Univerzitet u Bihau Biotehniki fakultet Biha

kolska 2012/13.god

Seminarski rad
Plodored sa visokim udjelom strnih ita i okopavina

Prof.dr.sc Zemira Delalic

Studenti: Selmanovi Salih Tuti Nermin ahinovi Adnan Kovaevi Reuf

1. UVOD Plodored je prostorna izmjena poljoprivrednih kultura. To u praksi znai da se tijekom odreenog broja godina, poljoprivredne kulture na plodorednim jedinicama izmjenjuju svake godine. U praksi to znai da e, primjerice u petogodinjem plodoredu, odreena kultura biti zasaena na isto mjesto tek 6. godine. Ukoliko se ista kultura uzgaja na istoj parceli tijekom vie godina, dolazi do premorenosti tla. Plodored ima mnotvo funkcija vanih za ekoloku poljoprrivredu: odrava plodnost tla, doprinosi boljoj strukturi, regulira bolesti, tetnike i korove, smanjuje gubitak hraniva ispiranjem zemlje te sprjeava i minimalizira eroziju. Jedna od vanosti plodoreda u ekolokoj poljoprivredi je i u tome to smanjuje rizik od financijskog neuspjeha. Ukoliko neka godina, radi klimatskih ili dr. uvjeta bude nepovoljna za neku od kultura, financijski gubitak moe se nadoknaditi kroz prihode od drugih kultura. Pravila plodoreda: Kulture sa dubokim korijenovim sistemom treba uzgajati nakon onih sa plitkim, kako bi se odrala dobra struktura, prozranost i ocjeditost zemljita Mijenjati kulture koje proizvode malu i veliku biomasu korijena; Mijenjati kulture koje fiksiraju azot iz atmosfere sa onima koje ga troe. Na ovaj nain e se obezbijediti veliki dio potreba u azotu. Gdje god i kad god je mogue, treba primjenjivati predsjetvu, podsjetvu, naknadnu sjetvu, meusjetvu i zelenino ubrenje, kako bi zemljite bilo stalno pod zelenim pokrivaem. Ovim se sprjeava zakorovljenost, stvaranje pokorice, ispiranje hraniva, erozija, a poboljava struktura zemljita; Mijenjati lisnate i korijenaste kulture, itarice, kako bi se smanjila zakorovljenost usjeva; Gdje god postoji opasnost od zaraze odreenim biljnim bolestima ili tetoinama, treba izbjegavati sjetvu ili sadnju kultura koje su na njih osjetljive. Ovdje treba potovati pravila o minimalnom broju godina nakon kojih neka kultura moe ponovo doi na isto mjesto;

2.

PLODORED SA VISOKIM UDJELOM STRNIH ITA

Intenziviranje biljne proizvodnje dovelo je do koncentracije i specijalizacije, odnosno do gajenja manjeg broja usjeva na gazdinstvu. U uslovima specijalizovane proizvodnje problemi u vezi sa plodoredom javljaju se u novom obliku. Koncentrovano gajenje manjeg broja usjeva na gazdinstvu i visokl udio pojedinih usjeva u plodoredu povlai niz novih problema bioloke, agrotehnike i organizaciono-ekonomske prirode i ini biljnu proizvodnju mnogo sloenijom. Mogunost potpune mehanizacije proizvodnog procesa, optimalno iskoritavanje orua i maina, poveanje produktivnosti rada, ini proizvodnju stnih ita veoma rentabilno i ekonomino i potstiu gazdinstvo da se specijalizuju za njihovo gajenje na znatno veim povrinama nego ranije, to dovodi do visokog udjela strnih ita u plodoredu. U vezi s tim postavlja se veoma interesantno pitanje kako poveani udio strnih ita u plodoredu utie na njihov prinos. Smanjenje prinosa u jedostranim plodoredima zavisi od udjela strnih ita u plodoredu i od vrste strnih ita. Najizraenije opadanje prinosa je uvijek u plodoredu. Uticaj rastueg udjela strnih ita na prinos : %strnih ita 40 50 60 66 100 Relativni prinosi 103 100 97 89 80-40

Sl. 1. Prikaz Penice u plodoredu

3.

BOLESTI STRNIH ITA

U plodoredima, sa viskokim udjelom strnih ita,najznaajnije smanjenje prinosa prouzrokuju gljivina oboljena i razmnoavanje tetoina. Pseudocercosporella spp. Ophibolus spp. Osim ovih bolesti kod koncentrovanog gajenja strnih ita u plodoredu,smanjenje prinosa mogu izazvati : Fusarium spp. Erysiphe graminis Typhula spp. Puccinia spp. Fusarium spp. 3.1 tetoine strnih ita Od tetoina pri koncentrovanom gajenju strnih ita u plodoredu znaajne su : Nematode ( Heterodera avenae i Pratylenchus spp. ) itna pijavica ( Lema melanopa ) itni bauljar ( Zabrus tenebroides ) Pivci (Anisoplia spp. ) itarac crni (Zabrus tenebrioides)

Sl. 2. itna pijavica Korovi strnih ita

3.2

U plodoredima sa visokim ueem strnih ita razmnoava se korov koji se teko suzbija herbicidima. Te vrste su : Strac ( Apera spica venti ) Divlji ovas ( Avena fatua ) Priljepaa ( Galium aparine ) Miiji repak ( Alopecurus Myosuroides )
4

Sl. 3. Prikaz korova divlji ovas u plodored USLOVI ZA UVOENJE PLODOREDA SA VISOKIM UDJELOM STRNIH ITA

4.

Poveanje udjela strnih ita iznad 50 % zahtjeva uvoenje viepoljnih ( 6-10 ) plodoreda, gajenje raliitih vrsta okopavina ( eerna repa, krompir, uljana repica, leguminoze, krmne kulture ), povoljan poloaj penice i jema u plodoredu , poto je penica najosjetljivija na napad biljnih bolesti i najvie smanjuje prinos. Znaajno je takoer uvesti gajenje meuusjeva za proizvodnju stone hrane, njivskog povra ili usjeva za zelenino ubrenje radi ublaavanja meusobne nepodnjoljivosti pojedinih strnih ita.Navedeni primjeri plodoreda i iznjeti principi ne smiju se ablonski primjeniti, ve se moraju uvaavati agroekoloki uslovi stanita kao i nain gazdovanja.

Model plodoreda sa visokim udjelom strnih ita za laka zemljita : 1.krompir ++ 2.ra/seradela 3.ra/lupina 4.krompir ++ 5.kukuruz za zrno/stoni graak 6.smjesa jare strnine 7.ra 8.ra/seradela 9.lupina

65% strnine 35 % nestrnine Kod plodoreda sa vie od 75% strnih ita, uprkos intenzivnom ubrenju i primjeni fitosanitarnih mjera, ne moe se izbjei smanjenje prinosa penice i jema. Primena plodoreda sa visokim udjelom strnih ita zahtjeva mnogo vie znanja i rada, a poveava rizik proizvodnje. Osim ovih cinjenica, ne smije se zaboraviti da u nas, za razliku od Zapadne Europe, od strnih ita vie od 90 % se gaji ozima penica, te se na taj nain u ovakvim uslovima ne moe raunati na prednost koju obezbjeuje sjemena pojedinih vrsta strnih ita u plodoredu. Drugim rijeima kada se kod nas govori o koncentraciji strnih ita, onda to znai koncentraciju jednog usjeva, penice u plodoredu. Ovo je, svakako, mnogo nepovoljnija okolnost, o emu se mora voditi rauna, jer u suprotnom, smanjenje i kolebanje prinosa u pojedinim godinama postaje bioloka neminovnost. Pogoranje strukture zemljita, nepovoljan bilans humusa, jednostrano iskoritavanje hranjiva, takoer mogu smanjiti prinose pri viskom udjelu strnih ita u plodoredu. 5. PLODOREDI SA VISOKIM UDJELOM OKOPAVINA

Plodoredi sa visokim udjelom okopavina manje su zastupljeni. Predpostavka naglaenog gajenja okopavina je mehanizacija proizvodnog procesa u cilju izbjegavanja visokih piceva, to uslovljava obezbjeenje brojne radne snage u kratkom periodu, najee u sezoni negdje ili ubiranje usjeva. Ali u nekim podrujima u svijetu ili na nekim specijalizovanim gazdinstvima mogu da se pojave plodoredne bolesti, a naroito ako se poveava udio njivskog povra ili Cruciteraea i eerne repe. U takvim plodoredima mora se voditi rauna i o specifinim zahtjevima pojedinih usjeva prema biljnim hranjivima. Kukuruz je samopodnoljiva biljka, te podnosi i due gajenje u monokulturi. Do pojave kukuruzne zlatice kukuruz je bio jedan od najtolerantnijih usjeva prema gajenju u monkulturi, no uprkos tome, dua monokultura i kod ovog usjeva dovodi do manjeg ili veeg opadanja prinosa u odnosu na plodosmjenu. Gajenjem kukuruza u monokulturi potrebno je posvetiti veu panju mineralnoj ishrani, kao i zatiti protiv bolesti i tetoina.

Od tetoina, pri gajenju kukuruza u ponovljenoj sjetvi ili u monokulturi, kukuruzni plamenac (Ostrinia nubilalis), izaziva najvee umanjenje prinosa. Osim toga i injaci (Elateridae spp. ) koji se razmnoavaju u monokulturi, mogu prouzrokovati prorjeivanje sklopa usjeva, a time i opadanje prinosa. Hemijsko suzbijanje bolesti i tetoina kukuruza je skupo i nije uvijek pouzdano. Due gajenje kukuruza u monokulturi dovodi do pogoranja nekih fizikih svojstava zemljita. Prema podacima Thompsona cit. Sipos u monokulturi kukuruza smanjuje se sadraj stabilnih strukturnih agregata, pogorava strukturno stanje zemljita i poveava teta od erozije zemljita. Thompson cit. Sipos i Molnar et al. Navode tedenciju smanjenja sadraja humusa u zemljitu u odnosu na dvo-, tro- i etvoropoljni plodored. U monokulturi kukuruza smanjuje se sadraj stabilnih strukturnih agregata, pogorava se strukturno stanje zemljita i poveava teta od erozije zemljita. Iako je kukuruz samopodnoljiv usjev i podnosi due gajenje u monokulturi, ipak je potrebno da se u uslovima intenzivne biljne proizvodnje vodi rauna o njegovom mjestu u plodoredu. Ovo postaje neminovno i zbog toga, to se gajenjem kukuruza u monokulturi smanjuju povrine za plodosmjenu onih usjeva koji su osjetljivi na ee vraanje na isto polje. Meutim, gajenje kukuruza u plodosmjeni sa ostalim usjevima zahtjeva kompleksno rjeenje upotrebe herbicida i namee primjenu takvih sredstava, koja nemaju rezidualno dejstvo. Pojavom kukuruzne zlatice udio kukuruza u plodoredu ne bi smjeo da bude vei od 40 do 50 % , a kukuruz obavezno treba gajiti u smjeni sa drugim usjevima. U narednoj tabeli daju se povoljne varijante plodosmjene za smjetaj kukuruza u plodoredu. Tab. Povoljni plodoredi za gajenje kukuruza 1 1. Kukuruz 2. soja 3. ozima penica 4. kukuruz 5. suncokret 6. kukuruz 2 1. kukuruz 2. stoni graak 3. kukuruz 4. soja 5. ozima penica 6. kukuruz 3 1. kukuruz 2. suncokret 3. ozima penica 4. kukuruz 5. soja 6. kukuruz 7. ozima penica 8. kukuruz 50% kukuruza 50% ostalih usjeva 4 1. kukuruz 2. suncokret 3. ozima penica 4. kukuruz 5. jara penica 6. eerna repa 7. jari jeam 8. kukuruz 37,5% kukuruza 62,5 ostalih usjeva

50% kukuruza 50% ostalih usjeva

50% kukuruza 50% ostalih usjeva

Sl. 4. Kukuruz u plodoredu

7

eerna repa je samopodnoljivi usjev, koji osjetljivo reaguje na ee vraanje na isto polje ili na gajenje u monokulturi. Gajenje eerne repe ograniava plitak humusnoakumulativni sloj, prisustvo frakcije ljunka, manji sadraj gline od 10 %, odnosno vei sadraj fizike gline od 50% u vrstoj fazi. eerna repa trai zemljite sa povoljnim vodnim i vazdunim reimom. Ovu kulturu ne treba gajiti na zemljitima gdje se stvaraju vodolei ili gdje je podzemna voda blizu povrini. Na nagibima veim od 12%, zbog poveane opasnosti od erozije i znaajno veih trokova mehanizacije, praktino je onemogueno gajenje ovog usjeva. Za eernu repu su najbolja zemljita uravnoteenog mehanikog sastava, ernozemi na lesu i slina zemljita. Meutim, u uslovima navodnjavanja eerna repa se uspjeno moe gajiti i na lakim zemljitima. Pri svrstavanju eerne repe u plodored, na gazdinstvu treba odrediti i iskljuiti one povrine koje nisu pogodne za gajenje te kulture. Na zemljitima tekog mehanikog sastava treba ograniiti ili potpuno prestati gajiti eernu repu, zbog skupe i delikatne obrade, a i zbog sabijanja zemljita i zakorovljavanja njive. Ako se o tome blagovremeno ne vodi rauna, tada e se dio oraninih povrina, koje su pogodne za gajenje eerne repe, previe opteretiti ovom kulturom. Pri planiranju plodoreda potrebno je odrediti i stepen zaraenosti zemljita nematodama i rizomanijom. Na nezaraenim i na manje zaraenim zemljitima udio eerne repe moe da bude najvie 20 %, dok je na zaraenim zemljitima potrebno uvesti plodorede za ozdravljenje zemljita. Plodosmjene za ozdravljenje zemljita od repinih nematoda 1 1. eerna repa 2. soja 3. ozimi jeam 4. lucerka 5. lucerka 6. lucerka 7. soja 8. soja 2 1. eerna repa 2. stoni graak 3. ozima penica 4. soja 5. ozimi jeam 6. kukuruz 7. kukuruz 8. kukuruz 3 1. eerna repa 2. soja 3. ozima penica 4. kukuruz 5. kukuruz 6. soja 7. soja 8. soja

Udio eerne repe u plodoredu 30-50 % nije rijetka pojava na dobrim, tzv. zemljitima za eernu repu u nekim predjelima Francuske, Italije, Njemake, najee u okolini eerana, a u Holandiji na novim polderima. Pri veem udjelu eerne repe od 25% u plodoredu, meutim, posle nekoliko plodorednih rotacija, treba oekivati jau pojavu nematoda i drugih tetoina, npr. Repinu pipu u srednjoj Evropi. Osim toga , dolazi i do irenja gljivinih oboljenja. Uestalost sjetve eerne repe na jednom polju ili u sistemu iskoriavanje zemljita utie na intenzitet pjegavosti lia, koju prouzrokuje zaraza gljivicom Cercospora beticola Sacc. Najvei stepen zaraenosti lia cerkosporom kako u prosjeku, tako i svake godine posebno, bio je u monokulturi. U dvopoljnim plodoredima bio je znatno manji, a u petopoljnom plodoredu najmanji.

Uticaj sistema iskoriavanja zemljita na intenzitet pjegavosti lia: Intenzitet zaraze Sistem iskoriavanja zemljita Monokultura Dvopoljni plodored Petopoljni plodored Monokultura Dvopiljni plodored Petopoljni plodored 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. prosjek

1,77 1,49

1,91 1,65

3,00 1,21

1,15 0,47

1,85 0,87

1,94 1,14

Ocjena 0-5

0,40 442 372 100

0,38 503 434 100

1,43 210 85 100

0,07 1643 671 100

0,17 1088 512 100

0,49 396 233 100

Sl. 5. Repina pipa-tetoina koja se esto javlja u usjevima eerne repe u plodoredima Tab. 9 Petopoljni plodored za gajenje eerne repe (Stanaev, 1981) 1. eerna repa 2. ozima penica 3. kukuruz 4. suncokret 5. ozima penica U sluaju specijalizacije gazdinstva za proizvodnju eerne repe, ovaj usjev treba da se gaji najmanje na 80-120 ha u cilju ekonominog iskoritavanja mehanizacije. To znai da na gazdinstvu treba da ima najmanje 600 ha zemljita pogodnog za gajenje eerne repe. Suncokret je zbog velikog broja gljivinih obojenja, protiv kojih ne postoje efikasne hemijske mjere borbe, jedan od najosjetljivih usjeva na ee vraanje na isto polje. Dok ne budu stvoreni rezistenti i otporni hibridi protiv bolesti, plodored e ostati osnovna preventiva mjera borbe. S obzirom na to da gljiva ostaje dugo virulentna u zemljitu, i za nju povoljnoj
9

godini, moe izazvati jaku infekciju, a time prouzrokovati i ozbiljno smanjenje prinosa, pauza izmeu dva gajenja tog usjeva na istom polju mora da bude duga. Vrebalov (1975) navodi da pauza treba da bude 6 do 7 godina, to znai da uee tog usjeva u plodoredu ne bi smjelo da bude vee od 14 % do 17 %. Napadu bolesti pogoduje vlanija mikroklima,vea gustina sklopa i vea bujnost usjeva. Zbog toga u mikrorejonima gdje ima vie padavina za vrijeme vegetacije, ili ako je zemljite plodno, radi vee sigurnosti, u gajenju tog usjeva trebalo bi uvesti duu pauzu, 6 godina. Nasuprot tome, u mikrorejonima gdje ima manje padavina, gdje je zemljite siromanije ili zaslanjeno i alkalno, a na takvom ovaj usjev dobro uspjeva, suncokret bi se mogao neto ee, ve poslje 5 godina, vraati na isto polje (Molnar 1978-1979). Iskustvo u proizvodnji suncokreta pokazalo je da drastino smanjenje prinosa, kao posljedica eeg vraanja na isto polje nastupa tek poslje druge ili tree rotacije, dok je u prvoj rotaciji na nezaraenim terenima gajenje obino bilo uspjeno, bez veeg opadanja prinosa. Meutim, vea zastupljenost suncokreta brzo dovodi do zaraavanja zemljita, a time i do jake infekcije i opadanja prinosa. Zato, na nekim gazdinstvima drutvenog sektora, ova okolnost limitira gajenje suncokreta na veim povrinama. Od bolesti sucokreta, u onom smislu kako je Konnecke (1967) nazivao bolesti plodoreda, mogu se navesti, plamenjaa (Plasmopora halstedii), bjela trule stabljike (Sclerotinia sclerotiorum), hra suncokreta (Puccinia helianthi), siva trule (Botrytis cinerea), Phomopsis spp. Za ozdravljenje zemljita od gljiva Phomopsis spp. i Sclerotinia spp. Molinar (1990) u poglavlju Biljne bolesti i plodored daje nekoliko varijanti plodosmjene. Meutim, uspjeh u suzbijanju navedenih gljiva moe se oekivati tek ako se u ovim usjevima redovno unitavaju samonikle biljke suncokreta i korovi prenosioci zaraze.

Sl. 6. Suncokret u plodoredu Soja je prema veini autora samopodnoljiva biljka, te podnosi gajenje u monokulturi (Kurnik, 1962, 1976; Beli i Molinar, 1977). Nasuprot njima, vie na osnovu klasinog shvatanja o samonepodnoljivosti leguminoznih biljaka Sipos (1972) navodi da soja ne podnosi gajenje u monokultutri. Beli i Molinar (1977) smatraju da gajenjem soje na istom polju prinosi ne opadaju, i da je pri uvoenju ove kulture u proizvodnju ak poeljno da se uzastopno gaji na istom polju radi razmnoavanja kvrinih bakterija (Bradyrhisobium iaponicum). U naim uslovima, meutim, s obzirom na povrinena kojima se soja gaji, problem koncentreacije ovog usjeva nee se javiti u onom obliku kao kod predhodnih usjeva
10

(penica, kukuruz, suncokret i eerna repa), ve e soja ublaiti nepovoljne efekte koncentracije i specijalizacije. Soja se moe usjenogajiti poslje svakog usjeva osim poslje

Sl. 7. Soja u plodoredu Krompir- Vea zastupljenost krompira u plodoredu je manje problematina od eerne repe. Znaajno je, meutim da se obavi specijalizacija prema namjeni ( sjemenski krompir, konzumni krompir, krompir za stonu hranu ili za industrijsku preradu). Veliina proizvodne jedinice osim namjene zavisi i od kapaciteta za vaenje krompira, od zemljinih i klimatskih uslova (ljetne sue, pojava prvih i posljednjih mrazeva). Kod proizvodnje sjemenskog i konzumnog krompira veliina proizvodne jedinice je 100-130 ha, kod krompira za stocnu hranu 170-190 ha, a kod industrijskog krompira 150-200 ha, to znai da na gazdinstvu treba obezbijediti 800-1.000 ha pogodnog zemljita za gajenje krompira. Vea zastupljenost krompira u plodoredu je karakteristina na lakim zemljitima. Tolerantni udio krompira za stonu hranu i industrijskog krompira je 25%, konzumnog krompira 20%, a sjemenskog krompira 15%. Kod vee koncentracije krompira u plodoredu nastaju problemi u vezi sa pojavom nematode krompira ( Globodera rostochiensis). Ukoliko se pojavi nematoda potrebno je uvesti pauzu od najmanje etiri godine.

Sl. 8. Krompir u plodoredu ak ni sorte krompira, otporne na nematode, ne pruaju sigurnu garanciju za odravanje higijene zemljita.
11

U specijalizovanim plodoredima sa visokom zastupljenou okopavina, mjere intenziviranja proizvodnje kao to su: primjena hemijskih sredstava( mineralnih ubriva, pesticida), organsko ubrenje, adekvatan sistem obrade, potovanje optimalnih agrotehnikih rokova, navodnjavanje, stvaranje genetski otpornih sorti i hibrida, do odreene granice mogu da ublae, a ne i da iskljue smanjenje prinosa. Kod specijalizovanih plodoreda znaajne neiskoritene rezerve su u pravilnom koritenju povoljnog dejstva pojedinih predusjeva.

12

6.

ZAKLJUAK

Intenziviranje biljne proizvodnje dovelo je do specijalizacije, odnosno do gajenja manjeg broja usjeva na gazdinstvu. Meutim, visok udio pojedinih usjeva u plodoredu povlai niz novih problema- biolokih, agrotehnikih i organizaciono- ekonomskih i ini biljnu proizvodnju mnogo sloenijom u poreenju sa svatarskom proizvodnjom. Izuzetno velika adaptabilnost strnih ita i mogunost potpune mehanizacije proizvodnog procesa ini njihovu proizvodnju veoma atraktivnom, to na mnogim gazdinstvima dovodi do njihovog visokog udjela u plodoredu. Smanjenej prinosa u monokulturi ovih usjeva iznosi 1060 %. Najosjetljivije reaguje ovas, zatim penica, jeam, a na veem rastojanju slijedi ra. Tolerantni udio strnih ita zavisi od ekolokih uslova i od sistema biljne proizvodnje. Rezultati brojnih ogleda potvrdili su da je gornja granica strnih ita u plodoredu 60%, meutim, ako izbor vrste nije jednostran, ako se vodi rauna o njihovoj meusobnoj podnoljivosti i o fitosanitarnim mjerama, tada njihohov udio moe da bude i vei, s tim da se kod udela veeg od 75% ne moe izbjei smanjenje prinosa penice i jema. Smanjenje prinosa prouzrokuju gljivina oboljenja, jaa pojava tetoina, korova, pogoranje strukture i mikrobioloke aktivnosti zemljita. Plodoredi sa visokim udjelom okopavina su manje zastupljeni od strnih ita. Ali u nekim podrujima u svjetu ili na nekim specijalizovanim gazdinstvima njihov udio moe da dostigne, a i da premai 50%.

13

7.

LITERATURA 1. Knjiga SPECIJALNO RATARSTVO 2. Knjiga RATARSKA PROIZVODNJA 3. http://www.poljoprivreda.ba/ 4. http://poljoprivreda.info/

14

SADRAJ
1.UVOD....................................................................................................................................................2 2.PLODORED SA VISOKIM UDJELOM STRNIHITA...................................................................................3 3.BOLESTI STRNIH ITA............................................................................................................................4 3.1.tetoine strnih ita..............................................................................................................4 3.2.Korovi strnih ita...................................................................................................................4 4.USLOVI ZA UVOENJE PLODOREDA SA VISOKIM UDJELOM STRNIH ITA............................................5 5.PLODORED SA VISOKIM UDJELOM OKOPAVINA...................................................................................6 6.ZAKLJUAK..........................................................................................................................................13 7.LITERATURA........................................................................................................................................14

15