peracije s razlomcima

1. Pojam razlomka
U petom razredu nauili smo sto su razlomci. Ponovimo pojam razc lomka: Neka su a i b prirodni brojevi. Svaki kolinik a : b zapisuc jemo ovako: a a:b= b i nazivamo ga razlomkom. Broj a nazivamo brojnik, a broj b a nazivnik razlomka . b a Ako su a i b prirodni brojevi, razlomak nazivamo pob zitivnim racionalnim brojem. Skup svih pozitivnih racionalnih brojeva oznaavamo s Q+ i pi emo: c s Q+ = a : a N, b N . b

plus

Neka je sada a po volji odabran prirodan broj, tj. a N. Tada je a a : 1 = a, odnosno = a. Zato je a Q+ pa zakljuujemo da je c 1 svaki prirodan broj zapravo jedan pozitivan racionalni broj s nazivnikom 1. Dakle: Svaki prirodan broj mo emo zapisati u obliku razlomka s z nazivnikom 1. To znai da je skup prirodnih brojeva podskup c skupa pozitivnih racionalnih brojeva, sto zapisujemo ovako: N Q+ .

Sjetimo se jo jednog svojstva dijeljenja. Za svaki prirodan broj a s vrijedi: 0 : a = 0. To takoder mo emo napisati u obliku razlomka ovako: z 0 0:a= , a pa je 0 = 0, a a N.

Na taj nain skupu Q+ dodali smo i nulu. Time smo dobili novi skup, Q+ . c 0 Prema tome: a : a N0 , b N . Q+ = 0 b Navedimo osnovna svojstva razlomaka:

1) Proirivanje razlomaka s Razlomak se ne e promijeniti ako mu brojnik i nazivnik c pomno imo istim brojem razliitim od nule: z c an a = , b bn n N.

OSNOVNA SVOJSTVA RAZLOMAKA

2) Skra ivanje razlomaka c Razlomak se ne e promijeniti ako mu brojnik i nazivnik c podijelimo istim brojem razliitim od nule: c a:n a = , b b:n n N.

plus

3) Skrativ i neskrativ razlomak Ako brojnik i nazivnik razlomka podijelimo najve im zac jednikim djeliteljem brojnika i nazivnika, tada ka emo da c z smo razlomak skratili do kraja a neskrativ razloAko je D(a, b) = 1, onda je razlomak b mak. a Ako je D(a, b) > 1, onda je razlomak skrativ razlomak. b a Ako brojnik i nazivnik razlomka podijelimo s D(a, b) b dobit cemo neskrativ razlomak. 4) Dva razlomka a c i su jednaka ako je a d = b c. b d

Razlomke mo emo usporedivati po veliini. Ako razlomci imaju z c jednake nazivnike, tada usporedivanje razlomaka svodimo na usporedivanje a b njihovih brojnika. Neka su , Q+ . Tada je: 0 c c a b 1) Ako je a < b, onda je < . c c a b 2) Ako je a > b, onda je > . c c a b 3) Ako je a = b, onda je = . c c Ako su razlomci razliitih nazivnika, tada ih prvo svedemo na najmac nji zajedniki nazivnik i tada usporedujemo njihove brojnike. c
Primjer 1.

Majka je imala manje od 200 bombona i dijelila ih je djeci. 1 3 Ivan je dobio svih bombona, Matej je dobio svih bom12 8 2 3 bona, Luka je dobio svih bombona, a Dominik svih 15 10 bombona. Ako je broj bombona koje je dobilo svako dijete prirodan broj, koliko je bombona imala majka, te koliko je bombona dobilo svako dijete? Kako mo emo bez odrediz vanja broja bombona re i koje ih je dijete dobilo najvi e? c s

plus

R j e s e n j e. Broj bombona koje je imala majka vi ekratnik je brojeva 12, s 8, 15 i 10. Najmanji zajedniki vi ekratnik V(12, 8, 15, 10) = 120. Znai, c s c broj svih bombona vi ekratnik je broja 120. s 10 1 = svih bombona, znai Ivan je dobio 10 c Ivan je dobio 12 120 bombona. 3 45 Matej je dobio = svih bombona, znai Matej je dobio 45 c 8 120 bombona. 2 16 Luka je dobio = svih bombona, znai Luka je dobio 16 c 15 120 bombona. 3 36 Dominik je dobio = svih bombona, znai Dominik je dobio c 10 120 36 bombona. Odgovoriti koje dijete je dobilo najvi e bombona mogli smo i uspos 10 16 36 45 1 2 3 3 - c reduju i razlomke: < < < pa je < < < , 120 120 120 120 12 15 10 8 znai najmanje bombona dobio je Ivan, zatim Luka pa Dominik, a najvi e c s bombona dobio je Matej.

2. Razlomci i mjerenje

Mjerenje duljine

Ponovimo mjerne jedinice za mjerenje duljine:

Zapamtimo: 1 m = 10 dm 1 m = 100 cm 1 m = 1000 mm 1 m 10 1 m 1 cm = 100 1 m 1 mm = 1000 1 dm =

MJERENJE DULJINE

plus

1 dm = 10 cm 1 dm = 100 mm 1 cm = 10 mm 1 km = 1 000 m

1 dm 10 1 dm 1 mm = 100 1 cm = 1 mm = 1m = 1 cm 10

1 km 1000

Primjer 2.

Koliko metara ima 5 dm 4 cm 6 mm?

R j e s e n j e. Podsjetimo se: 1 m = 10 dm, 1 dm = 10 cm, 1 cm = 10 mm, pa je 1 m = 10 dm = 100 cm = 1000 mm. Ovo je 1 dm:

Jedan centimetar je deseti dio decimetra ili jedna desetina decimetra. 1 1 cm = dm. 10 Rije imo sada poetni zadatak: s c 5 dm 4 cm 6 mm = 500 mm + 40 mm + 6 mm = 546 mm 546 = m. 1 000

plus

Mjerenje povr ine s

Prisjetimo se nekih osnovnih jedinica za mjerenje povr ine. Osnovna s jedinica za mjerenje povr ine je 1 kvadratni metar. Kvadratni metar pos vr ina je kvadrata kome je stranica duga 1 m. Manje jedinice su: kvadratni s decimetar, kvadratni centimetar i kvadratni milimetar, a ve e jedinice ar, c hektar i kvadratni kilometar.

Promotrimo kvadrat povr ine jedan kvadratni decimetar, pa svaku s njegovu stranicu podijelimo na 10 jednakih dijelova, svaki duljine 1 cm. Time smo 1 dm2 podijelili na 100 manjih kvadrata, cija je stranica duljine 1 cm. Znai: c 1 dm2 = 100 cm2 .

Isto tako jedan kvadratni centimetar stoti je dio kvadratnog metra.

plus

Pi emo: s

1 dm2 . 100 Na isti nain pretvaramo i ostale mjerne jedinice: c 1 m2 = 1 m 1 m = 10 dm 10 dm = 100 dm2 , 1 cm2 = 1 dm2 = 1 m2 100

pa je i pa je 1 m2 . 10 000 Upoznajmo neke mjerne jedinice ve e od 1 m2 : 1 ar i 1 hektar, tj. 1 ar c i 1 ha. 1 ari pa je 1 m2 = 1 ar = 10 m 10 m = 100 m2 , 100 i 1 ha = 100 m 100 m = 10 000 m2 = 100 ari, pa je 1 1 m2 = ha. 10 000 1 cm2 = Zapamtimo: 1 m2 = 100 dm2 1 m2 = 10 000 cm2 1 m2 = 1 000 000 mm2 1 dm2 = 100 cm2 1 dm2 = 10 000 mm2 1 m2 100 1 m2 1 cm2 = 10 000 1 m2 1 mm2 = 1 000 000 1 dm2 = 1 dm2 100 1 dm2 1 mm2 = 10 000 1 cm2 =

1 m2 = 1 m 1 m = 100 cm 100 cm = 10 000 cm2 ,

MJERENJE POVRSINE

plus

1 cm2 = 100 mm2 1 ar = 100 m2 1 ha = 100 ari 1 ha = 10 000 m2 1 km2 = 1 000 000 m2 1 km2 = 100 ha 1 km2 = 10 000 ari

1 mm2 = 1 m2 = 1 ar =

1 cm2 100

1 ara 100

1 ha 100 1 ha 1 m2 = 10 000 1 m2 =

1 km2 1 000 000 1 km2 1 ha = 100 1 km2 1 ar = 10 000

Primjer 3.

Koliko kvadratnih metara ima 17 dm2 34 cm2 5 mm2 ?

R j e s e n j e. 17 dm2 34 cm2 5 mm2 = 170 000 mm2 + 3 400 mm2 + 5 mm2 173 405 2 m . = 173 405 mm2 = 1 000 000

plus

Mjerenje obujma (volumena)

Ponovimo jedinice za mjerenje obujma. Osnovna jedinica je kubini c metar. Manje jedinice su kubi ni decimetar, kubi ni centimetar i kubi ni c c c milimetar, a ve a jedinica je kubi ni kilometar. Jedinice za mjerenje tekuc c cine su: litra, decilitar, centilitar i mililitar. Osnovna jedinica za mjerenje teku ine je litra. c Zapamtimo da je 1 = 1 dm3 .

Jedan kubini metar je obujam (volumen) kocke s bridom duljine 1 m. c Zelimo li odrediti koliko kubini metar ima kubinih decimetara, moramo c c znati da je obujam kocke s bridom duljine a dan formulom: V = a a a. Zato raunamo ovako: c 1 m3 = 1 m 1 m 1 m = 10 dm 10 dm 10 dm = 1000 dm3 ,
plus

pa je 1 dm3 = i pa je 1 cm3 = 1 m3 . 1 000 000 1 m3 1 000

1 m3 = 1 m 1 m 1 m = 100 cm 100 cm 100 cm = 1 000 000 cm3 ,

Zapamtimo: 1 m3 = 1 000 dm3 1 m3 = 1 000 000 cm3 1 m3 = 1 000 000 000 mm3 1 dm3 = 1 000 cm3 1 dm3 = 1 000 000 mm3 1 cm3 = 1 000 mm3 1 m3 = 1 000 1 = 10 dl = 100 cl 1 = 1 000 ml 1 m3 1 000 1 m3 1 cm3 = 1 000 000 1 m3 1 mm3 = 1 000 000 000 1 dm3 = 1 dm3 1 000 1 dm3 1 mm3 = 1 000 000 1 cm3 = 1 mm3 = 1 = 1 cm3 1 000

MJERENJE OBUJMA

1 m3 1 000

1 dl =

1 1 , 1 cl = 10 100 1 1 ml = 1 000

10

plus

1 m3 = 1 000 dm3 = 1 000 1 m3 = 10 000 dl 1 m3 = 100 000 cl 1 m3 = 1 000 000 ml 1 dm3 = 10 dl 1 dm3 = 100 cl 1 dm3 = 1 000 ml 1 cm3 = 1 ml 1 ml = 1 000 mm3

1 m3 10 000 1 m3 1 cl = 100 000 1 m3 1 ml = 1 000 000 1 dl = 1 dm3 10 1 dm3 1 cl = 100 1 dm3 1 ml = 1 000 1 dl = 1 mm3 = 1 ml 1 000

Primjer 4.

Koliko kubinih metara imaju 34 litre 5 decilitara i 2 centilic tara?

R j e s e n j e. 34 5 dl 2 cl = 3 400 cl + 50 cl + 2 cl = 3 452 cl 3 452 3 452 3 452 dm3 = m3 . = = 100 100 100 000
plus

11

Mjerenje mase

Osnovna jedinica za masu je kilogram. Manje jedinice su dekagram, gram, miligram, a ve a jedinica je tona. c Zapamtimo: 1 kg = 1 000 g 1 kg = 100 dag 1 dag = 10 g 1 g = 1 000 mg 1 t = 1 000 kg 1 t = 100 000 dag 1 t = 1 000 000 g 1 t = 1 000 000 000 mg 1 kg 1 000 1 kg 1 dag = 100 1 dag 1g = 10 1 g 1 mg = 1 000 1g = 1 kg = 1 t 1 000 1 t 100 000

MJERENJE MASE

1 dag = 1g =

1 t 1 000 000 1 t 1 000 000 000

1 mg =

Primjer 5.

Koliko tona ima 52 kg 56 dag i 3 g?

R j e s e n j e. Znai da je: c 52 kg 56 dag 3 g = 52 000 g + 560 g + 3 g = 52 563 g = 52 563 t. 1 000 000

12

plus

Mjerenje vremena

Ponovimo jedinice za mjerenje vremena.

1 h = 60 min 1 min = 60 s 1 h = 3 600 s 1 dan = 24 h 1 god = 12 mj

1 min = 1s = 1s = 1h =

1 h 60

MJERENJE VREMENA

1 min 60 1 h 3 600 1 dana 24 1 god 12

1 mj =

Primjer 6.

a) Koliko sati imaju 3 h 12 min? b) Koliko godina ima 5 mj?

R j e s e n j e. Jedan sat ima 60 minuta, a jedna minuta ima 60 sekundi pa je: a) 3h 12 min = 3h + 12 12 1 h = 3h + h 60 60 1 12 1 h = 3 h. = 3h + 12 5 5

b) 1 god= 12 mj, 1 mj=

1 5 god pa je 5 mj= god. 12 12

plus

13

Zadaci za vje bu z
1. Pretvori: m; a) 12 dm = dm; b) 13 cm = km; c) 44 m = km; d) 34 mm = dm; e) 56 mm = m; f) 1 m 3 dm = km; g) 1 km 23 m = m; h) 12 dm 3 cm = m; i) 13 dm 5 cm 16 mm = km; j) 12 km 5 m 45 dm = km. k) 12 m 32 dm 45 cm = 2. Pretvori: dm2 ; a) 4 cm2 = b) 45 cm2 = m2 ; c) 42 dm2 = m2 ; d) 7 cm2 = km2 ; ha; e) 7 a = 2 = f) 9 m ar; 2 = g) 317 cm m2 ; h) 84 ha 2 ar = km2 ; i) 27 dm2 3 cm2 = m2 ; j) 5 dm2 6 cm2 = m2 ; k) 5 m2 253 dm2 543 cm2 = 3. Pretvori: m3 ; a) 8 dm3 = b) 4 cm3 28 mm3 = c) 70 cm3 3 mm3 = d) 2 dm3 450 cm3 = e) 5 dm3 = km3 ;

f) 80 dm3 = m3 ; g) 3 dm3 25 cm3 = dm3 ; h) 4 dm3 457 mm3 = dm3 ; i) 10 dm3 23 cm3 = dm3 ; j) 80 dm3 7 cm3 = m3 .
4. Pretvori: a) 42 dl = b) 55 cl = c) 83 ml = d) 190 ml = e) 5 hl 7 ml = f) 45 3 cl =

; ; ; ; dl; dl.

5. Pretvori: a) 12 dag = kg; t; b) 14 kg = dag; c) 127 g = kg; d) 13 g = dag; e) 14 g = dag; f) 176 g = kg; g) 3 458 g = t; h) 1 234 567 g = kg; i) 7 kg 5 g = dag; j) 12 dag 37 g = t; k) 1 kg 5 g = kg; l) 30 dag 700 g = kg. m) 7 dag 45 g =

m2 .

cm3 ; dm3 ; m3 ;

6. Pretvori: a) 2 min = b) 234 s = c) 5 mj = d) 8 mj = e) 270 dana = f) 73 dana =

h; min; god; god; god. (1 god= 365 dana); god.

14

plus

 RJESENJA
6 m = 1.2 m; 5 13 b) dm = 1.3 dm; 10 44 c) km = 0.044 km; 1 000 34 d) km = 0.000034 km; 1 000 000 56 e) dm = 0.56 dm; 100 13 f) m = 1.3 m; 10 1 023 g) km = 1.023 km; 1 000 123 m = 1.23 m; h) 100 1 366 i) m = 1.366 m; 1 000 120 095 j) km = 12.0095 km; 10 000 1 565 k) km = 0.015665 km. 100 000 4 dm2 = 0.04 dm2 ; a) 100 45 m2 = 0.0045 m2 ; b) 10 000 1 234 c) 1 m2 12.34 dm2 = 1 m2 dm2 ; 100 7 km2 = 0.000007 km2 ; d) 1 000 000 7 ha = 0.07 ha; e) 100 9 f) ar = 0.09 ar; 100 317 g) m2 = 0.0317 m2 ; 10 000 8 402 km2 = 0.8402 km2 ; h) 10 000 2 703 2 m = 0.2703 m2 ; i) 10 000 506 m2 = 0.0506 m2 ; j) 10 000 75 843 2 m = 7.5843 m2 . k) 10 000 a)
plus

3.

1.

4.

2.

5.

8 m3 = 0.008 m3 ; 1 000 4 028 3 cm = 4.028 cm3 ; b) 1 000 70 003 dm3 = 0.070003 dm3 ; c) 1 000 000 2 450 m3 = 0.00245 m3 ; d) 1 000 000 5 e) 12 km3 = 0.000 000 000 005 km3 ; 10 80 m3 = 0.08 m3 ; f) 1 000 25 dm3 = 3.025 dm3 ; g) 3 1 000 475 dm3 = 4.000475 dm3 ; h) 4 1 000 000 10 023 dm3 = 10.023 dm3 ; i) 1 000 80 007 m3 = 0.080007 m3 . j) 1 000 000 42 = 4.2 ; a) 10 55 b) = 0.55 ; 100 83 c) = 0.083 ; 1 000 19 d) = 0.19 ; 100 500 007 dl = 5 000.07 dl; e) 100 4 503 f) dl = 450.3 dl. 10 12 kg = 0.12 kg; a) 100 14 b) t = 0.014 t; 1 000 127 c) dag = 12.7 dag; 10 13 d) kg = 0.013 kg; 1 000 14 dag = 1.4 dag; e) 10 176 f) dag = 17.6 dag; 10 3 458 g) kg = 3.458 kg; 1 000 a)

15

6.

1 234 567 t = 1.234567 t; 1 000 000 7 005 kg = 7.005 kg; i) 1 000 j) 15.7 dag; 1 005 t = 0.001005 t; k) 1 000 000 l) 1 kg; 115 m) kg = 0.115 kg. 1 000 1 2 h= h; a) 60 30 b) 3.9 min; 7 god; c) 12 2 d) god; 3 270 54 e) god= god; 365 73 1 f ) god. 5 h)

16

plus