0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr.

Mudeem TANRIVEN
Sayfa 1

1.6. RZGR TRBNLERNDE KULLANILAN ELEKTRK MAKNALARI

Kanatlarn fonksiyonu, rzgr kinetik enerjisini dnen mil gcne evirerek generatrn
dnmesini ve bylece elektrik gcn retmektedir. Ak arj yapan kk rzgr trbinleri
dc generatrleri kullanrken, ebekeye paralel alan rzgar trbinlerinde ise ac generatrler
(asenkron ve senkron) kullanrlar.


1.6.1. DORU AKIM (DC) MAKNALARI

yaplar itibari ile btn elektrik makineleri alternatif akm makinesidir, nk iletkenler N-
S kutuplar arasndaki manyetik alan ierisinde alternatif forma dner. DC makineler ACden
DCye dnm mekanik anahtarlama yoluyla yapar. Buradaki komtatr, AC-DC ilemini
karbon fralar bakr segmentler zerinde kaydrarak gerekletirir. Buradaki kontaklar
yksek bakm maliyeti ve dk gvenilirlie sebep olurlar. Bu dezavantaja ramen hz
kontrol kolay olduu iin gemite ska kullanlmakta idi.

Klasik DC makineler doru akm tayan nt veya seri bobin aracl ile kendinden uyartml
olarak (manyetik alan retmek iin) dizayn edilirler. Gnmzde ise DC makinelerde
manyetik alan, sabit mknats kutuplar aracl ile elde edilmektedir. Bylece alan akm
ihtiyac ve komtatr ihtiyac ortadan kalmaktadr. Sabit mknats kutuplar rotora
yerletirilmi olup, statora AC akm reten armatr sarglar yerletirilmitir. Daha sonra AC,
g elektronii elemanlar vastasyla DCye evrilir. Bu ekildeki bir makine fralara ve
komtatre ihtiya duymaz, bylece gvenilirlik arttrlm olur. Bu ekildeki sabit mknats
kutuplu DC makineler ancak kk boyutlu rzgr trbinlerinde kullanlabilirler.

Bir DC generatrde indklenen gerilim,

0
=
znq
60


Burada,

0
= fra ularndaki gerilim
Z = armatrdeki (DC generatrdeki dnen para) toplam iletken says
n = devir says [dev/dk]
= kutup bana den manyetik alan aks [wb]

Bu eitlikten anlalaca zere DC generatrde retilen gerilim dorudan kutup bana
den manyetik alan aks ve dn hz ile doru orantldr.

RNEK: Armatr 6 kutup olan 600 dev/dk DC generatr zerinde 90 oluk bulunmaktadr.
Her bir bobin 4 sarmdan meydana gelmekte ve kutup bana den manyetik alan aks 0.04
wb ise makinada indklenen gerilimi hesaplaynz.



0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 2


ZM:








RNEK: Dardan uyartml bir DC generatr 1400 dev/dk ile dnerken 127 volt
retmektedir. Makinann armatr direnci 2 ohm ve makine 12 A akm veriyor ise,

a) U gerilimini
b) Armatr zerinde sya dnen kayb [W]
c) Momenti [N.m] hesaplaynz.

ZM:










RNEK: Dardan uyartml bir DC generatr yksz halde 115 volt gerilim retiyor.

a) Eer hz %20 artrlrsa,
b) Dn yn tersine evrilirse,
c) Uyarma akm %10 artrlrsa,

ne olur aklaynz.

ZM:










0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 3

1.6.2. ALTERNATF AKIM (AC) MAKNALARI

Bu gruptaki makinalar, senkron ve asenkron makinalardr. Asenkron makinalar sabit hzl
veya deiken hzl sistemlerde kullanlabilirken, senkron makinalar normal olarak deiken
hzl sistemlerde g elektronii ara yz ile birlikte kullanlrlar.

1.6.2.1. ASENKRON MAKNALAR

1.6.2.1.1. SNCAP KAFESL ASENKRON MAKNALAR

Rotorun zerindeki oluklara gml olan plak bakr ubuklarn her iki utan halka boyunca
birletirilmesi ile (ksa devre edilmesi ile) oluturulur. Asenkron generatrn statoru ise
faz grubundan mteekkil birok sarma yataklk yapar. Bu grup sarg fiziksel olarak stator
etrafna yaylmtr. Bu sarglar zerindeki akm akndan dolay rotor etrafnda, evresinde
dnen bir manyetik alan oluur ki bu manyetik alan asenkron makinenin en nemli alma
zelliini oluturur. Dnen manyetik alann asal hz ayn zamanda senkron hzdr. Buradaki
senkron hz
s
N ile gsterirsek,



p
f
N
s
60
=
f frekans
p manyetik alan kutup ifti



ekilde dner manyetik alan ierisindeki sincap kafes rotorlu asenkron makine
grlmektedir.

Stator sarglar yksek manyetik geirgenlie sahip bir nve ierisindeki oluklara
yerletirilmitir. Bylece yeterli miktardaki manyetik alan younluu dk uyarma akmlar
ile elde edilebilir. Rotorda ise kat iletken ubuklar rotor nvesindeki oluklara
gmlmlerdir. Bu ubuklar her iki taraf ular karlkl olarak iletken yzkler tarafndan
birletirilmilerdir (ksa devre edilmilerdir).

Asenkron Generatrn alma Prensibi

Stator manyetik alan Ns=60f/p senkron hz ile dner. Dner manyetik alan ile rotor
arasndaki bal hz her bir rotor dnnde gerilim indkler. nk stator aklar, rotor
tarafndan kesilir. ndklenen gerilimin genlii Faraday kanununa gre


dt
d
- e

=
rotor dnlerini kesen manyetik alan miktar.
0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 4

Bu indklenen gerilim rotorda bir sirklsyon akm oluturur. Rotor akm ile stator aks
arasndaki etkileim bir momente neden olur. Bu momentin (Torque=T) genlii

2 2
Cos I K T =

Koransallk katsays
Stator ak (dalgasnn) genlii

2
rotor akm ile rotor gerilimi arasndaki faz as
I
2
rotor ubuklarndaki akmn genlii

Rotor bu moment altnda ivmelenecektir. Bota alma durumunda (manyetik yk yok,
srtnmeler ihmal, sfr diren) rotor, stator dner alan ile ayn hzda (senkron hzda)
dnecektir. Bu hzda rotorda herhangi bir akm indklenmez, dolays ile moment
oluturmaz. Yani bu noktada rotor dengede olup, srekli olarak senkron hzda dner. Eer
rotor (fan gibi) mekanik bir yk altryor ise, yavalayacaktr. Fakat stator aks her zaman
senkron hzda dner ve rotora gre bal hz vardr. Sonuta elektromanyetik olarak
indklenen gerilim akm ve moment rotorda retilir. Buradaki moment (bu hzda) yk
srmek iin gerekli olan momente eit olmak zorundadr. Makine bu durumda motor olarak
alr.

Eer rotora bir rzgr trbinine balarsak ve senkron hzdan daha yksek bir hzda
dndrrsek, rotorda indklenen akm ve momentin yn motor alma durumuna gre
ters ynde olur. Bu durumda makine generatr olarak alr. Trbinin mekanik gcn
elektrik gcne evirir ve stator ularna bal yk besler. Eer makine ebekeye paralel
olarak alyor ile, ebekeye g temin edecektir.

Yani makinenin generatr olarak alabilmesi iin senkron hzdan daha yksek bir hzda
dndrlmesi gerekir. Asenkron makinelerde stator ile rotor arasnda elektriksel bir balant
olmayp, tamamen elektromanyetik endksiyon prensibine gre alr. Asenkron makinenin
alma prensibini transformatre benzetebiliriz. Statordaki yksek gerilim sarglar kendisi
zerinde ksa devre edilmitir. G her iki sarg ynnde de akabilir. Rotor ile stator dner
alan arasndaki bal hzda transformatr prensibine gre aklanabilir. Bu hz kayma indisi
ile ifade edilir.(rotorun senkron hzdaki dner alana gre bal kaymas), ve s ile gsterilir

-Nr/Ns (Ns-Nr)/Ns s 1 = =

s : rotorun kaymas
Ns :senkron hz = 60f/p
Nr :rotor hz

s: motor almada pozitif, generatr almada ise negatiftir.

s bydke elektromekanik enerji dnm byr. s(kayma) bydke elektriksel
kaypta artar. Elektriksel kayp s eklinde aa ktndan (iletme scakl kabul edilebilir
limitler ierisinde tutabilmek iin) bu snn rotordan uzaklatrlmas gerekir. Bu s kk
0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 5

boyutlu makinelerde fan ile uzaklatrlabilir. Byk boyutlu makinelerde su sirklsyonu ile
yaplr.
Srekli hal iletme artlarnda ve s kaymasnda asenkron generatrde aadaki hzlar
tanmlanr.

Stator aks hz : Ns
Rotor mekanik hz : Nr=(1-s).Ns
Rotora gre stator aks hz : s.Ns
Statora gre rotor aks hz : Ns=Nr+s.Ns


Asenkron Makinann Hz-Moment Karakteristii

Stator indirgenmi asenkron makine edeer devresi:


I
0
mknatslanma akm
I
1
stator akm
I
2
rotor akm
R
1
stator sarg iletken direnci
R
2
rotor iletken direnci
X
1
stator kaak reaktans
X
2
rotor kaak reaktans

Kaymaya bal R
2
[(1-s)/s] direnci elektromekanik g dnmn temsil eder.

Makinenin bir fazna ilikin g dnm: I
2
2
. R
2
[(1-s)/s]
3 g dnm: P
em
=3. I
2
.R
2
[(1-s)/s] [watt]
Mekaniksel moment: T
em
=P
em
/

T
em
: Rotorda oluan elektromekanik moment [Nt-m]
: Rotorun asal hz=2.Ns. (1-s)/60 ;
P
em
ve , T
em
ifadesinde yerine yazlr ise

T
em
=180/(2.Ns).I
2
.(R
2
./s) [Nt-m]
0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 6

Moment-hz veya moment-kayma karakteristii s in belirli bir aral iin izilir ise aadaki
karakteristik elde edilir.

Kayma S" "


Eer makine s>1 blgesinde alyor ise ve o anda makine ters ynde dndrlr ise
(herhangi iki fazn yerleri deitirilir ise), makine btn gc absorbe eder ve bu durumda
fren gibi alr. Bu durumda I
2
.R kayb rotor iletkenlerinde s eklinde aa kar ve bu s
sistemden uzaklatrlmaldr. Eddy (girdap) akm frenlemesi bu prensibe gre alr. Acil
durumlarda ebekeye paralel alan generatr, stator ularndaki 3 gerilimlerinin sras
deitirilerek fren olarak kullanlabilir. Bu ilem manyetik ak dalgasnn rotora gre dn
ynn deitirir.

RNEK:

6 kutuplu 50 Hzli asenkron motor nominal gcne kaymann %3 olmas durumunda
ulamaktadr. Nominal gteki rotor hzn hesaplaynz.


ZM :

Bota alan makinenin senkron hz

Ns = (60.f)/p = 60.50/(6/2)=1000 (dev/dk)

Rotor hz: Nr = (1-s).Ns = (10,03).1000 = 970 dev/dk


0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 7


Kendinden uyartml asenkron generatr:

Eer stator, 3l uyarma akm sistemi ile birlikte dizayn edilirse milli rzgr trbinine ve dili
kutusuna bal olan makine balangta motor olarak almaya balayacak ve senkron hz
yakalama ynnde hzn arttracaktr. Rzgr hz generatr miline senkron hz aacak
seviyede etki edince, asenkron makine otomatik olarak generatr almaya geecektir ve
elde edilen elektriksel gc stator sarglar zerinden ebekeye aktarlacaktr. Fakat tm bu
srete 3l mknatslanma akm nereden temin edilmektedir. Eer makine ebeke ile
paralel alyor ise, bu akm ebekeden temin edilir. Bununla birlikte, makine harici bir
kondansatr balayarak makinenin ihtiyac olan uyarma akm ebekeye ihtiya olmakszn
salanm olur.

Kendinden uyartml generatrn temel mant, stator uyarma sargsnn sahip olduu
endktans ile ilave edilen harici kondansatr arasnda rezonans durumu oluturmaya
dayanr. Buradaki osilasyon frekans yani rotor uyarma frekans harici kondansatr boyutuna
baldr. Buradaki kondansatr tek ynl olarak rzgr trbin hzn kontrol imkan verir.



ekil: Kendinden uyarml 1l asenkron generatrn L ile C belirli bir frekansta rezonansa
girerek osilasyona neden olur

Not: Yukarda verilen kayma ifadesi bu makine iinde aynen geerlidir.

rnein senkron hz 3000 dev/dk olan 2 kutuplu, 60 Hz asenkron generatr

N
R
=(1s)Ns
N
R
=[1 (0,01)].3000 = 3030 dev/dk

Kayma yaklak %1 civarndadr. Generatr modunda olduu iin (0,01) alnmtr.

Not: Asenkron generatrn bir nemli avantaj da, ani ve sert rzgr deiimlerinde oluacak
ok darbeleri absorbe etme zellii olmasdr. nk ani olarak rzgr hznn deimesi,
kaymann da artmas veya azalmas ile neticelenir; bu zellik mekanik ekipmanlar zerinde
rzgrn oluturduu oklarn absorbe edilmesinde yardmc olur.



0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 8


1.6.2.1.2. ROTORU SARGILI (BLEZKL) ASENKRON MAKNALAR

Statordakine benzer olarak rotor zerinde de 3 fazl sarglar mevcuttur. Sarglar rotor
zerindeki oluklar boyunca dzgn olarak datlr ve genelde 3 telli yldz (Y) olarak balanr.
Rotor zerindeki sargnn dier ular ise bilezik ve fralar zerinden d devreye (diren veya
frekans konverterine) baldr. Bylece bu tip asenkron makinalarn rotor ve statorlar
birbirlerinden farkl frekanslara sahip iki farkl AC kaynaa balanabilirler. Bu tr makinalar
ift beslemeli makinalar olarak adlandrlrlar. Bu makinalar, rnein motor olarak
altrlrken deiken hzl pompalar srmede kullanlabilirler. Bu makinalar ayn zamanda
rzgr trbinleri tarafndan srlen deiken hzl generatr olarak da kullanlabilirler.

Motor alma ve Hz likisi: Bilezikli 3 fazl asenkron motorlarda, stator frekans 50
veya 60 Hz olan ebekeye baldr. Bu motorlarda rotoru rezistif bir yke balamak yerine
frekans rnein 20 Hz olan ikinci bir kaynaa baladmz dnelim.

ROTOR
Es
fs=20 Hz
Es
fs=50 Hz
3~
STATOR
i
r


Bu durumda ift beslemeli bilezikli asenkron motorun nasl altn gzlemleyelim.
Makinamz 3 fazl, 6 kutuplu olsun ve statoru 50 Hzlik bir ebekeye balansn. Bu durumda
statorda oluacak manyetik alan aks, n
s
=
120 ]
p
=
12050
6
= | / ] senkron hz ile
dnecektir. Eer bu dn saat ynnde ise, stator aks | / ] ile saat ynnde
dnyor demektir. Rotor 20 Hzlik kaynaa bal olduundan, rotor manyetik alan aks,
n

=
12020
6
= | / ] ile dner. Bu aknn ise rotor referansna gre saat ynnde
dndn kabul edelim. Bu durumda (dardan bakan bir gzlemciye gre) stator
kutuplarn rotor kutuplarna kilitlemek iin her ikisinin de ayn hzda dnmesi gerekir. Yani
rotor aks da saat ynnde 1000 | / ] ile dnmesi gerekir. Bu durum ancak rotorun
kendisinin - = |] ile dnmesi ile mmkndr.

0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 9


Eer rotor |] dan farkl bir hzda dnerse, rotor kutuplar stator
kutuplarndan kayacaktr. Bu durumda ortalama moment sfr olacaktr ve motor durmaya
balayacaktr. zetle, makinann rotoru sadece ve sadece 600 |] da dnyor ise
motor modunda alacaktr. Buna motor alt senkron (senkron alt) hzda alyor denir.
Rotor ularndaki bileziklerden herhangi ikisinin ucu yer deitirilir ise, rotor manyetik alan
aks, rotor referansna gre saatin tersi ynnde dnecektir. Bu artlar altnda stator
kutuplar, rotor kutuplarn ancak saat dnme ynnde + = da
kilitleyebilir. Buna motor senkron st hzda alyor denir.



Bu rnei genelletirirsek, makina ancak aadaki muhtemel hzlardan birinde motor
olarak alabilir.

n

=
120
p
(
s
+

)

n

=
120
p
(
s
-

)

Burada;

s
= Statora uygulanan frekans

= Rotora uygulanan frekans

n

= Rotor hz [d/dk.]
p = Kutup says


Motor alma ve Hz likisi: ncelikle rotoru sargl motordaki aktif g dalmn
dikkate alalm. Bu motorun sarg ular harici rezistif bir yke bal olsun. Bu durumdaki g
aknn motor bileenleri boyunca yapt dalm aada gsterilmitir.



0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 10






1. 3 fazl Es kayna statora P
e
gcn gnderir.
2. Statordaki demir kayplar (P
Fe
) ve Joule kayplarndan (P
js
) sonra geriye kalan g
rotora aktarlr (P
r
).
3. Kaymadan dolay [s =
]
r
]
s
=

= s
s
], s

kadarlk g rotor kayplar olarak

harcanr. Bu kayplar rotordaki
]
ve harici direnci zerindeki
]R
yani I
2

kayplarndan olumaktadr.

s

=
]
+
]R


4.

ile s

gleri arasndaki fark mekanik gce dnr.

m
=

-s

m
= ( -s)

= -
]
r
]
s

Bu durumda motor momenti,
m
=
9.55P
r
n
s
ile verilir.

5. Srtnme ve vantilasyon kayplarndan sonra mekanik gten yke aktarlan g
L

gcdr.

L
=
m
-

ift beslemeli asenkron motorlar hem senkron-alt hzda, hem de senkron-st hzda
altndan her iki durum iinde g aklar oluturulmaldr.

0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 11


Alt-Senkron Hzda alma: ift beslemeli asenkron motorun rotoru, frekans

olan
bir

kaynana balanrsa, kayma s =

s
/ deerinde otomatik olarak sabitlenecektir.
Yani motorun hz da sabit olacaktr [Aslnda bu makina senkron makinann zel bir hali
olarak ta adlandrlabilir].

Esasnda yukarda anlatlan g eitlikleri buras iinde geerlidir. Aadaki ekilden
de grlecei zere

m
= ( -s)

ve rotor tarafndan aktarlan g, s

olup rotor direnleri zerinde aktarlan gten

arta kalan ksm
c
gc olarak

kaynan besler. Yine bu durumda,

m
=
9.55P
r
n
s
olur.

















0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 12

st-Senkron Hzda alma: Eer

kaynann faz dn sras tersine dndrlr

ise motor senkron-st hzda alr. Bu alma durumunda rotor devresindeki g ak
tersine dner. Ancak niceliksel g ilikileri halen korunur.

kayna tarafndan retilen

gc burada tersine dner ve mekaniksel gc artrr.

m
= ( +s)

Yine burada moment,
m
=
9.55P
r
n
s
dir. Bu tr motorlar, pompa uygulamalar gibi deiken
hzl yklerin srlmesinde kullanlabilir.




















0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 13

Generatr alma: ift beslemeli asenkron makinalar generatr olarak ta
altrlabilir. Bunun iin tek gerekli olan makinann miline senkron-alt veya senkron-st
hzda alacak seviyede dndrme kuvveti uygulayabilmektir. Bu ekilde rotor kutuplar
stator kutuplarnn biraz nnde olacaktr. Bu durumda g ak ynleri aada gsterildii
gibi olacaktr.

Es
Pr
s.Pr
Pes
DL
KUTUSU
P
L
Per
Er
Pjr
Pv
PFE Pjs
P
m
T
m
n
r

r
=
s
(1-s)
P
m
= P
r
(1-s)

ekil X. Senkron-alt modda generatr alma

Es
Pr
s.Pr
Pes
DL
KUTUSU
P
L
Per
Er
Pjr
Pv
PFE Pjs
P
m
T
m
n
r

r
=
s
(1+s)
P
m
= P
r
(1+s)

ekil XX. Senkron-st modda generatr alma

0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 14

Senkron-alt modan senkron-st moda geite sadece

frekans ve

kaynann faz
dn sras deimektedir.

RNEK: Nominal gc 1000 kW olan 3 fazl 6 kutuplu ift beslemeli bir asenkron
generatr bir rzgar trbini tarafndan srlmektedir. Makinann statoru frekans 50 Hz olan
ebekeye ve rotor sarglar ise ayn hattan beslenen ve 20 Hze dnm salayan bir
konvertere baldr. Makina senkron alt hzda almakta ve rzgar trbini (kanat k) 600
hp g retmektedir [1 hp = 746 watt]. Rzgar trbini makinann rotoruna ykseltici bir dili
kutusu zerinden baldr. Sistemdeki g kayplar,

= - dili kutusu ve dier srtnme kayplar

]R
= - rotor I
2
kayplar

]s
= - stator I
2
kayplar

Pc
= 8 - stator demir kayplar

c
= - konverter kayplar

olarak verildiine gre;

(a) Rotorun alt senkron hzn, n

|] =.
(b) Rotora aktarlan mekanik gc,
m
|] =.
(c) Rotordan statora aktarlan elektromanyetik gc,

|] =.
(d) Rotora aktarlan momenti,
m
|. ] =.
(e) Rotor sarglarna aktarlan elektriksel gc,
c
|] =.
(f) 50 Hzlik ebekeden absorbe edilen elektriksel gc,
2
|] =.
(g) 50 Hzlik ebekeye stator sarglar tarafndan aktarlan gc,
cs
|] =.
(h) Verilen rzgar trbin montajnn genel verimini, p =
P
nct
P
kcnct
=.

hesaplaynz.















0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 15


ZM:



























0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 16

1.6.2.2. SENKRON MAKNALAR

Senkron makine belirli bir sabit frekans reten ve sabit hzda alan bir elektrik makinesidir.
Bu sebepten dolay rzgr santrallerinde deiken hzda iletime ok uygun deildir. Ayrca
makinenin DC uyarma ihtiyac olduundan bilezikler zerinde kayan karbon fralara ihtiyac
vardr. Bu durum senkron makinenin rzgr trbinlerinde kullanmda bir snrlama oluturur.




Bu mukabil senkron makine ebeke ile paralel altnda, asenkron makinenin ebeke ile
paralel almasna gre avantaj vardr. nk senkron makine ebekeden gelecek reaktif
gce ihtiya duymaz. Gnmzde rzgr santrallerinde kullanlan elektrik generatr genel
olarak asenkron makinelerdir.


1.7. RZGR G SSTEM TOPOLOJLER

1.7.1 DORU AKIM GENERATRLERN KULLANAN TOPOLOJ

D
C

Y

K





0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 17


1.7.2 ASENKRON GENERATRLERN KULLANAN TOPOLOJ

Temel olarak enerji dnm sistemlerinde kullanlan asenkron generatrler 3 eittir.
Bunlar sincap kafesli, bilezikli (rotoru sargl) ve ift beslemeli asenkron generatrlerdir.
Sincap kafesli asenkron makine bir ac sisteme dorudan balanp sabit hzda iletilebilecei
gibi g elektronii niteleri ile birlikte deiken hzlarda da iletilebilir. Bilezikli asenkron
generatrler ise kayma kontroln salayan rotor direnleri ile birlikte bir ac sisteme
dorudan balanabilirler. Burada kayma kontrol ile iletim hz ancak belirli hz aralklarnda
ayarlanabilir. ift beslemeli asenkron generatr ise g elektronii dntrclerinin
boyutuna bal olarak ok daha geni aralklarda hz ayarlama imkn verir.


1.7.2.1. EBEKEYE DORUDAN BALI ASENKRON GENERATR

ebekeye dorudan bal asenkron generatrler kk ve orta lekli rzgr trbinlerinde
kullanlmaktadrlar. Bir dili kutusu rotor kanatlarnn hzn ayarlar. Bu durumda asenkron
generatr senkron makine da olduu gibi ebekeyle senkronize olmak zorunda deildir.
letim hzna ilave bir kontrole ihtiya duymakszn ular. Ancak generatr boyutu
bydke, bu makineler ebekeye balant esnasnda olduka yksek bir balang akmna
neden olurlar. Moment kontrol bu balang akmn snrlandrabilir.



ekil: ebekeye dorudan bal asenkron generatr (Not: Asenkron makineler reaktif gce
ihtiya duyarlar. Bu ihtiyac karlamak amacyla ekildeki gibi reaktif g kompanzasyonu
uygulanabilir.)


Rotorda stall reglsyonu yksek rzgr hzlarndaki gc kstlar. Rzgr hzlar deitike
kayma deitiinden, bu generatrlerin hz, rzgr hz deitike deimektedir. Dolays ile
bu makineler hzl deien dalgalanmalar azaltabilir. Asenkron rzgr generatrleri srasal hz
deiimleri arasnda yaklak %10luk bir deiime msaade eder. Bununla beraber,
kaymann ykselmesi ile kayplar artacak, yani verim decektir. Bu nedenle modern
uygulamalarda deiken kayma (s) zelliine sahip asenkron makineler kullanlr. Bu
generatrlerde sarg ular ksa devre edilmi kafes rotorlar kullanlmaz. Buna mukabil
kontrol edilebilir deiken direnli rotor devreleri yer alr. Rotor sarglar ya harici deiken
0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 18

bir dirence bilezikler vastasyla baldr, ya da rotor ile birlikte dnen kontrol edilebilir bir
dirence baldrlar.


Aadaki ekilde rotor sarglarna ayarlanabilen diren bal bir asenkron makine ve hz-
moment karakteristiklerindeki deiim verilmitir.



ekil x: Rotor direncinin deimesi ile kayma-moment deiimi arasndaki iliki

Maksimum moment (M
max
) direncin artmas ile birlikte yksek kayma deerlerinde oluur.
G ise moment ile orantl olduundan yksek hzlarda g artar ve g dalgalanmalar
azalr. Aadaki ekilde rotor hz ile rotor gc arasndaki ilikiyi vermektedir.

n
v
R
TSR

2
= = ,
forml dikkate alndnda gcn rotor hz ile olan ilikisi ortaya
konabilir. Not:
p
c Av P
3
2
1
= ve ) ( f c
p
= ve ) / ( dk dev n f = = .

Stator frekans ve dili kutusu rotor hzn belirler, ve bu deer ancak kaymaya bal olarak
deitirilebilir (ekil x).

Aadaki ekilde ebekeye dorudan bal asenkron generatrl bir rzgr trbininin g-hz
karakteristii verilmitir.

0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 19

s m v / 13 =
s m v / 12 =
s m v / 11 =
s m v / 11 =


ekil xx: ebekeye dorudan bal asenkron generatrl bir rzgr trbininin g-hz
karakteristikleri

Grld zere, eer rotor hz sabit kalrsa, trbin hibir zaman optimal g retimine
ulaamaz. Bu nedenle en uygun retim iin rotor hz (elektriksel hz) farkl rzgr hzlar iin
farkl hzlarda olmaldr.


1.7.2.2. DEKEN HIZ KONTROLL ASENKRON GENERATRLER

ebekeye dorudan bal asenkron generatrlerde grld zere deiken kayma zellii
generatrn hzn deitirebilir. Ancak yksek kayma oran, rotorda yksek kayplara neden
olacandan, kayma miktarnn %10 seviyelerini gememesine dikkat edilir. Bununla birlikte
rotor gc ebekeye aktarlarak generatr hz kontrol iin kullanlabilir. Eer generatr hz
sadece ebeke frekansndan daha yksek hzlara ulaacak ise, bu durum iin kullanlacak
devre senkron st (oversynchronous convertor) kaskad konvertr olarak adlandrlr. Bu
devrenin enbyk dezavantaj, yksek reaktif g talebidir.


ekil xxx: Kaskad konverterli deiken hz kontroll asenkron generatr.
0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 20



Senkron st (oversynchronous convertor) kaskad konvertr sadece rotor gcn ebekeye
aktarabilirken ift beslemeli (double-fed) asenkron generatr her iki ynde de g
transferine imkan tanr (rotordan ebekeye ve ebekeden rotora). Bu amala direkt olarak
bal bir AC/AC konverter kullanlabilir (ekil 4x).


Asenkron
Generatr
Dili
Kutusu
Kanatlar
Transformatr
EBEKE
AC-AC konverter


ekil 4x: ift beslemeli AC/AC konverterl (double-fed) bir asenkron generatr

ift beslemeli bir asenkron generatr hem senkron st, hem de senkron alt hzda
iletilebilir. Bylelikle generatrn reaktif g ihtiyac kontrol edilebilir. Bu sistemin
dezavantaj yksek maliyati ve nerji kalitesi ile ilgili problemlere neden olmasdr.



1.7.3. SENKRON GENERATRLERN KULLANAN TOPOLOJ


1.7.3.1. EBEKEYE DORUDAN BALI SENKRON GENERATR

Senkron makineler uyarma akmlar kontrol edilmek sureti ile hem reaktif g reticisi hem
de reaktif g tketicisi olabilir. Yani reaktif g talepleri kontrol edilebilir. Senkron
makineleri uyarmak iin sabit mknatslarda kullanlabilir. Ancak bu durumda senkron
makinelerin reaktif gc kontrol edilemez.

0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 21



ekil 5x: ebekeye dorudan bal senkron generatr

Asenkron generatrn aksine, senkron generatr sabit hzda iletilir. Bu durum ise rzgr
trbinlerinde olduka zor bir durumdur. Bu nedenle dorudan balantl senkron
generatrler ada ebeke uygulamalarnda bamsz (stand-alone) uygulamalar iin
kullanlrlar. Bu makinenn ebekeye direkt olarak balans neticesinde oluacak bir dier
mahsur ise ebekedeki yk deiimlerinin generatr zerinde yksek mekanik zorlamalar
oluturmasdr. Bu nedenlerden tr senkron makineler genellikle ebekeye direkt olarak
balanmazlar.


1.7.3.2. DC BARA BALANTILI SENKRON GENERATRLER

DC bara balantl senkron generatrler (frekans konvertrl senkron makinalar da
denmektedir) ebekeye dorudan bal senkron generatrlerin dezavantajlarn ortadan
kaldrabilir.


ekil 6x: DC bara balantl senkron generatrler

0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 22

ekil 7x de grld zere dk ve orta hzl tm rzgr hzlarnda rotor hz deitirilerek
maksimum g noktalar yakalanabilmektedir. Yksek rzgr hzlarnda ise gc snrlamak
trbin gvenlii asndan zaten gereklidir.

Frekans konvertrleri vastas ile ebeke frekans yakalanabildiinden ilave bir dili kutusuna
ihtiya duymazlar. Bu nedenle gnmzde bir ok makina dili kutusu barndrmazlar. Ancak
bu trbinler iin retilen senkron makinalar yksek sayda kutuplu yaplrlar (kutup says
genelde 80 ve zeridir.) Bu makinalarn belli bal avantajlar:

Daha az malzeme ihtiyac
Daha dk maliyet
Daha az grlt

PWM inverterlerin kullanlmas ile reaktif g kontrol de yaplabilmektedir.


Rotor Hz, n
s m v / 13 =
s m v / 12 =
s m v / 11 =
s m v / 11 =
1
2


ekil 7x: Sabit hzl (1) ve DC bara balantl (2) senkron generatrlerin alma noktalar


1.8. MAKSMUM G LETM N HIZ KONTROL

Deiken rotor hznn nemi:

Hatrlanaca zere rotor verimi c
p
, kanat ucu hz orannn (KHO) bir fonksiyonudur. Modern
rzgr trbinlerinin verimli iletimleri, KHO deerleri 46 civarnda olduu zaman oluur.
Yani kanat u hz rzgr hznn 46 kat civarnda ise bu tr trbinler verimli olarak
iletilirler.


0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 23

TSR



dealde maksimum verim trbin kanat hznn rzgr hz deiimi ile srekli olarak
ayarlanmas durumunda elde edilir. rnein aadaki grafik farkl trbin dnme hzna
ilikin verim-rzgr hz deiimini gstermektedir.


0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0.0
7 9 11 13 15 17
20 dev/dk
30 dev/dk 40 dev/dk
Rzgar hz m/s

ekil: Grld zere kanat verimi, kanat dnme hz deitirilerek arttrlabilir.
0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 24


Grafik dikkatle incelenirse; c
p
nin maksimum olduu noktalar olduka az deien bir
karakteristie sahip. Yani dev/dk deerini srekli deitirmek, ayrk birka dev/dk deerine
sahip olmaya nazaran az bir miktar avantajldr. Kontrol kolayl asndan ayrk deerlere
ayarlama yapmak tercih edilebilir.


1.8.1 RZGAR TRBNLERNDE TEMEL G KONTROL PARAMETRELER

Bir rzgar trbin modeline ilikin srekli hal mekanik g karakteristii;

p
o o
m
c v A
v
v
v
v
v A P . . .
2
1
2
1 1
. . .
2
1
3
2
3
=
(
(

\
|
|

\
|
+
=


olarak elde elde edimi idi. Burada cp parametresi KHOnun bir fonksiyonudur. KHO
parametresi ise kanat as (k) ayar edilerek kontrol edilir. Yani hem KHOnun, hem de
knn bir fonksiyonudur.
c
p
= f(KB0, u
k
)
Aada, rnek bir cp fonksiyonu grlmektedir. Verilen grafik ise farkl kanat alar iin cp
nin KHO ile deiimini gstermektedir.
c
p
= _
60
KHO+0,08u
R
-
2,1
u
R
3
+1
-, u
k
-,9_ e

0,3S
o
R
3
+1
-
21
KHO+0,08o
R

-,8 KB0

0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 25



Dolays ile burada generatr hz (r), kanat as ve rzgar hz parametreleri kontrol
sisteminin giri byklkleri olarak kullanlrlar. k bykl ise generatr miline
uygulanan moment olarak hesaplanr.

1.8.2. SNCAP KAFES ASENKRON GENERATRL RZGR TRBN (SABT HIZLI)

Aada deiken kanat al bir rzgar trbini tarafndan srlen sincap kafesli asenkron
generatrne ilikin kanat as kontrol sisteminin prensip emas grlmektedir. Kanat as
kontrol edilerek elektriksel k gc, nominal mekanik gce eitlenir. Eer elektriksel g,
mekanik g nominal deerini aarsa kanat a deeri ykseltilerek k g tekrar nominal
deere eitlenir.

0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0 5 10 15
C
p
KHO
Alfa (0 derece) Alfa (5 derece) Alfa (10 derece)
Alfa (15 derece) Alfa (20 derece)
0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 26



Burada rotoru rzgar trbini tarafndan srlen asenkron generatrn stator sarglar
dorudan 3 fazl ebekeye baldr. Rzgar trbini tarafndan yakalanan mekanik g,
asenkron generatr tarafndan elektrik enerjisine dntrlr ve stator sarglar zerinden
ebekeye aktarlr. Kanat as dk rzgar hzlarnda maksimum gc verecek ekilde,
yksek rzgar hzlarnda ise nominal gc verecek ekilde kontrol edilir. Burada g
retebilmek iin asenkron generatr hz, senkron hzn biraz zerinde olmaldr. Burada
hzdaki dalgalanmalar olduka dk tutulduundan, bu tr rzgar trbinleri sabit hzl rzgar
trbinleri olarak adlandrlr. Asenkron generatrn ihtiyac olan reaktif g ya ebeke
tarafndan veya kondansatr gurubu, SVC, STATCOM ve seknron kompanzatr (senkron
kondenser=Bota alan senkron motor gibi, gerilim reglatr ile uyarmas kontrol edilerek
bazen kapasitif, bazen de endktif g ekmesi salanr. Bylece istenilen g faktr
ayarlanm olur) gibi dzenekler vastas ile karlanr.

Sabit hzl rzgar trbinlerinde, generatr ebeke ortak balant noktasna dorudan balanr.
Burada ebeke frekans generatrn dn hzn belirler. Generatr hz kutup ifti saysna
ve ebeke frekansna baldr. Sincap kafesli asenkron generatr kullanan rzgar trbinlerinin
hzlar en fazla %1-2 civarnda deiim gsterir. Burada g aerodinamik yap sayesinde
kontrol edilebilmektedir. Burada eit kontrol vardr: i.) Kanat a kontrol (pitch control),
ii.) pasif durdurma kontrol (kanatlar rotor gbeine sabit a ile sabitlenmitir. Burada
tasarm rzgarn ok hzlanmas durumunda kanatlarda trblans oluturarak kanatlarn
yavalamas salanr. Burada kanat bklml yapdadr.) , ii.) aktif durdurma kontrol (kanat
a kontroll yapya olduka benzer. Dk rzgar hzlarnda kanat alar maksimum
momenti salayacak ekilde ayarlanr. Makine nominal gce ulatktan sonra yksek rzgar
hzlarnda ar yke maruz kalyor ise kanat alar kanat a kontroll trbinlerin aksine
tam ters yne getirilir. Bylece makine neredeyse btn yksek hzlarda maksimum g
deerinde altrlabilir. Pasif durdurmann aksine burada daha hassas g kontrol
yaplabilmekte ve daha geni aralklarda optimum gce ulalabilmektedir.)




0124730 Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri Do. Dr. Mudeem TANRIVEN
Sayfa 27

1.8.3. FT BESLEMEL ASENKRON GENERATRL RZGR TRBN (DEKEN HIZLI)

ift beslemeli asenkron generatrl rzgar trbin sisteminin prensip emas aadaki ekilde
gsterilmitir. AC/DC/AC konverter sistemi ebeke taraf ve rotor taraf olmak zere ikiye
ayrlr. Her iki konverter de gerilim beslemeli konvereter olup, AC ile DC gerilimleri
birbirlerine balar. Her iki konverter arasndaki kondansatr bir DC gerilim kayna gibi
davranr. ebeke ile balanty salamak zere ise bir endktans eleman kullanlmtr. 3 fazl
rotor sarglar rotor taraf konverterine bilezik ve fralar zerinden bal iken, stator sarglar
ise dorudan ebekeye baldr.
Rzgar trbini tarafndan yakalanan g, asenkron generatr tarafndan elektriksel gce
evrilirken, bu g hem rotor hem de stator sarglar zerinden ebekeye aktarlr. Burada
kontrol sistemi kanat as ve gerilim kumanda sinyallerini (Vr ve V) retir ve bylece
trbinin k gc, DC bara gerilimini, ebeke tarafndaki AC gerilimi ve reaktif g miktar
ayarlanr.
K
O
N
T
R
O
L

ift beslemeli asenkron generatrl rzgar trbin sisteminin alma prensip emas