1.

GR Enerji gereksinimimizi daha ok fosil yakt ve tkenebilir kaynaklardan karladmz gnmz artlarnda enerji kaynaklarnn tkenmesi gibi bir problem ile kar karyayz. Bu problemin farknda olan gelimi lkeler imdiden bu problemin zm iin devlet destei erevesinde doal kaynaklara mmkn olduunca az zarar veren ve tkenmeyen enerji alternatiflerinin gelitirilmesi ve uygulamasna ynelmilerdir. Bir devlet politikas olarak benimsenen bu yaplanma gelimi lkelerde zendirilmekte ve devlet tarafndan desteklenmektedir. Gnmzde tkenebilir enerji kaynaklarnn ( kmr, doal gaz, petrol vb. ) yksek maliyetlerinden dolay alternatif enerji kaynaklarna ynelmemiz gerektii de bir dier gerektir. [1] Jeotermal enerji, dalga enerjisi, rzgar enerjisi, gne enerjisi, s pompalar gibi yenilenebilir enerji kaynaklar popler konular olarak gndemde yer almaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklar evre artlaryla sk bir iliki ierisindedir. Dolaysyla lkelerin kendi evre artlarna gre bunlardan bir veya birkann kullanmn desteklemesi ada enerji politikalar kapsamnda yer tutar. Bunlarn arasnda gne enerjisi sistemleri ve s pompalar enerji ekonomisi ve ekolojik dengenin bozulmadan korunabilmesi amacyla lkemizde mevcut potansiyelleri de gz nnde bulundurularak cazip hale gelmektedir[3]. Avrupa ve ABD de gne enerjisi sistemleri ve s pompalar yaygn bir ekilde uygulanmakta ve bu almalar devlet teviki ile birlikte yrtlmektedir.ABD de her yl 50,000 zerinde toprak kaynakl s pompas(TKIPGSHP) satlmaktadr ve toplamda 1,000,000 zerinde olduu tahmin edilmektedir. lkemizdeki almalar ise dnyadaki uygulamalarla karlatrldnda olduka dk bir seviyede bulunmaktadr[8]. Ekonomik ve sosyal kalknmann gerektirdii enerjiyi herhangi bir darboaza dmeden, en ekonomik maliyetlerle ve evreyi koruyarak karlamak gerekmektedir. Nitekim yedinci be yllk kalknma plannda bu husus, "Enerji sektrnde temel ama, artan nfusun ve gelien ekonominin enerji ihtiyalarnn srekli ve kesintisiz bir ekilde ve mmkn olan en dk maliyetlerle karlanabilmesi olarak ortaya konmutur. "Sektrde azalan doal kaynaklar, art gstermesi beklenen maliyetler ve byyen talep gz nne alnarak, uzun dnemde gvenilir ve dk maliyetli bir enerji arz sisteminin kurulmas esastr. Bu dorultuda yurt ii enerji kaynaklarnn gelitirilmesi ve tketimindeki pay zamanla artacak, ithal kaynaklarn temini iin
1

gerekli projeler balatlacak, rn baznda ve kaynak lke baznda eitlendirmeye gidilecektir" ve " Yurtii enerji kaynaklarnn miktar ve kalite olarak yetersiz ve yksek maliyetli olmas, ithal enerji kaynaklan iin gerekli dviz ihtiyac, asn enerji kullanmnn evre sorunu yaratmas gibi nedenlerden dolay, sanayide ve toplumsal yasamn her kesiminde enerji younluk deerlerinin aaya ekilmesi,verimliliin artrlmas ve tasarruf programlarnn hayata geirilmesi salanacaktr" eklinde ifade edilmitir[3]. te yandan, enerjinin retimi, evrimi, iletimi ve tketiminden kaynaklanan evresel sorunlar ve evrenin korunmas konusu dnya lkelerinin enerji politikalar ve programlan iinde giderek daha arlkl biimde dikkate alnmaya balanmtr.Buna paralel olarak, Trkiye'nin hzla byyen enerji ihtiyacnn ucuz olarak karlanmasnn yan sra evre kazanmaktadr. Enerji politikalarnn esas amac, sosyo-ekonomik gelimeyi kuvvetlendirirken ayn zamanda evreyi korumak ve iyiletirmek olduundan, dnya lkeleri enerji politikalar ve programlan iinde giderek daha arlkl bir ekilde gz nne alnmaya balanan evre konusunda lkemiz dier lkelerdekine paralel bir grle yaklamakta, evrenin korunarak iyiletirilmesi gerekliliine inanmakta, evre kirliliini ve sera gaz emisyonlarn azaltc eitli faaliyetlerde bulunmakta ve nlemler almaktadr. evreye olan zararl etkileri konvansiyonel sistemlere gre daha az olan s pompal sistemlerin zellikleri, toprak kaynakl s pompas sisteminin dizayn aamalar ve meteorolojik deiimlerin, s pompas termodinamik zelliklerini nasl etkilediinin incelenmesi bu tez almasnn konusunu oluturmaktadr[3]. 1.2. Is Pompasnn Teknik Geliimi Soutma makinesi ile ayn termodinamik evrime gre alan s pompasnn ilk prensibi, 1824 ylnda Carnot tarafndan tantlmtr. Uygulamaya geirilmesi, 1850de Lord Kelvinin soutma cihazlarnn stma amacyla kullanlmasn nermesi ile gerekletirilmitir.Lord Kelvinin havay is gren akkan olarak kulland bu sistemde d ortam havas bir silindire ekilir ve burada geniletilerek hem scakln hem de basncn drlmesi salanr. Daha sonra hava, d ortama yerletirilen bir s deitiricisine gnderilerek genletirilir, souyan havann d ortamdan s ekmesi salanr. Isnan hava tekrar normal atmosferik hava basncna sktrlarak odaya
2

kirliliinin de kontrol altna alnmas gittike daha fazla nem

verilir. Ancak sktrld iin scakl normal atmosfer scaklndan daha yksektir. Lord Kelvin s ykselticisi adn verdii cihazn dorudan yanmaya verilen enerjinin %3 ile s rettiini belirtmitir. Daha sonra pek ok bilim adam ve mhendisin, yaklak 80 yl gibi bir sre iinde yaptklar aratrmalar sonunda, s pompas konfor stmasnda uygulanabilir hale gelmitir[3]. 1927 ylna skoyada almalarna balayan, ayn zamanda s pompasnn isim babas olan Hadlere bu konudaki yaynn 1930 ylnda yapmtr. Avrupada ilk byk s pompas, Zrichte belediye binasnn stlmas amacyla 1938 ylnda 175 kW stma gcnde dizayn edilmitir. Amerikada imal edilen ilk s pompalar, 1940 ylnda pazarlanmtr. Is pompalarnn imalat, 1952 ylnda 1000, 1954te bunun iki kat, 1957de on misli olarak gereklemitir. 1963 ylnda imal edilen s pompas says 76000 olmutur. ou Gney Amerikada kurulmu olan bu tesisler ile ks aylarnda stma salayabilecek ekilde kurulan kombine s pompalar, klasik sistemlerle rekabet etme imkanna ulamtr. 1973 ylnda yaanan enerji krizinden sonra s pompalarna ilgi artarak, 1976 ylnda 300,000 adet retilmitir. Amerikada 1978den sonra ina edilen binalarn %25inin s pompas ile stlmas planlanmtr[8]. 1980li yllarda s pompas imalat bir milyon cihaz/yllk bir kapasiteye ulamtr. Gelimi sanayi lkelerinde, atk s kaynaklarndan s transferi iin, s pompalarndan geni apl olarak yararlanld grlmektedir. Gelimekte olan ve enerjisinin byk bir blmn ithal eden lkemizde, enerjinin nemi ok daha byktr. Halen lkemizde kullanlan allagelmi enerji kaynaklarndan petrol ve kmr bunlarla birlikte hava kirliliini azaltma amal kullanlan doal gaz, ithal yolu ile karlanmaktadr. Bu ise Trkiye btesinde nemli yer tutmaktadr[4]. 1.3. Is Pompasnn Tanm ve alma Prensibi Gerek sanayide ve gerekse gnlk yaamda stma ve soutmann nemi ve bu ama ile sarf edilen enerjinin toplam enerji tketimi iindeki paynn ykseklii, aratrmalarn enerji kullanmnda verimliliin artrlmasnda ve gne enerjisinden atk sya kadar geni bir yelpaze ierisinde eitli kaynaklarn deerlendirilmesinde younlamasna neden olmutur.Son yllarda lkemizde de adn zellikle konut stma amal olarak ska duymaya baladmz s pompas sistemlerinde d hava, toprak, nehir suyu, gl suyu,... gibi bir ortam k artlarnda dk scaklk kayna olarak kullanlarak alnan s , stlmas hedeflenen hacimde aktarlmakta; yaz artlarnda ise
3

serinletilmesi hedeflenilen hacimden alnan s bu sefer yksek scaklk kuyusu olarak grev yapan d hava, toprak, nehir suyu, gl suyu, vb'ne transfer edilmektedir.Scaklk kayna veya kuyu olarak kullanlacak ortamn seilmesi ise iklim artlar, corafik yerleim, ilk yatrm maliyeti gibi pek ok faktre bal olmaktadr.Carnot, Buharl G evriminin ters altrlmas ile snn evreden alnp, yksek scaklk blgesine transfer edilebileceini fark etmi; ancak, bu prensibe dayanan s pompalarnn pratikte uygulanabilirlii fikri ilk defa William Thompson (daha sonra Lord Kelvin) tarafndan ortaya atlm (1852); belirgin bir ekilde uygulama alanna girmesi ise II. Dnya Savandan sonra olmutur.Is pompas basit olarak s enerjisini bir ortamdan dier bir ortama tayan ve elektrikle beslenen bir sistemdir. Bilindii zere enerji vardan yok, yoktan var edilemez, sadece ya biim deitirir yada bir yerden bir yere tanr. Is pompas da adn, s enerjisini bir ortamdan dier bir ortama "pompalama" veya "tama" kabiliyetinden alr. rnek olarak dalg pompalar verilebilir. Dalg pompalar nasl suyu retmiyorlarsa, isi pompalar da sy retmeyip sadece tarlar. Dalg pompalarnn su pompalamas iin bir su kaynana daldrlmalarna benzer olarak, s pompalar da yeryznde bir enerji kaynana temas etmedikleri srece sy tayamazlar. Gerekli artlar salandnda yksek miktarlarda enerji dk maliyetlerle kullanma sunulabilir[1].

inde bulunduumuz evrede de byk miktarda enerji depo edilmekte olup (toprakta, suda ve havada), bu enerji sma yoluyla srekli olarak gne tarafndan yenilenmektedir. Isnn dk scaklktaki kaynaklardan zmlenmesindeki ana esaslar son yllarda soutma ve iklimlendirme ile ilgili olarak gelitirilen teknolojilerde kullanlan ilkelerle ayndr. Is pompasnda ama bir ortam stmak iken soutma tesislerinde ama ortam soutmaktr. Is pompas s ak yn itibariyle termodinamiin sfrnc yasasna aykr dmektedir. Sfrnc yasa snn yksek scaklk ortamndan dk scaklk ortamna akacan ifade ederken, s pompasnda s akm bu ifadenin tamamen tersi bir durumda meydana gelmektedir. Termodinamiin ikinci kanununa gre dk scaklktan yksek scakla s aktarm olabilmesi iin belli bir i yaplmas gerekir. Bu amala genellikle elektrik motoruyla alan kompresrler kullanlr[1,2,3]. 1.4.Buhar Sktrmal Is Pompalar Sistem kompresr, genleme valf ve iki adet eanjrden meydana gelmektedir.Aada buhar sktrmal s pompasnn ana elemanlar gsterilmektedir. alma akkan bu drt para iinde evrim yapar. Buharlatrcda, akkannn scakl s kaynann scaklnn altnda tutulur. Bylece buharlatrcdaki akkannn s kaynandan s alarak buharlamas salanr. Buhar kompresrde yksek basnca ve scakla sktrlr. Scak buhar youturucuya girer ve younlaarak ssn dar verir. Son olarak yksek basnl alma akkan genleme valfinde genletirilerek buharlatrc basn ve scaklna getirilir. Ortamdan buharlatrcya soutucu akkann buharlama entalpisini salamak zere bir s akm olur. Buharlaan akkan daha sonra sktrlr ve bu sktrma srasnda scakl ykselir. alma akkan ilk durumuna dnm olur ve tekrar buharlatrcya girer. Kompresr genellikle elektrik motoru veya iten yanmal motorlar ile almaktadr. [2]

1.4.1Performans katsays (COP) Performans katsays (COP) s pompas verimliliinin en yaygn lsdr. COP s pompasnn s ksnn elektrik giriine oran olup aadaki gibi tanmlanr. COP= Mesela, hava kaynakl s pompalar genellikle 2 ile 4 arasnda deien COPlara sahiptir. Bu unu ifade etmektedir; enerji tketimlerinden 2 ile 4 kez daha fazla enerji vermektedir. Su ve toprak kaynakl s pompalar ise genellikle 3 ile 5 arasndaki COP deerlerine sahiptir. Hava kaynakl s pompalarnn COP deerleri d ortam scaklk dmelerine bal olarak azalmaktadr. Bundan dolay, genellikle iki COP deerleri sistem iin verilmektedir: birincisi 8.3 C ve dieri 9.4C . COPlar karlatrlrken, deerler mutlaka d ortam scaklklarna bal olarak alnmaldr. Toprak ve su kaynakl s pompalar iin COPlar byk lde deimez. nk toprak ve su scaklklar hava scaklklarna gre daha fazla sabittir. COPlarn karlatrmas bilgi amaldr, s pompasnn deerlendirmesi iin kesin bir sonu ortaya sunmaz. D ortam scakl 44C nin altna dt zaman, periyodiksel olarak s pompasnn d ortam s deitirgelerinin buzlar temizlenmelidir. Is pompas stma evrimindeyken, d ortam s deitirgeleri scakl donma noktasnn altndadr. Is pompas nitesinin enerji temelli verimlilik lm (COPspomp) ve toplam s pompas sistemi (COPsistem) aadaki gibi tanmlanmtr[1].

ekil 1.2'de performans katsaysnn evaporatr ve kondenser scaklklarnn fark ile deiimi verilmitir.

1.5.Absorbsiyonlu Is Pompas Absorbsiyonlu s pompalarnda kullanlan akkan, ounlukla iki farkl akkandan (NH3-su, LiBr-su gibi) meydana gelir. alma akkan yksek basn ve scaklkta jeneratrde stlmakta buharlama scakl dk olan akkan (NH3, LiBr)

buharlatrlarak youturucuya aktarlr. Youturucuda youan buhar, genleme valfinde genletirilerek buharlatrcya aktarlr ve burada dk scaklk ve basnta tekrar buharlatrlmaktadr. Buharlatrcda buharlaan akkan (Amonyak, LiBr...) youturucuda jeneratrden gelen zayf uucu madde zeltisi (amonyaka fakir su zeltisi gibi) iinde absorblanmaktadr. Elde edilen kuvvetli zelti ise jeneratre geri pompalanmakta ve evrim tamamlanmaktadr.

Svlarn kaynama noktas basn ile dorudan orantldr. rnek olarak su atmosferik basnta (760 mmHg), 100 0C 'de, 6 mmHg mutlak basnta ise 3,70C 'de kaynar. Li-Br (Lityum Bromr), sofra tuzu (NaCl) ile kimyasal olarak benzerdir. Li-Br su iinde znebilir. Li-Br/Su solsyonu, kendi kimyasal eilimi sebebiyle, suyu absorbe etme zelliine sahiptir. Li-Br solsyonunun konsantrasyonu arttka ve scakl dtke suya kar olan absorpsiyon eilimi de artar. Buna ilave olarak, Li-Br'in ve suyun buhar basnlar arasnda byk bir fark vardr. Bu da demektir ki; eer Li7 Br/Su solsyonun scakl arttrlrsa, su buharlar ama Li-Br solsyonda kalacandan solsyon daha younlatrlm hale gelecektir.Absorbsiyonlu sistemlerde soutma etkisi oluturmak iin s enerjisi kullanr. Bu sistemlerde soutucu (su), buharlama esnasnda dk scaklkta ve basnta sy absorbe eder ve youma srasnda da yksek scaklkta ve basnta s aa kartr.Absorbsiyonlu sistemler tek etkili ve ift etkili olmak zere ikiye ayrlrlar. Tek etkili absorbsiyonlu sistemler yalnz soutma amal kullanlrken, ift etkili absorbsiyonlu sistemler s pompas eklinde alarak hem soutma hem de stma amal kullanlabilir. [2]
7

1.6.Adsorbsiyonlu Is Pompas Faraday tarafndan 1848 ylnda bulunan adsorbsiyonlu s pompas evrimleri ilk 1920 ylnda s pompas olarak halk kullanmna sunulmutur. Adsorbsiyonlu s pompalar enerji kaynaklarnn tr ve evrim sresince gerekleen fiziksel olaylar asndan absorbsiyonlu s pompalar ile benzerlikler gstermesine ramen, iki s pompas arasnda farkllklar vardr. Absorbsiyon bir sv/gaz akkann dier bir sv/kat maddenin iine difzyonu olarak tanmlanmaktadr. Adsorbsiyon ise bir gazn/svnn, sv/kat haldeki bir baka maddenin yzeyi ile fiziksel veya kimyasal etkileme olaydr. Adsorbsiyonlu s pompasnn alma prensibi tamamen adsorbsiyon olayna dayanr. Yukarda da belirtildii gibi gaz veya buhar/sv adsorbsiyonu kat veya sv haldeki baka bir maddenin yzeyine kimyasal ya da fiziksel etkileme sonucunda tutunmas olarak tanmlanr. Gaz fazdaki maddeye adsorbat, tutan kat veya sv haldeki maddeye de adsorbent denir. Adsorbsiyon, tanmndan da anlald gibi, fiziksel ve kimyasal adsorbsiyon olarak ikiye ayrlmaktadr. Kimyasal adsorbsiyon da adsorbat, adsorbent yzeyine kimyasal ba (kovalent ba) ile tutunur. Kimyasal adsorbsiyon reaksiyonunun en nemli zellii endotermik ve genellikle tersinmez oluudur, yani desorpsiyon olay gereklemez. Burada desorpsiyonu tanmlamak gerekirse desorpsiyon; adsorblanan adsorbatn adsorbentin yzeyinden uzaklama olaydr.Fiziksel adsorbsiyon ise adsorbatn, adsorbent yzeyine fiziksel balar (Van der Waals, dipol-dipol etkilemesi gibi) ile tutunmasdr. Fiziksel adsorbsiyon ortam scaklnn art ile ters orantl olarak azalmaktadr ve reaksiyon tersinirdir.Adsorbsiyonlu s pompalarnda kullanlan adsorbent-adsorbat iftleri fiziksel adsorbsiyondur.Fiziksel adsorbsiyon srasnda reaksiyonun ekzotermik olmas

arasnda gerekleen adsorbsiyon, ileminde, adsorbatn adsorblanmas

dolaysyla aa s kar. Sz konusu bu sya adsorbsiyon ss denir. Adsorbentlere rnek, silika jel, aktif karbon, zeolit gibi maddelerdir. Adsorbsiyonlu s pompalarnda genellikle kullanlan adsorbatlar su buhar, metanol ve amonya rnek verebiliriz. Adsorbent maddenin fiziksel yaps adsorbsiyon zerinde olduka fazla etkilidir.Adsorbsiyonlu s

pompalar, adsorbent, adsorbent yata, youturucu,

buharlatrc, genleme vanas ve adsorbattan olumaktadr. Bu tip pompalar, basit alma prensibine sahip olup, termal enerji ile almaktadr. Soutma periyodunda buharlatrcda bulunan adsorbat evreden s ekerek buharlamakta, adsorbent
8

yatanda kuru durumda bulunan adsorbent tarafndan adsorblanmaktadr. Youma srasnda ise, adsorbent yatana transfer edilen s ile adsorbat desorbe edilip, adsorbent yatan terk etmekte ve youturucuda evreye s brakarak

youmaktadr. Youturucuda youan adsorbat daha sonra genleme vanasndan geirilerek buharlatrcya aktarlmaktadr.ekil 1.6. adsorbsiyonlu s pompasnn teorik evrimi adsorbent-adsorbat iftinin izoster grafii zerinde gsterilmitir. zoster grafii, sabit miktarlardaki adsorblanm adsorbatn basncnn scakla gre deiimini gsterir. zoster grafiinin, adsorbsiyonlu s pompas tasarm esnasnda, sistemin alma scaklklarna bal olarak adsorbent-adsorbat iftlerinin seiminde ve sistemin teorik performans katsaysnn hesaplanmasnda byk faydas vardr. zoster grafii genellikle yatay ekseni (-1/T) ve dey ekseni (lnP) olarak izilmektedir. [2]

ekil 1.6 adsorbsiyonlu s pompasnn teorik evrimi adsorbent-adsorbat iftinin izoster grafii

Adsorbsiyonlu s pompas evrimini drt ayr ilemde gerekletirir. zosterik stma (a-b): Adsorbent yatak scakl dardan s girii ile Tadan Tbye ykseltilmektedir. lem srasnda buhar basnc artmaktadr. zobarik desorpsiyon, (b-c): Bu aamada da adsorbent yatana s girii devam etmektedir. Ancak desorpsiyon balamakta ve desorpsiyonla aa kan buhar youturucu basncnda youtuundan basn sabit kalmaktadr. zosterik soutma (c-d): Maksimum yatak scakl Tcye ulatktan ve desorpsiyon ilemi tamamlandktan sonra, adsorbent yata (buharlatrc ve youturucu vanalar kapal durumda iken) Td scaklna soutulmakta, dolaysyla basn dmektedir. zobarik adsorbsiyon (d-a): Yataktan s ekilmeye devam edilmekte,buharlatrcdan evreden s ekerek buharlaan adsorbat, adsorbent tarafndan adsorbe edilmektedir. Yatak scaklnn sabit basnta Ta scaklna dmesi ile evrim tamamlanmaktadr . evrimde grld gibi soutma etkisi, izobarik adsorbsiyon ilemi (d-a) srasnda buharlatrcda buharlaan adsorbatn adsorbent tarafndan adsorblanmas ile desorpsiyon olmakszn

olumaktadr. Istma ilemi ise izobarik desorpsiyon (b-c) srasnda adsorbent yatan terk eden adsorbatn youturucuda youmas ile meydana gelmektedir. Ayrca c-d ve d-a ilemi srasnda adsorbent yatandan ekilen s stma amac ile kullanlabilmektedir. Buna gre evrimin stma ve soutma verimi;

olarak tanlanabilir[1]. 1.7.Is Pompalarnn evrimlerinin Karlatrlmas 1.7.1.Buhar Sktrmal Is Pompalarnn Avantajlar; Performans katsaylar (COP) yksektir. Az yer kaplayan bir yapya sahip olmas
10

Kontrol sistemlerinin gelitirilmitir ve mikro ilemciler sayesinde daha kolay kontrol edilebilmektedir. stenilen scakla hzl bir ekilde ulaabilmektedir. Dier s pompalarna gre maliyeti daha dktr ve alma prensibinin yaygn olarak bilinmektedir[3]. 1.7.2. Buhar Sktrmal Is Pompalarnn Dezavantajlar; evreye zararl (HCFC gaz gibi ) alma akkanlarnn kullanlmaktadr. Birincil enerji kaynaklarndan dorudan yararlanlmamasndan tr birincil enerji verimi dktr Elektrik enerjisinin pahal olduu yerlerde iletim maliyeti yksektir. Elektrik enerjisinin olmad yerlerde alamaz ve ekstra cihazlara ihtiya duyar. Grltl ve sarsntl almaktadr. Byk sistemlerin sk periyotlarla bakm ve servise ihtiya duyar[3]. Dorudan termal s kaynaklar ve birincil enerji kaynaklar ile alabilirler. Srekli alabilme prensibine sahiptirler. Buhar sktrmal s pompalar kadar ok hareketli paralar iermezler. alma akkan olarak evreye veya insan salna zarar verici kimyasal Sarsntsz ve grltsz alrlar[3]. Performans katsaylar dktr. Elektrik enerjisinin ucuz olmad yerlerde bu tip cihazlarn kullanm cihaz maliyetlerinden dolay tercih edilemez. Cihazlarn ar ve hacimli olmas yznden montaj ve yerletirme problemleri grlr. Soutma esnasnda sistemin istenilen yeni duruma ulamas yavatr. Korozyona neden olan kimyasallar kullanldndan cihaz mr ok ksadr. Absorbent 45 yl gibi ksa bir kullanm mrne sahiptir. [1] Atk s ve termal enerji kaynaklar dorudan kullanlarak alr.

1.7.3.Absorbsiyonlu Is Pompalarnn Avantajlar;

(HCFC gibi...) maddeler kullanlmaz.

1.7.4.Absorbsiyonlu Is Pompalarnn Dezavantajlar,

1.7.5.Adsorbsiyonlu Is Pompalarnn Avantajlar; Adsorbent - adsorbat iftine bal olarak dk scaklk s kaynaklar ile alabilmesi (50 Cnin st)
11

Uygun tasarm (ift yatakl) uygulandnda srekli alabilir. Herhangi hareketli para iermez. Sessiz ve sarsntsz alr. evreye zarar olmayan su ve benzeri alma akkanlar ile alr. Uzun sre bakm gerektirmeden alabilir (30 yldan fazla). Enerji depolama imkn salayabilir[3]. 1.7.6.Adsorbsiyonlu Is Pompalarnn Dezavantajlar Performans katsaylar ok dktr. Tek yatakl adsorbsiyonlu s pompalarn kesikli bir alma prensibine sahiptir. Dk basnta almasndan tr kaak sorunlar yaanr ve yksek vakum teknoloji gereksinimi vardr. Gelitirme safhasnda oluu nedeniyle yaygn olarak bilinmemektedir. Buhar sktrmal pompalara gre daha hacimli ve ardr. Avantaj ve dezavantajlar verilen s pompalarnn performans katsaylarnn karlatrlmas ise izelge 2.2de gsterilmektedir. Grld gibi buhar sktrmal s pompasnn performans katsays termal enerji ile alan s pompalaryla mukayese edilemeyecek lde byktr. Ancak birincil enerji kayna ile dorudan almadndan tr, birincil enerji kaynak verimlilii termal enerji ile alan s pompalarndan daha dk olabilir[9]. izelge 2.2. Is Pompalarnn Performans Katsaylarnn Karlatrlmas

1.8.Is Pompalarnda Kullanlan Soutucu Akkanlar Birok soutma teknii uygulamasnda s, ikinci bir soutucu akkanla tanabilir. Herhangi bir sv olabilen bu ikinci akkan esas soutucu akkan ile soutulur ve hal
12

deiimi olmadan s geiini gerekletirebilir. Bu tip svlar, s transferi akkanlar, salamuralar veya ikincil soutucu akkanlar olarak adlandrlrlar. CFC-12 Dk ve orta scaklk (max. 80 C) CFC-114 Yksek scaklk (max. 120 C) R-500 Orta scaklk (max 80 C) R-502 Dk-orta scaklk (max. 55 C) HCFC-22 Dk scaklk s pompalar (max. 55 C) 1.8.1.CFC (Kloroflorokarbon) Kimyasal stabilizesini ve ierdii klorin miktarna bal olarak CFCler (kloroflorokarbon) global evreye zararldr. CFCler yasakl akkan grubuna dahildir. Yksek ozon tketimine sahip olduklarndan retimi ve kullanm yasaktr.Yalnzca eskiyen sistemlerdeki gazlarn temizlenmesiyle elde edilebilmektedirler. Bu grubun kapsad akkanlar R-11,R-12, R-113,R-114, R-115, R-500, R-11502, R-13 B1dir[3]. 1.8.2.HCFC (Hidrokloroflorokarbon) Hidrokloroflorokarbonlar da klorin iermesine ramen kloroflorokarbonlara gre ozon tketme potansiyeli ok daha azdr. HCFCnin ozon tketme potansiyeli, dk atmosferik kimyasal stabilizeye bal olarak CFC-12 ye gre %12 daha azdr.Ayrca global stma potansiyeli CFC-12nin % 20si kadardr. HCFCler gei akkanlar olarak adlandrlr. HCFCler R-22, R-401, R-402, R-403, R-408 ve R-409 akkanlarn ierir. [3] 1.8.3.HFC (Hidroflorokarbon) Hidroflorokarbonlar uzun dnemde alternatif akkanlar olarak deerlendirilebilir.Bu onlarn R-134A, R-152A, R-32, R-125 ve R-507 gibi klorin iermedikleri anlamna gelir. Ozon tketimine etkileri olmad iin, R-12, R-22, R-502ye alternatif olabilirler. Fakat onlarn da hala global snmaya etkileri vardr. HFC-134A termofiziksel zellikler olarak CFC-12ye ok benzemektedir. HFC-134a kullanlan bir s pompasnn performans katsays (COP) pratik olarak CFC-12 kullanlan s pompasnnkiyle ayn olacaktr. Dk evaporatr scaklnda (-1 Cnin altnda) ve byk scaklk artlarnda performans katsays biraz daha dk olacaktr.HFC-152A esas olarak R500n bir paras olarak kullanlmtr.Karmlarda eleman olarak kullanlr ve yancdr.HFC-32 orta yanc olarak kabul edilebilir ve sfra yakn global stma potansiyeli vardr. Uzun dnemde s pompas ve endstriyel soutma uygulamalarnda HCFC-22nin yerine uygun bir akkan olarak dnlmektedir. HFC-32, yanc olmayan karmlarda R-502 ve HCFC-22 yerine ana bilesen olarak kullanlmaktadr.
13

HFC-125 ve HFC-143A hemen hemen R-502 ve HCFC-22 ile benzer zelliklere sahiptir. Global stma potansiyeli HFC-134Aya gre kat fazladr. [1,3] 1.8.4.Karmlar Bir karm iki veya daha fazla akkan ierebilir. izeotropik karmlar sabit scaklkta buharlar ve younlar. CFC-12 ve R-502nin yerini almas iin ilk karmlar HCFC22 veya HCFC akkanlarn ierdikleri iin gei akkanlar olarak kabul edildiler. R502nin ve HCFC-22nin yerini almas iin oluturulan yeni nesil karmlar ise klorin iermezler ve temel olarak HFClerden (HFC-32, HFC-134A, HFC-125, HFC-143A) ve hidrokarbonlardan oluur.Gelecek iin umut veren iki akkan R-410A ve R-407Cdir. R-410A R-32 ve R-125in karmdr, R-407C ise R-32, R-125 ve R-134Adan olumaktadr. R-410A kullanarak R-22ye kyasla ok daha iyi COP deerleri elde edilmektedir. R-410A kullanarak toplam maliyette azalma salanabilir, nk sistem bileenlerinin zellikle kompresrn llerinde, akkann volmetrik kapasitesinin yksek olmas nedeniyle nemli miktarda azalma olacaktr. [3] 1.8.5.Amonyak Amonyak ou lkede orta ve byk soutma nitelerinde baslca kullanlan soutucu akkandr. Toksin ve yanc karakteri nedeniyle kullanm iin ayarlar ve kurallar gelitirilmitir. Termodinamik ve ekonomik olarak yeni s pompalar ekipmanlarnda CFClere ve HCFC-22ye en iyi alternatiftir. Bugn iin sadece byk s pompas sistemlerinde kullanlmtr ve yksek basn kompresrleri kondenzasyon scakln 58Cden 78Cye karmtr. Verimli yksek basn kompresrleri gelitirilirse, amonyak mkemmel bir yksek scaklk soutucu akkan olacaktr. [2] 1.8.6.Sourmal sistemlerde kullanlacak akkan ifti Absorpsiyonlu sistemlerde uygulamada; genellikle NH3/H2O ve LiBr/H2O iftleri kullanlmaktadr. Ancak her iki iftin de dezavantajlar bulunmaktadr. NH3/H2O ifti yksek basnlarda almakta olup, zehirli ve koroziftir. Su /lityum bromr en sk rastlanlan alma akkan olmasna karn, suyun donma problemi nedeni ile bu iftin 273,15 K altnda kullanlamayaca aktr. Sourmal sistemlerde kullanlacak akkan ifti ile ilikili olarak son yllarda youn aratrmalar srdrlmektedir. stikbal vadeden eitli iftler belirlenmi srdrlmektedir Suyun olup, yerini zerlerinde alkollerin youn almas bir ekilde eitli aratrmalar almalar ynnde

bulunmaktadr.Adsorpsiyonlu sistemlerde ise adsorbate adsorbent iftine ait zgl s, s iletiim katsays, younluk gibi zelliklere ilaveten iftin adsorpsiyon zellikleri zel nem tamaktadr. [3]
14

1.8.7.Bir soutucu akkandan beklenen zellikler Soutucu akkanlarda yksek gizli s istenir. Buna bal olarak kompresr ve buharlatrc klecek, dolaysyla otomatik kontrol tehizatlar ucuzlayacaktr. Bu zellik ayn zamanda sistemin etkinliini de artrr. Uygun buharlama basnc ve hacmi istenir. Yksek basnta buhar hacmi dk, dk basnta ise byktr. Her ikisinin de uygun deerlerde olmas istenir.Akkann normal atmosfer basncnda kaynama scakl ok yksek ise normal soutma scaklklarnda buharlatrmak iin ok dk basn gerektirir. Bu olay vakum oluturur ve eer krk veya atlak oluursa sisteme hava girer ve iindeki su buhar donarak borularda tkanma olmasna neden olur. Dk youma basnc istenir. Kompresrde skp basnc artan buhar soutarak sv hale dntrmek iin uygun soutma ortam gerekir. Pratik olarak su ve hava kullanlr. Basn ne kadar dk olursa tesisat o kadar ucuz olur, basncn artmasyla malzeme et kalnl da artar. Yksek kritik basn ve scakl istenir. Buhar sktrmak iin gerekli basn ne kadar dk ise kompresr gc de o kadar dk olur. Dk donma scakl istenir. Akkan donma scaklnn dk olmasyla olaan d durumlarda dizayn yaplmas gerektiinde geni basn aralklarnda s pompasnn almas salanabilir. Yalama ya zerinde fazla etkili olmamaldr. Kimyasal etki yapmamaldr. Yan incelmesi sistemdeki paralar iin zararldr. Akkan yada erirse ya incelir. Bazen de yan tm eriyerek akkanla srklenir ve kompresr tamamen yasz kalr.Genel olarak bir miktar ya akkanla sistem iine yaylr, bu yan tekrar kompresr emme tarafna gitmesi gerekir. Elimizde kullanacamz uygun akkan yoksa, yala eriyen akkan kullanmak zorunda isek yksek akkan hz semek gerekir. Yksek s geirgenliine sahip olmas istenir. Bylece sistemin mahal ve evrede oluan deiik scaklk koullarna kars tepkisi daha seri olacaktr. Ayrca soutucu akkann bu zellie sahip olmas s transfer yzeylerinin klmesini salar. Kk viskozite istenir. Akkann hem sv hem de su buhar halindeki viskozitesi dk olmaldr. Viskozitesi byk olan akkanlarn basnlandrlmas iin gerekli olan enerji miktar daha azdr. Elektrik iletkenliinin olmamas istenir. Ayrca yanc, zehirli ve tahri edici olmamaldr. Tamir srasnda borularda mutlaka bir miktar akkan bulunur. Ucuz ve saf olmaldr. Su ile kartnda asit etkisi yapmamaldr. Ozon tabakasna zararl olmamaldr. Sera etkisine sebep olmamaldr. [1,2,3]

15

2.ISI POMPALARINDA KULLANILAN ISI KAYNAKLARI Is pompalarnda evre ssndan faydalanmak iin s kayna olarak toprak, su ve hava kullanlabilmektedir. Bu ortamlarn tm gne enerjisini depoladklarndan gne enerjisinden dolayl olarak faydalanm olunur. Pratikte bu s kaynaklarn kullanabilmek iin aadaki kriterler dikkate alnmaldr; Yeterli miktarda mevcut olmalar Mmkn olduu kadar yksek depolama zellii Mmkn olduu kadar yksek scaklk seviyesi Yeterli rejenerasyon, Dk ilk yatrm giderleri Kolay bakm Is pompalarnda baslca drt kaynaktan yararlanlabilir. Bunlar; a - Hava b - Su c - Toprak d - Gne enerjisidir. Is kayna olarak kullanlan suyu, yeralt ve yerst olarak iki baslk altnda toplamak mmkndr. Yukarda sralanan ilk s kayna tek baslarna kullanlabilir ancak gne enerjisi genellikle yardmc kaynak olarak kullanlmaktadr [3]. 2.1.1.Is Kayna Olarak Hava Kullanm Is pompalar iin hava; her yerde bulunabilen, bedava ve tkenmez bir kaynaktr. En byk yararlar, srekli bulunmasndan baka, her ortamda kullanlmas; kullanlan ekipmanlarn makul boyutlarda olmas, dk isletme ve tesis maliyeti gerektirmesidir. Ayrca tasarm iin ok geni ve ayrntl bilgi kaynaklar mevcuttur. Burada gerekli olan hava miktar cihaza entegre edilmi bir fan ile hava kanallar zerinden buharlatrcya gnderilir ve soutulur [7]. Hava kaynakl s pompalarnn iki byk dezavantaj scaklk deiimi ve buzlanma problemidir. Hava kaynakl s pompalarnn tasarm hava scakl deiimi ile ok ilgilidir. Birok yerde hava scaklnn deiimi byktr. Dolaysyla stma yk, hava scaklklarnn dk olduu zamanlarda yksek olmaktadr. 0C ve daha dk scaklklarda s deitirici yzeylerinde meydana gelir. Periyodik olarak donun zlmesi gerekir. [1,2]

16

2.1.2.Is Kayna Olarak Su Kullanm Yeralt suyu gne ssn depolamak iin uygun bir ortamdr. Souk k gnlerinde dahi +7 ile +12 C arasnda sabit bir scaklkta olmas olduka avantajldr. Is kaynann scaklk seviyesinin sabit kalmas nedeniyle s pompasnn performans katsays btn yl boyunca yksektir. Her yerde yeterli ve iyi kalitede yeralt suyu bulmak maalesef mmkn deildir. Fakat artlarn uygun olduu yerlerde kullanlmas olduka faydaldr Su kayna olarak gller, nehirler gibi yerst sularndan yararlanldnda scaklk, kuyu sularna gre daha fazla deimekle beraber hava kadar deimemektedir.lkemizde yerst sularnn genellikle 0Cnin altna dmemesi iyi bir avantajdr.Ayrca denizlerde 25-50 metre derinlikte scaklk 8C civarnda uygun bir scakla sahiptir. Kaynak olarak su kullanld takdirde, kullanlan suyun kalitesi de nemlidir. Su kalite testi, kesinlikle yaplmal ve ierdii mineraller korozyon probleminden tr nceden incelenmelidir. Ayrca buharlatrc ksa zaman aralklarnda temizlenmelidir[7].

2.1.3.Is Kayna Olarak Toprak Kullanm Gne ss toprak altnda uzun bir sre depolanabilir. Bu sayede btn yl boyunca hemen hemen sabit bir scaklk seviyesi ve s pompas iletmesi iin yksek performans katsays (verim) elde edilmektedir. Is kayna olarak topran kullanlmas hava ve su kaynakl sistemlere nazaran daha pahaldr. Toprak altna gmlen boru sistemine toprak s deitiricisi ad verilir. Bu borular vastasyla topran ss, s tayc akkana veya evrimin atk ss, s tayc akkandan topraa aktarlr. Topraktan enerji ekilmesi, toprak altnda geni bir alana denmi olan plastik (PE) boru sistemi ile gereklemektedir.Toprak altna gmlen

17

borularda s tayc akkan olarak; dorudan soutucu akkan veya su-antifriz karm kullanlr. Topraa gml borularn iinde dorudan soutucu akkan kullanmak, soutucu akkan ihtiyacnn artmasna neden olur. Bu nedenle soutucu akkann pahal olmasndan dolay genellikle s tayc akkan olarak boru ierisinde su-antifriz karm kullanlmaktadr. Toprak altnda depolanm olan enerji, genellikle donma scakl yaklak 15 C olmas gereken bir antifriz-su karm ile tanr. Bylece bu karmn iletme srasnda donmas nlenmi olur [7]. Toprak s deitiricileri yatay ve dikey olmak zere iki ekilde yerletirilirler. Topran bileimi, younluu, ierdii nem miktar ve gmme derinlii toprak s deitiricisinin seimini ve boyutlandrlmasn etkiler. Toprak s deitiricisinin uygun derinlie yerletirilmesi belirli bir miktarda hafriyat veya delme gideri gerektirerek ilk yatrm maliyetinin artmasna neden olur. Ayrca yatay toprak s deitiricisi kullanlmas durumunda belirli bir bahe alan gerektirmesi, toprak kaynakl s pompas sisteminin kullanmn kstlayan bir dier faktrdr. 2.1.4.Is Kayna Olarak Gne Enerjisi Kullanm Gne yeryzne srekli olarak dev enerji miktarlar r, yle ki yazn len zaman bu enerji miktar 1000 W/m2, kn yeryznde sadece 50-200 W/m2 dir. Bu enerjiden allagelmi gne kolektrleri ile % 50 yaralanlabilir. Gne enerjisinden tek bana veya dier kaynaklarla birlikte yaralanlr.Kaynak olarak gne enerjisinden yaralanldnda iki sistem sz konusudur. Bunlar direkt ve en direkt sistemlerdir. Direkt sistemlerde buharlatrclar dorudan gne kolektrne yerletirilir. En direkt sistemlerde ise kolektrlerden su veya su buhar geirilerek kaynak olarak bunlardan yararlanlr. Ancak hava kaynanda olduu gibi, s ihtiyac bulunan gnlerde gne enerjisi de az olduundan; ek bir stma tesisatna veya snn depolanmasna ihtiya vardr ki bu da, zaten pahal olan sistemin maliyetinin artmasna neden olur[3].

18

3.ISI POMPASI ETLER

ekil 3.1 "Istma esnasndaki s pompas"

ekil 3.2 "Soutma esnasndaki s pompas" Is pompalarn basite s kayna bakmndan e zerinde inceleyebiliriz. Bunlar yledir ; Is Kayna "Su" Olan Is Pompalar Is Kayna "Hava" Olan Is Pompalar Is Kayna "Toprak" Olan Is Pompalar

19

3.1.Su Kaynakl Is Pompalar Topran ulalabilir derinliinde srekli ak olan yeralt su kayna bulunmas durumunda bu kaynaktaki su s kayna olarak kullanlabilir. +8C ila +12C scaklklar arasndaki su optimal bir iletmeye imkan tanr. Bu sistemlerde, yeralt suyu alan bir kuyu ile topraktan emilir, s pompasnda kullanldktan sonra emi kuyusuna 15 metre uzaktaki bir geri basma kuyusu ile tekrar topraa gnderilir.

Is elde etmek iin, bir hortum, snn deniz suyundan birka derece daha fazla olduu denizin dibine veya deniz dibi balnn iine yerletirilir. Hortumun su yzeyine kmas iin zerine arlk konulmas nemlidir. Hortum ne kadar dipte olursa kaza riski o kadar az olur. Deniz suyu daha ok relatif yksek s tketimi olan evlerde s kayna olarak kullanlabilir. [1] 3.2.Hava Kaynakl Is Pompas Yeralt su kayna olmamas ve topraktan s alnmasnn eitli nedenlerle mmkn olmamas durumunda, s kayna olarak d hava kullanlr. Bu tr s pompalar, mevcut sistemlere yaplan ekler ve iftli iletim sistemleri iin ideal zmdr. Is pompasnda mevcut olan donmay nleyici sistem sonucu, d hava scaklnn -18C souk olmas halinde bile kusursuz bir alma mmkndr. Bu sistemlerde, s pompas bina iine, buharlatrc sistem ise bina dna kurulur. [1,3]

20

3.3.Toprak Kaynakl Is Pompas Toprak ss %98 orannda depolanm gne enerjisidir. Toprak, kn en souk gnlerinde bile, optimal iletme iin gerekli olan scaklk deerlerine sahiptir. " Toprak kollektrleri " ad verilen zel kollektrler topraa yerletirilerek topraktaki s alnr. Toprak kollektrlerinin iinde dolaan s tatc sv topraktaki sy, s pompasna iletir. Is taycnn cinsine gre " direkt stma " veya " sole " ad verilen iletim sistemleri sz konusudur. Direkt stmada, s pompasnn alma eleman olan Freon 407 C ( R 407C ) vb. gaz toprak kolektrnn iinde dolar. Bu durumda, s transfer plakalar ve sole pompas kullanlmaz. Sole seeneinde ise, s tayc olarak sole ( antifrizli su ) dolatrlarak, s topraktan alnr ve s pompasna iletilir[1]. Toprak Kaynakl Is Pompas Sistemleri TSKIP larnda topran veya yeralt suyunun enerjisinden yararlanmak iin iki yntem kullanlmaktadr. Ak Sistemler Kapal Sistemler

3.3.1.Ak Sistemler Kuyu, artezyen, gl, nehir gibi ak bir su kaynandan elde edilen suyun, bir hidrofor sistemi ile TSKIP sna pompalanmas suretiyle suyun sahip olduu enerjiden dorudan faydalanmak esasyla alan sistemlerdir. Su kaynaklarna yakn ve suyun korozif zelliinin fazla olmad durumlarda rahatlkla kullanlmaktadrlar. Sudan dorudan yararlanld iin verimleri kapal sistemlere gre daha yksektir. Ayrca, kapal devrelerde olduu gibi ilave bir yeralt s deitiricisi gerektirmedii iin ilk yatrm maliyeti daha az olmaktadr. Ancak suyun korozif etkilerini ve s deitiricilerinin
21

kirlenme riskini azaltmak iin cihaz girilerinde zel filtreler ve korozyona daha dayankl tipte zel alaml (cupronikel) s deitiricilerine gereksinim vardr. 3.3.2.Kapal sistemler Ak su kaynann mevcut olmad yerlerde genellikle polipropilen borulardan yaplan boru demeti (yer alt s deitiricisi) topraa yatay veya dikey olarak daldrlarak topran veya yer alt suyunun enerjisinden faydalanmaktadr. Yatay uygulama genellikle arazinin byk olduu projelerde uygulanmakta olup, s deitiricisi borularn topran 1.5 2 m altna denerek stnn yine toprakla doldurulmas suretiyle oluturulmaktadr. Dikey uygulamalarda ise yer alt s deitirgeci, arazinin geni olmad projelerde genellikle 100 150mm apnda yaklak 15 200 m derinlikte alan kuyular ierisine daldrlan boru demeti ile oluturulmaktadr. Is pompas sistemlerinde, s deitirici boru uzunluu aadaki etkenlere bal olarak deiir: Sistemin stma ve soutma kapasitesi Toprak sl direnci Sistemin COP deeri Boru sl direnci Yllk ortalama toprak scakl Is deitirici tipi Istma ve soutma iin sisteme giren su scakl alma faktr

3.3.2.1.Yatay toprak s deitiricileri Yatay sistemler tek bir hendek veya birbirlerine yakn hendekler iine, bir veya birden fazla borunun yerletirilmesiyle oluturulur. Is deitiricisinin iyilik derecesi borular arasndaki mesafeye baldr.Yatay s deitiricileri, salamurann ak ynne gre seri ve paralel olarak snflandrlr. Bununla beraber toplam hendek uzunluunu ksaltmak amacyla tek bir hendek ierisine birka boru yerletirilebilir. Her kanala birden ok borunun yerletirildii ok borulu sistemde, toplam kanal uzunluu azalrken; ayn kanalda birden ok boru olmas ve bu borular arasnda birbirlerine sl engelleme yapmalar nedeniyle toplam boru uzunluu artmaktadr. Hendeklerin genilii 0,6-0,9 m civarndadr. Plastik borular (PE) toprak altnda 1,2 2 m derinlie ve seilen boru apna bal olarak yaklak 0,5 - 0,7 m mesafe ile birbirlerine paralel olarak denirler. Bylece her m2 alan iin yaklak 1,43 ile 2,00 m arasnda boru denir[7].
22

Helezon yntemiyle(Bobin Tipi serpantin tipi) yer s deitiricisi ayn verimde daha ucuza mal olarak topran verebilecei sl miktar hesaplanarak borunun belli bir alana yaylmas prensibi ile kullanlmaktadr. Helezon yatay serme, klasik yatay serme yntemi kadar fazla kaznn yaplmad fakat sondajla yatay serme aras bir boru uzunluu kullanarak enerjinin alnd bir yntemdir.Yerleim yerlerinde gittike yaygnlaan bir uygulamadr.Avantaj s transferi alann kk hacme sdrmasdr.Daha az yer ve daha s hendek istemesi ev sahipleri iin en byk avantajdr. Toplam kanal uzunluu, tek borulu sistemin %20-30'u arasndadr. Ancak bu sistemde de grlen sl engelleme nedeniyle toplam boru boyu artmaktadr.[2,10] Borular, yzey artlarnda en az dzeyde etkilenmeleri amacyla, genellikle 0,52,5 m derinlikte denirler. Bu mesafe arttka, s deitiricisinin iyilik derecesi gerek toprak scaklklarnn daha uygun olmas, gerekse borularn yzey artlarndan daha az etkilenmesi sebebiyle artar. Ancak hafriyat masraflar da artacandan gmme derinliine ekonomik analiz sonucu karar verilmelidir. ayet tek bir hendek ierisine birka kat boru denecekse borular aras kot fark genellikle 0,3-0,5 m olmaldr[13]. Borular dendikten sonra, dikkat edilecek bir baka husus da, toprak ve boru arasndaki s geiini iyiletirmek amacyla hendekten karlan topran yerine yerletirilirken younluunu artrmak iin sktrlmas gerekir. Yatay toprak s deitiricilerinde, 700 m boru boyu, 2 inch boru ap ve 1 l/s akkan debisi kullanlabilir st snr deer olarak kabul edilir[7].

ekil 3.3.2.1. Yatay Toprak Is Deitirgeleri

23

3.3.2.2.Dikey toprak s deitiricileri Dikey toprak s deitiricileri yerletirme ekilleri (ekil 3.1de gsterildii gibi), kesit geometrilerine gre U-tp, blnm tp ve es eksenli tp olarak snflandrlabilir. Utp boru aplar, inch ile 2 inch arasndadr. Is deitiricisi derinlii, basn dmesi ve s geii gz nne alnarak boru aplarna gre 15-200 m arasnda deiir. Toprak altna yatay olarak yerletirilen absorberlerin (kolektrler) kullanlmas, olduka fazla yer kapladndan yeni inaatlarda dahi zordur. zellikle ehir merkezlerindeki arazi parsellerinin ok kk olmas bu kullanm daha da zorlatrmaktadr[7].

ekil 3.1. Kesit geometrilerine gre dikey yer s deitiricileri (Patlar, 2006) Yer s deitiricili s pompas sistemlerinin tasarmnda, s deitiricisinin denmesi gereken alann azaltlmasnn bir ama olduu dnlrse, dikey yer s deitiricili s pompas sistemlerinin dier sistemlerden en byk avantaj ortaya kar. En az boruya ihtiya duyma, pompalama enerji ihtiyacnn dier sistemlere nazaran daha az olmas, tm sistemler iinde en az yzey alanna ihtiya duyan sistem olmas, toprak scaklnn mevsimlik deiimlerinden etkilenmemesi dikey toprak s deitiricilerinin dier avantajlardr. Delme makineleri ve ekipmanlar gerektirmesi, delme ileminin hendek ama ileminden pahal olmas dikey s deitiricilerin dezavantajlarndandr[7].

24

ekil 3-2 dikey tip Is deitirgeci 3.4.Gl-Nehir-Deniz Uygulamas Kuyu veya gle borular helezonik ekilde yerletirilir. ki metre derinlie ihtiya vardr ve boru uygulamalarnda s transferinin en verimli ve en ekonomik olarak saland sistemdir. Burada deniz suyun scaklnn d hava scaklna gre daha az deiiklik gstermesi ve yazn serin knda scak olmasndan dolay sistem yl boyunca yksek bir verimlilikle almaktadr.

25

ekil 3-4 Tm Sistemlerin ematik Gsterimi 3.5.alma Prensibi Alkol su veya antifrizli su karm ile doldurulmu polietilen boru topran iine yerletirilir ve toprakta olan s alveriini gereklemesini salar.Sirklasyon pompas sole karmn s ukuru ile s pompas arasnda dolatrr.Sole karm s enerjisini s ukurundan alr buharlatrcya transfer eder ve s pompasnn iletilmesi iin gerekli enerji salanr. Ortamdan buharlatrcya soutucu akkann buharlama entalpisini salamak zere bir s akm olur. Buharlatrcya aktarlan enerji sayesinde soutucu akkan buharlar Soutucu akkan kapal bir devre iinde ve basn altnda dolatrlr soutucu akkann basnc arttrldnda scakl da yksek mertebeye ulaacaktr. Soutucu akkan buharlatrcdan gaz halinde karak kompresre ular. Kompresrde sktrlan gaz halindeki soutucu akkann basncyla birlikte scakl da artar.Kompresrden geen soutucu akkan youturucuya ulatnda snn byk bir ksmn plakal s deitiricileri yardmyla stma tesisat evrimine aktarr Souyan akkan youur ve sv faza gelir Daha sonra genleme valfinde basnc drlr ve dk scaklktaki soutucu akkan evrimin bana dnm olur. [2,10]

26

3.6.Toprak Kaynakl Is Pompasnn Avantajlar ve Dezavantajlar 3.6.1.Avantajlar Yksek Etkinlik ve Kararl Kapasite; Toprak kaynakl s pompalar uygun bir ekilde tasarland zaman, alagelmi hava kaynakl s pompas ve fosil yaktl dzeneklerden daha fazla yksek bir etki katsaysyla ve ekonomik olarak isletil. evrim scaklklar d hava scaklklaryla ok az deiir. Bu yzden kapasitesi kararldr. Konfor ve Hava Kalitesi; Toprak kaynakl s pompalar, gizli soutma kapasitesini iermeden, yksek etki katsays salarlar. Yksek etki katsays, kompresrn basma basncnn emme basncna orannn azaltlmasyla elde edilmektedir. D hava scakl, basma basncnn daha dk limitini gsterdii iin baz imalatlar etkinlii ykseltmek iin emme basncn artrrlar. Bu, konfor ve i hava kalitesi sorunlarn bir btn haline getiren zayf nem almaya yol aar. Basit Kontroller ve Ekipman; Karmak kontroller, konforu ve ksmi ykteki etkinlii salamak iin gerekli deildir. Toprak kaynakl s pompas sisteminin giderini drmek iin pahal ve zel cihazlarn kullanlmamas nerilir. Hava debisi, sabit hacimde olup; merkezi kontrol sadece su pompasndaki istee bal deiken hzl srcdedir. Dk Bakm Gider; Toprak kaynakl s pompalar, d nite olmadan kurulabilirler. Tm s pompas ekipman i nite seklindedir. Ekipmanda, allagelmi ekipmanlarda ortaya kan yksek ve dk soutucu akkan basnlaryla karlalmaz. evre Dostu; EPA (Environmental Protection Agency) raporuna gre, toprak kaynakl s pompalar , analiz edilen tm teknolojilerin en dk CO2 emisyonlar ve en dk toplam evre giderleri olarak tantlmaktadr. yi tasarlanan ve kurulan toprak kaynakl s pompalarnn etkinliinin artmas, gerekli olan enerji miktarn azaltr.Bylece bundan kaynaklanan kirleticiler ve dier emisyonlar azaltlr. Mkemmel mr Gideri; Toprak kaynakl s pompalarnn ilk yatrm maliyeti yksek olmasna ramen, yapmkullanm mr gider hesab yapld zaman toprak kaynakl s pompalarn belirgin

27

olarak nc klan karakteristik ortaya kar: enerji ve bakm giderlerinin dk olmas, ve ekipman mrnn uzun olmas[3,9,10]. Bunlarn dnda dier avantajlar da yledir; Bedelsiz termal enerjinin deerlendirilmesi Konvensiyal (snrl) enerji kaynaklar tketiminin minimuma indirilmesi Kullanlan enerjinin yalnz 1/3' bedel denerek satn alnr. Kompresr ve sirklasyon pompalarnn almasn salayan elektrik enerjisi dndaki ksm topraktan bedelsiz olarak salanr Karbondioksit at oluturmamas %100 evreci Baca ve yakt deposu gibi dier stma sistemlerinde varolan unsura gerek kalmay ve bunlarn yarataca bakm giderlerinin bulunmay Yakt depolama ihtiyac olmadndan enerjiyi kullanmadan nce deme gereinin olmay Tamamen sessiz alma ve estetik dizayna sahip bulunuu nedeniyle yerletirilecei alan konusunda seenek salamas Kulanm basitlii Sulu ve kuru sistemlerin her ikisinden de mkemmel uyum salamaktadr.Radyatr sistemi yerine fan-coil sistemi uygulandnda dk bedelli soutma imkann ancak alt scaklk aral dier sistemlere gre dk olduundan yerden stmalara uygundur. Is pompas teknolojisi sayesinde 1997 yl sresince sve'te 12 TW yani1.700.000 m3 motorin tasarrufu yaplmtr. Ekonomik sorunsuz ve evre dostu stma sistemidir. lk yatrmn 3-6 yl iinde amorti eder.

3.6.2.Dezavantajlar lk Yatrm Maliyetinin Yksek Olmas; Yatrm gideri gnmzde standart merkezi ekipmann giderinin iki katdr. Performansn, Toprak Is Deitiricisine Ve Ekipmana Bal Olmas; Nitelikli ( Ehliyetli ) Tasarmclarn Saysnn Snrl Olmas; HVAC tasarmclar, daralan konstrksiyon bteleri, artan standart istemleri ve giderek oalan yasal sorumluluk arasnda skm durumdadr.
28

Nitelikli Mteahhitlerin Saysnn Snrl Olmas; Ekipman Satc Karnn Az Olmas; TKIPlarnn satclar bakmndan ekicilii dktr. [3] 3.7.Uygulamadan kesitler Trkiyedeki en byk uygulama METRO-M1 mraniye projesidir.Yaklak 3500 kw soutma ve 1200kw stma yk hesaplanmtr.Toplam 18327 m dikey sondaj ile skandinav lkeleri hari avrupann en byk uygulamasdr.yataylar dahil yaklak 55 km borulama yaplmtr.yaklak 1000 kw lk yk toprak tarafndan karlanmaktadr. Trkiyedeki ikinci byk uygulama 8000 metre yatay borulama ile Gallipoli Otelanakkale dir.Toplam yaklak 250 kw kapasite temini 8 adet 120 btu/h cihazlar ile salanmaktadr. [11,12]

ekil 3.7.1 Gallipoli hotel

29

ekil 3.7.2Mayadrom AVM

ekil 3.7.3.Mersin Forum AVM

ekil 3.7.4.stinye Park AVM stanbul

30

ekil 3.7.5.Cevahir AVM stanbul

ekil 3.7.6.Korumax AVM Bursa

ekil 3.7.7.Ford Otosan Kocaeli

31

ekil 3.7.8.Laura AVM Antalya

ekil 3.7.9.Apartman projesi Akabat

ekil 3.7.10.Therme maris hotel Dalaman Mula

32

Bu uygulamada(hotel)( ekil 3.7.10) scak yeralt (jeotermal ) suyu kullanlarak (27 C) stmada yaklak 5,5-6 COP ta almaktadr. Bu kaynak scaklnda, 17kW ortalama stma kapasitesine sahip s pompas yaklak 26 kW stma kapasitesinde almtr. Is deitiricisi ierisinde suyun scaklndan baka hibir fiziksel ya da kimyasal zellii deimemektedir. Is pompas ve sirklasyon pompasnn birlikte tketimi yaklak olarak ylda 6272 $dr. Sistem her yl yaklak olarak 40.000 $ kar ederek hizmet vermeye devam edecektir.(smas). [11] Washingtonda 14864 m2 alana sahip Daniel Boone Lisesi; ksn stma yazn soutma yapabilen bir TKIP sistemi ile tehiz edilmitir. Daha nce okul, bir boyler vastasyla stlmakta ve soutma iin bir soutma kulesi kullanlmaktadr. Is pompas ile salanan tasarrufun 37000 $/yl ve amortisman sresinin 6 yl olduu belirtilmektedir. Rinse bu almasyla 1998 ASHRAE Teknoloji dln kazanmtr. [1] Kncay ve Temir (2002) almalarnda, stanbul Hadmkydeki bir villann s kayb ve s kazanc deerleri bulunarak dikey tip toprak kaynakl s pompas ile hem stma hem de soutma iin boyutlandrma hesaplar yaplmtr. Yaz sezonunda bir metre sondaj borusu ile topraa verilen s 0,067 kWdr. Bir Deere Getirilmi Maliyet yntemine gre maliyeti bulunan s pompas sisteminin hava kaynakl s pompas ile (ayn s kayb ve kazanc iin) maliyet karlatrmas izelge halinde sunulmutur. Dikey tip toprak kaynakl s pompasnn ilk yatrm maliyetinin hava kaynakl sisteme gre %6 daha yksek, isletme maliyetinin %43 daha dk ve yllk toplam maliyetinin ise %19 daha az olduu bulunmutur. [1] zgener ve Hepbal (2007) tarafndan yaplan almada, sera stma iin kullanlan gne ve toprak kaynakl (toprak tarafndan dikey U-borulu s deitiricisinin kullanld) bir s pompas sisteminin enerji ve ekserji analizi yaplmtr.

33

4.ENERJ EVNN ISI POMPASI LE ISITILMASININ PROJELENDRLMES Bu almada, s kayplar ve kazanlar hesab iin gerekli olan oda ve d ortam scaklklar gibi tasarm scaklklar TSEye gre alnmtr. Bu almada rnek olarak alnan binann plan aada gsterilmitir ve s kayb 5000 W olarak kabul edilmitir.

34

Bu almada, yatay tip toprak s deitiricisi eklindeki TKIP sisteminde toprak s deitiricisi serpantinleri 2 m derinliinde topraa gmlmtr. Toprak altndan ekilen s kapasitesi yaklak 10 ile 35 W/ m2 arasndadr. (deme aral yaklak 0,5 ile 0,7 m aras olmaldr). [2] Is pompasnn kullanlaca mekann s gereksinimine ve topran niteliine bal olarak gerekli toprak alan tespit edilirken, gerekli toprak alan s pompasnn soutma gcne QK gre hesaplanr. Is pompasnn soutma gc (QK) s pompasnn stma gc (QWP) ile ekilen g (PWP) arasndaki farka eittir. QK = QWP PWP s gereksinimi 5 kW (kompresr gc 1,4 kW) olan bina iin, QK = 3.6 kW Spesifik Is ekme Gc PE 25 W/m2 ise Gerekli Alan (FE); FE = QK / PE FE=3600/25=144 m2 toprak alan Bu rnekte 144 m2 x 1,43 m boru/ m2 = 205 m boru hesaplanmaktadr ki bu 100 m uzunluunda 2 boru dngsne eittir. Toprak s deitiricisi borular arasndaki mesafe 0.5 m olup 144m2 alandaki blgeye toplam 205 m boru serilmitir. Bu sistem iin, 2 HP (1.4 kW)'lk FH 5524 F tipi tek fazl kompresr, sirklasyon pompas iin Q=1,6 m3/saat H= 5 mSS tip pompa seilmitir. Her borunun debisi 1600/2 = 800 litre/saat p = R deeri x boru uzunluu pift borulu sonda =154,78 Pa/m x 2 x 100 m =30956 Pa p besleme hatt = 520,61 Pa/m x 10 m = 5206,1 Pa p spompas =9000 Pa p = 30156 + 5206 + 9000 = 45162 Pa = 451,56 mbar = 4,5 mSS Is pompalarnn buharlatrclar ve kondenserlerinde paslanmaz elik plakal eanjr kullanlmaktadr.Paslanmaz elik plakal eanjrler bir trblans akm oluturur ve laminer ak gstermez. Sonu olarak daha gelimi bir s transferi karakteristii gsterir.Ayrca daha kompakt tasarm daha verimli bir alan kullanm salar. Is, toprak kolektrleri zerinden alnmaktadr Topraktaki s enerjisi antifriz devresine verilir(ekil 4,1), bu devre de sy s pompasndaki evrim akkanna aktarr. [12]

35

ekil-4.1 Topraktan Is Enerjisi Alm R 410 A, gaz soutucu akkan olarak kullanlmtr. Hava soutmal HS 10 model, 10 m2'lik kapasitesi, 3.770 kW'lk youturucusu kullanlmtr. Youturucu fan 160 W gcnde olup, fann debisi 0.6 kg/s'dir. Toprak s deitiricisi iindeki salamuray buharlatrcya getirip buharlatrcdan da tekrar toprak s deitiricisine gitmesini salayan Alarko NPVO-26-P tipi hzl pompa kullanlmtr. Toprak s deitiricisinde, s iletim katsays 0.35 W/mK olan ve Dizayn Grup tarafndan retilen 16x2 mm ebadnda PX-b Cross Link (apraz bal) boru kullanlmtr. Topraktaki snn s pompasna veya s pompasndan topraa tanmas toprak s deitiricisinde dolatrlan akkan ile olur. Su, termodinamik ve ekonomik bakmdan olduka uygun bir akkandr. Ancak donma scaklnn 0 oC olmas birok uygulamada problem karr. zelikle toprak scaklnn dk olduu blgelerde, donma problemine kar donma scaklklar daha yksek olan akkanlar tercih edilmektedir. Bu almada kullanlan su % 25 antifirizlidir.

36

37

5. SONU VE NERLER Enerji ihtiyalarmzn hzla artmasyla, kolay bulunan, evreyi kirletmeyen, sreklilii olan yeni enerji kaynaklarna ynelik almalarn hz kazanmtr. almamzda temiz enerji evinde, s pompalar incelenmekte ve projelendirilmesi anlatlmaktadr. Is pompalar, elektrikli sistemlere gre hatta alt kat daha az kaynak kullanarak istenilen enerjiyi salayabilmekte ve evre kirlenmesine neden olmadan endstriyel ve gnlk uygulamalarda kullanlabilmektedir. Is yaltm uygulamalar ile enerji gereksinimi ok dk olan temiz enerji evlerinde ve yeni binalarda elektrikli s pompalar iyi bir alternatiftir, enerjiyi korur ve atmosferdeki zehirli emisyon miktarn azaltr. Gneten gelen yenilebilir enerjiyi kullanrlar ve sistem d havaya bal olmad iin, yapnn iindeki havay daha temiz tutarlar ve d kirleticilerden arndrm olur. reticiler tarafndan 25 50 yl garanti altna alnan sistemler istenildiinde ikili, hatta l sistem olarak altrlabilir. Kapal ve ak sistemler eklinde alabilmesi ve hem yatay hem de dikey olarak uygulanabilmesi ve fosil yaktl sistemlerin verimleri % 50-90 iken, s pompalar en az % 300 verimli olmas ok byk avantajdr. Sistemlerin yurtdnda olduu gibi, niversite - sanayi ibirliinin salanmas, sistem konusunda, kullanclarn bilinlendirilmesi iin, kampanyalar yaplmas ayrca kullanmn arttrmak amacyla, yurtdnda olduu gibi, tevikler salanmas lkemiz iin gerek ve nem arz eder.

38

KAYNAKLAR

[1] YERLBUCAK M. (2007)Is pompalar, lisans tezi Dokuz Eyll niversitesi Makine Mhendislii Blm zmir. [2] KAIKO . (2008)Temiz enerji evinde enerji ekonomisi uygulamalar, yksek lisans tezi Sleyman Demirel niversitesi Fen Bilimleri Enstits Isparta. [3] ELBR A. (2010) toprak kaynakl s pompasnn termodinamik analizi, yksek lisans tezi Sleyman Demirel niversitesi Fen Bilimleri Enstits Isparta. [4] Anonim, 2001. U.S. Department Of Energy, 2001. Energy Efficiency And Renewable Energy Air Source Heat Pumps, 172 s. [5] Anonim, 2004. Energy Efficiency Best Practice n Housing Domestic Ground Source [6] Heat Pumps: Design And nstallation Of Closed-Loop Systems. [7] Anonim, 2006. Viessmann, Technical Information Heat Pumps. 40-77. [8]Anonim, 2007. U.S. Department Of Energy, nternet Sitesi.

Http://www.eere.energy.gov/ [9] Hepbal A., 1999. Gelecein Teknolojisi: Yer Kaynakl Is Pompalar. [10] Hepbal A., 2005. Thermodynamic Analysis Of A Ground - Source Heat Pump System For District Heating. 671-687. zmir. [11] ISIMAS A.. , Yer Kaynakl Is Pompas Uygulamalar ,2004 [12] IGSHPA International Ground Source Heat Pump Association, Closed Loop / Ground - Source Heat Pump Systems Instalation Guide, Oklahoma State University Division of Engineering Technology Stillwater, Oklahoma 74078. 2006 [13] Esen, H., nall, M., "Yatay Is Deitiricili Toprak Kaynakl Is Pompasnn Performansnn Deneysel Olarak ncelenmesi", I. Ege Enerji Sempozyumu ve Sergisi, Pamukkale niversitesi Mhendislik Fakltesi, Denizli, Mays, 2003,

39

ZGEM Ad Soyad : Hseyin YALIN Doum Yeri ve Yl : Nazilli, 1987 Yabanc Dili : ngilizce Egitim Durumu Lise : zmir, Menemen endstri meslek lisesi motor blm 2004 n Lisans : AK ay myo otomotiv program 2006 Lisans: Cumhuriyet niversitesi makine mhendislii 2011 lgi alan: Otomotiv teknolojileri ve enerji dnm sistemleri,mmo,sae,nasa,otekon,yenilenebilir enerji letiim: hyalcinn@hotmail.com

40