlikleri "misyonerlik" diye deerlendirerek kkrtmalara giriiyorlar. Baz izmir gazeteleri de bu kkrtmalara alet oluyor. yle bir hava yaratlyor ki zavall Bayan Sdka her taraftan boykota uruyor, bakkal, kasap kendisine erzak satmaz hale geliyor. Her taraftan husume dalgalan ykseliyor. Bunu gren insaf sahibi zmir avukatlarndan Pertev Bey sebep olanlara kar dava ayor. (...) Atatrk meseleyi haber alyor. Bayan Sdka'y alt grupla Ankara'ya aryor. dealist eitimci, Gazi Terbiye Enstits'nn edebiyat kolunda tahsilini tamamlyor. Sonra Teknik retim Mstear Rt Bey'in ve Genel Mdr Nurettin Bayman 'm arzusu zerine 1939 da Elaz Kz Enstits'nn idaresini zerine alyor. O zamandan beri hep ayni vazifede harikalar yaratyor. 312 KIZ ENSTTS'NDE MUVAFFAKYETT ALIMA (...) Burada yle usuller var ki ocuklar adeta birka hafta iinde Trke reniyorlar. Bakir zeklar, anlayl eitim, usulleri sayesinde o kadar mkemmel ekilde geliiyorlar k, her biri hususi br ahsiyet sahibi olarak yetiiyor. imdiye kadar okuldan be yz kadar ocuk yetimi ve adeta yeni fikirlerin, temizliin, Trke bilginin birer kk misyoneri gibi kylere dalmtr. Bunlarn ky hayatnda oynadklar rol dikkate layktr. Kyller okulu gittike fazla seviyorlar ve ocuklarn buraya yollamakta birbirleriyle yanyorlar, (...) BR NUMARALI TRK AKINCISI Bayan Sdka, Amerikallar tarafndan Amerika'y ziyarete arlmtr. Geen sene Amerika'y dolam, mektebin yarattn eseri, yannda getirdii albmler ve rneklerle Amerika eitimcilerine ve bilhassa Ford Vakf temsilcilerine tantmtr. Bunlar, esere o kadar hayran kalmlardr ki, genilemesini salamak iin bol para yardmnda bulunmak teklifinde bulunmulardr.

Vatan Gazetesi'nin okulumuzla ilgili ekinin kapa. 313 Amerikallar, maddi yardmda bulunursa buna elbette memnun oluruz, fakat her eyden evvel Bayan Sdka'nn eserinin bir rnek diye memlekete tantlmas, bu yolda yryenlerin oalmas lazmdr. Bilhassa Dou vilayetlerimizde kltr birliine doru gitmek bakmndan Bayan Sdka, "bir numaral Trk akncs" unvanna cidden layktr. Yazan Ahmet Emin Yalman. Bu yi! Yalman Emmi senesiydi. nk Yalman Emmi gitti fakat hatras aylarca kald, sorular, sohbetleri hep tekrarland durdu. Hele Malatya'da geirdii tehlike, en byk znty bizim kk topluluumuzda yaratt. Haberi gndzl ablalar getirmi, yatl kzlarm Mdr odasna koarak bana da ulatrmlard. nanmadm, fakat telefonda doruladlar. Yatl ky kzlarmn ou alyor, silah kullanana bin bir beddua yadryorlard. Teneffste yine odama geldiler, Hepsi yalvaryordu : - Ne olur Avar, git Yalman Emmi'yi getir, biz burada revirde bakalm! Ne olur Avar, biz bakalm! Kendilerine bunun mmkn olmadn anlatmak uzun srd. Dedim ya, bu yl Yalman Emmi yl. Yatllardan eitli yazlar toplayp gnderdiler.Sz, Vatan ekibinin epey zaman sonra kard, enstitmz hakkndaki ilaveye brakacam: Sayn Ahmet Emin Yalman, 1960 ylnda da "Bilen Bilmiyene" bal ile "Cehaletle sava" konulu bayazsnda, yine kadirinas bir dille okulumuzdan bahsetmiti: BA YAZI: BLEN BLMEYENE... Ahmet Emin Yalman Hepimiz bir korkulu ryadan uyanm gibiyiz, olaan saydmz, zamann normal ak ile nasl olsa aresi bulunacana kendimizi inandrdmz nice meseleler, bir gn bile geri braklmas caiz olmayan milli davalar tarznda bugn karmza 314 dikilmitir. Milli inklbn dinamizmi tatl tatl bnyemizi sar, na, ruhlarmzda taze br zevk uyandrm, g grnen ileri derhal ele almamz iin azmimizi seferber etmitir. Cehalet meselesi, taassup isi yeni milli evkimizin gzne kestirdii bir hedef olarak en bata geliyor. Yzde altm, yetmii okur - yazar olmayan, hele annelerinin ou koyu bir cehalet iinde yetien bir memlekette yaamann rahatszln elbette duyuyorduk, mahzurlarn hi phesiz farkediyorduk. bunun demokrasinin baarya kavumas ve umumi olarak gelimemiz, bekamz bakmndan bir tehlike olduunu bilmez deildik. Fakat hele ky enstitleri ykldktan, halkevleri kapantmaktan, halk eitimi hakknda vakit vakit akldan geen teebbsler felce uratldklar sonra zerimize bir uyuukluk gelmiti. okul ya dndaki halk okutmak, onlar iin yeni ufuklar, yeni imknlar amak davas gzlerden uzak dmt. Sovyet Rusya'nn bilhassa teknik renim sahasnda elde ettii neticeler, Amerika'y ve dier hr memleketleri uyandrm, harekete geirmis, fakat biz buna kar da seyirci kalmtk. imdi eski durumu tahlil edince ve lye vurunca, u neticeye varmamak gtr : Demokrat Parti daresi tpk mstemleke sahibi memleketlerin yaptklar gibi, halka baz maddi nimetler vermeye alm, bir takm imar ve cihazlama hareketlerine atlmtr. Fakat yine mstemleke idarelerinin yapt gibi, kendi iktidarn alabildiine devam ettirmek midiyle Cehalet ve taassubu bir afyon diye kullanmay, ktlelerin gzlerini amamaya dikkat etmei aklna koymutur. Yani her milli idarenin yapmas lazm olduu gibi, halk aydnlarn seviyesi. ne yaklatrmay gaye bilecek yerde, aydnlar kenara itmey ve kendi gidiini cehaletin seviyesine indirmeyi gaye diye kabul etmitir. Daha 1950'de, yeni iktidarn ilk gnlerinde u fikir ortaya atlmst: "Demokrasi bir say rejimidir. Az savudaki aydnlarn deil, geni ktlelerin arzusunu yerine getirmek lazmdr." iktidardan geni para yardmlar gren "Yeni Cephe", "Byk dou" gibi haftalk gazeteler plan dairesinde aydnlara saldrlm, olgun ahsiyetleri ypratmak ve manen katletmek iin her gayret sarf edilmitir. Bnye mukavemet gsterince, emelden vazgeilmemi, i geriye braklm, fakat Tevfik leri gibileri Milli Eitim Bakan yapmak, halkevlerini kapatmak, menfaat zehirleriyle bir ksm, aydnlan batan karmak, irtica payn hogr ile karlamak suretiyle el altndan ayn stikamette yrmeye devam edilmitir. 315 nklabn ortaya yayd bol n altnda, kamlanan yeni azmin, atelenen taze ideallerin tesiri karsnda bugn yaplmas lazm; gelen ey, memleketi kocaman bir ders yerine evirmek, cehalet ve tutuculua kar bir bask seferberliine deil, umumi bir uyandrma ve aydnlatma hareketine girimektir. Bilenlerin bilmeyenlere okumak, yazmak ve baz esasl bilgiler retmeleri iin hep birden yeni bir yolculua kmak, bu maksatla bir aknclar oca kurmak lazmdr, yle bir ocak ki her nevi misyonerlere mahsus sabr, sebat ve feragatle memleketin her ksesine sokulsun, geni ve anlayl bir ruh tayan tekilatn her tarafa yaysn. Ne gibi bir ruhla i grmek lazm geldii hakknda uzun uzadya dnmeye lzum yoktur, Uzun yllardanberi Elaz

Kz Sanat Ensts'nn ats altnda hi Trke bilmeyen kyl kzlar iin yatl bir okul idare eden eitim akncs Bayan Sdka Avar bunun bir rneini, bir gzel prototipini ortaya koymutur. Onun at yolda gidilirse, onun duyduu manevi hazzn tadna varanlar oalrsa, Trkiye'nin manzaras ksa zamanda deiebilir ve memleketi aziz bir anayurt deil, istismar edilecek bir mstemleke gibi idare eden eski iktidarn brakt kt izler tasviyeye uratlabilir. Yeter ki byle bir almann eviki ve hazz hepimizin birden ruhumuzu sarsn ve bilhassa br ok gen ve din yeni emeklilere byk ehirlerin haricnde yeni bir aknc hayat kurmak hevesi gelsin. Ahmet Emin Yalman

RETMEN OKULU Halkevi eyas datlyordu. alma masas takmlar kaymakamlklar ve Elaz Mdrlklerine veriliyor, avizeler koparlyor, hallar toplanp gtrlyordu. Yalnz Ata'nn odasna, eyasna dokunulmuyordu. Bu yamadan iki hafta sonrayd. Bakanlk'tan bir emir aldm. Halkevi binas retmen okulu oluyor, bu messeseyi Mdr Vekili olarak kurmam emrediliyordu. kinci bir emirle de bu yl Halkevi eyasyle dare edilmesi ve hemen renci kaydna geilip seme snavlarna gidilmesi emrediliyordu. Arka arkaya emirler geliyordu. 316 Birinci emri alr almaz okulumuzun karsndaki Halkevi'ne kotum. Hi bir eya kalmamt ie yarayan, bir ka krk dkk masa ve iskemleden baka. Vali Bey'e gittim, eya datmn, hemen telefon emri ile durdurdu. retmen okullar mfredat ve ynetimi hakknda hi bir fikrim yoktu. O zamanki Genel Mdr Sayn Doanay'a telefonla durumumu anlattm, ynetmelik, mfredat, bir de bu 'ilerde yetimi mdr istedim. O gelene kadar okulu kuracam, hazrlayacam arzettim. Bir taraftan, gelen kk onarm bedeliyle badana, tuvaletler, musluklar, camlar gibi gerekli onarma baladk. Bu arada nce emrini, sonra da kendisini karladmz muavin hanm geldi. Fidan boylu, ince hatl, gle bir gen kz, hepimiz onu sevdik. Hele ben bir evlat gibi barma bastm. Ona okulumuzdaki pansiyon arkadalar arasnda yer hazrladk. Uzun zaman da beraber kaldk. Yarma snavlarn sizim kltr hocalarmzdan faydalanarak yaptk. Bir snf tekil ettik. NERDE YEMEK YYECEZ? Cumhurbakan Bayar Dou gezisine kmt. Onarmn hi olmazsa birinci katta bitirilmesine uralyordu Okulu Cumhurbakan aacak ve byk salonda yemek yenecekti. Bir gn nce bize teslim edilen katn badana temizliini hademelerin yetitirmesine imkn yoktu. Onlar camlardaki kaba kireleri indirdiler. O yl Enstitmze gelmi yeni mezun drt retmenim, yeni muavin hanm ve ben, arkadan camlarn ince temizliini yapyorduk. Gen retmenlerimin incecik krpe elleri kireten hep almt lalayp sardmz halde btn gece szsndan uyu-yamad yavrucaklar. 317 Ricik'ten Muhundu'ya indim. Buralarn taanlar ile ili dl gibiyiz. Bizden ok mezun var. lkokul retmenleri, ebeler, hemireler ok. Kzlarmzn deeri de yksek. evredeki mezralardan kzn yakalayan kadnl erkekli bir kalabalk jandarma karakol bahesinde. Kzlarmdan Sani'nin evinden aa inerken bir kk kz koarak nme geti. Yzme bakp kenara ekildi. Glmseyip getim. Bir daha koarak nme geti. Bu benim iin tabiiydi, nk hangi kye gitsem nm yanm ocuk kalabal ile dolard, bir eve girmissem kapda beklerlerdi, knca yine beraberce yrrdk. Burada da yle, evrem dolu. Bu kzcaz srarla nme geiyor, ela gzlerinde endieli bir lt yanyor.. Salar taranmam, yuvarlak yznde kk bir burun, kocaman bir az, parlak beyaz kocaman diler... Gzel deil, fakat gzleri nasl parlyor, hayret! Bu defa san okadm. Hemen ellerini koluma uzatt, durdum ben de. Yalvaran bir sesle, - akarim(') dedi, duraklad. Bir daha "akarim" dedi, yutkundu, bir daha "akarim," dedi. Heyecandan sonunu syleyemiyordu. Oraca meldim, yanan tutarak sordum: - Ne istiyorsun evladm? - Beni de mektebe gtr akarim, - Peki. Senin adamnla konualm da, Prldayan gzlerinde korku belirdi. Hemen : -o Benim adamm yok, diye boyuncazn bkt. - Annen, babann rzas olmadan olmaz ki kzm, - akarim, anam, babam da yok, lmler. , - E, sana kim bakyor? Nenem. Etrafmz ocuk halkasyla evrilivermiti. Her azdan bir havadisle Trkn'cn hayat anlatlyordu : - Nenesiyle dha u mezrede otururlar. ('} akarim: "ekerim" diye balayan hitap.

319 - Nenesi ok ihtiyar. - Denekle gezer hep, - Nenen izin verdi mi Trkn? Ban sallayp, - He... dedi. - Peki Trkn. Nfus kadn getir de bakalm. Biri aklad: ~ Kz, kafa kadn istiyi ha... Kafa kadn isti. Trkn koarak gitti. Ben de karakola gittim. Halkn getirdii ocuklar Nahiye Mdr beyle inceliyor, okulu olmayan kmlerden ya ve shhati elverili olanlar seiyorduk. Burada halkalanm vatandalardan biri, daha dii deimemi kfk kzn almadmz iin kavga kard, - iltimas yapyorsunuz!... diye bard. Adam jandarmalar hapse gtrmee kalknca engel oldum: - Ben hakaretini affediyorum. ocuunu okutma istei mbarektir, deyince adam dnp bir bakt, koup elimi pmek istedi. Bu kargaalkta buluzumu eken Trkn, znt ile: - Yoktur, akarim kafa kadm yoktur, diye fsldad. Halk beni evrelemi, ocuk yine dar itilmiti. Bir aralk bulup yanma kotu yine: - akarim benim adamm yoktur. Beni de gtr nemi? Bir mddet sonra halka skk olduundan bacaklar arasndan drt ayakl geip omuzuma doru uzanarak : - akarim beni unutmisin, benim adamm yoktur. Beni gtresin, Bir kyl: - Nolisin kz? Piik encii t1) gibi ikide bir karya (') piik encii; Kendi yavrusu. 320 trmann, diye ocuu tuttuu gibi halkann dna att. Baktm, darda elceizini gs stnde kavuturup boyuncazn bkm, gzlerinden boncuklanan yalar ya-nacklanndan yuvarlanyor yavrucan. im szlad. Yanmdaki Milli Eitim ofr Hikmet Efendi'nin yzne baktm. Son derece terbiyeli ve rakik kalbli bir baba olan arkadan gz de merhametle ocuktayd. Hemen orackta kodn bir kesine yazdm : - Alayan kz sessizce kamyona alr msnz? Usulcack, - Peki, dedi. Biraz sonra muavine seslendi: - u tekerlere bak bakalm! Gzleriyle muavini takibetti. Biraz sonra kamyonun yanna gitti. imizi bitirdik, ocuklar bindirdik. ofr, kamyonun kesine yl okul battaniyelerinin stne "bardak var krlr" diye kimsecikleri oturtmuyordu. Vedalap yola dtk Bir yakn pnar banda elinizi, yznz ykayn diye hepimizi indiren Hikmet Efendi, arabadaki battaniyelerin altndan ekerim Trkn' kard. Onu kamyonun iinde ter iinde oturur bulduk. - Kafa kadn bize yetitirmek iin bakn hele nasl komu, diyordu ofr arkadam. ekerim Trkn gzlerinde mesut bir prlt ile, o gnden itibaren Trkn'lar iinde bu ismi almt : ekerim Trkn. LLER KANUNU ' retmen Okulu'na intikal eden Halkevi ktphanesi ok zengindir, Ktphane salonu geni ve aydnlktr, Vali Tevfik ( Gr tarafndan dzenlenerek zenilip yaplmtr, Ktp321 hane dolaplar hep duvara gmldr. O devirde okuma salonu, st ktphaneden bir merdivenle inilen alt kattayd. Sonradan merdiven kaldrlarak okuma salonu ktphane ile birletirildi. Oraya atlm kitaplar temizleyip ktphane bitiiindeki raflara yerletirmem dahi tatilde bir aym almt. Edebiyat arkada da aylardr kitap saym yapmaktayd. Yeni valimiz ehirde br dkkn ehir ktphanesi haline getirmek istiyordu. Bir gn Vali Bey bir ka kii ile retmen Okuluna gelerek ktphanedeki dolaplar grd, birkan ehir ktphanesine nakletmek isteini syledi. - Aman Beyefendiciim, bu dolaplar gmmedir, arkalar svasz tula duvar. Binann pencere, kap gibi tesisatndan. Vekaletimden emir almadan veremem efendim. - Sen ller Kanununu bilmiyor musun? diye kt. Ben: - Biliyorum efendim. Fakat ben de 28 senedir Milli Eitim Bakanl'nda alm bir insanm. Merciimden emir almadan...

Szm tamamlamadan tersledi: - Seni tuttuum gibi Palu Ortaokulu'na naklederim. - Hay hay beyefendiciim, o zaman mesuliyetim kalkar. Kzarak kt. Kapya kadar geirdim. Veda dahi etmedi. DRENME Temmuz ay banda Voli Bey bir heyetle Ankara'ya gitmiti. Dnte heyetten biri gelerek anlatt: Vali Bey, Milli Eitim Bakan Cell Yardmc'ya da heyetle gitmiti. Benden bahsederek vilayetten alnmam istemiti. O zat: 322 - En ok gcme giden, sizi ok baka trl tantmas oldu. Vicdanen znt iinde kaldm iin sze geldim. Bence hemen Ankara'ya Bakan Bey'e gidin. Sizi ahsen grsn, tansn, diyordu. Temmuz ortasnda Ankara'ya gittim. Akif Tuncel zel Kalem Mdryd. Bir frsatn bulup beni ieri soktular. - Efendim, ben Elaz Kz Enstits Mdr Sdka Avar. - Haa! u Vali Bey'e dolap iin kafa tutan si mdr sen misin? - Estafurullah efendim, Vali Bey'e kafa tutmak ne haddim? Duvarlara gml dolaplar, kap - pencere gibi tesisattan olduu iin sktrmeye raz olmadm, o kadar. 323 - Sen ller Kanunu'nu bilmiyor musun? -Biliyorum Beyefendiclim. Ancak 28 senelik eitimciyim, mdr okulun bir pnn bile bekisidir, emirlerinizi almadan nasl verebilirim? Yumuad Cell Yardmc Bey. - Niin geldin? Seni Vali Bey istemiyor. - Ben de yerimde, okulumda kalmay istiyorum. - Sizi Ankara'ya alaym. 0 yllarda dzenlediimiz bir defile. -Teekkr ederim efendim, yerimden memnunum. - stanbullu imisiniz, oraya vereyim. - Teekkrler ederim efendim, yerimde almay tercih ederim. Baka hi bir isteim yok efendim. stanbul olsa da... Yksek himayenize snarak Elaz'a almaya gidiyorum efendim, diyerek selamlayp ktm. Hemen okuluma dndm ama ok zlyordum. NEBRESKA NVERSTES ERKNI 6 Ekim'de Nebreska niversitesi erknn karlamak iin uak meydanna gittik. Uaktan inen Bakanlk erkn hep tandk bykler olduu iin selamlap tantrmak bana dt. Amerikan niversitesinden de iki tandk profesr kmt. Okula dnp ziyaretlerini beklemeye baladk. Misafirlerimiz son derste geldi. Vali Bey'i Mdr odasna yalvara yakara aldk. Bizim ky kzlarmzn gelime albm onlar ok ilgilendirdi. Vali Bey bu ilgiyi datmak iin "nak sergisine" diye tutturdu. Okulu dolatrp nak atlyesine gittiimizde sanatkr nak hocamz Faize Gner, mstesna ilerini takdime balad. Sra, benim para i!e ilettiim, keten stne simle ili Trk ii rtye geldi. ok beendiler. Bu niversitenin cameknl bir elii mze odas olduunu biliyordum. Bu rty, kartvizitimi de ilitirerek "niversiteye hediyem" diye Bakan'a taktm ettim. Birden Milli .Eitim Mdr, - Vilayet adna bir hediye verilecekti, diye kt. - Ben bir hafta bu niversitede misafir oldum, ah324 sen borcumu bir hediye ile demek iin okulumdan uygun yer dnemiyorum. Vilayet'ten verilecek hediyeye de katlacam, dedim. Nusret Kymen hak verirken Milli Eitim Mdr ksp aa gitti. Vali Bey de mthi surat ast. Yemek salonunda, saat 17'de Amerikan kahvesiyle gato ikram ettik. Memnuniyetlerini yle fade ettiler: - Her ey o kadar gzel ki! Kendimizi evimizde sandk, teekkr ederiz. Akam yemeinde yine sizinle beraber olmak bizi memnun eder, geleceksiniz deil mi? "Beni davet etmediler" diyemezdim. Perhiz olduumu syleyerek zr diledim. BASKI Milli Eitim Mdr Yardmcs, programlar iin beni Mdrle ard. Ei bizim okulda retmendi. Ders saatini dolduramad iin Akam blmnn B ubesinin iki saat matematiini de vermitim. Bu ube bir yl; okuma-yazma ve matematik konularnda, biki yapabilecek kadar okuma retimine tabi tutulur, sonra Akam Kz Sanat snflarna kaydedilirdi. Matematik mfredat da ancak 100'e kadar yazma ve drt ilemden ibaretti.

Muavin Bey, einden bu snfn matematiini almam istiyordu. Ben kolayl anlattka, o einin ilk ksma ders vermeye alk olmadn sylyordu. - Beyefendi, einiz bana Memnune Hanm'a, .Suna Hanm'a, hangimize sorsa yol gsteririz, dedim. Fakat srar tehdide varnca ders datm cetvelini alp o iki saat matematii einden sildim, kendime yazdm. Bylece benim dersim haftada 9 saate ykseldi. Ama bask bu kadarla kalmad. Arttka artyordu. Okulumuzun yllarca drste alan tecrbeli ktibini alp katibi olan Erkek Sanat'a, orann ie yeni 325 balayan, muhasebe hakknda henz hibir bilgisi olmayan gen bir arkada bize verdiler, BYMN DESTE 16 Ekim gn le yemeinde "Ankara'dan telefon" diye ardlar. Lokma boazmda, yreim azma gelerek kotum. Aziz bym sevgili Ferit Saner Bey: - Kararnamenizi Vekil Bey'e gtrdm imzalatmaya, "Oradan onu almak gnah olur" dedi. Msterih almanz iin telefon ettim.Teekkr ve minnetlerimi alayarak syledim. - Peki ne zamana kadar Sdka'nm, ne zamana kadar ? - Efendim, burada olgunlatm. Yalnzlm ky kzlarmla doldurdum, burada lmeyi isterim. Hkryordum. - Dur baka-lm, daha ok beraber alacaz. Baarlar... diye telefonu kapad. Ne byk adamd u Ferit Bey, ne koruyucu ve destekleyici bir amirdi... Yarabbi, sen onu koru ve baarl kl! Bakanmz Cell Yardmc Bey de kadirinas bir insand. Demek grnd gibi nn grmeyen bir gurur deil, elemanlarnn kymetini veren, esirgeyen bir bykt. Ertesi gn Milli Eitim Mdr, arkadamz Reha Hanm' tefti bahanesiyle geldi. Kendisinin Mersin'i istediini syledi, benim baka yere gitmemi tavsiye etti ve: - Dn Genel Mdrnz niin baarlar diledi size ? diye sordu. . atm, nk "Vali bozar" diye korkumdan, okulda kimseye sylememi, "renci saysn sordu" demitim, Demek telefonlarn dinlendii, mektuplarn kontroldan getii doruymu. 326

PART MFETT Parti Mfettii Ahmet Knk Bey okulumuzu ziyarete gelecekti. Velice'nin (') akrabas olduu syleniyordu. Milli Eitim Mdr gelmiler, Mdr odasnda oturmay istememiler. Muavin odasndalar. Muavin Hanm da orada... - Ho geldiniz Beyefendiciim, diye girdim. Pek yukardan yukardan bakyordu. Bir acayip sorulara balad : - Ne zamandanberi buradasnz ? Ka senelik mdrsnz ? inizden memnun musunuz ? Nerelisiniz ? Arkadalarnzdan ikyetiniz var m ? Bu kadar retmenin hepsi beeneceiniz gibi mi alyorlar ? Okulunuzdaki zel pansiyonun creti neden bu kadar az, nasl idare ediyorsunuz ? Kalktlar. Okulu gezdirme teklifini kabul etmedi. Tunceli'ne gidip akam dnecekmi. Arkadan hemen Muavin Ham' Mdrle ardlar. Gitti. Dnte: - Niin ardlar? diye sordum. - Hi, dedi, sama sama eyler sordular, unuttum bile... Ama byle derken renkten renge giriyordu. MANEV KENCE Manevi ikence gittike artyordu. Gen arkadalarm durmadan tevik ediyorlard aleyhime. Bu komploya retmen Okulu Muavini de dahildi. Milli Eitim Mdr, 25.11.1954 gn, 257/5583 sayl yazyla, retmenlerle ilikilerim hakkndaki sulamalar0) valice: Vali hamm 327 n sralad (bunlardan bir blm, onlarn rencilerle ilikileri konusundayd savunmam gndermemi istedi. 26.11.1954 gn. 252.23-617 sayl yazyla, savunmam Milli Eitim Bakanl mfettilerine vereceimi bildirdim. Milli Eitim Mdrl, ertesi gn gnderdii yaz ile, kendisine cevap vermekten sebepsiz yere kandm belirterek bu hareketimi kusurlu bulduunu, "imdilik" ihtar cezas ile cezalandrldm bildirdi. Ayrca, bundan sonra "bunun gibi hareket ve zentiler" den kanmam tevsiye ediyordu. ki gn sonra, davranmn zenti olmadn, yasal hakkm kullandm, Bakanlk mfettilerine cevap vermeye her an hazr olduumu bildirdim. Bir yandan da, durumu Teknik retim Genel Mdrl'ne bildirmeyi uygun buldum. Telefonlarmn dinlendiini, mektuplarmn aldn bildiim iin yazm Baskil'den tren postasna vererek gnderdim.

Bu yazda, Vali ve Milli Eitim Mdr ile aramzdaki srtmeleri, bunlarn nedenlerini anlattm. Yetkilerini nasl ktye kullanmaya altklarn akladm. Yazm yle bitirdim: "Bu duruma gre. 28 senelik alma hayatm gz nnde bulundurulmadan lekeleneceime ben de kanaat getirmi vaziyette bulunmaktaym. ok severek mrm vakfettiim bu (kuruluun darbelenmesine gnlm asla raz olmuyor. Kendimi bu uurda kurban etmeyi daha uygun bulmaktaym. Beni buradan almanz, emredeceiniz yerde almaya hazr olduumu sayg ile arzederim." TEN EL EKTRME Anjinden yatyordum. Aile Ynetim Kurulu'nm ok saylan bir zas telefon etmi. - Hasta yatyor, bize syleyin, demiler. - Hayr srdr, mutlarka kendine sylemeliyim" dedii iin indim. 328 Anlattna gre, Milli Eitim Mdr, Vali Bey'in isteiyle Teknik retim Mstearlna telefon etmi, onlar do "Bakan Bey'e arz edelim, cevabn size bildirinceye kadar bekleyin" demiler. Haydi, hastalma bir dert daha eklendi. Beni ocuklarmdan ayrmakla bilmem ki ellerine ne geecek ? Bu dedikodular retmenler tarafndan ettlerde konuulduundan ocuklarm fevkalade huzursuz, endieli. Onlar teskin etmek de bana dyor. "Sabrl ve sakin olmalsn Sdka Hanm." DNYALAR DEERNDE BR HABER Elaz'n, aydn ve nazik bir di doktoru vardr Ziyaretime gelmiti. Olaylar stnde konuurken, - zin alp Ankara'ya gidin hemen, dedi. - Bu vali bana izin vermez ki, Hayri Bey, - Dorusunu isterseniz hastahanedeki btn doktor arkadalar sizin mevzuunuzu konutuk. Sizin hastalnz da msaitmi, size bir seneye kadar rapor verecekler, hemen Salk Kurulu'na girin. Bunu dinlerken zaten gzlerim yaarmt. nk Bu teklif memleketin en aydn insanlarndan geliyordu. Bu kadar hakszla tahamml edemiyorlard. Bence bu teklif dnyalar deerindeydi. - Artk i iten geti Hayri Beyciim, diye son telefon grmesini anlattm. * ** 16 Aralk'ta le yemeinde telefonla Ankara beni arad, kotum. Himayesi, kadirinasl kadar sonsuz olan en bymz Sayn Bay Ferit Saner telefondayd. - Eer beni tandnzsa ismimi sylemeyin. Terfian ube Mdrlne kararnameniz kt. i bytmeden 329 tebell edin. Vali Bey'e nezaketle veda edip hemen gelinir. Teekkrm bite tamamlayamadan telefon kapand. Bakanlmn himayesinden mutluydum, fakat iimde derin bir ac vard. Sofraya indim ama ocuklarma baktka alamam geliyordu. Aldm lokmay bir trl yutamyordum. Boazma bir glle gibi taklmt. Glmeye uraarak "afiyet olsun" diye kalktm sofradan. Hemen o gn bir ambalaj sand smarladm marangoza. Ta kmeslerin orada yaplyordu, oluk ocua da "civciv kmesi" diyorduk. Buna ramen ocuklar arasnda heyecan ve merak yaylyor, bilhassa yatl kzlarmda son haddine varyordu. Artk oyunu filan brakm, sadece beni izliyorlar, dersten kar kmaz ya mdr odas yahut yatak odasnn kaps nnde birikiyorlard. Her an birka gitmeyeceime dair benden teminat alyor, yine de emin olamyorlard. Sanda konacak eyleri Aye Abla ve Hastabakc Sane Abla le, ocuklar derste iken alayarak hazrlyor, zil alnca dolap veya karyola altlarna saklyorduk. Teneffste, yzmde yalanc bir tebessmle, iin yanarak yatllarn arasna karyordum. renciler grup grup, yank ayrlk trklerini, btn sevgi hislerini katarak sylyor, bana kskn kskn bakp bakp alyorlar ve: - Sizi gndereceklermi bu hain hocalar, niye bizden saklyorsunuz ? Siz giderseniz buralar bizi ldrrler! - Hayr ocuklar, hocalarnz sizi sever, yanl dnyorsunuz. Bir gece yemek arasnda mani ve ayrlk trks sylenirken nbeti hocahanm ocuklar susturmak iin paylam, yemekhaneyi terk etmiti. Ambalaja eya tanp yerletirilirken ocuklarda mthi bir tepki uyand. Ambalaj iindeki bohcalanm paketlenmi eyay kapan yukar, kendi dolabna karp kilitliyor, hademelerin elindeki paket ve kitaplarm "Bu Avar'n vermeyiz" diye ellerinden kapyor, maran330 gozun keser, eki gibi aletini alp dolaplarna kilitliyor ve mthi bir vaveyla ile eleiyorlard. Ben onlar teskin iin gruptan gruba kouyordum, bu hengmede nc snf ky kzlarmda bir guruplama oldu. Yanlarna gittim. Vali'ye gidip yalvarmaya karar vermi olduklarn rendim: - Aman evladm, beni Bakanlk birka ay iin istemi, imdi Vali'ye giderseniz hkmetin bu emrine kar gelmi oluruz, sonra beni hapsederler. ster misiniz hop-solaym ?

Hepsi duraklad, boyunlarn bkp bir ar oulu gibi bana sarldlar, uzun uzun alatk. Yarabbi, simdi bile o gnlerimi, yazarken gzlerim yal... Okulumu evim gibi sevmi, bacasndan lamna, yollarndan bahe duvarnn her tana kadar aln terimin kart bu yeri ne kadar benimsemitim. Yalnz hayatma eitti renk ve kokularyla karan bu da ieklerini ne derin bir sevgi ve efkatle barma basmtm. Nasl ayrlacak, bu acyo nasl katlanacaktm ? Kararnamem Vilayet'e gelmiti. Fakat Vali Bey kararnamemi gndermiyor, "Bakanlk emrine alnd. Daha ne bekliyor, gitsin!" diye haber yolluyordu. Ben, - ten el ekme emrimi imzalamadan vazifeden ayrlamam. Bakanlktan gelen evrak neyse Voli Bey ltfetsinler, imzalayp ayrlaym, cevabn veriyordum. Bu ikence tam bir hafta devam etti. ELAZI BASININDA Gazeteler bu srgn yle aksettiriyorlard: KIZ ENSTTS MDRES SIDIKA AVAR GDYOR 1939'dan beri Elaz Kz Enstitsnn idaresini zerine alan, o zamandan beri hep ayni vazifede harikalar yaratan ky331 metli maarifcimizin bu vazifesinden ayrl Elaz halkm cidden ok zmtr. Avar'm gidii Elaz Maarifi iin telafisi mmkn olmyan bir zayidir. Avar, senelerden beri diktii fidann bir nar gibi gelitiini, etrafa dal budak saldn grmek saadetini de idrk etmi bir bahtiyardr. Sayn Avar'm gidii hakknda yazdm bu yazm kalemimi gz yalanma batrarak yazyorum. Refik EREN (Uluova Gazetesi) BR KLTR ELEMANI Elazmz kymetli bir elemanndan ayrlmann arefesinde bulunuyor, btn aknc ruhu ve otoriter ahsiyeti ile yllardan beri vilayetimizde olumlu bir intiba brakan Kz Enstitmzn Sayn mdiresi Sdka Avar'm Ankara'ya terfien tayin haberi ehrimizin nezih muhitlerinde umumi bir teessr yaratmtr. (...) Temiz ruhu, otoriter ahsiyeti, kibar tavrlar, kltrl ba ile hakikaten bir kymetti. Kendisinden ayrlmamzdaki acnn ve teessrn yegane sebebi, ahsiyetinden evvel, kurmu olduu esere olan hayranhmzdandr. Sayn mdrenin tenkdlerden holanmamak gibi beer kusuru, geni tevazu, olgun hareketleri yannda snk kalyor, du. Kendisine .hayrl yolculuklar dilemek, hatrasn Elz'n unutmayacam sylemekle teselli buluyoruz. Muhsin PARLAR (Uluova Gazetesi) SIDIKA AVAR'IN AYRILMASI MNASEBETYLE Bir ay kadar ayr bulunduum memleketime avdetimde ok kt bir haberle karlatm. ehrimiz Kz Enstitsnn emektar, feyyaz ve faziletli mdiresi Sdka Hanm ayrlm. Yllardan beri yanlz binlerle kzmza feyiz vererek onlar hnerli ve meziyetli anneler olarak yetitirmekle kalmayp, 332. memleketlimizin sosyal hayatna kararak her harekette mzahir ve muavin olarak hizmet etmitiHemehrilerimin hrmet ve itimadm kazanmt. Diyebilirim ki ana - babalarnn zihniyetinde 'devrim yaparak onlarn san'at renmeye byt rabetini temin ve tevik eden odur. Muhit ve memleketimizi tamamen benimsemiti. Artk kendisini bir hemehri feragatiyle bu memlekete vakfetmiti. Hlasa, ondan henz beklenilen hizmetleri ve ahsiyetini dnerelj hayflanmamak mmkn deildir. rendiime gre Sdka hanm memleketimizden kendi isteiyle gitmemitir. Bunan inanmak istemiyorum. Muhterem Sdka Hanm, Sizi bizlerden aymaya sebep olan gerekte bir kimse varsa, ve bir gn meydana karsa, kadirinas hemehrilerim onu nefret ve lanetle ve sizi de ebediyen minnetle anacaktr. Bunu failin ve msterih olun. A. Tank TAHIROLU (uluova Gazetesi} VAKTSZ BR RVAYET Bir rivayet ve bir sylenti olsa dahi gnl zc, hzn ve elem verici bu hadisenin karsnda teessre kaplmamann imkn var m ? Sdka Avar'n Elaz'dan gidii Elaz iin deil, ark iin bir ykmdr. "Feragat savann ncs" demekle yetinemeyeceim bu cesur ve azimkar eitici, ayana geirdii golf pantolu ile bazen katr ve at srtnda ve bazen ak bir kamyon stnde ve ok defa yaya olarak Dersim kylerini yanlz basma bir ana ve bafaa yuvas kadar bal kald Enstitsne talebe kaydet-, tirmek gayesi ile dolatn bizzat mahade ettim.

Ayn ar artlar altnda bu feragatkr retmenin, Bingllerde ve Mu dalarna yaslanan kylerin patika yollarn see see bu mukaddes grevini zevk ve evkle baardm bilmeyen yoktur. (...) Muhterem Sdka, bu habere inanmyorum ve inanmak da istemiyorum. Duman (Turan Gazetesi) 333 Ben de gazete araclyla bir veda mesaj yaymladm : AZZ ELAZILILAR Yllardr Enstitmz samimiyetle desteklemeniz, enerji ve ilham memba olmanz, messesemizi bu gnk hale getirdi. O sizin eserinizdir. Yine sizlere emanet ederim. Sayn hemirelerim, gurbetimde yuvam buldum, yanlzlm da dostluk efkatinizle sndm. Sizlere veda kudretini kendimde bulamadan gittiini iin affnza snrm. Tarihin kymeti! evltlar! Elazmz yurdun ziyneti, baarl anmada birler, yzbinler olsun! Sdka AVAR 17.12.1954

SRGN Eyalarmla beni Ankara'ya gtrecek bir kamyon aryordum. Trenin skntsna bu ayrlk acsyla dayanamayacaktm. Kamyonla dere - tepe, da - ta avare bir gidi, benim iin bir nevi tedavi olacakt. Vefakr cefa arkadam Ktip Bey, Hdr Efendi'yi yakalam, getirdi. Damadmz saylyordu Hdr Efendi ok sevindim buna. - Hdr Efendi olum, derdimi daa tasa almam; akan suya, esen rzgra savurmam iin kamyonla gitmek istiyorum. Hele sen gtrrsen derdimden anlarsn, ardmda braktklarm konuur, teselli bulurum. Hdr Efendi sapsar kesildi, bouk bir sesle: - Mdr'anm, ben seni Sivas zerinden tez gt-rem diye dndm. stersen Adana'ya yk alaym, oradan da iskenderun, Ayintep, neresi olursa eltik yklerim, Adana'dan da her zaman Ankara - stanbul'a yk 334 bulunur. Seni da da eyliyerek gtrem. Bam gzm stnde yerin var. Para iin de hi sklma... 350 liraya anlatk, 100'n pein verdim. * ** "Hepimizin Sz" gazetemize u veday braktm. Canm Yavrularm, Nes'eniz sevincim; gzyalannz derdimdi. Canmdnz, canandm. Yarimdiniz, yarannzdm. Sizde kaybolmu, sizde bulmutum kendimi... Avar uzakta olsa da yine her an emrinizdedir. Sizinledir, Sizlere veda etmek kudretini kendimde bulamadm. imdi her yer benim iin bir gurbet, size dnmeyen yollar hicran yolu, yas dolu... Birbirinizi seviniz yavrularm. alnz. nk her baarnn anahtar budur. Sizleri en derin temennilerimle Allaha emanet ederim. Avarnz * ** Kararnamem nihayet perembe gn akam geldi. imzaladm. "Yarn hareket etmeliyim, belki Vali Bey polis kuvvetiyle beni okuldan karmaya kalkan" diye korkuyordum. O gece yars Hdr Efendi saat ikide gelip eyay ykleyecek, ben Yolat'da bekleyecekti. Elaz'n asl evlatlarndan, eini kaybettii iin dertli bir Bay Muzaffer edele'si vard ki, memuriyet hayatna tahamml edemedii iin bir araba alm, takside almaktayd. Pek efendi olan bu arkadala giderdim daima, her zaman da Akam Sanat'tan talebemiz olan merhum hanmndan bahsederdik. Ktip Bey cuma sabah beni Yolat'ya gtrmesi iin rica etmi. edele Bey, - Ben zaten dertli bir adamm, kendi elimle Mdr'hanm Elaz'mdan dar karamam. sterse Turgut arabam alp gtrsn, demi. Turgut, ilkokuldayken sevip aksadm, imdi prl prl bir delikanl olan, aile ykn tamak iin ofrlk yapan bir genti, Ktip Bey'in yeeniydi. 335 Sabah, arkadan, Nail Bey Mahallesi'nden dolanp bahenin bat kesindeki odunluk arkasnda beni bekleyecekti. Ben de tevatr olup hadise karmasn diye, renciler ikinci derste iken, Ktip odas ve muavinlerden baka kimseciklere veda etmeden ayrldm, koarak gidip taksiye bindim, uzaklatm. Hkra hkra alyordum. Yolda Turgut'a,

- Turgutcuum, evimden kouluyor hissini duyuyorum, iim yanyor! Ben de burada herkes gibi bir memur deil miydim ? Niin bu kadar benimsedim ? Niin bu kadar balandm ? Bir gn buradan tayinimi hi mi dnmedin budala Sdka! diye hkryordum. Turgut sessizce alyordu. Hdr Efendi Yolat'da, gzleri yolda, muaviniyle beni bekliyordu. Turgut elimi pt, ben de onu ptm. ocuklarma, okuldaki dostlarma selam ve sevgilerimi yolladm. Arkamzdan gzlerini silerek uurlayan tek evlat, oydu. Muavin stte, ben Hdr Efendi'nin yomndaym. Gidiyoruz balar arasndan. Gen muavin yoldam bir trk tutturmu, sanki benimyerime. Dalardan yanklanyor yank yank: Ben alarm, Mdr alar, dert alar. Haram olsun sensiz getiim dalar... * ** Kmrhan Kprs'nden sonra duruldum. imdi yemek teneffsndeler evlatlar. Kimbilir hangi ayrlk manisini sylyorlardr. Acaba alyorlar m ? Ben de farknda olmadan bir trk tutturmuum Orhan Veli gibi; hem de yatllarmn bestesiyle yeni mani dzmm, onlarn deyii gibi: Ylan yollar yamandr. Gurbet rengi karadan Yad ellerse yabandr., im glmez yaradan Yitirdim yatnm Avar'dan emanettir Yarenliim amandr. Yavrular, yaradan ! 336 Zahide Otlubel'den Siz gideli gitmeydi hep neemiz kat ve sizinle beraber geldi. Sizden sonra hep alayp sizi her yerde aryorduk. Aman ne yazk yatlya ki sizi gremez. Sizden baka kimimiz var ki siz olmasanz bu okulu kim idare eder ve siz bizim btn dertlerimizi dinliyordunuz anneciim sizin emeiniz bende oktur onun iin hi hatrmdan kmyorsunuz. Gnderdiiniz hediyeleri aldk ama ne faydaki siz yanmzda yoksunuz. 14 maniden biri: Lale snbiil biilmez / Souk sular iilmez Okuldan vaz geilir / Avar'dan vaz geilmez 2. Snftan Gl Turan'dan "Anneciim sizin gidiiniz ok bizi yakt. Btn neemiz kat zat bizim talihimiz yoktur. Anneciim bu sene yatllar uslu olmular nk siz yoksunuz bir yaramazlk yapsalar ayni dakika vururlar Allahm bir daha gzmz sizi grecekmi. 16 maniden ikisi: Hastalk tuttu bizi Avar kahve mez mi Tuttu kuruttu bizi iercii pimez mi Gidin Avar'a deyin Enstii4eki yatllar Ne tez unuttu bizi Hi aklna dmez mi nc snflardan Cemile Fidan'dan : Gz yal, bar tal sevgili Avanmz. Siz niye bizi grmeden gittiniz zaten gler balkon^ da saklanmt. Siz gittii zaman grmt gelsin ki bizi ara Aye abla brakmam. Dersten knca ablalar syledi biz bara bara kotuk. Duvarm stnden atladk. Yans istasyona yars eve gideriz dedik. Nezriye Hocanm Trkn hocanm kotular bizi brakmadlar. Bizi istasyona gtrn dedik Muduranm uakla gitmi dediler biz de aladk Neziye hocanm da alyordu. Siz amanet verdiniz onun iin ablalar bize ok iyidirler. Mdiranm A. Hocanm bize vuruyor. ark sylyoruz hep ge-lip vuruyor. imdi gzmz Sani Abladadr bize ahap olur, San Abla ile A. Hocanm ksmler hi ders yapamyoruz Cemile Fidan okla geldiinde. nk aklmz hep sizin stndedir. 338 17 maniden biri Dam stnde kediler Miyav miyav dediler Kr olas hocalar Avarm yediler Sevgi Demirkran'dan (...) Pazar gnleri sizin pencereye baknca alyoruz. Siz buradan gideli beri hocalar bizi dvyorlar azarlyorlar, biz man syledik az kald bizi hem de Sani ablay disiplin koluna verecektiler. Zat Maarif Mdrine ikyet

etmiler geldi Sani Ablay ardlar oda dediki Yatllarn hakk vardr 339 kocaman bir mdrmz gitmi ona mani syleyebiliriz.Ne yapyorsa birka hocalardr bu hakaretleri yapan.imdi Sani ablaya balyz. O bizi kurtaryor. Trkn Doan'dan: Sizin gideceinizi beklemiyorduk sevgili Avarmz niin gittiniz hele benim iim nasl yanyor. Okul sizsiz bonbo siz her zaman kalbimizde manilerimizde her zaman yaayacaksnz biz de size verdiimiz sz yerine getirecek ok alacaz kymetli Avanmz sevgili annemiz niin yatllar yuvada braktn gittin bize yazk deilmi ? Sz Sevgi Demirkran okula geldiinde ve br yl sonra okulda. gittiiniz gndenberi okulun nizam intizam neesi de gitti. Sakn yatl yavrularnz unutmayn. KYLERDEK YANKILAR Kendisi de yatl ksmdan mezun olan bir ana, talebemizin kynden yazyor: Ltfiye Yldrm'dan : Candan kymetli Anneciime, Eim Elaz'dan dnnce, Ltfiye, senin annen Ankara'ya gitti dedise inanmadm, alamaya baladm. 15 gn sonra ben Elaz'a mektebe gittim. Sizin yeriniz yle bo grnyor. Nasl kapdan girdmse hademeler "vah bize Mdr'anm gitti" oturup hepimiz aladk. Candan cierden kymetli anneciim. Ne yapam bu benim talihimdir. Ben kzm siz olmasaydnz hi gndermezdim. nk benim bir tane kzm var. aremiz hepi odur. Ben Mfideyi eve gtrmek iyi (verin fotorafm ka-ram) dedim hi aldrmadlar vede tenezzl edip konumadlar hilem. Ben gelecek sene gndermem nk bu mektep eski gibi kalmaz. Sebeb olanlara kalmaz inallah.. Sisan'n annesi Zmrt Hanm'dan: Okula gittim ki kzm grem. Hademeler senin baka yere gndermiler diyende ok mutesir oldum. Kzlara da bin dert olmutur. Barabar aladk. Hademeler dediki mudranm hatr bakayd herkes dinnerdi. Ne oldu kzlara oldu. Analarn yitirmi kibin olmulardr. (...) Mnevver bir meslektatan aldm kadirinas bir mektup: 18 Nisan 1955 ok muhterem Mdre Hanm, Bu mektubu size, gerek, hemen hemen, bir mr boyunca emek verdiiniz. bir messesenin bulunduu bir memleketin ev340 ld olarak, gerek szden her bakmdan kk br meslektan? olarak yazyorum. (...) Kt bir san yelinin esmesi neticesinde, ayrlnz, biz sizi seven ve gyaben hrmet eden lkdalarmz, bana inann riyasz sylyorum, son derece zd ve hrpalad. unu iyi bilin bu muhit sizi hi bir zaman unutmayacaktr. Vazifeniz hibirimizinkine benzemiyordu. Hatta sizin vazifenizin Trkiye'de ve belki de dnyada ei ve benzeri yoktur Sizlerin, Tunceli gibi sarp kayalklarn dil bilmez ocuklarn nasl ky ky gezerek topladnz, getirip bir z evlat gibi kendi elinizle salarn kesip temizlediinizi, onlara kar bir ana sevgisi ve muhabbeti ile davrandnz, dil reterek onlar medeni bir insan seviyesine ykseltmek iin altnz ve bu hususta akln alamyaca ekilde muvaffak olduunuzu, o bahtsz yavrulardan bahtl analar yetitirdiinizi yakinen biliyoruz. Bir insan hayat iin bu hal, ereflerin, azizliin, kutsiyetin en bydr, biz buna btn kalbimizle inanyoruz. Eski vazifenize avdet kararnz drt gzle bekliyoruz. Bu, bilemezsiniz bizi ne kadar ok sevindirecek ve memnun edecektir. (...) M. B P. Orta Okulu Mdr SULAMALAR Ankara'da gn gemiyordu ki karma bir eyler kmasn. Pek ou sevindirici. Elaz'l, Tunceli'n ve Binglllerden her Ankara'ya gelenin ziyaretime gelmesi beni teselli ediyor, sevindiriyordu. zc yazlar resmi makamdan geliyordu. Birincisi: "Mdr Sdaka Avar ky kzlar tekilatn yemek - imek iin kurmutur, deniyordu. Yarabbi, ne ksa bir grt bu. Hi devlet, kk bir mdrn szyle senelik masraf 150 bin lira olan bir messeseyi kurar myd ? syandan sonra, Byk Atatrk' n teklifi ile, Byk Millet Meclisi'nin karan ile kurulmu341 tu. Teknik retim mahzeni evrakndan arayp karar bulduk, suretini gnderdik. Arkadan, zel pansiyonu bu nedenle kurduum ddia ediliyor ve lzumsuzluundan lav isteniyordu, zel pansiyon da ilk mdr zamannda, kaza memurlarnn ocuklar iin, 4. Umum Mfettiliin teklifi, Bakanln emri ile almt. lgili yaz okulda olmalyd. Gelir - giderimiz valilike denetleniyordu. Ayrca Maliye ve Milli

Eitim Bakanl mfettilerince de denetlenmiti. Pansiyonun zel denei yoktu. ddiya kar bunlar belirtildi. Valilikten, iddialarn aklanmas istendi. ZYARETLER Ankara'ya i iin gelen muhtarlar'adresimi alp beni ziyarete geliyorlard. Bir gn otobs kuyruundavdm. Kardan gelen kyl kyafetli, bykl bir arkada, - Oy Mdriye hanm, Oy Mudure hanm! diye gsn yumruklayarak geliyordu. Tandm, hemen kuyruktan kp karladm. Msyan Muhtaryd. - Seni buralarda m grecektim? Vay beni, vay beni!... diyerek uzun boylu el sktk, konutuk, soruturduk birbirimizi. Otobsler gelip gitti, bizim sorularmz bitmedi bir trl. Ankara'ya gelen Elaz esnaf birbirine haber vermilerdi, "Mdr 8.15 - 8.50 aras istasyon otobsnn Ulus duranda bulunur" diye. Her zaman dostlarla buluma yerimiz olmutu durak. Bir gn kuyrukta yanmda sra d bir erkek yryordu, yz bana dnkt. Ben ona bakmadm halde onun beni szdn hissediyordum, sinirleniyordum da. Kapya yaklanca sert bir mimikle dnp bu rahatsz edici adama baktm. Birden iim burkuldu. nk bu 342 adam sebze halindeki et mteahhidimiz kasapt. Hemen ainalkla kuyruktan ktm. Umumiyetle Hal esnaf beni sevmezdi. nk kt bir ey kabul etmez, iade ederdim. Birou, Elaz'dan gidersem kurban keseceklerini sylerlerdi. Onlar arasndan biriydi bu da. Ho - beten sonra Ankara'ya ii iin, buraya da beni grmeye geldiini syledi. Konumaya cesaret edemedii iin benimle yrm, grmeseymiim otobse de binecek, hi olmazsa hatrm,, soracakm. Ben de glerek sordum: - Ben Elaz'dan knca kurbann kestin m? - Oy Mdr Hanm, seni ok aryoruz. nallah gine gelecen. BR TALAMA Ayrlmdan 4 ay sonra Vali Bey, Merkez Valiliine, Ankara'ya alnmt. Bunun zerine, Elaz gazetelerinde imzasz bir talama kmt: Kitabe-i Seng-i Mezar. Bu nazm, Elazl dostlar ve dmanlardan Adresime yamur gibi yad. mzal, mzasz, tam gazete halinde veya kesilip mektuba konarak. Tunceli - Bingl vl-leyetlerindeki, kaza, hatta kylerindeki retmenlerden de geliyordu. Manzume yleydi: KTABE- SENG- MEZAR Ne burun eyledi tehis ne ofr buldu deva Maroken koltua yasland bodur, ald hava. Byledir avrata bel balayann akbeti, Atlr bylece yaldzl rk iskeleti. Hani ahbap grnen ba parazitlerde at Dalkavuk; imdi o bir baka tuvalette kat. Sana rahmetli diyek, hatrmz yok arada pp sarmarz neyse beim, Ankara'da 343 HASRET Hatra defterimden: Ankara'da hasretini ektiini evlatlarmn zlemiyle yreim yand halde, her yannda bin bir zahmet, aln teri ve genliimi gmdm okuluma dnmek beni bir taraftan sevindiriyor, bir taraftan da zyor, izzetinefsime dokunuyordu. Bu asla makam meselesi deildi. Hazrlandn gnler boyunca zntmden, kederimden kahroldum. nk artk gvenim kalmamt. Bakanln iine girdikten sonra dayandm dalarn birer eper olduunu anlamtm. Hole bu gnk siyaset nnde bir perde dahi olamadna binlerce olayla ahittim. Geri Sayn Ferit Saner yine bamzdayd. Esiz cesareti ve efendice amirliiyle btn teknik retim topluluunu himaye ediyordu. aresizlikler karsnda da kald oluyordu. Bir taraftan 17 senelik eserin yklmasna gnlm raz olmuyor, bir taraftan da rkyordum. Arkadalar: - Korkmayn, siz doru olduktan sonra btn isnatlar tefti ve tahkikatla temizlenir. yle de olmad m ? Yalnz "Komnist" demesinler. Aman, o zaman kimse sizi temize karamaz, diyorlard. Sevgililerden ayrlk ve 17 senelik cvl cvl kaynaan, gnlerimizin nasl getiini, yllarn ne kadar oaldn bile hatrlatmayan, hareket halindeki bir hayat iinden kverip bir 344 Bu arada Ankara'ya urayanlara talimat veriyor, haber salyordum. Sonra da kendi budalalma esefle glyordum. Akasya zaman mis kokulu bahemi yanarak andm hep. Mays ay ben daha uzaklam buldu, artk durulmutum. :Kendimi yava yava okuldan, hayali bahe ilerinden kopardm. Ama acaba ocuklarm imtihanda ne yapacaklard? Hele yatllar... Bir ok derslerini altrmada kim yardm edecek, kim cesaret

verecekti imtihan kaplarnda ? Ankara'ya ilk geldiim gnlerdi. Kadirinas Elaz genliinden Ankara fakltelerinde okuyanlar birer - ikier ziyaretime geldiler, zntlerini anlattlar. Burada herhangi bir iim olursa kendilerini bulmam, sevinerek yardmdan haz ve zevk duyacaklarm bildirerek adreslerini braktlar. Yaryl tatiline giderken memlekete bir haberim veya oradan bir isteim olup olmadn sorarak veda ettiler. Bu 'iten gelen alaka tezahr karsnda Elaz evlatlarmn bu kadirinasl beni bsbtn kendilerine balyordu, iisinden, esnafndan aydnna kadar kalbimde sevgisin) tadn bu insanlardan kopmak ne kadar zordu yarabb Slama dnmekten bunun iin de korkuyordum. Bir ikine] srlmede ayrlmak benim iin daha zor olacakt. Seviniyordum; oralara, bu insanlara gnlden, gnlden balydm; artk yalanmtm, ayrlk acsna tahammlm imdi daha azd. 3 sebeple, iimde tam bir fikirle alamyordum. nk ocuklarma bir kalp esiri gibi balydm. Orada onlar uruna "nn her saati alma ile geiyordu, gnm, tatilim - pazarm 345 YUVAYA DN Habersiz ktm gibi habersizce gitmek istedim. nk ikiyzl insanlarn bana karlama treni hazrlamalarna tahamml edemeyecektim. Doruca yavrularmn iine dmek istiyordum, sadece onlar seviyor, onlar iin dvnyordum. Slalarnda bile beni unutmam, yazmlard. Onlarn saadeti her eye katlanmam icabettiriyordu. Hem heyetler halinde gelerek ve dosyalar dolusu yazlarla israr ediyordu blge. - Bir vilayet deil, bir blge istiyor sizi, heyetler ve dosyalar dolusu yazlarla srar ediyorlar, diyorlard arkadalar. Kalbim sevgili yavrularma kavuma heyecan iinde rpnyor, kafam riyakar insanlarla alma azab iinde yanyordu. Bu tezatlarla 28/X/1955'te trene bindim. Ayn endeler iinde Yolcat'da indiimde hamallar eyalarm sevinle indirdi. Ve birka istasyon mdrne haber vermeye kotu. Btn aile, byk heyecan cokunluuyla beni karlad. Kadirinas mer Bey ve rencim olan eiyle kucaklatk. Gzlerinde sevine parlyordu, nk ayrlmda yol kyafetimi burada deitirmi, gzyalarmla buradan ayrlma onlar ahit olmulard; Sevgili rencim, gz yal, arkamdan su dkmt selametle gidiim iin. mer Bey merkezden taksi istedi. ofr gelip mterisi olarak beni grnce ard. Sevinle ellerimi pyor, eyam yerletirirken Allaha da krediyordu. Yanta oturdum. Sohbet ederek ehre girince, - Mdr'anm, korno alarak sizi hkmetin nnden dolatraym, sizi getirdiim iin an olsun bana da, dedi. tirazm dinlemedi, bir kolunu sallyarak ban karp barmaya balad: 346 - Heyyy!... Mdr'anm getiriyorum!... Gn, Cumhuriyet Bayram le sonu. oluk ocuk peimizden kouyordu. Nihayet oku! nne gelebildik. Evlatlar beni grnce heyecan lklaryla koutular m, uutular m anlayamadm, kendimi scack bir ember iinde buldum. Baryorlar, glyor, alayorlard. Etrafmdaki ember gittike byyor; onlar beni pyor, ben onlar pyordum ama kimleri? Grmeden, Dilmeden, tanmadan, rasgele pyordum. Yzm gzya ve salya iinde kalmt. Ben de hem alyor, hem glyordum. Kouan retmen arkadalarla hademeler yanaamyorlard bir trl, etrafmdaki kilit alamyor, kimi ikayet ediyor, kimi sevincini sylyor, kimisi dert yanyor, hepsi bir azdan konuuyor, baryorlard. ember dndakilerden zplayanlar, takla atanlar, yuvarlananlar, ofre sarlanlar, otomobilin tekerleini penler, her eidi vard. Sokaktan geenler ve koarak gelenlerle daha geriler gittike kalabalklayor, ihtiyar efendilerle baclar alyor, genler sevinle, heyecanla seyrediyor, arada bir de, - Yaa Mdr, ho geldin Mdr! diye baryorlard. Karmzdaki retmen okulu bahe parmakl rencilerle dolmu, hepsi barp sevinle el sallyarak itirak ediyorlard. Biz daha ieri girmeden yakn evlerdeki rencilerim kimi ev kyafetiyle, kimi dmelerini ilikleyerek kouyorlard. Her gelen, kalabalk halkaya girip kayboluyordu. Hepsi birden konuuyor, cvldyorlar, arkadalarn srar da halkay datamyordu. Dinlemiyorlard artk. - Avar' brakmayacaz! - Karmayn!... diye kafa tutanlar da oluyordu. Bylece bir ar oulu gibi, alan kapdan ayaklarm yere demeden antreye girebildik. Uzakta oturanlar bile, hayret ettiim bir sratle hep 347 geldiler. Komular, tandklar hep koutular. O gn, mrmde unutamayacam gnlerden biri olarak kalacak. Bir hasr koltua oturdum. Etrafmda, gzlerinde l l sevin yanan yatllarm yere oturarak evrelendiler. Bu sevgililer iin her kahr ekilirdi, uurlarnda lnr, hem de mes'ut lnrd. Hayret, da ieklerim tamam deildi, sadece 46 ki-si gelmiti. Baz blgeler kaytl rencilerimizi bile

gndermemilerdi. Halbuki ben ne kadar inanmtm, lsem bile bu tekilatn dimdik durup devam edeceine. * ** iki gn sonra Plmr'e gitmek iin okuldan karken yine kyamet koptu: - Eyalarn getirmemisin Avar, bizi kandrp gene gideceksin!;.. Alayp feryat ediyorlard, onlar ikna edene kadar Erzurum otobs kat, kamyonla yola ktn. Plmr'ller sitem ediyorlard: - Sen gittin de ocuklarmz ofre teslim edip gnderdiler, helbet gndermeyiz. Nazimiye'ye [iple gece dokuzda vardm, okula indim. Misafirlikten dnen retmenlerden bir ou bararak jipin peinden koutular. Bunlar da ieklerimden retmen olup da Nazimiye'de alanlard. Ayni sitemi kylerde de velilerin sylediklerini, okula dnp dnmediimi bu kzlarmdan sormaya geldiklerini rendim. ki gn dolatm kylerde de ayni sika-yeti dinledim. Bu ak kalpli kyl dostlarm mmkn olduu kadar iknaya altm. * ** Kasm aynda Ki'ya hastabakcmz Sani Abla ile hareket ettik. Bu kzm evvelce hayatn anlattm, alma ve yetimesiyle ndm kzlarmdan, da ieklerimdendi. Her zamanki gibi Hasan Aa'nn hanna indik. Evvela dost - ahbap, esnaf - memur ve retmenler geldi. 348 Sonra K'daki ocuklarm skn etti. ilkin Zey Bel kotu. Boynuma sarlp pyor, smsk tutuyor, dier misafir ve ocuklar geldii zaman da, - Avarcm, Avarcm... diye mrldanarak kolumu, srtm okuyor, dizimin dibinde oturuyordu, ok sevinmiti. K ve civarndakiler bana adeta ksmlerdi, halen krgndlar. Hepsi, - Eerim gene gideceksen kzlar vermeyelim, diyorlard. nk gecen tatilde bu blgenin yetikin kzlarn da bir bekr ofre teslim etmilerdi. ocuklar kamyona getiren hademe, garajda onlar brakm, beklemeden gitmiti. Akama kadar ocuklar garajda beklemilerdi, arabann hareketini. ofr onlar yk stnde en sonra sktrverm i, hava yal olduu iin kamyon Karakoan'da gecelemek zere kalm, ocuklar da gndz kahve haline gelen otelinde stlerinden kapy kilitleyerek brakmt. Bu havadis kzlar Ki'ya varmadan gecen bir jip tarafndan ulatrlm, herkes endie iinde yollara dklmt. Onlara ne kadar mazeret beyan ettimse dinletemedim. - Kzlarn yanna hi olmazsa bir hademe de mi katamazlard? Parasn biz verirdik, diyorlard. Eski talebelerimi almak iin bile pek ok zorluk ektim. Akama kadar katr stnde kmden kme koup durdum. Haber salp gidemediim baz km ve mezralar ise kzlarn hi gndermediler. 1955 - 56 ders ylna byle girdik. GDERM VAN'A DORU 1956 yaz baslarnda yle bir mektup aldm: 349 Van 25/VI/1956 Muhterem Sdka Hanmefendi, Elaz'daki byk hizmetinize devam ederken kymetli mesainizin ayn derecede, belki de daha fazla emek isteyen Van'a ntikalini dnerek YATILI KIZ LKOKULU davasnda rehberliinizi rica edeceim. Van'da da gl kenarnda, vaktiyle uygulama okulu adyla kurulmu, kylerden fakir.ve kimsesiz ocuklar barna basan bir ilkokulumuz var. Gayesine uygun, tekamln yapm bulunan, okula kendini verecek bir bayan baretmen teklif ederseniz memnun kalacam. Bu vesile ile okulun hayatn yeniden tanzimde lzumlu ve faydal bulacanz hususlar da yazmanz bekliyoruz. Bilvesile en derin sayg ve sevgilerimi sunarm. Van Valisi Naci Rollas Bu mektuba, yle bir cevap yazdm: Aziz Bym Lutufnamenizi aldm. Hakkmda gstermi olduunuz tevecchlerinizden minnettar ve mahcup oldum, inallah grnze layk bir insan olurum. Himayenizde almay en byk eref ve bahtiyarlk sayarm, eer burada 17 senelik eserim olmasayd seve seve gelmeyi isterdim. nallah bu eyll ay iinde vakit bulabilirsem hem sizi bir daha grmeyi ve makamnzda tebrik etmeyi, hem de Vilayeti grmeyi arzu etmekteyim. (...)

Size program ve tekilat iin hazrlkl geleceim. Bu husustaki grlerimi Nazimiye Uygulama Olculu iin 'de hazrlatmtm. Bizzat arzederim. {-) Byk hrmet ve muhabbetlerimin ltfen kabuln dilerim efendim. S. Avar Elaz - Kurtalan tren yolculuundan sonra mazot varilleri stnde Tatvan - Van'a gidiyordum. Baka tat yoktu. Zor bir yolculuktu. Bir dnemete btn ihtiam ile Van Gl grnd. Tatvan, sahilde yeni kurulan evleri ve oteli ile medeniyet dura gibi br eydi. 350 Ertesi gn erkenden vapurla hareket ettik. Van, gln dou kysnda. Tatvan'dan Van'a bir gnde gidiliyor. Readiye, Edremit iskelelerine urayarak, Van'a geldik. Enstit Mdr Nazmiye Yabacya misafir oldum. Gece Vali Bey'i evinde ziyaret ettik. Ertesi gn parti mfettii mer Sana Bey'le sanatkar - gazeteci Zahir Gvemli erefine hazrlanan ziyafete bizi de davet ettiler. Sofra bir bahede, st pembe pembe meyva ykl iki elma aac altna hazrlanmt. Sofrada ki mevsimin btn meyvas vard. Kirazdan duta, kaysdan zme kadar... Elmay, stmze eilen dallardan alyorduk. Yemekten sonra Geva'a gittik. Yol, amran Kanal denilen Semiramis adl su bendi boyunca gitti. Geva, Artos Da'yla gl arasnda, meyval aalar arama serpilmi evleri, adm banda gm gibi dereleri ve billurlaan kaynaklaryla enfes bir cennet kesiydl. Geva'n eski camilerini, kmbetlerini, mezar talarn, kilise harebelerini Sayn Zahir Gvemii gibi bir sanatkrla gezmek gerekiyormu meer. O zaman talar sylyor, tahtalar anlatyor, sanat konuuyor, tarih dile geliyordu. Biz de bu gezide neler renmedik ki Sayn Gvemli'den. Uzun bir yolculuktan sonra Elaz'a dndk. Sz burada sanatkrn Hafta mecmuasndaki yazma brakyorum : ASIL ALIKUU: MSYONER SIDIKA Bir ky evinde, grdm kenan ilemeli rt. dikkatimi ekmiti, - Bacm, nereden buldun bunu, diye sordum. Mahcup bir ses: , - Ben iledim, dedi. Ben Avar'n mektebinde yetitim. Tek kat kerpi damn nnde, toz toprak iinde oynayan iki yavrudan kabacas: - Ben de bu yl Avar'n oraya gideceim, diyordu... Van'dan Elaz'a kadar drt yan ak bir jiple yola ka351 camz rendiim ve yanmzda bir de kadn yolcu bulunacan anladm zaman: - Harap olur yollarda, baka bir vasta bulalm... diye telama gldler: - Sen misyoner S'dka Avar' tanmyorsun. Cipte seyahat onun iin lkstr. Van'a kadar kamyon stnde, yklerin stnde geldi. Katr srtnda senin, benim gidemiyeceimz dalan yalnz o aabilir, dediler. - Kim bu hanm, kuzum? diye sordum, aresiz. - Tanmyorsun demek? Elaz Kz Enstits Mdr, dediler. Ve onu tandm. Dinledim. Yoldalk ettim. Hayatmda bu kadar harikulade bir insanla ilk defa karlatm itiraf ederim, Van'dan Elaz'a kadar br gece Tu'da kalmak artyle getiimiz bir bucuk gnlk yol boyunca, onu tanmayan kimseye rastlamadm desem, belki mbalaa olur ama, o kadar ok insanla grt, selamlat, hepsinden ylesine hrmet ve itibar grd ki, bende byle bir intiba uyandrd. Neredeyse, kurtlar kular dahi yolunda saygyla eileceklerdi. Sonra daha iyi anladm : Bu da pek mmknd. nk onun hayvanlarla konutuuna da ahit oldum. Btn Elaz ve Tunceli blgesi Sdka Avar' tanr ve sever. nk on yedi senedir Elaz'da. Bir sebeple Ankara'ya Bakanlkta bir vazifeye alnd zaman, ancak bir ka ay sabredebilmi ve yemden eski vazifesine dnmt. Ktphanemde, bir zamanlar baylarak okuduum bir kitap vard: Axel Munte'nin "San Michele'nin Kitab" simli biyografik roman.. Hayatn bakalarna balam bir insann feragat dolu maceras.., Herkesin bildii alkuu, gzmde tatl bir hayal, bir roman kahraman olmaktan kurtuldu. u farkla ki, yz defa daha gerek. Bin kere (daha mbalaal, daha ac, daha tatl, daha sert, daha mfik... Her vehesiyle ok daha kudretli... Onun mektebini gezdim. Anlattklarn ve hakknda anlatlanlar dinledim. Meslek arkadalar ona imrendikleri halde, kabna eriemedikleri iin almasna ayak uyduramyoriar. Bu da kendilerini deta kedere salyor. O derece "bakalar iin yaayan" bir insan... Her yl, hazrlk mevsimi gelince, kadrosunu tamamlamak iin arabann gidemedii yerlere katr srtnda giderek civar kylerden tek kelime Trke bilmeyen, ok ilkel artlar iinde yaayan ky ocuklarn toplayp getiriyor. Bunlarn resimlerini ektiriyor. Alt sene, onlar zerinde ancak Hazret-i Eyyub'un baarabilecei br titizlik, itina ve 352 efkatle urayor. Albmler dolusu, intizamla daktilo edilmi sicillerinde, giderkenki resimleriyle, ocuklarn manevi portreleri karekter ve hususiyetleri notedilmitir. ite size o notlardan birka:

D.P. - Aveker Ky'nden, 1938-1942 (Okulda kald yllar) Geimsiz, rkek, almas vasat, muvaffakiyeti az bir kzdr. Mezuniyetini mteakip bir ihtiyarla evlendirmilerdi, adam evliydi. Birinci hanma tahamml edemeyerek kocasndan kam. Halen Pertek'te hizmetilik yapmaktadr. Okulumuzda hademelik teklif edildiyse de "Evin oluna alacaz" dye kandrdklarndan o kapdan ayrlamamtr. S.T. - uenk Ky'nden, 941-1945. Vahi ruhlu, inat, aksi fakat doru bir kzdr. alma ve muvaffakiyeti iyidir. Uzun seneler bizlere ters, dman gzlerle bakt. "Beni sevmezler" kanaatndeydi. Bir gn ayna nne gtrdm, aynada kendine baktrdm. Ayni ters baklarla bakt. Sordum: - Sana byle ters bakana gleryzle bakabilir misin? Sen bakmasn bilmediin iin karnda gler yz? 'grmyorsun, dedim. Bir de aynada gleryzl halini gsterdim. Bu eit bakt zaman "Bakn dzelt" diye ihtar ede ede sevimli hale getirebildik. Halen Akada Ky Enstits'nde tahsile devam etmektedir. B.A .- 1945. Mariz bir ocuktur. Sakin ve terbiyelidir, baars vasattr. Bu yl tatilinde stmadan bitap bir halde iken "Okuluma kavuursam iyileirim" diye tutturmutu. Okula gelince sahiden iyileti..." (...) imdi, onun iinde yanan atei anladnz m? Mustafa Kemal'in hakk vard: Bize onun gibi misyonerler lazmd... Hl da lazmdr. Bu hayatn daha ne ac, ne kat taraflar, ne mcadeleleri var. Ama onlar kendisi, tatl kalemiyle yazacak: - Bir gn, diyordu, ileride bir gn... Artk bu yuvay brakmak icabettii zaman notlarm toplayacam. Kendim iin. lk defa kendim iin... FATMA Hokr'dan Simsa Ky'ne gittik. 6 rgl bir kz ocuk yolumuza kotu. Boncuk boncuk alyordu. Evden 353 sylenerek, bir ihtiyar bir de gen adam kt. Evden, avaz avaz bir kadn sesi geliyordu. Erkekler Trke, - Biz kz mektebe yollarz, derken ierdeki kadn bararak frlad. Kzcaz kolundan tutup ieri srklerken dedesi de bir koluna yapt. Baryor, ocuu ekitiriyorlard. Babas olan gen adam kadncaz iteleyip ieri tkt. Ben anann gnln yapmak iin ieri girmek istedim. Erkekler "Seni dver." diye brakmadlar. Kzcaz sevinle kamyona doru kouyordu. Dedesi; - Hoca'nm, ne et et bu kz okut. almazsa dv, kemiklerini kr, okusun. Hoca olsun, ebe olsun, ne olursa olsun, okusun. Sen bakma anasnn yaygarasna. Cahal kar, okumakln kymetini ne bile... diye konuarak bizi yolcu etti. Fatma Kaddat ok alkand. Temizlii ok seviyordu. ntizaml bir kzmz oldu ilk gnden. Sene iinde anne, okula dedeyle geldi. Kzn prl prl okul kyafetiyle grnce ard. Sonra kucaklad. Giderken ben de akadan: - Haydi gtr istersen Fatma'y, dedim, - Ni ni, dedi, Fatma senin gibin olaca. Hakikaten, okuyacak cevherli bir ocuktu. Ertesi sene seim dolaysyla ge topladm. Fatma'y hasta buldum. ocuk ateler iinde yanyordu. Anas gz yal, omuzumu pt ve - Gndermek istiyorum ama bak nasl hasta! Fatma yalvard: - Kurbanete day ez terrem.(') Byk kzla day ikna ettiler anay. - Burada derman yok, doktor yok, brak gitsin. ocuk da yalvaryordu. El birliiyle Fato'u giydirdik. Paltomun iine aldm, (') Kurbanete day ez terrem: Kurbann olaym anne, gitmek istiyorum. 354 kamyona kadar kotuk. ofr yanna battaniyeye sararak oturttum. Anas ocuunun gzlerinden pt ve elime sarlarak: - Kzm sen kurtarysen, Allah'ta barabar sana emanet, bana haberini tez yollayasn. Bingl'e gittiimizde Fato'u yatrp doktor ardk, ne ila, yedirip yatrdk. Hepimiz yorgunduk. Yattk. Sabah uyannca kzcazn yanna kotum. Srlsklam terlemiti. amar yoktu. imdeki yn kaza giydirip yataa soktuk. Sobada elbiselerini kuruturken Firdes yarenlik ediyordu: - Viy ana, sakn hasta olmayn kzlar, bak 15 Ura doktor paras, ila da caba. Yolculuk tuzlu - biberli olmaya ha, keyifli ola. Fatma'nn annesiyle dedesine Bingl'den mektup ya zp ocuun iyileip ayaa kalktn mjdeledik.

Fotma Kaddat okula geldiinde ve okulda. Blm-6

KYLERDEK YANKILAR Kendisi de yatl ksmdan mezun olan bir ana, talebemizin kynden yazyor: Ltfiye Yldrm'dan : Candan kymetli Anneciime, Eim Elaz'dan dnnce, Ltfiye, senin annen Ankara'ya gitti dedise inanmadm, alamaya baladm. 15 gn sonra ben Elaz'a mektebe gittim. Sizin yeriniz yle bo grnyor. Nasl kapdan girdmse hademeler "vah bize Mdr'anm gitti" oturup hepimiz aladk. Candan cierden kymetli anneciim. Ne yapam bu benim talihimdir. Ben kzm siz olmasaydnz hi gndermezdim. nk benim bir tane kzm var. aremiz hepi odur. Ben Mfideyi eve gtrmek iyi (verin fotorafm ka-ram) dedim hi aldrmadlar vede tenezzl edip konumadlar hilem. Ben gelecek sene gndermem nk bu mektep eski gibi kalmaz. Sebeb olanlara kalmaz inallah.. Sisan'n annesi Zmrt Hanm'dan: Okula gittim ki kzm grem. Hademeler senin baka yere gndermiler diyende ok mutesir oldum. Kzlara da bin dert olmutur. Barabar aladk. Hademeler dediki mudranm hatr bakayd herkes dinnerdi. Ne oldu kzlara oldu. Analarn yitirmi kibin olmulardr. (...) Mnevver bir meslektatan aldm kadirinas bir mektup: 18 Nisan 1955 ok muhterem Mdre Hanm, Bu mektubu size, gerek, hemen hemen, bir mr boyunca emek verdiiniz. bir messesenin bulunduu bir memleketin ev340 ld olarak, gerek szden her bakmdan kk br meslektan? olarak yazyorum. (...) Kt bir san yelinin esmesi neticesinde, ayrlnz, biz sizi seven ve gyaben hrmet eden lkdalarmz, bana inann riyasz sylyorum, son derece zd ve hrpalad. unu iyi bilin bu muhit sizi hi bir zaman unutmayacaktr. Vazifeniz hibirimizinkine benzemiyordu. Hatta sizin vazifenizin Trkiye'de ve belki de dnyada ei ve benzeri yoktur Sizlerin, Tunceli gibi sarp kayalklarn dil bilmez ocuklarn nasl ky ky gezerek topladnz, getirip bir z evlat gibi kendi elinizle salarn kesip temizlediinizi, onlara kar bir ana sevgisi ve muhabbeti ile davrandnz, dil reterek onlar medeni bir insan seviyesine ykseltmek iin altnz ve bu hususta akln alamyaca ekilde muvaffak olduunuzu, o bahtsz yavrulardan bahtl analar yetitirdiinizi yakinen biliyoruz. Bir insan hayat iin bu hal, ereflerin, azizliin, kutsiyetin en bydr, biz buna btn kalbimizle inanyoruz. Eski vazifenize avdet kararnz drt gzle bekliyoruz. Bu, bilemezsiniz bizi ne kadar ok sevindirecek ve memnun edecektir. (...) M. B P. Orta Okulu Mdr SULAMALAR Ankara'da gn gemiyordu ki karma bir eyler kmasn. Pek ou sevindirici. Elaz'l, Tunceli'n ve Binglllerden her Ankara'ya gelenin ziyaretime gelmesi beni teselli ediyor, sevindiriyordu. zc yazlar resmi makamdan geliyordu. Birincisi: "Mdr Sdaka Avar ky kzlar tekilatn yemek - imek iin kurmutur, deniyordu. Yarabbi, ne ksa bir grt bu. Hi devlet, kk bir mdrn szyle senelik masraf 150 bin lira olan bir messeseyi kurar myd ? syandan sonra, Byk Atatrk' n teklifi ile, Byk Millet Meclisi'nin karan ile kurulmu341 tu. Teknik retim mahzeni evrakndan arayp karar bulduk, suretini gnderdik. Arkadan, zel pansiyonu bu nedenle kurduum ddia ediliyor ve lzumsuzluundan lav isteniyordu, zel pansiyon da ilk mdr zamannda, kaza memurlarnn ocuklar iin, 4. Umum Mfettiliin teklifi, Bakanln emri ile almt. lgili yaz okulda olmalyd. Gelir - giderimiz valilike denetleniyordu. Ayrca Maliye ve Milli Eitim Bakanl mfettilerince de denetlenmiti. Pansiyonun zel denei yoktu. ddiya kar bunlar belirtildi. Valilikten, iddialarn aklanmas istendi. ZYARETLER Ankara'ya i iin gelen muhtarlar'adresimi alp beni ziyarete geliyorlard. Bir gn otobs kuyruundavdm. Kardan gelen kyl kyafetli, bykl bir arkada, - Oy Mdriye hanm, Oy Mudure hanm! diye gsn yumruklayarak geliyordu. Tandm, hemen kuyruktan kp karladm. Msyan Muhtaryd. - Seni buralarda m grecektim? Vay beni, vay beni!... diyerek uzun boylu el sktk, konutuk, soruturduk birbirimizi. Otobsler gelip gitti, bizim sorularmz bitmedi bir trl. Ankara'ya gelen Elaz esnaf birbirine haber vermilerdi, "Mdr 8.15 - 8.50 aras istasyon otobsnn Ulus duranda bulunur" diye. Her zaman dostlarla buluma yerimiz olmutu durak. Bir gn kuyrukta yanmda sra d bir erkek yryordu, yz bana dnkt. Ben ona bakmadm halde onun beni szdn hissediyordum, sinirleniyordum da. Kapya yaklanca sert bir mimikle dnp bu rahatsz edici

adama baktm. Birden iim burkuldu. nk bu 342 adam sebze halindeki et mteahhidimiz kasapt. Hemen ainalkla kuyruktan ktm. Umumiyetle Hal esnaf beni sevmezdi. nk kt bir ey kabul etmez, iade ederdim. Birou, Elaz'dan gidersem kurban keseceklerini sylerlerdi. Onlar arasndan biriydi bu da. Ho - beten sonra Ankara'ya ii iin, buraya da beni grmeye geldiini syledi. Konumaya cesaret edemedii iin benimle yrm, grmeseymiim otobse de binecek, hi olmazsa hatrm,, soracakm. Ben de glerek sordum: - Ben Elaz'dan knca kurbann kestin m? - Oy Mdr Hanm, seni ok aryoruz. nallah gine gelecen. BR TALAMA Ayrlmdan 4 ay sonra Vali Bey, Merkez Valiliine, Ankara'ya alnmt. Bunun zerine, Elaz gazetelerinde imzasz bir talama kmt: Kitabe-i Seng-i Mezar. Bu nazm, Elazl dostlar ve dmanlardan Adresime yamur gibi yad. mzal, mzasz, tam gazete halinde veya kesilip mektuba konarak. Tunceli - Bingl vl-leyetlerindeki, kaza, hatta kylerindeki retmenlerden de geliyordu. Manzume yleydi: KTABE- SENG- MEZAR Ne burun eyledi tehis ne ofr buldu deva Maroken koltua yasland bodur, ald hava. Byledir avrata bel balayann akbeti, Atlr bylece yaldzl rk iskeleti. Hani ahbap grnen ba parazitlerde at Dalkavuk; imdi o bir baka tuvalette kat. Sana rahmetli diyek, hatrmz yok arada pp sarmarz neyse beim, Ankara'da 343 HASRET Hatra defterimden: Ankara'da hasretini ektiini evlatlarmn zlemiyle yreim yand halde, her yannda bin bir zahmet, aln teri ve genliimi gmdm okuluma dnmek beni bir taraftan sevindiriyor, bir taraftan da zyor, izzetinefsime dokunuyordu. Bu asla makam meselesi deildi. Hazrlandn gnler boyunca zntmden, kederimden kahroldum. nk artk gvenim kalmamt. Bakanln iine girdikten sonra dayandm dalarn birer eper olduunu anlamtm. Hole bu gnk siyaset nnde bir perde dahi olamadna binlerce olayla ahittim. Geri Sayn Ferit Saner yine bamzdayd. Esiz cesareti ve efendice amirliiyle btn teknik retim topluluunu himaye ediyordu. aresizlikler karsnda da kald oluyordu. Bir taraftan 17 senelik eserin yklmasna gnlm raz olmuyor, bir taraftan da rkyordum. Arkadalar: - Korkmayn, siz doru olduktan sonra btn isnatlar tefti ve tahkikatla temizlenir. yle de olmad m ? Yalnz "Komnist" demesinler. Aman, o zaman kimse sizi temize karamaz, diyorlard. Sevgililerden ayrlk ve 17 senelik cvl cvl kaynaan, gnlerimizin nasl getiini, yllarn ne kadar oaldn bile hatrlatmayan, hareket halindeki bir hayat iinden kverip bir 344 Bu arada Ankara'ya urayanlara talimat veriyor, haber salyordum. Sonra da kendi budalalma esefle glyordum. Akasya zaman mis kokulu bahemi yanarak andm hep. Mays ay ben daha uzaklam buldu, artk durulmutum. :Kendimi yava yava okuldan, hayali bahe ilerinden kopardm. Ama acaba ocuklarm imtihanda ne yapacaklard? Hele yatllar... Bir ok derslerini altrmada kim yardm edecek, kim cesaret verecekti imtihan kaplarnda ? Ankara'ya ilk geldiim gnlerdi. Kadirinas Elaz genliinden Ankara fakltelerinde okuyanlar birer - ikier ziyaretime geldiler, zntlerini anlattlar. Burada herhangi bir iim olursa kendilerini bulmam, sevinerek yardmdan haz ve zevk duyacaklarm bildirerek adreslerini braktlar. Yaryl tatiline giderken memlekete bir haberim veya oradan bir isteim olup olmadn sorarak veda ettiler. Bu 'iten gelen alaka tezahr karsnda Elaz evlatlarmn bu kadirinasl beni bsbtn kendilerine balyordu, iisinden, esnafndan aydnna kadar kalbimde sevgisin) tadn bu insanlardan kopmak ne kadar zordu yarabb Slama dnmekten bunun iin de korkuyordum. Bir ikine] srlmede ayrlmak benim iin daha zor olacakt. Seviniyordum; oralara, bu insanlara gnlden, gnlden balydm; artk yalanmtm, ayrlk acsna tahammlm imdi daha azd. 3 sebeple, iimde tam bir fikirle alamyordum. nk ocuklarma bir kalp esiri gibi balydm. Orada onlar

uruna "nn her saati alma ile geiyordu, gnm, tatilim - pazarm 345 YUVAYA DN Habersiz ktm gibi habersizce gitmek istedim. nk ikiyzl insanlarn bana karlama treni hazrlamalarna tahamml edemeyecektim. Doruca yavrularmn iine dmek istiyordum, sadece onlar seviyor, onlar iin dvnyordum. Slalarnda bile beni unutmam, yazmlard. Onlarn saadeti her eye katlanmam icabettiriyordu. Hem heyetler halinde gelerek ve dosyalar dolusu yazlarla israr ediyordu blge. - Bir vilayet deil, bir blge istiyor sizi, heyetler ve dosyalar dolusu yazlarla srar ediyorlar, diyorlard arkadalar. Kalbim sevgili yavrularma kavuma heyecan iinde rpnyor, kafam riyakar insanlarla alma azab iinde yanyordu. Bu tezatlarla 28/X/1955'te trene bindim. Ayn endeler iinde Yolcat'da indiimde hamallar eyalarm sevinle indirdi. Ve birka istasyon mdrne haber vermeye kotu. Btn aile, byk heyecan cokunluuyla beni karlad. Kadirinas mer Bey ve rencim olan eiyle kucaklatk. Gzlerinde sevine parlyordu, nk ayrlmda yol kyafetimi burada deitirmi, gzyalarmla buradan ayrlma onlar ahit olmulard; Sevgili rencim, gz yal, arkamdan su dkmt selametle gidiim iin. mer Bey merkezden taksi istedi. ofr gelip mterisi olarak beni grnce ard. Sevinle ellerimi pyor, eyam yerletirirken Allaha da krediyordu. Yanta oturdum. Sohbet ederek ehre girince, - Mdr'anm, korno alarak sizi hkmetin nnden dolatraym, sizi getirdiim iin an olsun bana da, dedi. tirazm dinlemedi, bir kolunu sallyarak ban karp barmaya balad: 346 - Heyyy!... Mdr'anm getiriyorum!... Gn, Cumhuriyet Bayram le sonu. oluk ocuk peimizden kouyordu. Nihayet oku! nne gelebildik. Evlatlar beni grnce heyecan lklaryla koutular m, uutular m anlayamadm, kendimi scack bir ember iinde buldum. Baryorlar, glyor, alayorlard. Etrafmdaki ember gittike byyor; onlar beni pyor, ben onlar pyordum ama kimleri? Grmeden, Dilmeden, tanmadan, rasgele pyordum. Yzm gzya ve salya iinde kalmt. Ben de hem alyor, hem glyordum. Kouan retmen arkadalarla hademeler yanaamyorlard bir trl, etrafmdaki kilit alamyor, kimi ikayet ediyor, kimi sevincini sylyor, kimisi dert yanyor, hepsi bir azdan konuuyor, baryorlard. ember dndakilerden zplayanlar, takla atanlar, yuvarlananlar, ofre sarlanlar, otomobilin tekerleini penler, her eidi vard. Sokaktan geenler ve koarak gelenlerle daha geriler gittike kalabalklayor, ihtiyar efendilerle baclar alyor, genler sevinle, heyecanla seyrediyor, arada bir de, - Yaa Mdr, ho geldin Mdr! diye baryorlard. Karmzdaki retmen okulu bahe parmakl rencilerle dolmu, hepsi barp sevinle el sallyarak itirak ediyorlard. Biz daha ieri girmeden yakn evlerdeki rencilerim kimi ev kyafetiyle, kimi dmelerini ilikleyerek kouyorlard. Her gelen, kalabalk halkaya girip kayboluyordu. Hepsi birden konuuyor, cvldyorlar, arkadalarn srar da halkay datamyordu. Dinlemiyorlard artk. - Avar' brakmayacaz! - Karmayn!... diye kafa tutanlar da oluyordu. Bylece bir ar oulu gibi, alan kapdan ayaklarm yere demeden antreye girebildik. Uzakta oturanlar bile, hayret ettiim bir sratle hep 347 geldiler. Komular, tandklar hep koutular. O gn, mrmde unutamayacam gnlerden biri olarak kalacak. Bir hasr koltua oturdum. Etrafmda, gzlerinde l l sevin yanan yatllarm yere oturarak evrelendiler. Bu sevgililer iin her kahr ekilirdi, uurlarnda lnr, hem de mes'ut lnrd. Hayret, da ieklerim tamam deildi, sadece 46 ki-si gelmiti. Baz blgeler kaytl rencilerimizi bile gndermemilerdi. Halbuki ben ne kadar inanmtm, lsem bile bu tekilatn dimdik durup devam edeceine. * ** iki gn sonra Plmr'e gitmek iin okuldan karken yine kyamet koptu: - Eyalarn getirmemisin Avar, bizi kandrp gene gideceksin!;.. Alayp feryat ediyorlard, onlar ikna edene kadar Erzurum otobs kat, kamyonla yola ktn. Plmr'ller sitem ediyorlard: - Sen gittin de ocuklarmz ofre teslim edip gnderdiler, helbet gndermeyiz. Nazimiye'ye [iple gece dokuzda vardm, okula indim. Misafirlikten dnen retmenlerden bir ou bararak jipin peinden koutular. Bunlar da ieklerimden retmen olup da Nazimiye'de alanlard. Ayni sitemi kylerde de velilerin sylediklerini, okula dnp dnmediimi bu kzlarmdan sormaya geldiklerini rendim. ki gn dolatm kylerde de ayni sika-yeti dinledim. Bu ak kalpli kyl dostlarm mmkn

olduu kadar iknaya altm. * ** Kasm aynda Ki'ya hastabakcmz Sani Abla ile hareket ettik. Bu kzm evvelce hayatn anlattm, alma ve yetimesiyle ndm kzlarmdan, da ieklerimdendi. Her zamanki gibi Hasan Aa'nn hanna indik. Evvela dost - ahbap, esnaf - memur ve retmenler geldi. 348 Sonra K'daki ocuklarm skn etti. ilkin Zey Bel kotu. Boynuma sarlp pyor, smsk tutuyor, dier misafir ve ocuklar geldii zaman da, - Avarcm, Avarcm... diye mrldanarak kolumu, srtm okuyor, dizimin dibinde oturuyordu, ok sevinmiti. K ve civarndakiler bana adeta ksmlerdi, halen krgndlar. Hepsi, - Eerim gene gideceksen kzlar vermeyelim, diyorlard. nk gecen tatilde bu blgenin yetikin kzlarn da bir bekr ofre teslim etmilerdi. ocuklar kamyona getiren hademe, garajda onlar brakm, beklemeden gitmiti. Akama kadar ocuklar garajda beklemilerdi, arabann hareketini. ofr onlar yk stnde en sonra sktrverm i, hava yal olduu iin kamyon Karakoan'da gecelemek zere kalm, ocuklar da gndz kahve haline gelen otelinde stlerinden kapy kilitleyerek brakmt. Bu havadis kzlar Ki'ya varmadan gecen bir jip tarafndan ulatrlm, herkes endie iinde yollara dklmt. Onlara ne kadar mazeret beyan ettimse dinletemedim. - Kzlarn yanna hi olmazsa bir hademe de mi katamazlard? Parasn biz verirdik, diyorlard. Eski talebelerimi almak iin bile pek ok zorluk ektim. Akama kadar katr stnde kmden kme koup durdum. Haber salp gidemediim baz km ve mezralar ise kzlarn hi gndermediler. 1955 - 56 ders ylna byle girdik. GDERM VAN'A DORU 1956 yaz baslarnda yle bir mektup aldm: 349 Van 25/VI/1956 Muhterem Sdka Hanmefendi, Elaz'daki byk hizmetinize devam ederken kymetli mesainizin ayn derecede, belki de daha fazla emek isteyen Van'a ntikalini dnerek YATILI KIZ LKOKULU davasnda rehberliinizi rica edeceim. Van'da da gl kenarnda, vaktiyle uygulama okulu adyla kurulmu, kylerden fakir.ve kimsesiz ocuklar barna basan bir ilkokulumuz var. Gayesine uygun, tekamln yapm bulunan, okula kendini verecek bir bayan baretmen teklif ederseniz memnun kalacam. Bu vesile ile okulun hayatn yeniden tanzimde lzumlu ve faydal bulacanz hususlar da yazmanz bekliyoruz. Bilvesile en derin sayg ve sevgilerimi sunarm. Van Valisi Naci Rollas Bu mektuba, yle bir cevap yazdm: Aziz Bym Lutufnamenizi aldm. Hakkmda gstermi olduunuz tevecchlerinizden minnettar ve mahcup oldum, inallah grnze layk bir insan olurum. Himayenizde almay en byk eref ve bahtiyarlk sayarm, eer burada 17 senelik eserim olmasayd seve seve gelmeyi isterdim. nallah bu eyll ay iinde vakit bulabilirsem hem sizi bir daha grmeyi ve makamnzda tebrik etmeyi, hem de Vilayeti grmeyi arzu etmekteyim. (...) Size program ve tekilat iin hazrlkl geleceim. Bu husustaki grlerimi Nazimiye Uygulama Olculu iin 'de hazrlatmtm. Bizzat arzederim. {-) Byk hrmet ve muhabbetlerimin ltfen kabuln dilerim efendim. S. Avar Elaz - Kurtalan tren yolculuundan sonra mazot varilleri stnde Tatvan - Van'a gidiyordum. Baka tat yoktu. Zor bir yolculuktu. Bir dnemete btn ihtiam ile Van Gl grnd. Tatvan, sahilde yeni kurulan evleri ve oteli ile medeniyet dura gibi br eydi. 350 Ertesi gn erkenden vapurla hareket ettik. Van, gln dou kysnda. Tatvan'dan Van'a bir gnde gidiliyor. Readiye, Edremit iskelelerine urayarak, Van'a geldik. Enstit Mdr Nazmiye Yabacya misafir oldum. Gece Vali Bey'i evinde ziyaret ettik. Ertesi gn parti mfettii mer Sana Bey'le sanatkar - gazeteci Zahir Gvemli erefine hazrlanan ziyafete bizi de davet ettiler.

Sofra bir bahede, st pembe pembe meyva ykl iki elma aac altna hazrlanmt. Sofrada ki mevsimin btn meyvas vard. Kirazdan duta, kaysdan zme kadar... Elmay, stmze eilen dallardan alyorduk. Yemekten sonra Geva'a gittik. Yol, amran Kanal denilen Semiramis adl su bendi boyunca gitti. Geva, Artos Da'yla gl arasnda, meyval aalar arama serpilmi evleri, adm banda gm gibi dereleri ve billurlaan kaynaklaryla enfes bir cennet kesiydl. Geva'n eski camilerini, kmbetlerini, mezar talarn, kilise harebelerini Sayn Zahir Gvemii gibi bir sanatkrla gezmek gerekiyormu meer. O zaman talar sylyor, tahtalar anlatyor, sanat konuuyor, tarih dile geliyordu. Biz de bu gezide neler renmedik ki Sayn Gvemli'den. Uzun bir yolculuktan sonra Elaz'a dndk. Sz burada sanatkrn Hafta mecmuasndaki yazma brakyorum : ASIL ALIKUU: MSYONER SIDIKA Bir ky evinde, grdm kenan ilemeli rt. dikkatimi ekmiti, - Bacm, nereden buldun bunu, diye sordum. Mahcup bir ses: , - Ben iledim, dedi. Ben Avar'n mektebinde yetitim. Tek kat kerpi damn nnde, toz toprak iinde oynayan iki yavrudan kabacas: - Ben de bu yl Avar'n oraya gideceim, diyordu... Van'dan Elaz'a kadar drt yan ak bir jiple yola ka351 camz rendiim ve yanmzda bir de kadn yolcu bulunacan anladm zaman: - Harap olur yollarda, baka bir vasta bulalm... diye telama gldler: - Sen misyoner S'dka Avar' tanmyorsun. Cipte seyahat onun iin lkstr. Van'a kadar kamyon stnde, yklerin stnde geldi. Katr srtnda senin, benim gidemiyeceimz dalan yalnz o aabilir, dediler. - Kim bu hanm, kuzum? diye sordum, aresiz. - Tanmyorsun demek? Elaz Kz Enstits Mdr, dediler. Ve onu tandm. Dinledim. Yoldalk ettim. Hayatmda bu kadar harikulade bir insanla ilk defa karlatm itiraf ederim, Van'dan Elaz'a kadar br gece Tu'da kalmak artyle getiimiz bir bucuk gnlk yol boyunca, onu tanmayan kimseye rastlamadm desem, belki mbalaa olur ama, o kadar ok insanla grt, selamlat, hepsinden ylesine hrmet ve itibar grd ki, bende byle bir intiba uyandrd. Neredeyse, kurtlar kular dahi yolunda saygyla eileceklerdi. Sonra daha iyi anladm : Bu da pek mmknd. nk onun hayvanlarla konutuuna da ahit oldum. Btn Elaz ve Tunceli blgesi Sdka Avar' tanr ve sever. nk on yedi senedir Elaz'da. Bir sebeple Ankara'ya Bakanlkta bir vazifeye alnd zaman, ancak bir ka ay sabredebilmi ve yemden eski vazifesine dnmt. Ktphanemde, bir zamanlar baylarak okuduum bir kitap vard: Axel Munte'nin "San Michele'nin Kitab" simli biyografik roman.. Hayatn bakalarna balam bir insann feragat dolu maceras.., Herkesin bildii alkuu, gzmde tatl bir hayal, bir roman kahraman olmaktan kurtuldu. u farkla ki, yz defa daha gerek. Bin kere (daha mbalaal, daha ac, daha tatl, daha sert, daha mfik... Her vehesiyle ok daha kudretli... Onun mektebini gezdim. Anlattklarn ve hakknda anlatlanlar dinledim. Meslek arkadalar ona imrendikleri halde, kabna eriemedikleri iin almasna ayak uyduramyoriar. Bu da kendilerini deta kedere salyor. O derece "bakalar iin yaayan" bir insan... Her yl, hazrlk mevsimi gelince, kadrosunu tamamlamak iin arabann gidemedii yerlere katr srtnda giderek civar kylerden tek kelime Trke bilmeyen, ok ilkel artlar iinde yaayan ky ocuklarn toplayp getiriyor. Bunlarn resimlerini ektiriyor. Alt sene, onlar zerinde ancak Hazret-i Eyyub'un baarabilecei br titizlik, itina ve 352 efkatle urayor. Albmler dolusu, intizamla daktilo edilmi sicillerinde, giderkenki resimleriyle, ocuklarn manevi portreleri karekter ve hususiyetleri notedilmitir. ite size o notlardan birka: D.P. - Aveker Ky'nden, 1938-1942 (Okulda kald yllar) Geimsiz, rkek, almas vasat, muvaffakiyeti az bir kzdr. Mezuniyetini mteakip bir ihtiyarla evlendirmilerdi, adam evliydi. Birinci hanma tahamml edemeyerek kocasndan kam. Halen Pertek'te hizmetilik yapmaktadr. Okulumuzda hademelik teklif edildiyse de "Evin oluna alacaz" dye kandrdklarndan o kapdan ayrlamamtr. S.T. - uenk Ky'nden, 941-1945. Vahi ruhlu, inat, aksi fakat doru bir kzdr. alma ve muvaffakiyeti iyidir. Uzun seneler bizlere ters, dman gzlerle bakt. "Beni sevmezler" kanaatndeydi. Bir gn ayna nne gtrdm, aynada kendine baktrdm. Ayni ters baklarla bakt. Sordum: - Sana byle ters bakana gleryzle bakabilir misin? Sen bakmasn bilmediin iin karnda gler yz? 'grmyorsun, dedim. Bir de aynada gleryzl halini gsterdim. Bu eit bakt zaman "Bakn dzelt" diye ihtar ede ede sevimli hale getirebildik. Halen Akada Ky Enstits'nde tahsile devam etmektedir. B.A .- 1945. Mariz bir ocuktur. Sakin ve terbiyelidir, baars vasattr. Bu yl tatilinde stmadan bitap bir halde iken "Okuluma kavuursam iyileirim" diye tutturmutu. Okula gelince sahiden iyileti..."

(...) imdi, onun iinde yanan atei anladnz m? Mustafa Kemal'in hakk vard: Bize onun gibi misyonerler lazmd... Hl da lazmdr. Bu hayatn daha ne ac, ne kat taraflar, ne mcadeleleri var. Ama onlar kendisi, tatl kalemiyle yazacak: - Bir gn, diyordu, ileride bir gn... Artk bu yuvay brakmak icabettii zaman notlarm toplayacam. Kendim iin. lk defa kendim iin... FATMA Hokr'dan Simsa Ky'ne gittik. 6 rgl bir kz ocuk yolumuza kotu. Boncuk boncuk alyordu. Evden 353 sylenerek, bir ihtiyar bir de gen adam kt. Evden, avaz avaz bir kadn sesi geliyordu. Erkekler Trke, - Biz kz mektebe yollarz, derken ierdeki kadn bararak frlad. Kzcaz kolundan tutup ieri srklerken dedesi de bir koluna yapt. Baryor, ocuu ekitiriyorlard. Babas olan gen adam kadncaz iteleyip ieri tkt. Ben anann gnln yapmak iin ieri girmek istedim. Erkekler "Seni dver." diye brakmadlar. Kzcaz sevinle kamyona doru kouyordu. Dedesi; - Hoca'nm, ne et et bu kz okut. almazsa dv, kemiklerini kr, okusun. Hoca olsun, ebe olsun, ne olursa olsun, okusun. Sen bakma anasnn yaygarasna. Cahal kar, okumakln kymetini ne bile... diye konuarak bizi yolcu etti. Fatma Kaddat ok alkand. Temizlii ok seviyordu. ntizaml bir kzmz oldu ilk gnden. Sene iinde anne, okula dedeyle geldi. Kzn prl prl okul kyafetiyle grnce ard. Sonra kucaklad. Giderken ben de akadan: - Haydi gtr istersen Fatma'y, dedim, - Ni ni, dedi, Fatma senin gibin olaca. Hakikaten, okuyacak cevherli bir ocuktu. Ertesi sene seim dolaysyla ge topladm. Fatma'y hasta buldum. ocuk ateler iinde yanyordu. Anas gz yal, omuzumu pt ve - Gndermek istiyorum ama bak nasl hasta! Fatma yalvard: - Kurbanete day ez terrem.(') Byk kzla day ikna ettiler anay. - Burada derman yok, doktor yok, brak gitsin. ocuk da yalvaryordu. El birliiyle Fato'u giydirdik. Paltomun iine aldm, (') Kurbanete day ez terrem: Kurbann olaym anne, gitmek istiyorum. 354 kamyona kadar kotuk. ofr yanna battaniyeye sararak oturttum. Anas ocuunun gzlerinden pt ve elime sarlarak: - Kzm sen kurtarysen, Allah'ta barabar sana emanet, bana haberini tez yollayasn. Bingl'e gittiimizde Fato'u yatrp doktor ardk, ne ila, yedirip yatrdk. Hepimiz yorgunduk. Yattk. Sabah uyannca kzcazn yanna kotum. Srlsklam terlemiti. amar yoktu. imdeki yn kaza giydirip yataa soktuk. Sobada elbiselerini kuruturken Firdes yarenlik ediyordu: - Viy ana, sakn hasta olmayn kzlar, bak 15 Ura doktor paras, ila da caba. Yolculuk tuzlu - biberli olmaya ha, keyifli ola. Fatma'nn annesiyle dedesine Bingl'den mektup ya zp ocuun iyileip ayaa kalktn mjdeledik.

Fotma Kaddat okula geldiinde ve okulda. 355 - Fatma ne mi oldu? Ne yazk ki o ikinci snfta iken ben yine srldm ve onu yetitiremeden ayrldm okulumdan. nallah okuyup cemiyetteki yerini almtr., KIZINA MUSALLAT OLAN BABA Kmah'a geldik. ..Beni bir eve davet ettiler. Btn kyn ihtiyarlar toplanmt. Ho-beten sonra bu evin sevimli kz Fodul Baman' babas vereceini syledi. Yallar da Gne'i de istememi ve zorla almam tavsiye ettiler, kendilerinin de bana yardm edeceklerini sylediler. Bunun sebebini de anlattlar. Annesi 63 yanda, vey babas 22 yandayd. Kzcaz ise 14 yanda, yetikindi. Herkes Gne'i mutlaka almam istiyordu. Anas dnden razyd. - Kz da raz, diyorlard. - Evde huzuru yok, her gece birimizin evinde yatar, nk vey baba kza musallat olmutur.

- Ben muayene ettiririm, dedim. Raz oldular. - Biz kzn ban bo brakmadk, yzmz kara kmaz, korkma, dediler. Ev sahibi, - Diha bizim yamacmzda evleri, Gne hep bizde kalr. yle bir ey olsa eve sokar mym hi? dedi. Hanm da tasdikledi. Anneyi ve kz ardlar. Gzel bir kzcazd. Anlattlar yallar kadncaza. htiyar ana, - Hodite razi bi(1), diye elimi pmek istedi. vey baba damlad hemen. Kz kattiyyen vermek istemiyordu. Ky erkekleryle uzun boylu .mnakaadan sonra ister istemez raz oldu. Fakat her hafta gelip kz grmekte srar ediyordu. '(') Hodite razi bi: Allah raz olsun. 356 Ben iaret ettim, - Peki dediler ona. Arkadan da bana, - Sen hi meraklanma, biz onu salmayz, dediler. ocukla Bingl Akam Sanat'ta her zamanki gibi kaldk. Mdr Naime Sungur'a kzlar teslim edip Mrzan'a inen kzlarla yaka kylerini toplamaya ktm. Arkamdan gen vey baba kz geri almaya gelip israr edince Mdr'anm polis.arm; Polis karakolunda hviyetini tesbit etmiler, - Asl anasn getir, hem okul mdrmde dner, ancak o zaman kz teslim alabilirsin, demiler. vey baba kyden dnmedi. Okula da ziyaret iin gelmedi. Kyl sznde durmutu. SELAMET Selamet, nazl, nazik, gzel bir kzmzd. Mezun olunca bir aa oluna nianlamslard. Bu defa gidiimde kzcaz sararm, mthi zayflam, shhatsiz bir halde buldum. Meer aa kz deil diye nian geri gndermiler, bu ok arna gitmi, o tarihten itibaren evden dar kmak, kimseye grnmek istememi" gnlerce byle erimi yavrucak. Sanki aa oullar Allah tohumu da tekiler h... Sanki dnyada her hak onlarn, her kahr da halkn. Onlar tanr, halk da onlarn kulu. Ve sanki onlarn kalbi yar, hissi var, halk ocuklar duygusuz bir ta paras. Biare yavrumu grnce yreim yand. Bir ey konumadan onu barma bastm, yana yana alad yavrucak. Halbuki olann yannda kzmz yle meziyetliydi ki... 357 GAZETEC SAYIN ES'LER Kdan yorgun argn dndm. Haber verdiler: Gazeteci Hikmet Feridun Es ve ei gelmiler, iki gndr otelde beni bekliyorlarm. Dnte telefon etmemi rica etmiler. Sayn Feridun Es'i yazlarndan tanrdm. Seyahat yazlar ocukluumdan beri sevdiim yaz eididir Onlar gazetelerde, mecmualarda hep izlerim. Beni adeta dinlendirirler. Bu nedenle Es'in yazlarnn hemen hepsini okumuumdur. Hatta seyahatlerini imrenerek, hayranlkla izlemiimdr. imdi kendisini tanyacaktm. Hemen telefon ettim. abucak geldiler. Hi de tasavvur ettiim gibi bir insan deildi. Son derece nazik, yumuak bir insand. Hele ei Semiha Es! Gzellii kadar cana yakn, narin yapl bir hanmefendi. Gideceim yer, bir tek Ovack kalmt. Sayn Eslerle beraberce gitmeyi kararlatrdk. Bir artm vard: Benim seyahat tarz ve artlarma uyarak gitmek, yani yk kamyonlanyla. Onlara, binbir zahmet dolu bu yolculuu yaatmak istiyordum. Kabul ettiler. Bu mevsimde halk erzak ymaya, ya ve tahl rnlerini satmaya mecbur olduu iin 'kamyon her zaman bulunurdu. O esnada aksi gibi hi biri Ovack'a gitmiyordu. nk 5-6 kamyon ykle km, hibiri dnmemiti .Kazann gidecek daha ok yk vard. Ama kamyonlardan biri dnmeliydi ki yollardan haber alnsn. Oysa Sayn Es'lerin bu kadar ok beklemeye vakitleri yoktu. Taksi gidemezdi ama ehirdeki tek jipi kiralayp yola kmamz rica ettiler. Mecbur olduk. nk buraya den yamur, orada kar oluverirdi. Onlar ofr yanna oturttum. nk hem bu yollara alk deillerdi, hem de etrafn vahi gzelliini kalemleriyle yaatabilmeleri iin eksiksiz grmeliydiler. Ben Kumanyalarla arkaya stm. Btn yol boyunca evrenin servenlerini anlatarak 358 Hozat'a kadar ok keyifli geldik. Ne zaman ki Karaolan Dalar'na trmanmaya baladk; samzda, yol ykseldike derinleen dere yatan karken sus - pus oldu-far. Sandm ki makina tuttu, ila vermeyi teklif ettim. - Yok, dediler, araba tutmaz. Semiha Hanm, samzdaki dere yatan gstererek, - Uurum, uurum!... diyordu. atm, nk uurum dedikleri yerin derinlii 5 metre kadar bireydi. - Ah, dedim, daha biz buna uurum demeyiz, ilerde 30-35 metrelikleri var. Hem bu yolda yle korkun uurumlar yok. Asl Karlova yolunda, obanta'nda 900 metreden fazla dik bir yar vardr ki dibinde akan koca Gynk ay bile incecik grnr. Kenarndaki canllar insan m hayvan m fark edilmez. Yolu da bundan daha

dardr, stelik br yan da gkleri delen kesme kayadr. Her babayiit ofr oradan geemez de bir ka kamyon beraber gider. Da yollarnda birok bozulmu kamyona rastladk. Yk sahibi yolcular perian olmulard. Yklerini brakamadklar iin kamyon parasn onlar da ofrle birlikte bekliyorlard. Yolcular bulabildikleri kamyonlarla yollara dklm, eyalar ve kkler hayvan srtnda, dierleri yaya... Be kamyonu yollarda kalm bulduk. Elimizden gelen yardm yaparak ikindi st Ovack'a indik. Eyalarmz ilkokula brakp aziz dostum baretmen Hdr Bey'den iki oda hazrlatmasn rica ettim. nk ilkokulda geceleyecektik. Hemen kylere yollandk. Munzur Dalar ile Karaolan Dalar arasnda ucu uca belli bir dzlk vardr, kaza ismini bu dzlkten almtr. Karaolan'dan inince kk bir ovadan sonra karmza Munzur Dalar dikilir. Dzln ortasndan billur gibi, dibine kadar aydnlk mbarek Munzur ay geer. indeki alabalklarn gmlenerek oynatn grrsnz. Bu ovacn kenarlarnda, da eteklerine yaslanm veya Munzur kenarna kurulmu kyler vardr. 359 Munzur kaynam doru yola ktk. Dnte, Ziyaret Ky'nde okul olduu iin Eripnar'a geldik. Ben kyl baclarla kap nnde toplap okulumu anlatyordum. - Hayr, biz kzmz vermeyiz, diyorlard. Ben yine iknaya, uramaya balarken Sayn Es'ler mthi heyecanlanyorlard. Paavralar iinde olan kzlara bakp baya isyan ediyor, topluluklarda heyecanla konuuyor, telala anlatmaya urayorlard. Onlarn heyecanndan rken halk bsbtn direniyordu, - Sizi kaaracaklar! diye evlere tkyorlard. Kzlarda bir vaveyla... Kzlar susturmak iin ieri girmek isteyen Bayan Es'i ieri sokmadlar. Ben Krte ayp ettiklerini syleyince de kapda saf oldu kadnlar. Bizi kovdular. Allahtan Sayn Es'ler Krte anlamyorlard. Es'ler pek dertlendiler bu dnte. Fakat dier kyler bizi yumuaklkla karlad. 12 yanda bir talebe aldmz bir kyde, kk bir yavruyu getiren baba, - Kzm da gtr, dedi. Bundan fevkalede keyiflendiler. Bizim kylnn her hareketi yavatr. Byle ilerinde tela, heyecan onlar rktyordu. Ge vakit okula dndk, yiyip itik, ziyaret kabul edip yattk. afakla kalktm. Es'ler kalkmadan. Kadolar Ky'ne katrla gittim. Seyit Hseyin'in evine indim. Kyden bir ka erkek de sabah aynda Seyid'i ziyarete gelmilerdi. Okulumun zelliini anlattm. lk nce Seyit Hseyin kzn verdi. Arkadan iki kyls de kzlarn getirdiler. Bir katr daha kiralayp ufak tefek olan terkime aldm. Ovack merkezine geldim, Sayn Es'leri uyanm, hazrlanm, beni aramaya okul meydanna km buldum. Pek sevindiler. Resim stne resim ektiler. 360 Artk sz onlarn Hayat Mecmuasndaki rportailarna brakyorum: Bu sahifelerde idealist bir Trk kadnnn, Sdka Avar'n .ilk romanm okuyacaksnz. At srtnda da da dolaararak talebe toplayan retmen Sdka Avar'n kadndan bir azize gibi bahseder onun hakknda ikiyze yakn mani , masallar ve oocuklarn dilinde saysz avar arklar vardr. mektebine gtrr. Avar, Dou'da gerekten inanlmaz bir isimdir. Vaktiyle ancak mavzer gcyle girilebilen da tepesindeki kylere bu masal kadn talebe toplamak iin gittii zaman kyller: (1) Anlarda geen olaylarn tekrarlanmamas iin, baz blmler karlmtr. SA. 361 - Kzm da gtr, Avar !. dye atnn zengisine yapyor. "Kzm da gtr!,." Tunceli ve Bingl dalarnn en me hur cmlesidir.

Mnevver bir Trk kadn at srtn da en sarp da kylerinde dolayor. Hi Trke bilmedii halde ehre, Avar'n atsna gelen kz bir kere de 3 - 4 sene sonra grnz. Ben bir insan yaratma mucizesini Elaz KzEnstits' nde gzlerimle grdm. STANBUL'DAN ELAZI'A... Beni istanbul'dan Elaz'a uuracak tayyare erkenden kalkt. Bu sefer ne Greta Garbo'yu ne de Sarn Bomba'y grmeye gidiyorum- Fakat Avar hakknda o kadar ok hikye dinlemi, yle gzel eyler okumutum ki onu Sansn Bomba'dan da, Greta Garbo'dan da fazla merak etmekte dim. Bunun iin uamz Elaz meydanna iner inmez istasyon karsnda yeni yaplan otelde yemeimizi yiyip yzmz gzmz ykadktan sonra hemen ehrin o airane arabalarndan birine atlayarak Kz Enstits'ne kotuk. Fakat rendik k Avar ka gnden beri da kylerini dolamakta imi. Yaplacak gzel bir i vard; Derhal o da kylerine hareket edip Sdka Avar' bu faaliyeti iinde grmek. Bir vasta kiralamak hususunda Elaz gazetesi sahibi dostum Necip Bingl'n idarehanesinde faaliyete getik. Bir kamyon ofr geldi. ok

itimada sayan, sanatnda mahir, gz pek bir zatm... Sdka Hanm'n bulunabilecei kylere kadar gtrmesi iin 250 lira teklif ettim: , - Beyefendi, dedi, 500 lira da verseniz ben gene o yollardan geemem... - Canm ayp deil mi? ikayet ettiin yollardan zayf, nahif bir kadn bir ka gn nce geiyor da sen nasl geemiyorsun?... dedim. ofr gld : - Galiba Avar'dan bahsediyorsunuz!... O, bambaka bir insandr!... dedi. Ne o gn, ne ertesi gn, istedikleri kadar para vermeme ramen konutuum hi bir ofr ben Sdka Avar'n bulunduu kylere gtremedi. Nihayet beklemeye mecbur olduk... iki gn sonra Sdka Avar toplad ocuklarla birlikte bir gece yansndan sonra mektebe dnd. O kadar yorulmutu ki odasnda, yerdeki halya boylu boyunca uzanarak kendi kendine yorgunluunu geiriyondu. 362 ite biz Avar'la byle bir korkun yorgunluk faslnn hemen ertesi gn ilk defa tantk. Il l br insand. O cer-bezeli hayatn, masallarn, manilerin kahraman bu nezaket dolu kck ve efendi kadn m idi?... Ertesi gn Dersim dalarna doru yollara dtk. As} hakiki ve bret verici roman ite bylece balad. Hozat'tan sonra uurumlar balad. Hi durup dinlenmeden, bir uurumdan inip tekine trmanyoruz. Bulutlar Dersim Dalar'nn ancak ortalarna, bellerine kadar dolanabilmiler. Da tepeleri, o marur edalar ila bulutu ap tekrar balarn darya karmlar. Bulutun ulaamad bu tepeleri bir bir aacaz. Sdka Avar diyor ki: - Bu, benim her zamanki yolum... Bu dalan kan kar bilirim... TAVAN KADIN !... Sdka Avar' dinlerken, bu ufack tefecik, kr sal kadn gzmde bsbtn efsanelesiyordu. - Peki, byle gece yanlar, ku umaz, kervan gemez da yollarnda yannzda 19 yanda bir src ocukla, hatta ba-zan hi kimse olmadan, korkmuyor musunuz?... dedim. Glmsedi: - Bugn iin artk bu. kahramanlk olmaktan tamamen kt, lakin senelerce nce ilk defa bu ie baladm zaman Abdullah Paa: - Kzm, kelleni koltuunun altna alyorsun, senin yanna jandarma verelim..." demiti. Derhal itiraz ettim: - Msaade ederseniz jandarmasz gideyim, efendim.., "Bu ite ancak bir eyden istifade edecektim.: Civar halkm ok iyi tanyordum. Bu dalarda yalnz kadna kimse dokunmaz. " Bu byk uursuzluk addedilir. Halk iki eyden byk eamet duyar: Bir ksm tavan eti yemekten, fakat umumiyetle yalnz giden kadna el srmekten... Hatta br defasnda, Haydaran Airetinin reisine benim iin: - Buralara gelip giden bir kadn var. Kzlarmz okutmaya gtryor. unu vuralm. Ne dersiniz"? . diye sormular Seyid: - Sakn ha... demi, yalnz bize, bizim kye deil, btn dalara hayatnz boyunca gideremiyeceiniz bir uursuzluk saarsnz. Yalnz kadna dokunulur mu?... Aklnz m kardnz siz?... te daha o zamanlar benim, eer siz byle tbir ediyorsanz, kahramanlmn srr bu idi. Buralardan Avar kyllerle. tek bana, erkeksiz olarak geen bir kadn, yannda aslan gibi alt erkek muhafzla giden kadndan ok daha emniyettedir. 363 LK MAHSUL!... lk uradmz kyde, beyaz badanal bir binann nnde bizi bir gen kz karlad ve : - Ah anneciim... Avarm..,. diye Sdka Hanm'm boynuna atld. Bu gen kz beyaz badanal binann, ky mektebinin hocas idi. Avar'n da da dolap toplad ve. Elaz Kz Enstits'nde yetitirdii eski rencilerden biri idi. Gen retmen : - Bilmezsiniz, diyordu, o beni elimden tutarak kymden ald gn ancak drt, be kelime Trke biliyordum. Sonra bir beyaz ata bindik ve bir ehre gittik. Byk bir mektep,.. 364. Bir anneden yakn bir kadn... Bugn hayatmda nem varsa hepsini Avar'a borluyum... Dikkat ettim: Gen retmen en temiz Trke ile konuuyordu. Sdka Hanm'n onun zerinde ald netice yalnz ve sadece bir insan yetitirmekten ibaret deildi. Bu ky hocas da aynen gen bir Avar'd, ustasnn yapt mucizevi ii o da imdi kendi kynde btn gayretiyle baarmaya alyordu. Daha imdiden Avar'n

da kylerinden toplayarak yeti. tirdii aydnlk kzlar gene ayn mntkalara birer k huzmesi halinde dalyorlar, grdklerini ve rendiklerini doduklar? yerde gstermeye ve retmeye alyorlard. Sdika Avar diyor ki - Bir iki talebe yetitirip geri gnderdiim kyler, artk bizim haritamzda, "allmas kolay mntkalar" olarak ayrlmtr. nk her mezunumuz, her rencimiz orada bizim en iyi temsilcimiz oluyor. Asl i hi renci almadmz yerlerde almak, buralardan renci toplamaktr. ite imdi Avar ile beraber byle da kylerine gidiyorduk Hele ilk olarak eski airet reislerinden birinin kzn alrsak ondan sonra iimiz iti. Nihayet bir kye deil, adeta kayalklarn tepesinde bir kartal yuvasna ulatk Beyaz bir atn zerinde kye giren kr sal kadn en byk hadise olmutu. Ky yolundan, dalardan, kayalar arasndan kan ocuklar kouuyor ve etrafta "Avar geldi.... te Avar!..." cmlesi iitiliyordu. Sdka Avar buraya ilk defa ayak basyordu ama ismi ok daha nce bu dalara ulamt. Ky aas koa koa yanmza geldi: - Yazk Avar... dedi, geleceinizi bilmi olsaydk ayanza bir gidik geserdik. Burann kurban "gidik"tir. Kei yavrusu!.. Avar Avar kyllerle. 365 glmsedi: - yi, habersiz gelmiim, Gidii kurtardk. Biraz sonra birer kei yavrusu kadar gzel ve evik iki ki? yanmza geldi. Bri evvela "Heramay!... dedi. Anlamamtm. Ceylan bakl kk kz Trke bilmiyordu "Heramay!" ho geldiniz demekti. Ellerimizi ptkten sonra terbiyeli terbiyeli; "Seri serini seri cavimi" diye ilave etti. Bu da "Ban bamn zerine, ban gzmn zerine!... demekti. Kk yavru ile Trke anlamak kabil olmad iin biz de ona sorduk: - i estu, iino?... Bu da "ne var, ne yok!.." manasna... Artk aramzdaki karlar erimiti. Btn ocuklar, analar, babalar, byk anneler, hatta yzleri siyah rtl kadnlar etrafmz sarmlard. almalarmz balayacakt. LK MEDENYET TEMASI: MENDL kyden, kz ald. Saniye Kart, soyadnn aksine civciv gibi kck bir kz... Fatma ter, lakin henz Trke olarak temiyor. ncs de eski Seyid'in kz Hatice... eyhin inci dili, yldz bakl kz, teki kzlar etrafmzda, grcye kmlar gibi, fr dnyorlar, kendilerini beendirmek, kafileye "katlp mektebe gitmek iin btn marifetlerini gsteriyorlar. Mmkn olsa hepsini alacaz ama al u azdaki 12 ya dii!.. 'Gtreceimiz kzlarn on ikisini gemeleri lazm. Bazan da yollarndan al al moru mor, salar terli alnma yapm, koa koa gelen bir kk kzn telala: "ben on ikisini getim..." dediini iitiyoruz. Bir de kk azn ap mitsiz mitsiz aratryoruz ki 12'lik diten eser yok. Soruturuyoruz, hakikaten daha on ikisinde deil!.. Alamayz... Byle gtrlmesine imkn gremediimiz kzlardan biri 366 annesine sinirli sinirli bir eyler sylyordu. Anlamadm ii" annesi tercme etti; - Kemik orbas ister!.. Di kanrm!.. Diinin biran nce kmas iin annesinden kemik orbas isteyen kk kzn ismini sordum: Fincan!.. Gelecek seneye kadar, biran nce diini karp mektebe gitmek isteyen kk Fincan' Mdire Avar, kylerden toplad rencileri okula gtrrken. Harm barna basyor ve onun kulana fsldayarak vadediyor: 367 - Merak etme Fincan... Gelecek yl gelip seni alacan. Evvela ata, sonra makineye (otomobil, kamyon veya jeep arabas) bineceiz. Doru mektep!... Aldmz ocuklar bir at altnda derleyip topluyoruz, Mdire Hanm onlara burada ilk yaama dersini veriyor. Kendilerine Elaz'dan getirdii, kar gibi beyaz birer patika paras datyor: Destimel, yani mendili... kk kzn medeniyetle ilk temaslar mendildir. Medeniyete ilk defa burunlarnn ular ile deiyorlar. Destimallar ellerinde, "imdi ne yapacaz?" gibi soru dolu gzlerle bize bakyorlar. nk onlar iin mendil, burun silecek deil, saklanacak kymetli bir eydir. Mdire Hanm kendi mendilini burnuna gtrerek gsteriyor ve: "Prnak!..." diyor. Yani "smkrnz!..." "Prnk" burun, "prnak" smknnek!... Yavrucaklar, ellerindeki bu basit bez paralarna paha biilmez birer Hint kuma imi gibi, kiyamadan, adeta hrmet ve sevgi ile prnaklyorlar!... Lakin biraz sonra burnunun ucu kandillenen bir kk, gene mendiline kyamyor, kala gz arasnda, bu ii abucak parmaklar ile halletmee alrken sust!... Mdire Hanm

glmseyerek hatrlatyor: -' Destmal!... Prnak!... Daha imdiden teki kzlar, burunlarn, kar gibi beyaz rtlere silen bu asri kk hanma hayranlkla bakyorlar. Mdire Hanm, Elaz'dan beri saklad ve son geceyi geirdiimiz ky evinde yemee kyamad elmasn, yeni kzna veriyor. Bunlardan biri kyden beri kendisini takibeden babasna elmay teslim ediyor: - Bunu anneme gtr!... Bunun zerine ben, Dersim Dalari'nda cebimden kalm son hazinemi, biricik elmam karp kk kza hediye ediyorum. Nihayet yollara revan olmak zaman geliyor. Geceyi geirip tekrar dndmz Ovack Kazas'mn meydann bir mahe kalabal iinde buluyoruz. Son derecede misafirperver, nazik insanlar olan Ovackllar bizim kylerden dnmz grmeye gelmiler: Atlardan inip kzlar makineye, kk jeep arabasna yerletiriyoruz. Btn srarlarmza, ricalarmza ramen o harikulade kadn kz ile, jeep'in amurluu zerinde bklm, kucak kucaa oturuyor: - Yolda, ilk defa makineye bindikleri iin mideleri bulanacaktr. Daima yanlarnda bulunmam lazm!... diyor. Fatma'nn annesi kznn boynuna sarlarak koklaya kokla368 ya, .uzun uzun ptkten sonra onu evvela Allaha, sonra da Mdre Hanm'a emanet ediyor. Seyit se: - Merakta deilim!... Kzm kime braktm biliyorum!... diyor BYK EHRE DORU... Hareket ediyoruz. zerlerinde bir mevsimden tekine kar ulaan ulu 'dalarn arasndaki darack yollardan sarsla sarsla giderken Mdire Hanm birtakm kese katlar ayor: lk defa makineye binen ocuklarn safralarn bastrsn diye evvelce hazrlad tuzlu leblebiler... Ka anne bunu dnr? Dalarn stnde krmz bir akam gnei!... Acaba gece yansndan nce Elaz'a varabilecek miyiz? Yavrularmzn ikisi tatl tatl, bol bol kanmakta, ne kadar ge gidersek gidelim mektebe varr varmaz inallah onlar scak scak kendilerini bekleyen hamamlara sokacaz. Artk kyleri, dumanl dalarn ardnda kald iin hafife garipseyen kzlara Sdka Avar sarlyor, mtemadiyen bir eyler anlatyordu. Ard ardna dndmz virajlardan sonra nihayet ocuklarda korktuumuz tesir balad. Sdka Hanm onlar kendi mendilleri ile ve kendi eliyle temizlemekte ve balarm gsne dayamakta. Bu hakikaten inanlmaz br efkat tablosu idi, Hayretle, hrmetle kendisine baktmz grnce Avar glmsedi: - Ben, dedi, ocukluumda, gen kzlma yaklatm zamanlarda, o kadar yalnzdm k. deta bir efkat bekler gibi mektebin bahesinde dut aalarna sarlrdm beyefendi!... imdi, bu garip kzlarma, ta o gnlerden biriktirdiim efkati veriyor ve alyorum. Bu zevkte kendime en byk pay ayrmann egoizmi iindeyim. Siz ne diyorsunuz!... ocukluunda dut aalarndan efkat bekleyen yalnz kz, zerindeki ceketi yanndaki, sa ba dank esmer yavruya giydirdi. Dere - tepe dz gittikten, bir boazdan getikten sonra aa" gda, derin ve byk vadinin iinde Elaz'n klan prl prl grnmeye balad. Sdka Hanm, ofre: - Bir dakika duralm... ocuklara Elaz' uzaktan gstermek istiyorum!... dedi. Durduk. Da kylerinden gelen kk kz ilk defa elektrikler iinde byk bir ehir greceklerdi. 369 Biraz nce bitkin bir halde bulunmalarna ramen imdi gzlerini yuvarlak yuvarlak amlard. Uurumun zerinden aada klarla dolu masal vadisine anlalmaz bir hayret iinde bakyorlar, "I.. Uy!..." heceleri ile aknlklarn ifadeye alyorlard. Hakikaten kylerde geen zamandan sonra Ela-va bize de yldzlarn yere indii esrarl bir belde gibi grnyordu. Mdire Hanm ocuklara elektrii anlatyor, o gnden sonra artk hep bu kta oturacaklarm sylyor. Kkleri Elaz klan karsnda duyduklar hayretli ryadan koparp otomobile getirmek adeta zor oldu "Ya bir enlik gecesinde stanbul'u grm olsalard?..." diye dndm. Tekrar hareket ettiimiz zaman artk virajlarda yzleri solmuyor, kendilerine hi bir eyler olmuyordu. Srttan indike ehir karmzda byyordu. Nihayet byk caddeye girdik. Kzlardan biri birdenbire - i anam... Dalara bah!... Yere sra sra ahmlar... diye bard. Hayretler iinde sra sra parke talarna bakyorlar sonra kl dkkanlar, kalabalk sokaklar, bir krs gibi yerde elini kolunu oynatan iaret memuru!... Balarn hangi tarafa dndreceklerini, gzlerini ne yana evireceklerini armlard. Kafalar birdenbire hzlandrlm filimlerdeki gibi adeta frldak halinde sadan sola, soldan saa gidip gelmekte!... Nihayet Elaz Enstits'nn byk binas nnde durunca bir masal sahnesi daha yaadk. Btn kzlar, yeni

renciyi "Ho geldiniz!..." diye sokak kaps nnde adeta merasimle karladlar. Yeniler, hemen hemen kendi yalarndaki ocuklar, biraz daha byke ablalar tarafndan bu scak karlamadan o kadar armlar, o kadar sevinmilerdi ki butun. garipsemelerini unutmulard. Biz birer dinlenme ay ierken ,onlar doru hamamn yolunu tuttular. Bir mddet sonra salar bal, adeta renkleri deimi, gzel gzel kzlar halinde kp yemeklerini yediler. renciler son tenefsten sonra koridorda yeni gelenlerin erefine ellerinde mendiller, omuz omuza yerli danslar etmeye baladlar. Bu mntkann kzlar o kadar gzel dans ediyorlard ki yalnz buradan mkemmel bir ka yerli dans ekibi kabilirdi, Mdire Hanm yorgunluunu unutmutu - Grdnz m, diyordu, da da dolatm ama evlat sahibi daha oldum,.. (...) 370 KYE LK MEKTUP Masann stnde mektuplar duruyor. Da kylerine gidecek talebe mektuplar!... Acaba at srtnda ehre geldikten sonra Trke ve okuma yazma renen kzlar bizim onlara verdiimiz yeni hayatlarm, da kylerine nasl anlatyorlar? Avar merakm anlaynca: - Geliigzel birini ekip okuyabilirsiniz. Kzlarmn gizli -kapal taraflar yoktur... diyor. Mektuplardan birine uzanyorum. Zaten zarf da kapanmam. Kargack burgack bir yaz. Avar imzaya ve numaraya baknca : - Kusura bakmaynz, yeni bir kzmz... Kye giden ilk .mektubu!... diyor. Kye giden ilk mektubu okuyorum : "Bizim mektebi soracak olursanz buras o "kadar byk, o kadar byk ki bir ucun-uan teki ucuna gitmek iin bir hafta lazmdr. Geceleri ieler iinde ralar yanyor ki, rasna elektrik, iesine de ampul derler. Yemekler ok gzeldir. Baz kyn yemeklerinden de piiririz. Geen gn irilok yapmzdr." Evliya elebi'nin kz imi gibi ayn eda ile ehri anlatan bu da kz bir ok arkadann yapt gibi imzasnn stne u beyti koyma ihmal etmemiti: "Kestane kebap, mektuba cevap" mza : Anik!... Sdka Avar bu gnk zafere ulamak iin btn bir cemiyetle, bir kalabalkla gremitir. lk kz kyden almadan nce, zene bezene yetitirdii kendi z kzn, srf bu dalara emniyet vermek iin gtrp Hiran Airetine misafir brakp : - Ben daha ileriden renci toplayacam. Dnene kadar evladm burada kalsn!... diyerek atma atlam ve yoluna revan olmutur. Avar'n bu hareketi, bu itimad btn civan fethetmitir. Mdire Hanm tek kzm onlara itimat eder de, onlar bundan nasl kanrlar?... Sdka Avar'n mukavemete, hatta karlat dmanca hareketlere kar pek garip bir silah da vardr. Bunu kendisi yle anlatr: - Velihaki Ky'nn aas bana u nasihati verdi: "Gittiin yerde bir dmanlk grrsen hemen sofralarna otur ve yemeklerini ye... deiir, dmanlk ortadan kalkar. Daha 371 iddetli, daha dmanca hareketle karlarsan "Bu gece burada misafir kalacam!..." de ve kal. Deiiklii grecek, aacaksn." Aann bu tavsiyesini ilk defa yapmaya mecbur olduum zaman tereddt ve heyecan iinde idim. Hakikaten de adeta kine benzer bir mukavemetle karlamtm. Baktm olacak gibi deil. Hemen karmdaki cephenin elebas pos bykl Ali Aa'ya: "Bu gece size misafirim Ali Aa!..." dedim. Ban sallad: "Peki... Git eve..." dedi. Eve gittim, ki ayn hava!... Etraf yumuatmak iin evvela bir su istedim. Tesiri grld. Sonra: "Bana bir ay piiriniz..." Yzleri baya yumuad. Nihayet: "Am ben..." diyince glmsediler. Bir kse yan iinde yumurtalar krp nme koydular. Buzlar tamamen erimiti. Ertesi gn oradan aldm ocuklarla beni ky snrna kadar gtryorlard. Kyden ilk ocuu almtm ya ondan sonras kolayd. "Esterrem Trkn" da ite byle ilk ocuktu. Annesi, onu evde ve toprakta altrmak istiyor, katiyen mektebe gndermeye yanamyordu. Kza Krte olarak mtemadiyen: - Merre!... Yani "gitme!..." diye baryor, 'kk ise "gideceim" manasna ikide bir ayan hzla yere vurarak cevap veriyordu: - Ezterrem!... Ezterrem Trkn kyden geldii zaman hemen hi Trke bilmiyordu. Bugn bir sr mankenin ortasnda alan bir ocuktur. DONSUZ GELN!... Sdka Hanm'dan baka, bir de mektepte yetitikten sonra kk birer medeniyet kahraman halinde kylerine dnen kzlardan bir ounun oralardaki korkun mcadeleleri vardr, nk btn kzlar, baba evine, kye,

kk apta birer Sdka Avar halinde dnyorlar ve ok defa da byk mukavemet ile karlayorlar. Mesela karlarna o mehur sabun - toprak mcadelesi kyor. Bu hakikaten acayip bir mcadeledir. Kz mektepten km, kye dnm, evlenmi, ocuu olmu... Tabii ocuunu, Sdka Avar'dan rendii gibi temizlemek istiyor. Yani sabunla ykamaya kalkyor. Lakin kaynana ocuun altna toprak koyuyor... Avar kye dnen kzdan mektup alyor: "Ben bunun iin mi okudum? ocuk kundandan topra 372 atp eve sabunu getiremedim. ocuumun altndaki topra ben toplayp dkyorum. Biraz sonra kaynanam gene onun altn toprakla dolduruyor. stelik: "Biz anamzdan, byk anamzdan ocuklarn altna toprak konulduunu grdk, yle bydk. Sen mi bu deti deitireceksin?... diye zerime yryor." Toprak - sabun davasndan sonra, hatta belki ondan evvel pencere davas geliyor. Mektepte k ve temiz havann ne demek olduunu renerek kye dnen kz yalnz mazgal delikleri bulunan evinde pencere istemeye kalknca yer yerinden oynuyor. Pencere de ne demek? Annesi de mi pencereli evde bym?,.. ayet kz ne yapp yapp evine bir pencere atrrsa, kaynana da ne edip edip bunu tekrar kapattryor. Yalnz toprak ve pencere mi?... Daha neler var... Mesela, medeni kadn kyafetini grp seven, buna ahan, kyne gidince evlendii gn eteklik giyen bir gen kzn adn "Donsuz Gelin" koyuyorlar. nk ayanda uzun alvar olmadan sadece eteklikle sokaa kmtr. Ellerinde birer medeniyet mealesi ile kye dnen bu kzlarn mcadeleleri o kadar iddetli olmutur ki bu yavrularn ilerinden maalesef dayanamam ve kendi canlarna kymlardr. Bunlardan biri rkene elinde, yani kendi boazn kendi skarak hayatna son vermitir. Biri de ormanda kendini asmtr. Ne gariptir ki, bu ky protesto etmek iin bir gece ormanda kendisini bir ceviz aacna asan yavrucuun ismi de Anik'tir. O ok yaamas arzulanan Anik!... Lakin bu kk kahraman, bizim imdiye kadar farknda olmadmz bir medeniyet hamlesinin ilk kurbanlardr. Artk aydnlk bir kafa ile kylerine dnen yarnn gen anneleri, mcadelelerinde yle kolay kolay teslim olmuyorlar. Bilakis.. Elaz Kz Enstits'nden kp memleketine dnen kzlarn kylerinde artk ocuklarn kundaklarnn iine avu avu toprak dklmyor ve kerpi evlerde pencereler gze arpyor. Atatrk'n gen misyoner kza parman uzatp - Git... Da kylerine git... Bir cemiyet kadn ve ana yoluyla fethedilir. Oradan alacan kzlar yetitir... Sonra onlar tekrar yerlerine gnder. Senin rettiklerini beraberlerinde gtrecek, reteceklerdir... d yerine gelmek zeredir. , Avar da, kendisinin yetitirdii kk Avar'lar da mcadelelerinde muvaffak olmulardr. 373 RPORTAJIN YANKILARI ULUOVA GAZETES'NDEN : (Selam Sana.Sdka Avar) (Akrosti)(1) (Hayat Mecmua's'na (ithaf) Severek insanl dalara atlan o, Issz kyler ruhuna nur olup katlan o. Dadan daa koarak:, tutmutur o me'ale Ik dolu bir genlik o sunan istikbale Korkmadan yorulmadan yrmtr yolunda Anadolu genlii ykselmitir kolunda. Aaran salarnda eref yuva kurmutur, Varl gne gibi Elaz'a vurmutur. Avar gibi her ilde bulunsayd br cevher, Ruhlar ilim yolunda olurdu hep seferber. Bilirim Elaz', Bingl'e dek bilirim. O diyardan ben dahi ter dkerek gelirim Bana Mendik Yaylas Kahraman derlerdi. O topraklar ihmale pusu olan yerlerdi.. Sevdiinin urunda ba verenler orada, A kalp misafire a verenler orada Zek dolu gzlerde, sayg dolu kalplerde Fakat derman olmam kimse orda bir derde Menderes'in davetiyle Mu'a kadar uzandm Kalknmay grerek grg ibret kazandm Bu gn kr Avar'n ncleri var orda, Hkmetin muktedir szcleri var orda, Kara yolu, demiryol, uak alan da var, Medeniyet ufkunda deil asla yollar dar. Fabrikalar kurulmu genlii irfan dolu, Avar, Kalkn! diyerek uzatandr ilk yolu, Garba dnsn diyerek eken Avar ilk ark, Selam sana,

Ey Trkn akla yanan Jandark'. C. Savgar Kratl Hayat Mecmuas'ndaki rportaj zerine eitli mektuplar aldm. Bunlardan, bir subay, gazete ve dergilerin, haberleYaynevinin notu: lk on dizenin ilk harfleri, "Sdka Avar" adn vermektedir. 374 ri abarttn bildiini, bu yzden yazlanlara inanmadn belirtiyor, bu rportajn doruluunu soruyordu. Mhendis Bekir Karacaolu kutluyor, evresinde grd mahrumiyetleri anlatarak, "Yetiiniz Hoca Hanm, annesi babas olduu halde ksz olan ocuklarn mdadna yetiiniz" diyordu. Allahtan, beni ocuklarn bandan ayrmamasn diliyordu. Daha byle pek ok mektup... Oysa, hasis menfaatler beni yerimden skt, particiler beni, kendimi adadm da ieklerimden kopard. Lanet olsun... *** Milliyet Gazetesi'nde Bir Yaz: BiZ KADINLAR DEALST KADIN NEYYRE Aylarca evveldi. Bir yerden zarf kat almtm. Dkkanc bunlar bir dergi yaprana sarm. Aarken bir yaz iliti gzme. Ba, sonu yoktu ama enteresan br ey sylyordu. "Da kylerinde ylmadan, yorulmadan dolap kimsesiz kzlar alan, getirip okulunda yetitiren idealist bir Trk Kadn"n anlatyordu. "Bu kzlar kylerine dnnce birer k oluyorlar" diyordu. Kimdi bu idealist? Okuluna baklrsa retmen olacakt ama aradm, sordum, bilen kmad. "Da kylerinde dolaan, toplad ocuklar yetitiren retmen..." Bu tarif, byk bir mana tasa da gnn hret artlarnn o kadar dnda idi ki... Dn "Hayat"n son saysn kartrrken sabitelerden, birinde bir kadn btn alakam ekti. At srtnda, alaca caketli, ncecik bir kadn. Gl iinize doluveriyordu. Sahifenin st kesinde : "At srtnda, da da dolaarak talebe toplayan dealist retmen Sdka Avam okuyunca ardm m, sevindim mi, bilmem ne duydum. "Avar"n harikalarn okudum. Hadiselerin elinde rselenen "idealist" hayalime can verdi. Ona minnet duydum. Rportaj hazrlayan Feridun Es'e imrendim. Ne garip... Bir striptease artistini, ikidebr gzlerimize sunulan fotoraflarndan, yznn btn izgilerine kadar tanyo375 ruz da bir "Sdka Avar" tanmak tesadflerin oyununa kalyor. Kendi kendimden utandm. Hayat Mecmuasnn rportaj zerine pek ok yardm istei mektubu da aldm. Her ilden erkek ve kz rencier, hayat hikayelerini yazarak yardm istiyorlard. Hele bir erkek evladn, akln alamayaca mahrumiyetler iinde rpnarak okuma abasn, alayarak okumutum. Yarabbi, bu cevherli ocuklara yardm iin zengin olmay ne kadar isterdim! ENDE Fevkalade zntl ve dertliydim. nk srgnm yapan Vali Bey'e yardmc olan Milli Eitim Mdr Muavini bu defa Milli Eitim Mdr olarak geliyordu. Okulun huzuru yine bozulacakt. nk hedef bendim. Geen defa : - Okulu kurdu ise kurdu. Artk idareyi bura evlatlarna braksn, ekilsin gitsin memleketine, diyordu her yerde. Sanki ben Trk vatanda deil, yabanc lkelerden gelmi bir mahluktum. Yeni Vali Bey'e gittim. Btn anlattklarm sabrla dinledi, Yeni Milli Eitim Mdr ile alamyacam, beni idareden affedip retmen olarak alma isteimi kabul buyurmasn rica ettim. Tertemiz alma hayatmn lekelenmesinden korktuumu syledim. Kylerden rencileri yine toplyacam vaat ettim. Arkadalar arasnda buray dare edebilecekler olduunu syledim, yardm edeceime dair sz de verdiim halde istifam kabul ettiremedim. Secimde Elaz'da bulunmak istemiyordum. nk normal calm bile particiler gznde ktye almyor376 du. Onun iin endielerimi Vali Bey'e anlattm. znimi kullanacaktm. Kendileri de 15 gn daha izin verdiler. Yeni Milli Eitim Mdr, daha muavin iken kylerden renci toplamaya kmam uygun bulmuyor, onlara mektup yazarak armamz istiyordu. Okulun amalarna, hangi kylerden ne tip ocuklar toplanaca konusuna, bu almann kyl stndeki etkilerine, halkla devleti bu yoldan da kaynatrma fikrine yabancyd. Ku umaz, kervan gemez bu kelere

nasl girilecekti? Asl buralara girmek lazmd. Okulu olan kylerden toplamann faydas var myd? Buna ramen, tavsiyesi zerine izne kmadan nce, gelmeleri in eski ocuklarma mektuplar yazdm, postaladm. Yeniler nasl toplanacakt? Halbuki nceki yllarda, o sene kontenjan hangi okulsuz kylerden doldurmam gerektiini, valiler, kaymakamlar ve milli eitim mdrleriyle anlaarak tesbit ederdik... Yatl ky kzlarmn gelmesinden endieli, gzm, gnlm arkada, stanbul'a hareket ettim.

ZNDEN DN, YENDEN YOLLARDA... ocuklara mektup yazdm halde dnmde yalnz 48 kzmn gelmi olduunu grnce zldm. Hele K ve Bingl civarndan kimsecikler yoktu, Havalar soumutu, en zorlu yol da K idi. nce oray aradan karmak lazmd. le st yo!a ktk. Karakocan kavana kadar yollar aheserdi. Hzl gidiyorduk. Hava gneli olmasna ramen dondurucuydu. 2,5 saatte Karakoan'a geldik. Gece ininceye kadar orada saatlerce bekledik, nk nmzdeki yollar geebilmek iin amurlarn donmas lazmd. ofr uykusunu ald, gece yola koyulduk. Yine de donan amurlar kontrol edilip yle geiliyordu. Zaman 377 zaman btn yolcular inip arabay arkadan itiyorduk. Hele yokularda... Paltolar, battaniyeler bu gece souuna hi cevap vermiyordu. nme arkama gazeteleri serdim, earbm da gazete stne rttm. Gece yans Gulukhan'a gelebildik. sttekiler yar , donmu, indiler. Ben de uyumutum souktan, Ky odasna girdik. Soba atr atr yanyordu. Scak ne gzel eydi. Souktan kaskat kesilen adelelerimiz gevedi, gaz lambasnn titrek kzl nda odann kokusuna aldrmadan, bardaklarn pisliine bakmadan aylarmz itik. imiz sndka enelerimiz ald. Yolcular sordular: - Kabine ne demek? Niin kuramadlar hl? Kabineyi ve ilerini, nasl kurulduunu anlattm. Nasl milletvekillerinin denetimi altnda alr, niin kabinenin programn Millet Meclisi'nin kabul etmesi lazm, anlayacaklar ekilde akladm. Biri, - Bize dediler ki, "Bu seimi Demokrat Parti 'kazand, Halk Partisi kaybetti ama smet Paa 'illakim memleketi ben idare edeceim, kabineyi ben kuracam' diyormu." Byle hakszlk olur mu? Dierleri bu sz tasdik ettiler. Gler misin, alar msn... - Bunu size kim sylediyse yanl demi. Byle bir eyi ne gazetelerde okudum, ne de smet Paa byle bir ey teklif eder. Zaten mmkn de deil bu. Yalnz, Demokrat Parti ve Halk Partisi milletvekileri, smet Paa da dahil, babakana: "Kabineye emniyet ettiimiz insanlar getirin, gvenoyu verelim" diyorlar. te bu. - Eer mebuslarn dedii olmazsa ne olur? - O zaman Byk Millet Meclisi'nden gvenoyu alamazlar. Yani milletvekilleri "bu kabineye inanmyoruz" derler. O zaman babakan yeniden kabine kurar, milletvekillerine beendirmeye alr. 378 - Aferim be Meclise. ofr, - Ben motoru iletene kadar hazr olun, dedi. Bu emirden hi kimse memnun olmad. Herkes aya daha ok sarld. Kimse kalkmak istemiyordu. Hatta afakla hareket etmeyi teklif edenler oldu. Fakat ofr donlarn alacandan korktuu iin "Ki'y tutamam" diyordu. Temran yol atsnda ocuklarn amcalarna, ertesi gn ocuklar bu yol atya getirmelerini, hayvan paralarn vereceimi babalara haberlemesini dne dne rica ettim. Sabaha kar Ki'ya vardk. Hasan Aa'nn han odasnda saatlerce titredikten sonra uyumuum. * ** ilk ziyareti Rabi'ye yaptm. Toprak zeminli odann bir kesinde tahta kerevette paavralar iinde zayf, yal bir baba. 7 aydr aya krk yatyormu. Sa sobadan leene ekilmi kl kartrmam rica etti, snmam iin. Geen yl kz, hastabakclk kursuna yer dolduundan kabul edilmemiti. Bizim yatl blmden mezundu. Annesi ile Rabi de gndelie gidiyordu. alkan bir ocuktu. Bu yl Ky Kadnlar Gezici Kurslarna retmen olmak zere snavla Enstit'ye alacaktk. Bu mjdeye ok sevinen Rabi boynuma sarld. Hasta baba susuyordu. Anne geldiinde anlattk. Raz olmad. - Artk koca kz oldu, hem be sene okuyacak da biz de ekmeini yiyeceiz. Bir sene olsa ne se... Rabi ile ne kadar iknaya altksa mmkn olmad. - Haydi, diyordu, bu kzda ok emein var, nazik hatrn iin iki senede hoca edersen raz olam. Yoksa kocaya verir baln alrm tezden.

Byle pazarlkl okutma hi bama gelmemiti. Rabi'yi arkamda gz yal braktm. 379 Souk ve keskin bir rzgar hem yakyor, hem her eyi kvrp bkyor, ie iliyordu. At stnde ancak 20 dakika dayanabildim. Ondan sonra dayan dizlerim dayan. nmzde daha saatlik dere tepe yol ve ky vard. Ancak birinci kye kadar varabildik. Src de ben de donmutuk. Benim de teki kylere kadar gidemiyeceimize aklm kesti. teki kyler iin oralarn beyine bir mektup yazdm. ocuklar, yol atda at paralarn vermek zere gndermeleri iin babalara emir vermesini rica ettim. Fakat yol atda kimseyi bulamadk. nk mektup vaktinde gitmemiti. ocuklara scak ayla kahvalt ettirdim. Battaniyelere iyice sardm, yola ktk. Oradan Kamah'a geldik. Kzlarmzn hepsi koutu. - Aman abuk olun, dye hepsine sarldm. Zaten ofr de "beni bekletmeyin" diye bar bar baryordu. Yalnz Zeynep'in byklerinin hepsi tarladayd. ocuklarmz bindirdik, Zeyno'ya da ertesi gn Bingl'e gelmesini tembihledik. ofrn azarlar arasnda hareket ettik. Zeynocuk yol stnde arkamzdan bakakald. imiz dert dolu, ofre sylenerek yola koyulduk. ocuklar rlplakt, onlar ikier ikier battaniyelere sardm. Paltomu da onlara rttm. Ben de hasta Fato'un yannda buz kestim. Bingl'e ulatk. Okulda bizim iin soba yaklmt. Gelirken smarladm aylar da geldi. Otelden yatak ve yemek tedarikine ktm. Fato'u yatrp tedavisini de yaptrdktan sonra hepimiz keyiflendik. Tek derdimiz Zeyno idi artk. Bizim dnyamz krbalayan souk yamur devam ediyordu. Vali Bey, Haraba ve brahiman evresinden ocuklar polis jipiyle getirmemize izin verdi. Polis arkadalar "brahiman urackta, ikindi vakti ksak ocuklar yine getiririz, hem Gynk' yeni kprden geeceimiz iin su derdi yok." dediler. Pek o kadar da kolay deildi ama polisin her dedii dedik olduu iin sustum. Gynk ay'n ilk defa kprden geecektim. Onun in 380 kpr stnden balklara atmak iin iki somun ekmek aldm. Kpry gecene kadar rzgr gibi utuk. Kprden geen yolu bilmiyordum. Ancak Kadmadrak'tan sonra rehberlik edebilirdim. Polisler de bilmiyorlarm meer. Dnp dolatk amurlar arasnda bata ka.. Yolumuzu kaybetmitik. Hava kararmt. Bir kaval sesi duyduk. Yamata bir al vard. Bir arkada obana sormak iin hem yukarya kyor, hem de hep bir azdan sesleniyorduk. oban geldi: - Oy bekim, brahiman nirde, zatnz n irde. Yol tooo! Yol ukardadr, oh aa dmsz. Sabbah rden don zlmeden karsz yola, bataa dmeden erden varrsz Haraba'ya.. ster istemez dndk. Hem vakit hem benzin ziyan olmutu. Zeyno da gelmemiti. zldk buna. Ertesi gn erkenden yola ktk ama ancak leden sonra varabildik. Birok tandklar lm, kzlarm dahil hepsi korkun derecede zayflamlard. Meer bu yl as-ya gribinin trpan gemi buradan. Dnte zebella gibi rehberimizle zor skebildik amur deryas platoyu. Ge kaldmz iin evlatlar pek telalanmlar. Hemen otobste yer tutup sabah erkenden hareket ettik. Yollan hep gzlerimizle taradk, Zeyno'yu bulma midiyle. Heyhat, yoktu yavrucak. Arkamzda gz yal, boynu bkk, yolun ortasnda ku gibi bakakalmt. Okulumuz antresinde, birbirimize kavuma sevinci, sarma dola arasnda, yeni gelenler bararak kme halinde bana doru koutular. Aralarnda Zeyno glerek boynuma sarld: ok sevinmitim. Btn ocuklar "Zeynebim" trksn sylemeye baladlar. Zeyno anlatt: - ki eek yk odun kesmilerdi, babam satmaya getirirken ben de ok aladm. Pelerine dtm, yrdm, caddeye ktk ki bir kamyon gider Elaz'a. Beni onun stne attlar, geldim. 381 Caddeye kadar en aa 40 kilometre vard. Bu ky yavrular okuma akyle nelere katlanmyorlar ki... KAMYON KAHRAMANI 1957. renci datm yapyoruz, Her taraf dklen bir kamyonla Mazgirt yolundayz. Syledikleri gibi yol aksa oradan da Muhundu'ya kadar gtrecek bizi bu araba, eer yolda datmazsa. O kadar kalabalz ki, mmkn olduu kadar az yer igal etmek iin hepimiz bzlmz denklerin stnde, kamyonun etrafnda sepetler salkm salkm. Aramzda birka aa da var. Onlar bu skklktan tedirgin, saa sola kyorlar, halk kabahatli gibi ezilip sus pus olmu. Muavincik klarda arkamzdan ite, yanmzda yrye koa gya yardm ediyor. 45 dakikalk Pertek'e iki saatte gelebildik. Kamyonda, 7 yandaki ablasyla nenesinin yanna bir akraba ile gnderilen 4 yanda bir olanck vard, .yavrucuun uyuklayan ba saa - sola dyordu. Hepsi de itekliyordu, nk salyas akyordu. ok acdm. Yanmzdaki eski, temiz bezleri kucama serip olann ban dizime yatrdm. Ml ml bir susuzluk uykusuydu bu... Mercimek Da'n sar edici bir motor sesiyle, ar ar kmaya baladk. Eekler bile bezgin gidileriyle bizi

geiyorlard. Bu 14 kilometrelik 157 viraj zorlukla dnyorduk. Buras kazalarn en ok olduu yerdi. Arkamzdan gelen arabalar geni yerlerde bizi geiyorlard. Virajlarn sk, dar ve dik; uurumun derin olduu bir yerdi. Hepimiz gneten yanm, grltden sersemlemi, susuzluktan bunalm haldeydik. Son model gri bir hususi kageldi. Devaml korno alp yol istiyordu. Bu dncesiz zenginin arabasna yol verme kaygusuyla bir iki kii ofre seslendi. Biraz son382 ra yolun geniledii bir virajda yol verdik. nmze geen araba hemen durdu, nden k biri kp yolla bouan ofre kfretmeye balad.. ocuun ban indirip frladm ayaa: - Hey efendi, siz iki kiisiniz, biz krk kii. Makineniz kuvvetli, bizimki perian. Size yol vermek iin krk kiiyi uuruma m dksn bu adam? Sizin bu vatandalara hrmet duyup msait yeri beklemeniz lazm gelmez mi? Be dakika evvel gidebilmek iin bu .kadac can tehlikeye atamazsnz. Buna trafik nezaketsizlii derler!... Hususiden yal bir bey de kmt. - ok doru, afedersiniz efendim, dedi. Selam verdi ve ieri girdi, uzaklatlar. Mterilerden eitli takdirler, geliyordu. ofrse, tekere basp ykseldi, - Ver u elini pem Mdrriyye Hanm, diye srar ediyordu. Mthi bir kahraman olmutum. O beylere nasl da atmtm korkmadan? Onlar seslerini kesip "affedersiniz" bile demilerdi. SNNET DN Milli Eitimin jipiyle Krtan'a gidecektik. Orada Ky Kadnlar Gezici Kursu amay istiyordu Mdr Bey. Palu'ya ait olduu halde Gleman stnden gidecektik, araba ancak o yoldan gidebilirdi. Akam olurken nahiyeye girdik. Ky kursunun alaca binay grdk. Aydnlk, geni iki oda. Kurs iin uygun bir yer. Evlerin ou iki katl ve bahe iinde. Kaak eya ile deli. Aalk, yolu - okulu olan bir irin bucak. Halk Trke konuuyor, yaantlar dzenli ve baz ilelerden ileri. Temiz, keyifli insanlar. 383 Herkes kursun almasn istiyor, nk sandklar kaak kumalarla dolu. onlar ehiz olarak deerlenecek. Gece yemekten sonra birok hanm, gen kz geldi. Sohbet srasnda davul ve klarnet sesleri geliyordu kulama. Snnet dn varm ky meydannda. Karyolalar ve sedirlerde yataklar, oradaki st glgesine hazrlanm. - Belki siz de gideceksiniz, mani olmayaym. - Gece erkekler elenir, dedi yallar. Genlerden bir ka, - Mdr'anm' gtrelim. "Mdranrm gtrdk" deriz. Tepede otururuz... Baktm, genler ok istekli. Gzmn iine bakyorlar. - ylese gidelim. Aalarnza "ben zorladm, istedim, getirdiler" derim. Kzlar utular sevinten. Analar da raz oldu. Evden karken ka kiiydik bilmem, yolda kzlar saa - sola koup evlere haber vermi olmallar ki st bataki tepeye vardmzda grup -drt misli olmutu. Bana iskemle getirmilerdi, yerde oturacam syleyince bir bac: - Yoo... dedi. Sen yksekte otur ki erkeklerimiz seni greler de bize darlmaya gelmeyeler. Tepeden itibaren etraf st aalaryla snrlanm. Tatl bir iniin sonu, yeil bir dzlk meydan. Aa glgesinde ocuklar yataklarnda, daha nde uzun bir ka rtl masa. Efendiler etrafnda. Sa tarafta davul, klarnet ve okuyucularla oyuncular.,. Birka erkek ocuk gelip analarn kulaklarna fsldat. Birisi ile muhtar rica ettim, gelince: - Muhtar efendi, ben dn grmek istedim de hanmlar beni getirdiler, dedim. - He canm he, sen maraklanma, eyi etmiler. Rahatnza bakn, dedi. Baclarn da ii rahatlad. Buna ramen bir ki kii 384 gelip hanmlaryla konutu. Hanmcklar biraz sonra aramzdan siliniverdiler. Ertesi gn Mdr Bey: - Bu kadar kalabalk hanm nasl toplayabildiniz etrafnza? - Eee, Mdr Beyciim o do benim srrm. O BU BLGEDE KALDIKA, PARTMZ... stanbul'a srldkten bir sene sonra dosyama konmas unutulmu yle bir yaz bulmutum Genel Mdrlk ekmecelerinde: "Sdka Avar'm kyller stnde mthi bir tesiri vardr. O bu blgede olduu mddete Partimizin kazanmas mmkn deildir..." Mdrln gizli yazsyd bu. Bu yazy hatrladka huzursuzlanyordum. Zaten souk hava esiyordu okulda. Elemanlardan birouna i grdrmek imknsz hale gelmiti, normal almay salamak iin greve davet ettiklerim soluu doru Milli Eitim Mdrl'nde alyor, orann yol gstermesiyle sorun, geimsizlik haline sokuluyordu. Okul ii alma

disiplini bozulmutu. Yatl ky kzlarmzn ilkokul programn yrtmek iin daima okul retmenlerinden bir arkada alrdk. Ayni zamanda yatl kzlarmzn muavinliini de yapard. yldr bu ilerle megul arkada "Ben Enstit muaviniyim" diye yatl ilerini kmsemi, ihmal etmiti. Kendisiyle konutuumda bana, - Yo... Sen beni deitiremezsin, attramazsn, benim dayandm yerler var, bakalm kim kimi attracak, grrsn, tarznda cevap vermiti. ubat'ta teknik retime bir dileke yazdm. Milli Eitim Mdr le alamayacam belirttim. Bunca yllk mesleki hayatmn lekeleneceinden korktuum iin naklimi rica ettim. 385 "ift ay" l bir yazyla, Milli Eitim Mdr'nden ikyetim hususlarn aklamam isteniyordu. Teknik retime btn olaylar anlattktan sonra sonunu yle baladm : "alma hayatmn lekelenmesine tahamml edemeyeceim. Byklerime verdiim sz nedeniyle, eyll ortasna kadar "Gezici Kurslara retmen Yetitirme Kursu"nu da her zorlua ramen tamamlamaya alacam. Ondan sonra istanbul'a naklimi, mmkn olmad takdirde emekliye evkimi rica ve istirham eder, durumu saygyla arzederim.

HZMET OKULU Bir temmuz sonu gecesi Vali Bey telefon etti: le kylerimizin birinden kendisine iki evlatlk getirmiler. Onlar temizleyip ykamamz ve on gn okulda misafir ederek i retmemizi emrettiler. Eer ie yarayacaklarsa o zaman amarlk ve entarilik basma paras gndereceklermi, biz de onlar dikip ocuklar donatacakmz. ok sinirlendim, fakat valilerden canm yand iin - Emredersiniz efendim, dedim. Sinirlendim, nk Enstitmze kzan herkes "Hizmeti okulu, ne olacak" diye hakaret ederlerdi ocuklarmza. Vali Bey'in de Enstit'y bir hizmeti yetitirme yurdu telakki ettii besbelliydi. ocuklar saat 22'de geldi. Bit iinde idiler, srtlarndaki paavralardan baka bir eyleri yoktu. Gece yarlarna kadar temizledik. amar deposunu ap kzlarmzn imhaya km giyeceklerinden seip giydirdik. Fakat kn feryadndan ders yapamyorduk. Bir hademe bahede srekli onu oyalyordu. ki gn sonra Valice Hanm'a durumu anlattm, 386 Vali Beyin annesi, - Dvn, bunlar talebe olmayacak ki, i retin, dayak lazm bunlara... - Hanmefendi, ocuk dvmek asla huyum deil, ok zlrm. - Siz dvemezsiniz dvdrn efendim. - Talebem yannda byle ayr muamele de yaptramam, ocuklarm hissen krlr. Kzdlar ama belli etmediler. K alp gittiler. leye kadar evlerinde barndramamlar, le vakti gnderdiler yine. Bu defa by, bararak alama taklidi ile okulu grltye bodu. 6 gn sonra by, sonra da k -aldlar da kurtulduk. 1958 - 1959 Okulda kaytlar balamt, bir taraftan da .btnlemeler devam etmekteydi. Son hafta, her zamanki gibi talebe bakan Sevin atona geldi. Okulun yeni ders ylna hazrlanmasna yardmc olur renci bakanlar, yeni tekliflerle gelirler. Mmkn olanlar uygulanr. Bu yl da baz teklifler makul grlerek okul ylece hazrland. 29 Eyll Pazartesi gn konumam yaparak Enstitm 1958 - 1959 ders ylna atm. Hayrl seneler olsun inallah. Bu sene okulumuz hayatnda beni, bir idealime kavuturan bahtiyarlk var. Halk Eitimi'nin yardm ile yetiip ilkokul diplomalarn alan ky ocuklarm enstit birinci snfa kaydettim. Snf mevcudu 31 kii. Bunlardan bazlar ky okulundan gelip yarma snavn kazanarak girenler. Bir ksm Van Uygulama Okulu'ndan yatl ikiye gelen kzlarmz, birou kylerden topladm, ou dil bilmeyen veya az bilerek gelen kzlarm. Titizlikle yetitirdiimiz elle tutulur eserlerimiz bizim. Bu grubun eitim yolu ehir o387 cuuna gre ok daha uzun, ok daha engellerle dolu. Bu ykseklie gelebilmek iin" ehir ocuu dzeyden ykselmise bu ocuklarm derin uurumlardan trmanarak dzeye, oradan da ykseklie ulamlar. En ok takdire lyk kzlarmz bunlar. imdi de orta renime adm atyorlar. Sevincim ve gururum yersiz deildir... Yarn da retmen olacaklar, onlarla neceim. Milli Eitim Mdrmz kylerden renci getirmenin aleyhinde. Fakat yakn kylerden ve Tunceli kylerinden talebe geliyor da u Bingl ve Ki'dan gelmiyor. Bilhassa bu yl Enstit bire yazdmz ky kzlarmz derslerin balad u gnlerde gelmezlerse dersleri kavramalar aksayacak diye korkuyorum. Ben yllk iznime erk-madan gelseler iim rahat gideceim.

kr, endiem uzun srmedi. Tuncelililer birer ikier geldi, ama K'dekileri yine ben getirdim. Ne yazk ki bu kzlarm Enstit birinci snfta ay okutabilecek, bu defa "steimle" stanbul'a srlecektim. KAHRAMAN KARDELER Kahraman kardeler Mazgirt kylerindendi. Babalar getirip vermiti bana. Bu iki kzmz da arzasz okuyan alkan, drst ocuklard. Ben oradan ayrldktan sonra da be sene muntazaman almalar hakknda bilgi veren mektuplarn aldm. Ben de cevapladm. Enstit renimlerini pek iyi bitirdiler. stanbul Bakrky Kz Enstits'ne, kurs retmenlii kursuna geldiler. Kurslarn pek iyi bitiren bu iki karde retmen olunca biri Adyaman, dieri Tunceli illeri emrine verildiler. Byn yannda babas, kn yannda annesi vard. alma hayatlar hakknda bilgi veren mektuplarn alyordum hl. Byk Kahraman'n mektuplarndan pasajlar: (...) 388 15 rencim var, hepsi dil biliyorlar. Fakat kyafetleri ok berbattr alvar giyer, pui balarlar. Yaz, k orap giymezler, giyeni de ayplyorlar. Fakat ben rencilerimin hepsine giydirdim. Yava yava alyorlar. Canm anneciim, yarn Mdiranm beni teftie gelecekmi ilk tefti olduu iin ok heyecanlym. Teselli verici szlerinizi hatrladka iim ferahlanyor. "Evet, Avar'n kzym, hi bir eyden ylmamalym" deyip kuvvet buluyorum. Hakknz kendime hell etmek iin btn gcmle faydal olmaya alyorum. Derse bir dakika bile ge kalsam iimden bir ses "Vazifeni iyi yapmazsan hakkm hell etmem" diyor, te anneciim, bu ses sizin sesinizdir. (...) Abla Kahraman'n ufak tefek yuvarlaklna kar kk Kahraman uzun, ince, zarif bir kzd, sarnd. Bal rengi gzleri, muntazam hatl bir yz vard. Gzel bir gen kzd. Tunceli'ye tayin edilmiti. Enstit'deyken ve retmen olduktan sonra sk sk mektubunu aldm : (...) Canm anneciim, size olan borcumuzu bilmem nasl deyebiliriz, iyiliklerinizi unutmak acaba mmkn m ? Evinizde geirdiimiz o tatl dakikalar mrmn sonuna kadar unutmayacam. Annem her gn size dua ediyor. Ona, sizi annem kadar, belki annemden de ok sevdiimi sylyorum. Diyor ki, - Benim emeim sizde yok gibidir. Sizi byten ve adam eden Mdire Hanm'a kar ben de borluyum. (...) Dier mektuplardan: Canm Kymetli anacm, "Hayat demek mcadele demek", bu sz ok doru. O kadar zormu ki, imdi anladm. Kylym, fakat byle bir kyle ilk defa karlayorum. Kyafet olarak herkes etek giyiyor. Bildiimiz etek deil de koftan ad veriliyor. Balan kocaman olarak bal. Olduka kaba bir dille konuuyorlar. (...) Kyde 25 kii kaydettim, fakat 5-6 taneyle ders yapyorum. Kyl geimini zor kazanyor, dadan odun satarak geiniyorlar. O bakmdan kimse bir ey alp dikemiyor. 389 Sizi drt gzle bekliyorum. Hani sz vermitiniz, gelip bizi kyde grecektiniz, nallah ilk nce benim kursuma gelirsiniz. Belki o gn sevincimden deli olurum, inann anneciim." Gnderdiiniz model ve mecmualar aldm, ok sevindim. Mektuplarma cevap vermeniz bile beni mes'ut ediyor. Kye ve kylye alm durumdaym. Bir haftadr annem de geldi. Sizi ok seviyor, her zaman "O olmasayd siz okuyamayacaktnz. Benden ok onun emei var, senin asl annen Mdre Hanmdr," diyor. Ben de gurur duyuyorum. Kyde almak ok zevklidir, Yanlz buras ok fakirdir. Shhi hela namna bir ey yoktur. Geldiim gndenberi bunun stnde duruyorum. Bir amarhaneleri var, amarhane diye bin ahit ister. Canm anneciim, ky ekseriyetle Trke konuuyor. Grgleri fena deil, bunlar 38'de srgn olarak Bursa'ya gitmiler. Orada renmiler. Bu bakmdan memnunum. Kyde bir ilkokul var. Bir retmenlidir. 27 talebem var. Kyde ok beenilmiim. Bugne kadar byle bir insan grmediklerini sylyorlar. Kendilerine her an yardmc oluyorum. Bir saat bile bo zaman vermiyorlar. Pazar gnleri bile onlarn dikilerini biip dikiyorum. Bana nceleri terzi dediler. Mektuplarn stnde retmen yazl olduunu grnce "hocahanm" demeye baladlar. Bu sene Mazgirt'in Kirzi kynde 16 talebeyle alyorum. Dil bilmedikleri iin zorluk ekiyorum. Geri ben Krte biliyorum, fakat asla konumuyorum. nk yz alp Trke'den katklar iin renmezler. Smestride on be gn eve gitmitik. Dnte annem at srtnda olduu iin souktan hastaland. Banda epey aladm, ateini ltm ve br penisilin yaptm. Ku umaz, kervan gemez, Allann drt da arasnda; Kurslar ky'nde huzur iinde alyorum. Kym Tunceli merkez kydr, lk zamanlar ok renci sknts ektim. Halk Eitim Mdr kursa gelmek

istemeyenleri gelmeye mecbur etti. 11 renciyle alyoruz. Zavalllar ine nasl tutulur bilmiyorlar. Hela yaptrmas iin muhtar sktrdm. Szde gnah imi, bunun iin Halk Eitim'in yardmm istedim, 390 Gll'nn gz ayd. Onun iin Akada'a gnderemiyorduk. Durumu ocuu krmadan kendisine syledim, buna ramen o gene mektuplarnda bu isteini tekrarlyordu : "Ben, hkmetin bana ettii masraflarn boa gitmemesi ve okuyup adam olmam iin elimden geldii kadar okumaya gayret edeceim. Ne zaman geleceimi siz bana yazn ok rica ederini." "Bir babam var, ne bana bakaca var, ne de beni adam edecei. Kendisine renberlik edecek kimsesi olmad iin beni brakmyor geleyim. vey ana da benim evde kalmam istemiyor. Bu sebeble mektubunuza cevap veremiyorum, kendim de yalnz gelemiyorum. Mdr'anm, babamn analk yznden bana bakaca yoktur- Amcalarm da beni yanlarna gtrmek istiyorlar. Fakat onlarda i iin, gitmek istemedim. Benim gzm sizin yannz-dayd. Siz de gelmediniz M... Anneciim, ben ok okumak istedim. Lakin siz beni okutmak istemediniz. Ey benim aziz anam, sizde bir ricam var. Bana bir vazife bulun alaym." Altnda da mani: Su gelir ac ac Avar bamn tac Kimse bana acmaz Avar yine sen ac. Btn arzal ocuklar ynetmelii deil, beni sulu buluyorlard. Gll'y kynden getirip hademe kadrosuyla hastabakc yaptk okulda. Canla bala alt. Fakat babas her ayba tepesinde bitiyor, aylnn hepsini alp gidiyor, kzcaza bir ey brakmyordu. O tatil Gll kyne izinli gitti. Bir hafta sonra Ricik rencileriyle gelecekti. Peri Suyu banda birleecektik. 391 ocuklarla dnte Gn, ky Mestan Tepesi'nden koup indi. Beraberce suyu geip o gece Arthan'da kona olan beylerden Veli Haki Bey'in evinde misafir kaldk. Gece bir grlt, barma... Meer Gll'y emmi oluna vermeye sz vermi olan aabeysiymi, istiyordu kardeini. - Giderse ldrrm, diyordu. Halbuki artk alan, 18 yan gemi bir kzd. Veli Haki Bey konutu ve savd. Sabah manda arabasyla Kovanclar'a gidecek, oradan kamyona binecektik. Bey: - Bu bcr serseriler -belli olmaz- belki yolunuzu keserler, diye yanmza muhtarla iki adamn katt. Doru dnmt Veli Haki Bey. Kylerin seyreldii bir tepeyi dnnce onlar dere iinde bizi bekler bulduk. Ne olur ne olmaz diye Gll'ye paltomu giydirdim. Yolumuzu kestiler. Kz dnmek istemiyordu. Aabey ban ekip ocuklarn l arasnda arabaya hcum ederken atlayp nledim. Gerilerken baryordu: - ekil nmden, yakarm hepinizi, yakarm l - Olum Mehmetiim, biraz beni dinle evladm, diye yava yava sokuldum. Ben yaklatka o tepeye doru kyor, ben yalvaryordum, Gll arabadan atlayp dereye dorulunca tepeden dereye komaya balad. Ben daha aadan yolunu keserek kouyordum. O, kama elinde, bir taraftan baryordu. - Savul nmden, elimden bir kaza kacak! kimiz de kotuk, o gemek, ben yol vermemek iin. Bizim koruyucu adamlar arkamzdan zorla yetitiler. ocuu kskvrak yakaladlar. Kavga kyamet, bir gze! dayak attlar. Sonra da baladlar. Bu sefer kurtardm onu, Damat aday emmiolu srra kadem bast. Ama ben de korkudan ve yorgunluktan bitmitim. 392 Zey, Van'a tayin edilmiti. retmen olduktan sonraki duygularn, mektuplarndan Okuyalm: Bu mektubu size gzyalar arasnda yazyorum. Beni Van'a Adr denilen bir kyne verdiler. Ah anneciim, o kadar zorluk ekiyorum ki... Birinci zorluk, kyn odunu yok, tezek yakyorlar. Sonra, tuttuum bir odal evde hem kurs veriyor, hem de ben oturuyorum. Ayda elli lira da kira vereceini. Hi Trke bilen yok. Ahali ok fakir, ben dndklerimi burada hi yapamayacam. Bu Van dalarnda deli gibi duruyorum Bizimle hi ilgilenen yok. Ancak sizden gelecek mektuplarla bu vahi kyde kendimi avutabilirim. Anneciim ne olur, size yalvaryorum. Benim tayinimi buradan aldrn. ok piman oldum Van' istediime,. (...) Canm anneciim, gnderdiiniz mektubu ve gazeteleri aldm. Benim bir tanecik anneciim, sizden aldm mektupla buraya balandm, fakat hi rahat deilim. Kurs ahsi odamda, ne yediimi ne itiimi bilmiyorum. 15 renci ile faaliyete getim. Kye de altm. Onlar kalbime basp elbirliile alyoruz, nce onlarn stlerinin balarnn temizliiyle uratm, Trke'ye altryorum. Kitaplar gelirse okuma yazma da reteceim. Evet anneciim, sizin istediiniz gibi ideal bir retmenim. Kendimi rencilerime sevdiriyorum, onlar canla bala altracam, btn kalbimle onlarn iyi yetimesine alacam. Sizin bizi yetitirdiiniz gibi... Kylerinden alp da bilgi, grg, yaama sanat ve zevki, vatan ve vatandalk sevgisi verdiimiz bu kzlar hep bizim eserimizdi. Dnyadan habersiz bir ocuk olarak aldmz bu retmenlerimiz, bedeni ve fikri olgunluklariyle bizim elle tutulur eserlerimizdi. Her biri gittikleri ky kalkndrmak iin heyecanla retime

sarlm, yarnn klandr. MBAREK KY RETMENLER Ne zaman ihtiyar kemde ileri baksam, elleri nur saan mealelerle bu genlii grr, iftihar duyarm; geriye baksam etin, meakkatli bir mcadele grrm. 393 Ata'nn kuan istedii biimde yetitirme abas: Bu, ok kalabalk olmasa bile bir yol atr, halktan gelip halka giden bir kei yolu. Bunu layk olduu genilie ulatrmak genliin grevidir. Bu uurda gazalar mbarek olsun. Kurs retmenleri iinde, gerek teknik ynden, gerek retimde baarlan ynnden ok stn olan arkadalarmz vard. Hatta baz enstit retmenlerinden daha sanatkrlar vard. Kz Teknik retime bal kurumlarda her zaman baz sanat retmenlerinin sknts ekilir. Bu yzden her zaman, kurs retmeni arkadalarn bu stn baarlarn Akam Sanatlara aktarma yollarn dnrdm. Bu fikrimi baz byklerime de amtm. Bir ara, btn hazrlm yaparak Mstear Sayn Nihat Saydam'a bu dncemi arzettim. Kadn Meslek retmen Okulu kuruldu. retmenler arasnda benim rencilerim pek oktu. Alta beni de armak ltfunda bulundular, onlara hitaben dedim ki, Aziz arkadalarm, Bu gn sizlere seslenmekle mutluluun son yceliine erimi bir faniyim. Kylerimizin karanlna k tutan sizler, Kz Teknik retimde st basamak yolunu aan ilk nclersiniz. Mbarek olsun. Bilgi nuruna susam bir zlemle koan retmen arkadalarm, yarnn retici, yaratc, memleketin ekonomik gcne el uzatacak, omuz verecek, kadnlmz yetitireceksiniz. Kymetli hayat tecrbeleriyle bezenmi sizler, bu yolda byk baarlar kazanacak heyecana sahipsiniz. Sknty zevk etmeyi bilenlersiniz. Sanat bilgilerinizi retmekte tanrlasn. Feragat, azim, sabr yoldanz olsun. mrnzn baarl, engin mutluluklarla bezenmesini gnl dolusu dilemekteyim. Bir ehir ocuu kalkp: - Bizi kyden kurtardnz iin teekkr ederiz, dedi. 394 im burkuldu. O zaman, benim yatl ky kzlarmn en mahrum kylerde samimiyetle almalarn dndm. Bu cevherli ky retmenlerim gnlmde daha mbarekletiler. ORU Ben izinde iken ocuklarmdan mektup yayordu ve sanki hepsi az birliiyle geri dnmemi, abuk gelmemi istiyorlard. zinden dnmde ocuklarm tarafndan delice bir sevinle karlandm. Ertesi gn yatl ky kzlarm kahvaltya inmediler. nk ben dnersem gn oru tutmay adamlar. Bin rica ile, btn gnahlarn stme alarak vazgeirdim. O gece dnm erefine bir aydanberi hazrladklar elenceyi yaptlar. Vefakar retmen arkadalarm gelmilerdi. ocuklarmn 5 yllk renim sonucu geldikleri Enstit birinci snfta hazrladklar a konumasnn ummadm kadar olgun olmas ben ok mutlu etti. SRGN GEREKES stanbul'a tayinim etrafndaki dedikodu genilemi, btn alma blgeme yaylmt. Bunu, aldm mektuplardan anlyordum. Beni kylere davet ediyorlar, dinlenmemi istiyorlard. Dedikodu ocuklarma kadar erimiti. Hepsi dertli dertli soruyorlard: - Avar, niin sana ceza veriyorlar? - Avar, Bakanlk emrine almak ne demek? - Avar, sen ne kusur ettin ki seni cezal gnderiyorlar? 395 - Biz Bakanla yazp yalvaralm, sana ceza vermesinler diye. Daima u cevab veriyordum: - Evladm, artk ihtiyarladm. Gryorsunuz sk sk hasta oluyorum, ben istedim stanbul'a gitmeyi. Tedavi olmak iin. eitli areler dnp ortaya koyuyorlard. Benim zntm onlarda derin bir keder eklinde ortaya ktka ben de dertleniyordum. Trk sylemiyor, halay ekmiyorlard, okul bir matemhaneye dnmt. Ben yalanc bir nee ile byk tenefslerde aralarna girip "Haydi Keikay veya Deliloyu oynayalm" diye bir iki halaycnn arasna girince beni krmamak iin oynuyor, ama oynarken alyorlard. Etraftakiler bsbtn alayorlard. Bu hava iinde kararnamem geldi. Hemen o gn tebli ettiler. Yatl ocuklardan sakladk.

Sultan Selim Kz Enstits Trke retmenliine vermilerdi. Milli Eitim Mdr le Vali keyiflerinden uuyorlard. Her yerde gerine gerine, "Layk olduunu buldu, retmenlikle tenzilen gnderiyoruz. Bir zaman sonra da meslekten atacaklar" kehanetinde bulunuyorlard. Yine rktm. Arkamdan herhangi bir sula beni geen seneki gibi lekelemeye abalarlard. Onun iin Bakanla, Genel Mdr'e bir mektup yolladm : Hakkmda bir komplo dzenlendiini belirttim, hakkmda soruturma almasn ve savunma yapmama imkan verilmesini istedim. Bu yazma hi bir cevap alamadm. Ne de mfetti geldi. Bir sene sonra Genel Mdrle gittiimde hem Milli Eitim Mdr'nn, hem Demokrat Parti Bakannn iki gizli yazsn dosyama girmek iin makam ekmecelerine konmu olarak buldum. kisi de ayni mealde yazlard. Yalnz sfatlar deimiti. Aa - yukar yle idi: 396 Sdka Avar'n kyller stnde mthi - dier sfat korkun bir etkisi vardr, inn'y sever... O, bu blgede olduka partimizin kazanmas mmkn deildir. Tabii bu politik sebepler yazlamazd ya bana. Meer ben, hi ilgim olmayan bu particilikte ne yaman bir insanmm... Hem de seimlerde bilhassa orada bulunmadm halde... Eyam hazrlamaya baladm. Btn ocuklarm etrafmda. Geen gidiim gibi eyalar alp kamyorlar, fakat mtevekkil, sessiz gzya dkyorlar, her tenefs boyunlar bkk, elleri koltuklarnda, gzleri yal, sessizce yardm ediyorlar; bu halleri iime daha ok dokunuyor. Etrafta ocuk yokken boanyorum. Hademeler de benimle gzleri yasl. Ben bu insancklarla yle kaynamm ki yirmi ylda, onlardan birer paraym. Yalnz onlar m? Okul binama, Rebeka'nn "Manderley atosu"na ak gibi balym. Ya bahemdeki boy boy aalarm benim oullarm deil mi? Hele Kmes halk. Onlarn kapsn sabah akam ben kapatyor, hepsini sevip okuyorum. nk makinada gz aan yavrular odamda bytmedim mi? Yarabbi, u okulda canl cansz hangi varlk bu ayrlk acsyle gnlmde.yara amyor ki?! Ben emekli olasya kadar mrm bunlara adamam mydm? Niin bunu yapamyorum? Zavall oyuncak memur, niin? Sebep olanlara iimden gnl dolusu ileniyorum. Bingl Milli Eitim Mdr Sayn Ltf zalp'ten bir mektup aldm. Demek sylentiler oralara kadar yaylm. Mektubun baz pasajlar yleydi: istanbul'a naklettiinizi rendim. Sizi senede bir ka defa grebilme imkanlarm kaybetmi bulunuyoruz. Pek tabiidir ki ok zgnm. Memleketimizde bir misyoner gibi, modern eitimin ilk temellerini attanz. Gzel ruhunuz, asl yznz ve hasletlerle dolu ahsiyetinizle bizlere bir eitim ilahesi olmutunuz. Bu ilahemizle mes'ut ve marur idik, 397 Mazideki ltuflarnzla ektiiniz feyiz tohumlarnn memleketimize temin edecei faydalarla sizi tebrik ederim. Hatra ve resminizi Trk eitimcilerinin en n safnda grebilme kadirinaslnn bu memlekette kemal bulmas midi ile de bahtiyarm. Politikay meslee hakim etmeyen, retmenlign stnln kuru otoritelere kar koruyan bizim asl eitim ilahemiz sizi btn kutsal duygularmla selamlarm. Mill Eitim Mdr L, zalp ocuklarm bir veda gecesi hazrladlar. renci tekilat bakan geceyi yle at : Kymetli byklerim, sevgili arkadalarm. Sizlerle bu salonda pek ok defalar toplanm, bazen aclarmz paylam, bazen ne'emizi birbirine katmtk. Oynam, elenmi veya beraber alamtk. Yine bu salonda ayrlk rzgarlarnn estii zamanlar olmu, yine bu salonda hasretimiz^ kavumann heyecann tatmtk. Fakat bu gn hepimizin nam hesabna syleyebilirim ki, gzlerimiz bu kadar dolmam, bu kadar strapl bir ayrl olmam, kalplerimiz yine bu kadar yasla arpmamt. Bu gn buraya kymetli bymz, anamz, kalbimizin bir parasn aramzdan ayrmann zntsn ve heyecanm beraber anmak, bu ayrln bize verecei byk elemi gzya-lanmzla aktmak iin toplandk. Hepimiz alyorduk. nce ben toparlanp programn tatbiki iin gzmde ya, dudamda yalanc glckle iim kan alayarak ortaya ktm. Manzume okuyacak ocuklar hkrmaktan devam edemiyorlord. znty datmak iin dans plaklar koydum. Yatl ky kzlarmzdan bu yl Enstit 1-B ubesin-de okuyanlar bu ayrlk i|n bir manzume hazrlamlard, bir ka el deitirdikten sonra alayarak okundu ve bana armaan edildi. Her snfla ayr ayr resim ekiyorduk, Bu son hatra resimlerinde birbirimizin zntl yzlerini deil, gle yzlerini yaatmak iin grnte glyoruz,.! Yatl ocuklarm beni geirmek iin o kadar srar ettiler ki vekalet yapan arkada kabule mecbur oldu. Elaz'n lo istasyonu o kadar kalabalk ki, o dertli 398

kafamla kimlere veda ettim, hi bilemiyorum. Son ocuklarmla son kucaklamaya geldiimde, kenetlenmi bir top haline gelmitik. Alayan, hkran bir kme. Nihayet Aile Ynetim Kurulundaki babalar bizi ayrabildiler, tren hareket ederken eie atladm. Pencereye kotum. Btn kalabalk mendil sallayp "gle gle" derken ocuklarm trenle kouuyorlar. Katar hzlandka koan kalabalk azalyor, karanlklar iinde "Avarl... Avar!..." sesleri gittike zayflyor, yerini raylardaki teker grltsne brakyor. Kulama ierden, vagonun loluundan da hkrklar geliyor. Gecenin karanlnda doya doya alyorum. * ** Ey Mastarlarn, Hazarlarn, Glcklerin, Muratlarn lkesi Elaz, ey balarnda tat, dalarnda buzlu sular kaynayan yeil Uluovalarn evlatlar, ey Tunceli ve Bingl'n gklerle yaran etin dalar, barn bin bir haeratn kemirdii boynu bkk ormanlar, ey dar zmrt vadilerin ileli yiit obanlar ve mert insanlar, hepinize gnl dolusu selam, sevgi ve sayglar... Ey saadetinize sevin, dertlerinize gzya kattm vefal kzlarm, biare baclarm! Urunuza serdiim 20 senenin kahrlar, dertleri, cefatar ananzn ak st gibi helal olsun! Kalbimde sizin iin burcu burcu tten saadet ve bereket dilekleri kynze, komnze Allann rahmeti gibi yasn ve mes'ut olun... 399