Strukturalna Antropologija Danas Zbornik STROS

Etnolo ka biblioteka Knjiga 40
Urednik Miroslav Ni kanovi
Recenzenti dr Vesna Vu ini -Ne kovi dr Mladena Preli Recenzentska komisija Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu Prof. Dr Vesna Vu ini Dr Ljiljana Gavrilovi , vi i nau ni saradnik Dr Mladena Preli , nau ni saradnik
Ure iva ki odbor Prof. dr Mirjana Pro i -Dvorni (Northwood University Midlend, SAD), prof. dr Ivan Kova evi (Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu), prof. dr Du an Drlja a, Beograd, prof. dr Mladen ukalo (Filolo ki fakultet Univerziteta u Banja Luci, RS, BiH), prof. dr Bojan iki (Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu), dr Petko Hristov (Etnografski institut s Muzej, BAN, Sofija, Bugarska), dr Mladena Preli (Etnografski institut SANU, Beograd), dr Miroslava Luki -Krstanovi (Etnografski institut SANU, Beograd), prof. dr Dimitrije O. Golemovi (Fakultet muzi ke umetnosti, Beograd)) tampanje publikacije finansirano je iz sredstava Ministarstva nauke i za tite ivotne sredine Republike Srbije
STRUKTURALNA ANTROPOLOGIJA DANAS

Tematski zbornik U ast Kloda Levi-Strosa
Uredila Dr Dragana Antonijevi
Beograd 2009
Re urednice
Tematski zbornik Strukturalna antropologija danas nastao je kao rezultat dodatnog, teorijskog i metodolo kog promi ljanja i analiti kog produbljivanja onih ideja, stavova i koncepata koji su se mogli uti u usmeno izlo enim referatima na me unarodnom nau nom skupu Strukturalna antropologija danas: U ast Kloda Levi-Strosa, odranom u novembru 2008. godine, povodom stogodi njice ro enja ovog velikog nau nika i mislioca XX veka. Skup je organizovalo Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, uz finansijsku i drugu pomo Ministarstva za nauku i tehnolo ki razvoj Srbije, Francuskog kulturnog centra u Beogradu i Filozofskog fakulteta u Beogradu, kojima se ovom prilikom zahvaljujem. Posebno se zahvaljujem kolegi dr Danijelu Sinaniju na velikodu noj pomo i i nesebi nom zalaganju u organizaciji ovog skupa, kao i prof. dr Nikoli Pavkovi u koji je odr ao uvodnu re na skupu. italac, dakle, pred sobom ima potpuno novu knjigu, dvanaest radova koji osvetljavaju i preispituju va-
Re urednice
nost i zna aj strukturalne paradigme, promovisane sredinom XX veka najpre u lingvistici i antropologiji, da bi potom na la svoju primenu i u drugim humanisti kim i dru tvenim naukama, daju i zna ajne analiti ke rezultate. Namera autora radova u ovom tematskom zborniku bila je da sagledaju, iz novih uglova, neke od aspekata nau nog i dru tvenog rada Kloda Levi-Strosa, da razmotre validnost teorijskih i metodolo kih koncepata strukturalne antropolo ke analize iz dana nje nau ne perspektive, da razmotre karakteristike savremene recepcije uz obja njenje valjanosti kriti kih poststrukturalisti kih argumenata, te da uka u na zna aj i uticaj koji je strukturalna antropologija imala za modernizaciju srpske etnologije i kulturne antropologije. Da se o ovoj teorijski zna ajnoj nau noj paradigmi ima itekako ta kreativno re i, kriti ki promisliti ili je upotrebiti u analizama, pokazuje tematski zbornik Strukturalna antropologija danas koji je pred itaocima i njihovom pa ljivom, itanju i sudu. U Beogradu, 2009. godine dr Dragana Antonijevi
Ivan Kova evi
Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu ikovacev@f.bg.ac.rs
Modernizam i strukturalizam
Srpska etnologija/antropologija u poslednjoj etvrtini dvadesetog veka
Apstrakt: Modernizaciju srpske etnologije/antropologije u poslednjoj etvrtini dvadesetog veka obele io je strukturalizam. Preciznije re eno, strukturalna analiza, kojom je etabliran imperativ interpretacije, generisana je iz dela Kloda Levi-Strosa, zatim prete a strukturalne analize (Van Genep i Prop) ili iz britanske recepcije strukturalizma (E. Li , M. Daglas), kao i ruske semioti ke kole ili Bartovske semiologije. Ovaj tekst e poku ati da odgovori na pitanje za to je ba strukturalna analiza odigrala modernizacijsku ulogu u srpskoj etnologiji/antropologiji, dok su ideje funkcionalizma, prou avanja kulture i li nosti, ili neoevolucionisti ki pravac ostali bez dubokog i prevratni kog uticaja i, jo u e posmatrano, za to funkcionalizam i funkcionalna analiza nisu predvodili modernizacijski proces srpske etnologije. Klju ne re i: antropologija, Srbija, XX vek, strukturalizam, funkcionalizam. lanak je prilog sa projekta ''Antropologija u XX veku: teorijski i metodolo ki dometi'' Ministarstva nauke Republike Srbije (147037).
Ivan Kova evi
''Strukturalizam je dobar za mi ljenje'' Razni autori, gotovo narodna izreka
Noviji pregledi etnologije/antropologije u Srbiji1 jasno ukazuju na ulogu strukturalizma u njenoj modernizaciji. Uz irenje polja istra ivanja i raskida sa seosko-pa nja kom etnografijom, koje se tako e mo e povezati s uticajima strukturalne antropologije, aplikacija strukturalne analize je bila diferentia specifica modernog. U okviru modernizacijskog procesa, posebnu ulo1 Takav razvoj je konstatovan, mada ne sasvim eksplicitno, jo u vreme odvijanja procesa modernizacije (N. Pavkovi , D. Bandi , I. Kova evi , Te nje i pravci razvoja etnologije u SR Srbiji, Zbornik 1. kongresa jugoslovanskih etnologov in folkloristov, Ljubljana 1983), da bi u poslednjih desetak godina bio sasvim jasno utvr en ( .
,
? / ! ""!# " ""! , . $%, (.),

, &", 2005; *. $%, * , , +. 21. &" 2005; S. Naumovi , Brief Encounters, Dangerous Liaisons and Never-ending Stories: The Politics of Serbian Ethnology and Anthropology in the Interesting Times of Yugoslav Socialism, in V. Mihailescu et. oth. (eds.), Studying People in the People-s democracies II, Lit Verlag dr. W. Hopf, Berlin 2008).
10
gu je imalo prou avanje obreda prelaza postulirano jo 1909. godine u Van Genepevoj knjizi ''Obredi prelaza''2 i ponovo ''otkriveno'' u britanskoj recepciji strukturalizma Edmunda Li a3. Ta prou avanja4 nadilaze svoj pojedina ni karakter i saznajni domet, jer su imala mo6. < =, !, '' ! +> "'', &" 2005. Neukost autora predgovora srpskom izdanju Obreda prelaza, Aleksandra Lome, ogleda se u nedostatku bilo kakve informacije o 25 radova nastalih od 1978. do 2002. godine u srpskoj etnologiji/antropologiji koji po ivaju na Van Genepovom shvatanju obreda prelaza. Stoga se postavlja pitanje za to je ''Srpska knji evna zadruga'' pisanje predgovora poverila nekome ko ne poznaje osnovnu literaturu na maternjem jeziku. Prema usmenom saop tenju prof. dr Nikole Pavkovi a izdava je u toku procesa izla enja knjige bio upozoravan da antropolo ka knjiga kakva je Obredi prelaza treba da ima i antropolo ki predgovor ili pogovor, to nije prihva eno uz obrazlo enje da dva prate a teksta nisu praksa edicije. Detaljan pregled i bibliografija svih radova o obredima prelaza u srpskoj etnologiji/antropologiji nalaze se u *. $%, < = " C ,
,
. . ". 1. !. 1. &" 200J. 3 E. Li , Kultura i komunikacija, ''XX vek'', Beograd 1983. 4 Vidi rad A. Prodanovi objavljen u =! QZ! ! 6
[ (6. ", ! %+ " , " , 54. &" 2005.), mada pati od materijalnih gre aka i nekompletnosti relevantne literature.
2
Ivan Kova evi
11
dernizacijski karakter5 i predstavljala inicijaciju i pojedinca i discipline u svet moderne nauke. Stoga ovaj rad ne e ponavljati poznate injenice tog procesa, niti opisivati posledice koje su izazvane primenom strukturalne analize na srpski etnografski materijal, ve poku ati da odgovori na pitanje kako i za to je do toga do lo. Odgovori na pitanja nu no iziskuju kratak osvrt na stanje koje je prethodilo prvim vaninstitucionalnim i vanetnolo kim poku ajima da se interpretacija etnografskog materijala uvede kao elementarni princip nau nog rada. Stanje etnologije u Srbiji na ulasku u poslednju etvrtinu dvadesetog veka je ve ranije opisano kao stanje ''hibernacije''J ili ''klini ke smrti''7 i sastojalo se iz sakupljanja etnografskog materijala koji je sam sebi svrha, jer nije postojao ni teorijski ni metodolo ki okvir za njegovu upotrebu, kao i iz predstave o epistemi koj povla enosti etnologa selja kog porekla koja je rezultirala sticanjem najvi ih nau nih zvanja pomou ''opisa moga sela''. Nasuprot takvom stanju unutar
O modernizacijskom karakteru i irim implikacijama Van Genepovog ''boravka me u srpskim antropolozima'' vidi *. $%, .!it. 88. J *. $%, * , , +. 21. &" 2005. 13. 7 *. $%, ! " ""! , "
! , 72. &" 2008, 24'40. ( \ ).
5
12
akademski konstituisane etnologije, u intelektualnom okru enju doga ala se ekspanzija antropolo kih ideja, koju su podsticali i stvarali ljudi iz bliskih nau nih disciplina i izdava kih ku a, osetiv i potrebu za saznanjima moderne antropologije i apsolutnu nemogu nost domicilnih etnologa da ga proizvedu. U periodu od jedne decenije pojavile su se u Beogradu i ]agrebu knjige koje su prezentirale doma oj intelektualnoj javnosti sve glavne teorijske pravce svetske antropologije dvadesetog veka. Prevod Levi-Strosovih ''Tu nih tropa'' 19J0. godine8 mo e se smatrati slu ajno u, to sigurno i jeste, jer se knjiga u predgovoru urednika edicije ''Strani pisci'' smatra putopisnom literaturom.9 Me utim, ve nekoliko godina kasnije, pojava dela Margaret Mid (19JJ)10, Klod Levi-Strosa (19JJ)11, zatim dveju knjiga Bronislava Malinovskog, koje se, dodu e, prekla^. Levi-Strauss, Tu#ni tropi, ]agreb 19J0. N. Simi , Bilje ka o delu, u ^. Levi Strauss, Tu#ni tropi, '']ora'' ]agreb 19J0: 435-J. 10 M. Mead, Spol i temperament u tri primitivna dru tva, ''Naprijed'' ]agreb 19JJ. Knjiga je opremljena turim predgovorom sociologa Rudija Supeka. 11 $. Levi-Stros, Divlja misao, ''Nolit'' Beograd, 19JJ. u ediciji ''Sazve a''. ]a razliku od knjige Margaret Mid predgovor Rudija Supeka Divljoj misli je detaljan i instruktivan. injenica da je autor oba predgovora knjigama iz 19JJ. godine sociolog, ukazuje da urednici edicija i u ]agrebu i u Beogradu nisu imali uverenje da bilo ko od etnologa mo e napisati kvalitetan predgovor klju nim antropolo kim knjigama dvadesetog veka.
8 9
Ivan Kova evi
13
paju (1970)12, i knjige Lesli Vajta (1970)13, predstavlja po etak ekspanzije namernog prevo enja svetske antropolo ke literature. Izdava ka delatnost u okviru edicija vode ih izdava kih ku a, kao to su ''Nolitova'' edicija ''Sazve a''14, edicija '']odijak'' preduze a ''Vuk Karad i ''15, ''Prosvetina'' biblioteka ''Dana nji svet''1J, biblioteka ''Misao i dileme'' izdava ke ku e ''Kultura'' i veliki samostalni izdava ki poduhvat Ivana olovi a - stvaranje edicije ''XX vek'', donela je u narednih nekoliko godina knjige kao to su monografija o Levi-Strosu Edmunda Li a17, knjige Edvarda Sa12 B. Malinovski, Nau na teorija kulture, ''Vuk Karad i '', Beograd 1970, u ediciji '']odijak'' i &. _!, $ , ''!'' &" 1970, " ''$"''. Upravo pojave dveju knjiga, koje su, jedna svojom celinom, a druga samo jednim delom, identi ne, pokazuje da je narasla potreba i elja da se srpskoj itala koj publici prezentiraju vode a dela svetske antropologije dvadesetog veka, to je u maloj izdava koj produkciji dovelo do preklapanja. 13 L. Vajt, Nauka o kulturi, ''Kultura'', Beograd 1970. Knjiga je iza la u ediciji ''Misao i dileme'', koju ne potpisuje nijedan urednik, s detaljnim predgovorom ]agorke Pe i -Golubovi . (]. Pe i -Golubovi , ''Kulturologija'' i marksizam, u L. Vajt, Nauka o kulturi, ''Kultura'', Beograd 1970. V-XXIII.) 14 Urednik Milo Stamboli . 15 Urednik Mira Gruji i . 1J Ediciju je do 1975. godine ure ivao Sveta Luki , a od te godine Miodrag Pavlovi . 17 E. Li , Klod Levi Stros, ''XX vek'', Beograd, 1972.
14
pira18, Rut Benedikt19, Margaret Mid20. Bez obzira to su ti prevodi nastali stihijno i bez celovite vizije21, potreba za antropolo kim saznanjima je u inila da jedna decenija intenzivne prevodila ke delatnosti predstavi srpskoj itala koj publici osnovna dela svetske antropologije. Ovakva izdava ka delatnost, kojoj univerzitetski i institutski etablirani etnolozi nosi doprineli ni najmanje, postavila je osnov, dogra ivan u toku narednog perioda novim prevodima, koji vi e nije bilo mogu e ignorisati, izbe i i sakriti od novih generacija. Na toj osnovi izgra ena je modernizacija srpske etnologije koja je za eta spoljnim uticajem, a protokom vremena pro irena i prijemom tih uticaja na deo mla e etablirane generacije i generaciju po etnika. Uloga strukturalne analize, i to ne samo one bazirane na Van Genepovoj teoriji obreda prelaza, ve i na Levi18 E. Sapir, Ogledi iz kulturne antropologije, ''XX veka'', Beograd, 1974. 19 R. Benedikt, Obrasci kulture, ''Prosveta'', Beograd 197J. Knjiga je iza la u ediciji ''Dana nji svet'' sa turim predgovorom psihionaliti ara Vojina Mati a. 20 M. Mid, Sazrevanje na Samoi, ''Prosveta'', Beograd 1978. Edicija ''Dana nji svet''. 21 Izuzetak su bili uticaj ]agorke Pe i -Golubovi na izdavanje nekih knjiga kao plod osmi ljene promocije svetske antropologije u Srbiji ostvarene prevodima Malinovskog i Vajta, kao i olovi evo nastojanje da prezentira sve relevantne antropologe iz prve polovine dvadesetog veka realizovano tokom naredne dve decenije po ev i od 1972. godine.
Ivan Kova evi
15
Strosovoj analizi mita iz uvenih tekstova ''Struktura mita''22 i ''Pri a o Azdivalu''23, ili na idejama E. Li a i M. Daglas, uglavnom je poznata. Manje je raspravljano o jednom drugom pitanju ` pitanju za to je ba strukturalna analiza preuzela modernizacijsku ulogu, a ne, u svetskim antropolo kim razmerama jedva ne to starija, iroko rasprostranjena i u antropologiji i u sociologiji, a domicilnim etnolozima jednako nepoznata, funkcionalna analiza. Prvo, i to sticajem okolnosti, dvostruko upoznavanje s idejama antropolo kog funkcionalizma odigralo se 1970. godine kada su se pojavile dve knjige Bronislava Malinovskog koje su, koincidencijom ili nekoordinacijom, sadr ale knjigu ''Nau na teorija kulture''. qedna od njih, sa injena isklju ivo od Malinovskijeve knjige ''Nau na teorija kulture'', bila je opremljena veoma obimnim predgovorom24 i sa dva re nika (re nik
22 Levi-Strosov tekst ''Struktura mitova'' prvi put je preveden u knji evnom asopisu Delo i ponovo pre tampan u zborniku istog asopisa Mit Tradicija Savremenost ($. x!, , $ % &
, ''{'', &" 1971). 23 Levi-Strosov prekretni ki tekst ''Pri a o Azdivalu'' objavljen je u Srbiji 198J. godine u knji evnom asopisu Savremenik u prevodu Dragane Antonijevi ($. x- !, % 6",
, . 7-8. &" 198J: 7-24. . 9-10. &" 198J: 230-249) . 24 ]. Glu evi , Malinovski i antropolo ki pogled na kulturu, predgovor u B. Malinovski, Nau na teorija kulture, ''Vuk Karad i '', Beograd 1970: 7-54.
16
manje poznatih autora i re nik pojmova i termina). Druga knjiga, ''Magija nauka religija'' je, pak, predstavljala ve i izbor tekstova koji sadr i veliki deo knjige ''Nau na teorija kulture'' i tako e je opremljena obimnim predgovorom.25 Ovakav nenadani, dvostruki ''upad'' antropolo kog funkcionalizma Bronislava Malinovskog u dotada nji tradicionalisti ki zabran etablirane etnologije, ima jednu disciplinarnu predistoriju i jednu okolnost koja je delovala iz ''susedne'' nauke, iz sociologije. Disciplinarna predistorija se sastoji iz ideolo ke polemike o funkcionalizmu koja se vodila unutar etablirane etnologije, polemike koja je bila na nivou najgorih ideolo kih diskvalifikacija i koja je trebalo da poslu i diskreditaciji i nekoj vrsti eliminacije onih koji su ''optueni za funkcionalizam''. qedno od oru ja kori enih u
25 |. \-=, 6\ Z &! _!, " &. _!, $ , ''!'', &" 1970: 7-29. U predgovoru ]. Pe i - Golubovi obja njava i izbor koji je sa injen za ediciju ''Karijatide'' izdava kog preduze a ''Prosveta'': '']a ediciju 'Karijatide' odabrali smo prvih deset poglavlja Nau ne teorije kulture u kojima se izla e teorijsko-metodolo ki pristup Malinovskog; I deo knjige Magija nauka religija (ne uklju iv i i druge eseje), jer ovaj deo predstavlja celinu i govori o predmetu koji je dat u naslovu; i knjigu Seks i potiskivanje u primitivnom drutvu. Ovakav izbor dela Malinovskog omogu uje da se itaoci upoznaju kako sa karakteristikama njegove teorijske koncepcije tako i sa rezultatima empirijskih istra ivanja ...'' (28).
Ivan Kova evi
17
hajci koju je piro Kuli i vodio protiv Milenka Filipovia bio je i tekst sovjetskog istori ara-afrikaniste Potjehina, napisan u najboljem staljinisti kom maniru, objavljen u Glasniku Etnogtrafskog muzeja u Beogradu,2J koji je zajedno s tekstovima produkovanim u navedenoj polemici, predstavljao ''teorijski osnov'' za gra enje stava prema funkcionalizmu u antropologiji.27 Prva faza odnosa etnologije i marksizma se u Srbiji zavr ila Kuli i evim ''usamljenim i neslavnim primerom instant primene istorijskog materijalizma na doma i etnografski materijal''28 i, kako idejno, tako i li no, motivisanim poku ajem ideolo ke diskvalifikacije funkcionalizma. Druge dve okolnosti koje su imale zna aj na odnos etnologije i funkcionalizma u okvirima institucionalne etnologije u Srbiji jeste pojava funkcionalizma unutar ''konkurentske'' akademske discipline ` socijalne antropologije, etablirane u curiculumu sociologije po etkom J0-ih godina dvadesetog veka,29 kao i odnos pre*. *. #, } \ \ !> ! , "
! , 19, &" 195J. 1J9-18J ([ " ~. <#). 27 Detaljan prikaz polemike vidi u =. =, !" ! Z !! . $\ versus },
,
. . ". 1. !.2. 200J:185-207. 28 =. =, op. cit. 204. 29 O odnosu socijalne antropologije koju je zasnovala ]agorka Pe i -Golubovi i tada nje etnologije vidi *. $%2J
18
ma funkcionalizmu u, upravo po tom pitanju antropologiji izuzetno bliskoj, sociologiji. Sa stanovi ta alternativne marksisti ke pozicije tzv. humanisti kog marksizma, funkcionalizam Bronislava Malinovskog je bio daleko bolje ocenjen nego u staljinisti kom maniru Potjehin-Kuli i evskih ideolo kih diskvalifikacija. Direktnom pore enju s Malinovskim prethodi distinkcija ''neadekvatnih interpretacija i autenti nog Marksovog stanovi ta'', da bi se na osnovu tog razlikovanja zaklju ilo da funkcionalizam Malinovskog nije negacija Marksovog teorijsko-metodolo kog pristupa.30 Ukoliko se, za trenutak, izostavi sholasti ki karakter pitanja jesu li neke ideje ''u skladu sa Marksovim'', odgovor humanisti kog marksizma je nesumnjivo tolerantniji i, to je jo va nije, baziran na samom sadr aju nau nog pristupa i rezultata, pri emu je od posebne va nosti stav da je Malinovski uspostavljanjem odnosa: ljudske potrebe ` akcija ` zadovoljavanje potrebe, izgradio osnovni model funkcionalne analize koja prevazilazi ''sociologisti ku jednostranost ekonomskog determinizma''.31 Potpuna inferiornost srpske etnologije J0-ih godina dvadesetog veka, u odnosu prema socijalnoj antropo, " ", &" 200J: J3-74; I. Spasic, The Art of Mutual Neglect: ]agorka Golubovic's Socio-cultural Anthropology and Serbian Ethnology, in V. Mihailescu et. oth. (eds.), Studying People in the People(s democracies II, Lit Verlag dr. W. Hopf, Berlin 2008: 337-351. 30 |. \-=, op.cit. 23. 31 |. \-=, .!it. 2J.
Ivan Kova evi
19
logiji baziranoj na humanisti kom marksizmu, rezultirala je su tinskim ignorisanjem funkcionalizma koji je prevodima ''u ao kroz prozor'' i postao dostupan ukuanima. Teorijski karakter prvih prevedenih knjiga Malinovskog spre io je da do ive sudbinu knjige ''Spol i temperamenta u tri primitivna dru tva'', koja je studentima preporu ivana kao etnografija ambula ili Mundugomora, ali je ve prevod kapitalnog istra iva kog dela ''Argonauti ]apadnog Pacifika''32 imao sli nu sudbinu. S druge strane, usled pomenute inferiornosti nije bilo mogu e sagledati inherentna ograni enja tako koncipirane socijalne antropologije, koja upravo zbog toga nije bila stvarni potencijalni supstitut hiberniranoj etnologiji.33 Ipak, sve to bi s te strane bilo preporu eno izazivalo je dodatnu odbojnost i neprihvatanje. êlovito opisivanje odnosa funkcionalizma i sociologije u Srbiji tokom J0-ih godina dvadesetog veka zahtevalo bi obimnu studiju. Me utim, za potrebe razumevanja odnosa tada nje etnologije prema nepozvanom, a pristiglom funkcionalizmu dovoljno je skicirati osnovne stavove u primarnom sociolo kom okru enju.34 U okvirima op te sociologije u injena je distinkB. Malinovski, Argonauti Zapadnog Pacifika, Biblioteka ''XX vek'', Serija velikih antropolo kih dela, Beograd 1979. 33 O inherentnim ograni enjima takve socijalne antropologije vidi *. $%, .!it. 34 ]a potrebe ovog rada pod primarnim sociolo kim okru enjem podrazumevaju se stavovi etnologiji ''najbli ih'' sociologa, sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, iz najop tijih
32
20
cija izme u ''strukturalno-funkcionalne analize kao op teg nau nog pristupa sociolo kim problemima i funkcionalizma kao jednostrane teorije'',35 ime je u potpunosti o i en ideolo ki put primeni funkcionalne analize koja je, i u marksisti ki utemeljenoj nauci kakva je bila sociologija, oslobo ena ideolo kog podozrenja ili ak osude. S druge strane, metodolo ka knjiga koja je obele ila period formiranja sociologije u Srbiji, ''Sociolo ki metod'' Vojina Mili a, daje precizne okvire ''prou avanja funkcionalnih odnosa'', uklju uju i i uveno Mertonovo razlikovanje manifestnih i latentnih funkcija bazirano na antropolo kom primeru rituala Hopi indijanaca.3J Na taj na in je sociologija, srodna, skoro sasvim marksisti ki orijentisana nauka, prokr ila put funkcionalizma u etnologiju, u kojoj je ''marksisti ki'' pristup imao apendiksalni karakter, a napad na one prema kojima se gaji li na netrpeljivost, na silu obu ene u funkcionaliste, bio isklju ivo primitivno siled ijstvo.37
sociolo kih oblasti ` Op te sociologije i Metodologije sociolo kih istra ivanja. 35 M. Popovi , Problemi dru tvene strukture. Uvod u sociologiju, Beograd 19J7: 1J. 3J V. Mili , Sociolo ki metod, Beograd 1978: JJ4-J78, i posebno J75-J77 (Prvo izdanje je iz 19J4). 37 Posebno ''laka meta'' za dokazivanje pravovernosti bio je Milenko Filipovi koji je za vreme II svetskog rata bio neprikriveno na strani pokreta enerala Dra e Mihajlovi a i prisustvovao poznatom skupu u selu Ba 1944. godine.
Ivan Kova evi
21
Uprkos svemu navedenom, funkcionalizam nije postao sredstvo ru enja tradicionalne i oko tale etnologije, niti put njene antropologizacije. To ne zna i da nekih poku aja te vrste nije bilo, ali e letimi an pregled nekoliko najkarakteristi nijih primera, istovremeno ukazati i na deo uzroka koji su u inili da strukturalizam odigra ulogu agensa modernizacije i antropologizacije srpske etnologije. Poku aji rehabilitacije Milenka Filipovi a kroz kreiranje tzv. socijalne etnologije38 i ponavljanja razlikovanja funkcionalnog pristupa i funkcionalisti ke teorije, preuzeto iz op te sociologije M. Popovi a, bili su blagi nagove taj neostvarene modernizacije putem antropolo kog funkcionalizma. Ne to konkretniji poku aj prezentovanja analiti kih potencijala funkcionalne analize u inio je autor ovog teksta 197J. godine, u tekstu koji je trebalo da predstavlja ogled iz dvadesetovekovnih antropolo kih metodologija prou avanja kulture, gde je jedan obi aj tumaen funkcionalnom analizom, psihoanaliti kom simbolikom i strukturalnom analizom.39 Bez obzira na to to je funkcionalna interpretacija dodolske povorke u mnogome ponavljala Mertonov primer razlikovanja
. , |"% % !: %+ "\ >, " 11. !+ !, | 1970. 39 *. $%, {" ` ! %+ %, " , +. V, &" 197J: 80-87.
38
22
manifestnih i latentnih funkcije, time je ukazano na njihov analiti ki potencijal. Analiza verovanja u zduha ku mo pojedinca u tekstu iz 1978. godine ukazala je da je mogu e utvr ivati razne funkcije i da je ukazivanje na integrativnu funkciju tek samo jedna od mnogobrojnih funkcija. Osim toga, pro ireno je i metodolo ko utemeljenje distinkcije manifestna/latentna funkcija ukazivanjem na rad antropologa Klajda Klakona o magiji kod Navahoa, koji prethodi Mertonovoj knjizi, na osnovu koje je Merton progla en za tvorca distinkcije.40 Iste godine u tekstu o stri bi, Lj. Gavrilovi je ukazivala na manifestne i latentne funkcije obrednog i anja,41 a nekoliko godina kasnije funkcionalna analiza, uz upotrebu pojmova ''prividna'' i stvarna'' funkcija, primenjena je na tri
40 *. $%, |"# ` } ! \ " ",
!
) * +, VI, 1978. Sam Merton citira Klakonov rad o Navaho magiji iz 1944. godine objavljen u asopisu Papers of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, ali ne pominje Klakonovu distinkciju manifestnih i latentnih funkcija. Vidi R Merton, O teorijskoj sociologiji, ]agreb 1979: 80-95. Klakonov tekst iz 1944. ponovo je objavljen u njegovoj knjizi Navaho Witchcraft 19J2. godine, kao i u zborniku M. Marvika o ve ticama i vra evima (_. _rwick (ed.), Witchcraft and Sorcery, Penguin Books Ltd. 1970. 217-23J). 41 . =, ~\ !, , 1. &" 1978: 13J-139.
Ivan Kova evi
23
sukcesivna modela jednog obi aja (du ijanca), od kojih poslednji pripada savremenosti,42 da bi 1985. metodolo ki pre i ena funkcionalna analiza bila primenjena na sasvim novu pojavu monumentalnih grobnica u selu iz okoline Beograda.43 U tom trenutku se moglo re i da je cizeliranje funkcionalne analize u glavnim metodolo kim alatima bilo zavr eno, ali je dalja primena na srpski etnografski materijal, bilo na ''tradicionalni'', tj. opise selja ke subkulture u Srbiji XIX veka, bilo na ''savremene'' pojave, izostala. Pra enje modernizacijskog procesa u srpskoj etnologiji s kraja XX veka name e pitanje ` za to eksperimentalno oprobana i metodolo ki doterana funkcionalna analiza nije postala nose i postupak tih tokova. qedan od razloga manje uloge funkcionalne analize u procesu modernizacije srpske etnologije je mogu a upotreba osnovnog pojma, pojma ''funkcija'', pa i drugog osnovnog pojma `''potreba'', na kolokvijalan i upro en na in. Drugi razlog, koji delimi no proizlazi iz prvog, jeste mogu e progla avanje truizama za rezultat ''nau nog'' postupka, dok se kao tre i razlog prepoznaje mogu a preformulacija izjedna avanja etno&. ", } Z ">, ! $& 70,
" 1981: 127-140. Umesto Klakon-Mertonove distinkcije manifestno-latentno, autor se priklonio distinkciji Vojina Mili a prividno-stvarno. 43 *. $%, Z% Z # , VI, &" 1985.
42
24
eksplikacije i rezultata nau ne analize koje je bilo prisutno u tradicionalisti koj etnologiji. 1. Stav po kome je funkcija pluga ` oranje, doveo bi do su tinske zamene pojmova ''upotreba'' i ''funkcija'' i ne bi bilo lako objasniti, tradicionalistima, koji bi time dobili modernisti ku lju turu, da opis upotrebe nekog odevnog predmeta, neke posude ili dela name taja, ili, pak, neke alatke, nije nikakva funkcionalna analiza. 2. Kada je re o truizmima, ne misli se na op ti truizam funkcionalizma na koji je ukazivao Levi-Stros,44 ve na partikularne truizme koji su sli ni, prethodno pomenutom, navo enju ''upotrebe'' predmeta. Takav truizam bi bio kada bi se za svadbeni ritual reklo da ima funkciju zasnivanja bra ne zajednice, da inicijacija ima funkciju prelaza, ili da posmrtni ritual ima funkciju opra tanja od umrlog. 3. Primer izjedna avanja etnoeksplikacije i antropolo kog obja njenja ne mora biti hipoteti an, kao primeri za prva dva razloga, ve se mo e na i u radovima etnologa predmodernog vremena. Vi e puta je navo en primer tuma enja razbijanja posuda u toku svadbenog i posmrtnog rituala kao ''teranje zla'',45 to su prema eti da jedno dru tvo funkcionira ` jeste truizam; ali rei da sve u jednom dru tvu funkcionira jeste besmisao.'' (^l. Levi-Strauss, Strukturalna antropologija, ]agreb S.A./1977, 24.) 45 _. }, _C! + !", / ! $& , 0 , 1.
" 1950.
44 ''...re
Ivan Kova evi
25
nografskim bele kama o tome mislili sami u esnici obreda. Ovakvo ''obja njenje'' bi odgovaralo situaciji u kojoj bi se Merton zaustavio na manifestnoj funkciji i u primeru Hopi ceremonije za vreme su e zaklju io kako je funkcija tog rituala izazivanje nedostaju e ki e. Navedeni primeri pokazuju da je veliki deo tradicionalisti ke etnografske produkcije mogao vrlo lako, preko pukog ubacivanja re i ''funkcija'' na po etak i na kraj tekstova koji preta u etnografski materijal iz predeonih monografija u tematske ''monografije'', da svom prepisiva kom proizvodu doda maglovit pojam analize, koji bi potom trebalo dekonstruisati da bi se pokazala njegova ispraznost. U navedenim radovima, koji su promovisali funkcionalnu analizu u prvoj deceniji modernizacijskog procesa, kao brana potencijalnim vulgarizatorima, postulirano je, kao su tinsko, prou avanje latentnih funkcija. Me utim, ova Klakon-Mertonova distinkcija nije mogla da spre i neke primedbe koje su bile prisutne u vanim metodolo kim knjigama u Srbiji toga doba, bilo da se radilo o op toj primedbi o teleolo kom karakteru funkcionalne analize,4J ili o konkretnom ukazivanju na te ko e dokazivanja ta nosti pojedinih pretpostavki.47 Uz ranije formulisane primedbe da uvo enje pojmova kao to je ''disfunkcija'' ru i temelje funkcional4J 47
E. Nejgel, Struktura nauke, Beograd 1974: 4J2-47J. V. Mili , op.cit. J77-J78.
26
ne analize, ili Levi-Strosova primedba da je besmisleno tvrditi da sve u jednom dru tvu funkcioni e, stvoren je jedan kompleks metodolo kih problema koje je trebalo re iti da bi se u ve oj meri pristupilo aplikaciji funkcionalne analize na etnografski materijal. Neke od ovih primedbi su u kasnijem periodu bile metodolo ki otklonjene stavom da osim pojedinca i dru tvenog sistema nosioci potreba mogu biti i dru tvene grupe48, te da zadovoljenje tih potreba mo e ili, u nekim slu ajevima, mora biti ''disfunkcionalno'' za neke druge dru tvene grupe ili sistem u celini. Time je otklonjena i kritika sadr ana u Levi-Strosovoj opasci, pogotovo, o i enoj od malevolencije i prevedenoj u stav da ''sve pojave u jednom dru tvu imaju funciju''. S obzirom na to da je prostora za metodolo ku doradu funkcionalne analize bilo, a samim tim i za otklanjanje primedbi kroz dalju aplikaciju na konkretne fenomene i kroz sudaranje poznatog i nepoznatog, truizama i novum-a, mo e se pretpostaviti da su tinski razlog odustajanja od funkcionalne analize ne le i u metodolo koj zoni. S druge strane, u istom periodu, strukturalna analiza je primenjena u daleko ve em broju radova i od strane ve eg broja autora modernizacijskog talasa. Desetak autora je u istom periodu objavilo vi e desetina tekstova pa i knjiga, u kojima se strukturalna analiza
48 *. $%,

, 1 . % &, &" 2001, 19J.
Ivan Kova evi
27
provodi kroz Van Genep-Li ovu emu obreda prelaza49 ili na druge, raznovrsnije na ine, prvenstveno u analizi folklornih tekstova ili rituala,50 koji, primarno, nisu obredi prelaza. Osnovni razlog ovakvom razvoju doga aja mo e se sagledati u opisanoj razlici strukturalne i funkcionalne analize sa stanovi ta potencijalne distinktivnosti u odnosu na hiberniranu tradicionalnu etnologiju. Ovladavanje odre enim tipom analiti kog postupka, npr. Van
Do 1985. godine analizirano je van genepovski, potpuno ili delimi no, vi e desetina obreda prelaza u petnaest objavljenih radova. 50 Do 1980. godine objavljeno je vi e radova koji apliciraju druge oblike strukturalne analize ili je metodolo ki postuliraju. Vidi I. Kova evi , Strukturalna analiza mita, Sociolo ki pregled, 2-3. Beograd 1974; *. $%, {" ` ! %+ %, " , +. V, &" 197J: 73-77; Lj. Radenkovi , Leksi ko-frazeolo ka rekonstrukcija religijskomitolo kih predstava u vezi s kamenom, MSC, J. sv. 1. &" 1977: 445-459; . =, ~\ !, , 1. &" 1978. 133-13J; I. Kova evi , Semiolo ki pristup prou avanju obreda (na primeru obreda o sv. Andreji), Etnolo ke sveske I, Beograd 1978; I. Kova evi , Socijalni sadr aj obi aja o Lazarevoj suboti, Etnolo ke sveske I, Beograd. 1978; Lj. Radenkovi , Semantika pona anja na Veliki etvrtak, Knji#evna kritika, Beograd, 11/4, 1980, 2940; Lj. Radenkovi , Metodolo ki aspekti istra ivanja semiotike teksta (na primerima tekstova tradicijske kulture), Delo, God. 2J, br. 11/12, Beograd 1980, 99-118.
49
28
Genepovim tuma enjem obreda prelaza, u varijanti britanske strukturalne analize E. Li a, predstavljalo je jasno definisan ''obred prelaza'' ili inicijacije u modernisti ki pokret. Iako Van Genepova trofazna struktura obreda prelaza izgleda veoma jednostavna i laka za u enje, ve je taj stepenik podrazumevao upoznavanje sa osnovnim postulatima strukturalne analize iznetim u Li ovoj knjizi ''Kultura i komunikacija''.51 Bez obzira na to to taj postupak nije davao novo tuma enje obreda u celini, koji je ve preliminarno odre en kao obred prelaza, interpretacija pojedinih delova obreda (ritema) davala je o ekivano tuma enje koje sasvim vidno nadilazi stare pri e o ''teranju zla'', eventualno dopunjene frejzerovskim konstatacijama o njegovom ''magijskom'' karakteru. To je inilo sasvim jasnu granicu izme u onih koji su etnoeksplikaciju izjedna avali sa obja njenjem, to bi bilo daleko te e u slu aju kada bi funkcionalna analiza trebalo da bude prepoznatljiva karakteristika modernizacijskog procesa.
U modernisti ki pokret je ova knjiga, zahvaljuju i tada postoje em uvozu i snabdevenosti nekoliko beogradskih knji ara stranim knjigama, stigla neposredno po njenom objavljivanju u Engleskoj (197J) i drugom izdanju iz iste godine. E. Leach, Culture and Communication. The logic by wich symbols are connected. An Introduction to the use of structural analysis in social anthtropolog , âmbridge University Press, âmbridge 197J. Prevod na srpski je objavljen 1983 (Q. x%, 2
&, '' vek'', &", 1983.)
51
Ivan Kova evi
29
Ako su '' ivotinje dobre za mi ljenje'', zato to omogu avaju da se transformacije jednog nivoa primenjuju na klasifikacije drugog,52 onda je sasvim razumljivo da je strukturalna analiza imala funkciju ''bonne penser''53 jednom periodu antropologizacije etnologije u Srbiji. U vremenu u kome je bila neophodna smena paradigmi, u Kunovom smislu re i, funkcionalizam, odnosno funkcionalna analiza, nisu imali dovoljno distinktivnog potencijala. Labave i nekonstruisane granice omogu avale su da se bez su tinske edukacije i ovladavanja principima nau ne analize ''raspravlja'' o funkcijama nekog, na primer, religijskog fenomena, zajedno sa njegovim ''svrstavanjem'' u spekulativne nizove kvazimarksisti kih opona atelja evolucionizma, kakvi su ''animizam'', ''animatizam'' ili ''totemizam''. Ovladavanje makar najjednostavnijim oblicima strukturalne analize onemoguavalo je ovakve bastarde i inilo modernizacijski proces mo da du im i te im, ali kristalno jasnim.
Q. Li , Klod Levi Stros, ''XX vek'', Beograd, 1972: 49-50. Marsel Enaf, jedan od mnogobrojnih autora knjiga o Klod Levi Strosu (M. Henaff, ^laude Levi-Strauss, Ed. Belfond 1991. Engleski prevod: _. Henaff, Claude Lvi-Strauss and the Making of Structural, University of Minnesota Press, Minneapolis 1998), lanak u asopisu ''Espri'' iz 2004. godine naslovio je: ''^laude Lvi-Strauss: Une anthropologie bonne penser''.
52 53
30 Ivan Kova evi
MODERNISME ET STRUCTURALISME Ethnologie/anthropologie serbe dans le dernier quart du vingtime sicle La modernisation de lethnologie/anthropologie serbe dans le dernier uart du vingtime sicle a t marue par le structuralisme. Plus prcisment, lanalyse structurale ui a tabli limpratif de linterprtation a sa racine dans loeuvre de ^laude Lvi-Strauss, puis dans celle des prcurseurs de lanalyse structurale (Van Genepp et Propp) ou la rception britanniue du structuralisme (E. Leach, M. Douglas), ou encore lcole russe de smiotiue et la smiologie de Barthes. Les prcurseurs de lanalyse structurale mis part, toutes les principales sources de la rvolution serbe structurale et smiologiue se trouvent dans lanthropologie structurale de Lvi-Strauss. Lorsue, autour de 1970, des milieu intellectuels environnants les tudes anthropologiues des principau courants thoriues du 20e sicle arrivent dans les mains des lecteurs serbes, lethnologie serbe, tabula rasa ancre dans la tradition romantiue de ses dbuts vieille d'un sicle, donnait dgales chances tous. Le prsent travail tentera de rpondre la uestion de savoir pouruoi cest prcisment lanalyse structurale ui a jou le rle modernisateur dans lethnologie/anthropologie serbe, alors ue les ides du fonctionnalisme, tudes de la culture et de la personnalit ou encore le courant no-volutionniste nont pas eerc dinfluence profonde ni rvolutionnaire. Mots-cls: anthropologie, Serbie, XXe sicle, structuralisme, fonctionnalisme
Ivan Kova evi Ivan Kova evi
31
MODERNISM AND STRUCTURALISM Serbian ethnology/anthropology in the last twenty five years of the twentieth century Modernisation of Serbian ethnology/anthropology in the second uarter of the twentieth century was marked by structuralism. More precisely, structural analysis that became a must of the analytical interpretation was based on the work of ^laude Levi-Strauss, but also on those of the predecessors of structural analysis, like Van Gennep and Propp; British followers of structuralism like E. Leach and M. Douglas, as well as on the Russian semiotic school and Barths semiology. Taking aside predecessors of structural analysis, main sources of Serbian structural-semiotic revolution came from LeviStrauss structural anthropology. When in the 1970s Serbian readers faced anthropological books coming from different intellectual backgrounds and representing major theoretical trends in anthropology, Serbian ethnology, firmly based on its hundred years old romantic roots, gave eually opportunities to all theoretical approaches that fought for the intellectual domination in the discipline. This paper tries to answer the uestion why structural analysis played a crucial part in the modernisation of Serbian ethnology/anthropology, while the ideas coming from functionalism, culture and personality school, or neo-evolutionism did not have the same revolutionary and deep impact. Key words: structuralism, Levi-Strauss, modernisation of Serbian ethnology/anthropology, Serbian structuralist-semantic revolution
Milo Milenkovi
Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu milmil@f.bg.ac.rs
Eh, da je Derida propustio taj let...

O procenjivanju "dometa" tzv. "ameri ke antropologije" iz Beogradske strukturalno-semiolo ke kole antropologije folklora*
Apstrakt: Imaju i u vidu skorije kritike "nerazvijenosti", "metodoloke nazadnosti" i drugih nedostataka pripisanih "ameri koj antropologiji" od strane autora iz Beogradske strukturalno-semiolo ke kole, analiziram situaciju u kojoj kolege i studenti mogu da do u u isku enje da zdravorazumsku politi ku vezu polifone etnografije, neoromantizma i nacionalizma tuma e kao kontraintuitivnu istoriju discipline. Beogradska SS kola jeste razvila globalno originalnu, mada neplasiranu i zapravo nikada iskori enu bateriju za sinhronu analizu folklornih fenomena. Poseban naglasak u radu stavlja se na lokalni kontekst, u kojem je strukturalizam kao zasnivaju i diskurs antropologije kao nauke nasuprot etnologiji kao nacionalnoj prozi, imao potpunu druga iju funkciju u odnosu na strukturalizam u a) istoriji ameri ke antropologije i b) istoriji interdisciplinarne/postmoderne Teorije. Klju ne re i: istorija antropologije, Levi-Stros, strukturalizam, poststrukturalizam, postmoderna, Beogradska strukturalno-semiolo ka kola
lanak je prilog sa projekta Ministarstva nauke republike Srbije Antropologija u 20. veku: Teorijski i metodolo ki dometi (ev. br. 147037)
Milo Milenkovi
33
Inicijalni kontekst ovog rada predstavlja skorija rehabilitacija nekada veoma popularnih strukturalno-semiolo kih analiza u srpskoj antropologiji,1 uparenih sa moralnom anti-postmodernisti kom poukom,2 poglavito od strane doajena srpskog strukturalizma prof. Kova evi a. U nizu tekstova, Kova evi kritikuje antroAntonijevi , D. 2007. Legende o kra i organa ` moralna dilema savremenog dru tva. Etnoantropolo ki problemi, Beograd 2, (2): 35-J9. Antonijevi , D. 2007. Merkantilne legende postindustrijskog dru tva. u: Nedeljkovi Sa a (ur.) Antropologija savremenosti, Beograd: Srpski genealo ki centar, 7J-91. Antonijevi D. 2008. O ^rvenkapi, Dureksu i ljutnji ` proizvodnja, zna enje i recepcija jedne bajke i jedne reklamne poruke. Etnoantropolo ki problemi, Beograd 3, (1): 11-38. Vasiljevi q. 2007. Semiolo ka analiza reklame ` metodoloka razmatranja. Etnoantropolo ki problemi, Beograd 2, (1): 41-54. Hristi , L. 2007. Aligator u kanalizaciji ` urbane legende kao kognitivne mape. Etnoantropolo ki problemi, Beograd 2, (2): 71-85. Ba evi , q. 2007. Studentske legende o polaganju ispita ` kritika ili afirmacija obrazovnog sistema. Etnoantropolo ki problemi, Beograd 2, (2): 87-102. 2 Kova evi , I. 200J. Individualna antropologija ili antropolog kao li ni guslar. Etnoantropolo ki problemi, 1, (1): 1734. Kova evi , I. 200J. Van Genep po drugi put me u Srbima ` prilog istoriji srpske etnologije/antropologije u poslednjoj etvrtini dvadesetog veka. Etnoantropolo ki problemi, 1, (1): 81-94. Kova evi , I. 2005. Iz etnologije u antropologiju ` srpska etnologija u poslednje tri decenije 1975-2005. u: Etnologija i antropologija 3 stanje i perspektive, ]bornik, Beograd: Etnografski institut SANU: 11-19.
1
34
Eh, da je Derida propustio taj let ...
pologiju posle strukturalizma u istoriografskom prezentu kao da strukturalna antropologija i antropologija posle strukturalizma postoje paralelno, simultano, u dijalogu i igri cirkularnog konstituisanja. Takva strategija pisanja istorije discipline, kojoj i sm povremeno pribegavam,3 iako studentima nedvosmisleno demonstrira da antropologija nije paradigmatska disciplina u kojoj se kole, pravci ili tradicije istra ivanja smenjuju kao homogeni kunovski paketi, ima i izvesne nezanemarive moralno-pedago ke (pa i andrago ke) implikacije. Tim implikacijama posve en je ovaj lanak. Simultanost strukturalizma i poststrukturalizma u Teoriji Ameri ki interdisciplinarni poststrukturalizam raa se na konferenciji koja je trebalo da uvede strukturalizam u akademski prostor, u kontekstu u kojem strukturalizam levi-strosovskog tipa sle e u ameri ko visoko kolstvo istovremeno kada i njegove kritike. Derida ita Struktura, znak i igra u diskursu humanisti kih nauka4 na konferenciji za koju je ve diMilenkovi , Milo . 2007. Istorija postmoderne antropologije 3 posle postmodernizma. Beograd: Srpski genealo ki centar, knj. 27. 4 Derida, . 1988. Struktura, znak i igra u diskursu humanisti kih nauka. u: Donato Eu enio, Meksi Ri ard (ur.) Strukturalisti ka kontroverza, Beograd: Prosveta.
3
Milo Milenkovi
35
jagnostikovano da predstavlja formativno iskustvo za mnoge kasnije poststrukturalne i postmoderne teoreti are znanja u SAD. Konferencija qezici kritike i nauke o oveku ( to je i podnaslov zbornika sa konferencije), odr ana na Univerzitetu D ons Hopkins u Baltimoru 19JJ. godine, iako inicijalno strukturalisti ka, zapravo je uvela poststrukturalizam u SAD, nude i ih simultano.5 Upravo ta simultanost strukturalizma i poststrukturalizma onemogu4ila je da strukturalna, i kasnije semiolo ka analiza, za#ivi i 5normalizuje5 se u standardnoj akademskoj praksi ameri ke antropologije, u varijanti u kojoj bi strukturalizam predstavljao jednu a poststrukturalizam drugu paradigmu, istra iva ki program ili trend, u simultanom nizu i sa jasnim hronolo kim okvirom, akterima i institucijama. Simultanost ovog tipa je direktni istorijski uzrok fundamentalnim razlikama izme u ameri ke interdisciplinarne Teorije, kao ireg konteksta u kojem operi e ameri ka antropologija s jedne, i putem strukturalizma antropologizovane srpske etnologije od 70-ih do danas, s druge strane. Ta simultanost evropskog strukturalizma i evropskog poststrukturalizma u SAD predstavlja kontekst u kojem strukturalna analiza ne mo e da se razdvoji od teorijskog okvira u kojem je nastala, pa strukturalna 6ili strukturalno-semiolo ka7 analiza, kao interpretativni alat ili metod koji se mo#e
5 Vi e o ovoj klju noj epizodi istorije ideja u: Bertens, Hans. The idea of the Postmodern. 1995, London: Routledge, 50.
36
primeniti na bilo kojoj etnografskoj 5gra i ni ne postoji kao relevantna za kontekst procene dometa ameri ke antropologije. U tom smislu, Kova evi eva omnitemporalna kritika ne mo e da opstane ` ona se odnosi na istoriografski konstrukt razumljiv samo u esnicima u uzbudljivoj debati o politici srpske etnologije, kasnije antropologije.J
Naumovi , Slobodan. 2000c. Identity ^reator in Identity ^risis: Reflections on the Politics of Serbian Ethnology. Anthropological Journal on European Cultures, Vol. 8, No. 2, The Politics of Anthropology at Home II: 39-128. Naumovi , Slobodan. 2002. The Ethnology of Transformation as Transformed Ethnology: The Serbian âse. Ethnologia Balkanica, Vol. J: 7-37.
, ". 2005.
? / ! ""!# " ""! . [: $%, (.).

, (Q\ ). &": "+ , }Z! Z, 17-J0. Naumovi , Slobodan. 2008. Brief encounters, dangerous liaisons and never-ending stories : the politics of Serbian ethnology and anthropology in the interesting times of Yugoslav socialism. [: Mih ilescu, Vintil (ur.), Iliev, Ilia (ur.), Naumovi , Slobodan (ur.). Studying peoples in the people's democracies : socialist era anthropology in South-East Europe. 8. Berlin, Mnster: Lit, 211-2J0. Milenkovi M. 200J. ta je (bila) antropolo ka 'refleksivnost' ` metodolo ka formalizacija. Etnoantropolo ki problemi, Beograd 1, (2): 157-184. Milenkovi , Milo . 2003. 6J
Milo Milenkovi
37
Ipak, ono to je strukturalistima moglo da deluje kao kraj potrage za savr enim metodom nije pra eno postojano u predmeta kojim disciplina treba da nastavi da se bavi. Kontrakulturne i demografske promene u drugoj polovini XX veka, i njihove implikacije po politiku i obrazovanje, bivaju prepoznate kao implikacije po nau ni karakter antropologije, zbog toga to je
" : , "\ "+. [: "%, { (.), % &
, (! "+, +. 49). &": QZ! ! 6
[, 133-148. Ba evi , qana. 2007. Srpska antropologija i suo avanje sa pro lo u. Antropologija 3: 110-120. Ba evi , qana. 200J. Honour and shame - prilog alternativnoj istoriji srpske etnologije. Etnoantropolo ki problemi, Beograd 1, (1): 95-100. Gorunovi , Gordana. 200J. Pseudomarksizam i protofunkcionalizam u srpskoj etnologiji : Kuli i vs. Filipovi . Etnoantropolo ki problemi, Beograd 1, (2): 185-208. *, |. 2005. ! !>+ ! . [: =, (.), "%, { (.). : 9 , (|, 21). &": QZ! ! 6
[, 123-140. Ivanovi , ]orica. 2007. 6 > > " \ "!! : % (1949-2002) x" (1952-1990). [: Doj inovi -Ne i , Biljana. " : 0
. Z:
_, 179-212.
38
ameri ka kulturna antropologija, poput evropskih etnologija, definisana predmetom a ne metodom.7 To nas vodi slede em pitanju: ta je bila interdisciplinarna poststrukturalisti ka poenta? Poststrukturalizam je kultura kriti kog samounapre ivanja, oblik samokriti nosti, modus u kojem dru tveno-humanisti ke discipline dose u status nauka, jedna vrlo moderna tvorevima i ne treba je me ati sa postmodernizmom u kulturi, a posebno ne sa anti-modernom politikom identiteta. Posebno zgodan kontekst za razvoj poststrukturalizma predstavljale su SAD s obzirom na to da je, u mnogim elementima, ameri ka kultura zapravo programsko nastojanje na neprekidnoj planiranoj i kontrolisanoj promeni. ]nanje, istina, pravo, subjektivnost nisu pojmovi koje e postrukturalisti odbaciti ` oni e odbaciti mogu nost da ti pojmovi imaju stabilna zna enja, da im je sadr aj univerzalan i neupitan. To je i razlog za to je poststrukturalizam popularan u antropologiji. Taj razlog je ideolo ke prirode, i ti e se programskog suprotstavljanja ideji da nama (tj. na im pona anjem, miljenjem i verovanjem) rukovode pozadinske ili dubinske ili objektivne ili meta-strukture kojima je mogu e pristupiti posredstvom specifi nog jezika deriviranog iz strukturalne fonologije i potom primenjenog u etno7 Pogl. posebno Posle problemsko-aplikativnog pogleda na metod u: Milenkovi , M. 2007. Istorija postmoderne antropologije 3 posle postmodernizma. Beograd: Srpski genealo ki centar, Etnolo ka biblioteka, knj. 27, 89-98.
Milo Milenkovi
39
grafskoj fenomenologiji. Osim toga, ideje o socijalnoj konstuisanosti znanja (uklju uju i prirodne nauke), o konstituisanju predmeta prou avanja samim istra ivanjem, o nelegitimnosti korespodencijalne teorije istine i sl. ideje, iako se pripisuju poststrukturalizmu, u stvari su generisane u drugim kontekstima i potom objedinjene poststrukturalizmom.8 U tom smislu, u pitanju je koordinativni trend, kanal popularizacije ideja koje su imale druge funkcije u svojim originalnim kontekstima, ali koje su usled specifi nih politi kih okolnosti dobile kulturno-kriti ki karakter i postale osnova za projekte koji delegitimi u nau ni, kulturni, porodi ni, religijski autoritet i autoritet dr ave odjednom. U tom kontekstu i samo u tom kontekstu, poststrukturalizam je kriti ka socijalna teorija koja slu i partikularnim interesima, i u tom kontekstu kriti ari etnoeksplikativnog, dijalo kog karaktera astrukturalne i nesemiolo ke etnografije imaju pravo kada sa zebnjom ispituju nacionalisti ke implikacije postmodernizacije perifernih evropskih etnologija.9 U tom smislu, predla em da kona no usvojimo fundamentalnu distinkciju poststrukturalizam/postmoderniKnjiga ` postmodernizam kao kooridnativni diskurs, interdisciplinarni artikulator koji prevodi i objedinjuje transformativne teorije ` pogre no protuma ene kao krizolo ke ` odjednom, time stvaraju i privid homogenosti. Svaka sli nost sa konceptom kulture je namerna... 9 Na primer, Bo kovi , Aleksandar. 2005. Distinguishing 'self' and 'other': Anthropology and national identity in former Yugoslavia. Anthropology Today 21(2): 8-13.
8
40
zam, s obzirom na to da prvi inkorporira, preispituje i regularno koristi metodolo ke domete strukturalizma o i ene od njegovih metafizi kih osnova, dok ga drugi programski odbacuje (u paketu sa funkcionalizmom), pa se mo e smatrati potencijalnim generatorom i rehabilitatorom nacionalizma. SS recepcija Beogradska strukturalno-semiolo ka kola gaji posebno nepovoljno mi ljenje o implikacijama navodnog destruiranja nau nog autoriteta antropologije putem postmodernizacije. ]na aj te kole za modernizaciju, razavi ajivanje i deruralizaciju, kako beogradske katedre, tako i srpske etnologije u celini, nedvosmislen je, podrobno dokumentovan i vi estrano analiziran. Ali dve ili tri decenije stare originalne analize koje su imale transformativnu funkciju su jedno, a njihova savremena rehabilitacija s ciljem moralne pouke, u vidu modernisti kog antiobiotika posle postmodernizma, neto sasvim drugo. Imaju i u vidu skorije kritike nerazvijenosti, pozitivizma, metodolo ke nazadnosti i drugih nedostataka pripisanih nekakvoj ameri koj antropologiji od strane autora iz Beogradske strukturalno-semiolo ke kole, posebno je interesantno pa nju posvetiti situaciji u kojoj kolege i studenti mogu da do u u isku enje da zdravorazumsku politi ku vezu polifone etnografi-
Milo Milenkovi
41
je, neoromantizma i nacionalizma tuma e kao kontraintuitivnu istoriju discipline. U nizu lanaka i knjiga, prof. Kova evi , doajen srpske strukturalno-semioloke analize, sklon je da intelektualne tradicije poredi kao da su elementi jednolinijske evolucije discipline. Beogradska strukturalno-semiolo ka kola (u daljem tekstu SS), a posebno njen spiritus movens i najcitiraniji predstavnik I. Kova evi , poslednjih godina kritikuje nekakvu celinu tzv. ameri ke antropologije iji se dometi (termin je autorov) procenjuju u komparativnoj perspektivi, pri emu se za jedinicu analize uzimaju neargumentovanom generalizacijom ozna ene nesamerljive tradicije (postmoderna antropologija s jedne, odnosno antropologija s druge strane). Postmoderna antropologija, redukovana na etnografiju, po pravilu polifonu, zaista zvu i opasno. Davanje glasa potla enima ` ili tla iteljima, u slu aju srpske selja ke etnologije ` opasna je anti-moderna strategija. ]bog toga i ne udi odijum koji Kova evi gaji prema anti-metodolo kom naboju postmoderne etnografije ` posebno prema mogu nosti da bi trend rehabilitacije deskriptivne nauke mogao da anulira vi edecenijsku strukturalno-semiolo ku borbu protiv etnotradicionalista me u srpskim etnolozima.10 Do tog koraka, sprePregled ovog trenda i klju ne reference pogl. u: Prodanovi A. 200J. Prijem strukturalizma na primeru prou avanja obreda prelaza u etnologiji i antropologiji Srbije. Glasnik Etnografskog instituta SANU (54): 403-413; Kova evi I. 200J. Van Genep po drugi put me u Srbima ` prilog istoriji srpske etno10
42
man sam da pratim napore Beogradske strukturalnosemiolo ke kole (makar i zbog toga to se ne/sposobnost da se izvede strukturalno-semiolo ka analiza moe smatrati testom inteligencije). Ali Kova evi ev makroargument ima i elemente koji pretenduju na univerzalnost. On, naime, govori o nekakvoj ameri koj antropologiji, kao da ona postoji i kao da se na osnovu debata koje su u Writing Culture vo ene u antropologiji i izvan nje, ne to mo e zaklju iti o do sada najve oj profesionalnoj asocijaciji na svetu? Tu nisam spreman da sledim argumentaciju i, imaju i u vidu rezultate viegodi njeg istra ivanja istorije postmoderne antropologije, slobodan sam da primetim da je re o neopravdanim generalizacijama koje o igledno imaju preventivnu funkciju ( to podse a na Gelnera, Andradea, Spajra i ostale ironi ne scijentiste me u uvarima antropolo ke asti tokom poslednje dve decenije XX veka).11 Kontekstualno opravdanje ove strategije verologije/antropologije u poslednjoj etvrtini dvadesetog veka. Etnoantropolo ki problemi, Beograd 1, (1): 81-94. 11 Nau ni dignitet discipline tokom duge debate o postmodernizmu nije branjen pozivanjem na domete strukturalizma. Strukturalizam je ` u modusu u kom je antropologija socijalna teorija ` ve odba en kao lo a teorija dru tva i predstava o ulozi pojedinca u njemu, pa njegovi dragoceni metodolo ki aspekti nemaju ansu da pre ive u atmosferi u kojoj se metodi i teorije pojavljuju i smenjuju u koherentnim i homogenim nizovima, bez puno brikoliranja. Ovu atmosferu najbolje su iskoristile nove discipline koje nemaju istorij-
Milo Milenkovi
43
vatno le i u poku aju da se studenti ve na samom poetku profesionalne obuke odvrate od ideja koje makar nagove tavaju mogu nost da prou avani treba da nam govore o sebi (na primer, da nam Srbi lepo ka u ko je nad njima izvr io genocid, a da mi to prenesemo nau nim tekstom, pa da onda neko dizajnira rat pozivaju i se na autoritet nauke i taj genocid lepo ponovi), ali problem u vezi sa njom le i u tome to je u pitanju igra didakti kog nultog zbira. Ako putem kriti kog stratekog prenagla avanja veze polifonija-neoromantizamnacionalizam nau e ta antropologija u Srbiji vi e nije i ta nikada ne treba ponovo da postane,12 u opasnosti su da propuste teorijsko i metodolo ko bogatstvo antropologije posle strukturalizma. Da li je rtva prevelika? Ne bi li im mo da trebalo dodatno kontekstualno pojasniti funkcije koje je strukturalizam (i njegova kritika) imao u razli itim kontekstima, kako bi istovremeno mogli da: a) nau e da izvedu strukturalno-semioloku analizu, b) nau e istoriju antropologije poslednje etvrtine XX veka i c) postanu profesionalni antropolozi, sposobni da komuniciraju sa kolegama iz dominantnih antropolo kih tradicija, od kojih strukturalizam ni
sku akademisti ku hipoteku ` poput studija kulture ` i koje su slobodno zadr ale semiologiju i antropolo ki strukturalizam na nivou analize, a po to je strukturalisti ka socijalna teorija denuncirana. 12 Milenkovi , Milo . 2008. O nau nom radu i na em Univerzitetu (sto godina kasnije). Glasnik Etnografskog muzeja, Beograd, 72: 41-50.
44
u jednoj nije imao funkcije kakve je imao u istoriji srpske etnologije-antropologije.13 Ka kontekstualizaciji: Ne osvr ite se u gnevu Levi-Stros u istoriji antropolo kih ideja ima dijametralno suprotne funkcije ` od postmoderne neoromanti arske pozitivisti ke kritike imperijalnog realizma (u SAD) do prosvetiteljske realisti ke anti-tribalisti ke kritike etnologije kao pozitivisti ke nacionalisti ke i nacionalne nauke (u Srbiji). Kada kontekstualizujemo disciplinarne upotrebe strukturalizma u ovim tradicijama, strukturalizam je ` kao zasnivaju i diskurs antropologije nasuprot etnologiji kao nacionalnoj prozi ` imao potpunu druga iju funkciju u odnosu na strukturalizam u a) istoriji ameri ke antropologije i b) istoriji interdisciplinarne/postmoderne Teorije. Beogradska SS kola jeste razvila globalno originalnu, mada neplasiranu i zapravo nikada iskori enu bateriju za sinhronu analizu folklornih fenomena, ali je to u inila po to su Li , Nidam, najder, etnonauka i kognitivna antropologija Levi-Strosove ideje o duhu i nauci ve prilagodili etnografskoj fenomenologiji, na svetskom je13 Barth, Fredrik, Andre Gingrich, Sydel Silverman and Robert Parkin. 2005. One Discipline, Four Ways: British, German, French, and American Anthropology. ^hicago: University of ^hicago Press.
Milo Milenkovi
45
ziku i u globalno relevantnim publikacijama. Lokalna transformacija levi-strosovske analize i njen ograni eno uspe an projekat prilago avanja analizi fenomena od uobi ajenog interesa za antropologiju dogodila se uporedo sa razvojem kritike strukturalizma kao teorije kulture na ameri koj interdisciplinarnoj sceni, pa predstavlja pre dokaz teorije po kojoj i u antropologiji postoji makar jedan atlantski jaz analogan onom u filozofiji, nego relevantan kontekst za uporednu analizu dometa specifi nih i me usobno nezavisnih disciplinarih tradicija. Da zaklju im: strukturalizam u Americi i u Srbiji nisu uporedivi po vi e dimenzija ` ni po vremenu operisanja, ni po funkcijama u akademskoj zajednici. ]a razliku od ameri kog konteksta, u kojem je re o jednoj od mnogih ravnopravnih analiza u atmosferi programskog metodolo kog pluralizma, strukturalna analiza poslu ila je kao klju ni anti-tradicionalisti ki agens pri transformaciji srpske selja ke etnologije iz nacionalne proze u socio-kulturnu antropologiju. Superiorna pozicija kojom srpski strukturalista kritikuje naivnost i lenjost poststrukturalizma zasniva se na zdravorazumskoj jukstapoziciji predmodernizma i postmodernizma u ideolo koj sferi, pa je ` ironi no ` u pitanju pobeda poststrukturalisti kih insistiranja na primarnosti eksternalisti kih obja njenja. Kada je ideologija u strogom smislu re i u pitanju, poststrukturalizam u Americi i strukturalizam u Srbiji ipak jesu odigrali istu ulogu, ali na razli itim nivoima. Liberatorni, modernizatorski karakter oba trenda za-
46
maskiran je injenicom da je okvir politi ko-akademske zajednice bio razli it. Instrumentalizacija postmoderne u dru tvenim naukama od strane razli itih nativaca ` bili oni etnoepistemolozi, feministkinje ili ^rni panteri ` mo e se, dodu e analizirati isklju ivo konsekvencijalisti ki. ]aklju ak takve analize svakako bi vodio igosanju ka narativima otvorenih, ka identitetu orijentisanih, iskustvu bliskih, postmodernih analiza koje dopu taju polifoniju tj. etnoeksplikativnu ekspertizu tipa svi smo mi selektori ili sam svoj advokat samih prou avanih, provereno kontraindikovanu dru tveno-nau nim pokuajima da se suzbiju nesvodive razlike u sferi kulture ija instrumentalizacija vodi u ratove.14 Ipak, ne treba zaboraviti da je re o instrumentalizaciji i da su, u holisti kom okviru analize, intencije kriti ara antropologije 19J0-ih i 1970-ih bile liberalne/individualisti ke ak i kada su, esto pomodno, tvdili da su inspirisani marksizmom.15 Davanje glasa prou avanima ` bile to ene,
Milenkovi , Milo (u tampi) Demokratija ili/je etnokratija? Multikulturne politike i budu nost kriti ke inteligencije na ]apadnom Balkanu. Forum Bosnae. 15 Ideologiju oltija, Dajmonda, Dimona ili Fabijana moda je najpreciznije klasifikovati kao liberatorni istorizam ` insistiranje na nelegitimnosti aistorijskih strukturalnih analiza kao maski kolonijalne mo i. O kriti koj antropologiji kao, uz kulturni relativizam, presudnom unutar-disciplinarnom kontekstu konfundiranja identitetskih i epistemolo kih pitanja u postmodernoj teoriji etnografije pogl. Milenkovi , M. 2007. Istorija postmoderne antropologije 3 teorija
14
Milo Milenkovi
47
domoroci ili etni ke, konfesionalne i seksualne manjine ` naknadni je imput, identitetska kontaminacija (mada pre rekontaminacija) poststrukturalne kontekstualizacije strukturalizma.1J Ipak, u srpskom slu aju, takav imput nije postojao. Nije bilo zna ajnijeg eksternog pritiska da se diskurs dru tvenih nauka prilagodi kolektivisti kom ispravljanju istorijskih nepravdi sve do 1980-ih, kada su spski nacional-socijalisti, klero-fa isti, feministi i borci za kolektivna ljudska prava rehabilitovali etni ki, konfesionalni, rodni i seksualni primordijalizam, sa razli itim intencijama ali sa istovetnim posledicama. Tu vidim osnovni razlog zbog kojeg bi srpski strukturalni semiolozi trebalo da pristupe ameri kom poststrukturalizmu sa vi e opreza i sofisticiranosti u pogledu istorije ideja. Njihov zajedni ki neprijatelj ` etnifikovani funkcionalizam, i njihova zajedni ka neprijateljica ` pretho enje/kontrola zajednice nad pojedincem (bila komunisti ka, nacional-socijalisti ka, klero-fa isti ka ili feministi ka), i dalje su tu da ih podse aju da je moda, umesto u me usobnim iscprlju im polemikama, pravi neprijatelj i dalje iv i zdrav, a da aoke kolektivietnografije. Beograd: Srpski genealo ki centar, Etnolo ka biblioteka, knj. 24. 1J O socijalnom kontekstu u kojem dijalo ka etnografija, instrumentalizovana od strane politi ara identiteta, postaje specifi na teorija kulture pogl. Milenkovi M. 2007. Paradoks postkulturne antropologije ` postmoderna teorija etnografije kao teorija kulture. Antropologija (3): 121-143.
48
zma nisu izgubile ni ta na svojoj ubita nosti (funkcionalizam ih je samo izo trio, uprkos modernizatorskim obe anjima i individualisti kim nadama). Dakle, drugi momenat rehabilitacije strukturalizma koji sam spreman da sledim jeste preventivni antikolektivizam. Kova evi evo nastojanje ka pore enju u jednolinijskom evolucionom okviru ipak ne treba zanemariti, ali iz sasvim drugih razloga u odnosu na one koje iznosi. Ono ima va ne ideolo ke funkcije i mo e da poslu i u didakti ke svrhe, posebno ako se bude dovoljno dugo i frekventno ponavljalo, u smislu da poku a da postane neupitno jezgro discipline.17 Razlikovanje akademskih diskursa, pa tako i antropolo kih, po pitanju toga da li generi u nacionalizam (poput romanti arskih, neoromanti arskih, polifonih itd.) ili ne (poput modernizatorskih, funkcionalisti kih, strukturalno-semiolokih, od identiteta programski dekontaminiranih analiza) ima trajnu didakti ku vrednost. Ipak, treba imati na umu da se studenti antropologije na nivou op tih mesta obu avaju (a mo da u stvari zato i upisuju studije) da ne veruju u postojanje neupitnog jezgra bilo
]a nastojanje da se defini e jezgro antropologije pogl. Kova evi , I. 200J. Tradicija modernog 3 prilozi istoriji savremene antropologije. Beograd: Srpski genealo ki centar. ]a nastojanje da se antropologija defini e prema, u imaginarijumu politi ara nau nog identiteta najbli im disciplinama ` istoriji i sociologiji, pogl. Kova evi , Ivan. 2008. Srpska antropologija u prvoj deceniji XXI veka. Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu 72.
17
Milo Milenkovi
49
ega, pa tako ni antropologije, a da je dekontaminacija socijalne analize od identiteta fantazam protiv kojeg se antropologija i formirala, institucionalizovala, etablirala i opstala. Dalja debata kojoj bi mogao da vodi ovaj rad mogla bi da nas usmeri ka slede im temama koje vidim kao bitne: 1) raspravi o neuspehu funkcionalizma da otupi ili suzbije primordijalizam, i njegovoj inkorporiranosti u jezgro eksplanatornih struktura koje strukturalni semiolozi kritikuju kada kritikuju njihov poststrukturalizam i njihovu postmodernu; i 2) upornoj analizi isplativosti odr avanja fantazma o identitetskoj dekontaminaciji analize, imaju i u vidu da u kontekstu globalne retradicionalizacije, scijentisti ka mimikrija disciplini vi e nije ni potrebna na nivou javnog imid a.18 Mo da,
18 O odnosu disciplinarne slike o sebi i slike kakvu elimo da o nama imaju drugi pogl. _, _\. 2003. 6 " : , "\ "+. [: % &
, (! "+, +. 49). &": QZ! ! 6
[, 133-148. ]a primer antropolo ke kulturne kritike putem kritike javnih politika kakav izvesno vreme predla em, a koja bi usled visoke specijalizovanosti strukturalno-semiolo kog argona tom strategijom bila nemogu a, pogl. Milenkovi , Milo . 2008. Problemi konstitucionalizacije multikulturalizma ` pogledi iz antropologije: Deo prvi: o o uvanju identiteta. Etnoantropoo ki problemi 3, (2): 45-57.
50
umesto toga, za razlozima odr avanja mita o dekontaminiranoj analizi treba da tragamo u intimnim projektima pripadnika Beogradske strukturalno-semiolo ke kole antropologije folklora, posebno u doslednom odbijanju da razmotre mogu nost da je zapravo funkcionalizam predstavljao vrhunac/kraj paradigme klasi ne, selja ke srpske etnologije.19
U zvani noj verziji istorije srpske etnologije pre njene antropologizacije (Kova evi , Ivan. 2001. Istorija srpske etnologije I. Beograd: Etnolo ka biblioteka), kao i u naknadnim preispitivanjima ove specifi ne epizode (Gorunovi , Gordana. 200J. Pseudomarksizam i protofunkcionalizam u srpskoj etnologiji ` Kuli i vs. Filipovi . Etnoantropolo ki problemi, 1, (2): 185-208), funkcionalizam va i za kratkotrajnu, politi kim razlozima prekinutu epizodu koja je poku ala da nadomesti cviji evsku dominantnu paradigmu ka selja tvu orijentisane nacionalne nauke kao kreatorke nacionalnog identiteta (Naumovi , Slobodan. 1999. Identity creator in identity crisis: Reflections on the politics of Serbian ethnology. Anthropological Journal of European Cultures, 8, 2: 39-128), dok se krajem te tradicionalisti ke paradigme smatra delo Sretena Vukosavljevi a (Kova evi , Ivan. 1978. Nau no delo Sretena Vukosavljevi4a. Prijepolje: Radni ki univerzitet Sreten Vukosavljevi ), ina e od skora veoma popularno u srpskoj patriotskoj sociologiji kao novoj nacionalnoj nauci. Ipak, zvani na verzija u ovom slu aju konfundira (strate ki? nesvesno? irelevantno...) kulturnu promenu sa nau nom promenom. injenica da je nosilac proto-funkcionalisti ke paradigme bio antikomunisti ki, ka ]apadu orijentisani intelektualac, mo19
Milo Milenkovi
51
Istorijske epizode poput ove u e nas da antropologija ne sme da ima univerzalnu istoriju, ak i kada smo u isku enju da je rekonstrui emo. U evropskom kontinetalnom kontekstu, u kojem zvani an greh discipline ne predstavlja kolonijalno nasle e (pa nau na promena i ne mo e biti motivisana ose ajem kolonijalnog greha niti ispravljanjem nepravdi nanetih potla enima), ve osnovni problem i dalje predstavlja politika identiteta, ergo rat i genocid (pa bi upotreba polifonih strategija ` koje u biv im kolonijalnim antropologijama imaju lustrativnu funkciju ` ovde bila kontraindikovana, i sama greh), deluje da strukturalizam nema alternativu, i da je postojana borba protiv neoromantiarske polifonije i istoricizma jedini antibiotik protiv nacionalizma. Postoje, dakle, jaki moralni argumenti u prilog o uvanju strukturalizma kao modernizacijskog agensa, posebno me u studentima odgojenim u poglavito primordijalisti kom ambijentu na eg obrazovnog sistema, ali i u antropolo koj andragogiji. Ti razlozi, ipak, nisu ni metodolo ke, ni teorijske prirode, kada je o istoriji antropologije re .
gla bi da igra presudnu ulogu u obja njenju atmosfere u kojoj se putem istorijskog obja njenja komunisti i seljaci, otima i imovine i tradicionalisti ki etnolozi, stapaju u homogenu dru tvenu grupu.
52 Milo Milenkovi
EH, SI DERRIDA AVAIT MANQU CE VOL ... Sur l valuation des "performances" de la prtendue "anthropologie amricaine" vu de la perspective de l Ecole de Belgrade structural-smiologique de l anthropologie du folklore Partant des rcentes critiues de stagnation, de positivisme, darririsme mthodologiue et dau-tres dfauts imputs une certaine anthropologie amricaine de la part des auteurs de lEcole de Belgrade structural-smiologiue, janalyse la situation dans lauelle les collgues et les tudiants peuvent tre tents dinterprter un lien politiue de bon sens entre lethnographie polyphone, le noromantisme et le nationalisme comme une histoire de la discipline contre-intuitive. qai dj laiss entendre ue dimportantes diffrences transformatives uant au rapport envers le structruralisme dans les anthropologies europennes, notamment entre lEcole de Belgrade structural-smiologiue de lanthropologie du folklore, et la prtendue anthropologie amricaine, ne sont ue le rsultat dun simple hasard ` du fait ue le structuralisme et le post-structuralisme franais ont t lancs sur la scne amricaine intellectuelle interdisciplinaire (Thorie) simultanment, lors dune confrence commune). êtte contingence ironiue ne reprsenterait uun pisode amusant pour les tudiants, pour les historiens de lanthropologie et des ides, sans les tentatives, de plus en plus articules et de plus en plus fruentes, de comparer les traditions intellectuelles comme si elles taient des lments dune volution rectiligne de la discipline. LEcole de Belgrade structural-smiologiue (plus loin dsigne comme SS), et notamment son spiritus movens et son reprsentant le plus cit I. Kova evi , critiue depuis uelues
Milo Milenkovi
53
annes une prtendue unit de l anthropologie amricaine dont les performances (le terme est de lauteur) sont values dans une perspective comparatiste, o, par une gnralisation non-argumente, sont prises pour units danalyse des units dune tradition sans commune mesure avec elle (anthropologie post-moderne dun ct, et anthropologie de lautre). LEcole de Belgrade SS a en effet dvelopp une pense originale dans son ensemble, bien ue non rpandue et en ralit jamais utilise pour une analyse synchroniue des phnomnes folkloriues, mais elle la fait alors ue Leach, Needham, Schneider, lethnoscience et lanthropologie cognitive avaient dj adapt la phnomnologie ethnographiue les ides de Lvi-Strauss sur lesprit et sur la science. La transformation de lanalyse de Lvi-Strauss et le projet dadaptation de celle-ci, succs limit, lanalyse des phnomnes traditionnellement intressants en anthropologie, a eu lieu paralllement la naissance de la critiue du structuralisme incarne par la thorie de la culture apparue sur la scne interdisciplinaire amricaine. êtte transformation reprsente donc plutt la preuve de la thorie dun foss atlantiue dans lanthropologie, analogue celui en philosophie, uun contete pertinent pour lanalyse comparative des performances des traditions disciplinaires spcifiues et indpendantes. Le tete dmontre indirectement ue Lvi-Strauss a dans lhistoire des ides anthropologiues des fonctions diametralement opposes dans la critiue postmoderne no-romantiue positiviste du ralisme imprialiste (au Etats-Unis) et dans la critiue raliste anti-tribaliste de lethnologie, porteuse des lumires telle uest la science positiviste nationaliste et nationale (en Serbie). Un accent particulier dans ce tra-
54
vail a t mis sur le contexte local, dans leuel le structuralisme en tant ue discours fondateur de lanthropologie-science face lethnologie-prose nationale, avait une fonction compltement diffrente par rapport au structuralisme dans a) lhistoire de lanthropologie amricaine et b) lhistoire de la Thorie interdisciplinaire/ post-moderne. Mots-cls: histoire de lanthropologie Lvi-Strauss, structuralisme, post-structuralisme, thorie, post-modernisme, Ivan Kova evi , Ecole de Belgrade structural-smiologiue Milo Milenkovi IF ONLY DERRIDA MISSED THAT FLIGHT... About the assessment of the academic achievements of the so-called American Anthropology by Belgrade Structural-semiotic School of Folklore Taking into account recent critiues of underdevelopment, positivism, methodological backwardness and other failings attributed to so-called American Anthropology by some of the authors from the Belgrade Structural-semiotic School of Anthropology of Folklore, I analyse the contet in which colleagues and students may be tempted to eplain common sense political connection between polyphone ethnography, neo-romanticism and nationalism as counter-intuitive history of the discipline. I already pointed that the important transformative differences in the attitudes towards structuralism between European anthropologists, especially Belgrade Structuralsemiotic School of Anthropology of Folklore and so called
Milo Milenkovi
55
American Anthropology, are the conseuence of a pure coincidence ` the fact that French structuralism and French poststructuralism were launched simultaneously at the American interdisciplinary intellectual scene (Theory) at the same conference. This ironic concurrence would not be much more than one entertaining episode for students, historians of anthropology and historians of ideas, if there were no attempts (more and more freuent and increasingly fluently articulated) to compare different intellectual traditions as they were elements of the same unilineal evolution of the discipline. Belgrade Structural-semiotic School (further called only SS) and especially its spiritus movens and most prominent representative Prof. Kova evi started in recent years to criticise some American Anthropology measuring its academic achievement (the authors term) in comparative perspective and taking as an analytical unit uncritically generalized traditions marked with a single term of postmodern anthropology on the one hand, and anthropology on the other. Belgrade SS School did develop globally original, although badly promoted and never fully used, battery for the synchronic analysis of the folklore phenomena, but this was done only after Leach, Needham, Schneider and representatives of ethnoscience and cognitive anthropology had already adapted Levi-Strausss ideas about mind and science to ethnographic phenomenology. Transformation of LeviStrausss analysis and limited success of its adaptation to the analysis of phenomena that usually concern anthropology happened simultaneously with the development of the critiue of structuralism as a theory of culture in the American academic scene. This proves a theory that there is at least one Atlantic split, analogue to that in philosophy, more
56
than it makes a relevant contet for measuring of the comparative academic achievements of the specific and unconnected disciplinary traditions. Indirectly, this paper eplains that Levi-Strausss work has contradictory functions in the history of ideas in anthropology, serving as a starting point for postmodern neo-romantic and positivistic critiue of imperial realism (in USA), as well as enlightened, realistic and anti-tribal critiue of ethnology as positivistic, nationalistic and national science (in Serbia). In this paper, special emphasis is placed on the local context in which structuralism as a founding discourse of anthropology is opposed to ethnology as national prose. As such it had completely different role in comparison to structuralism in a) the history of American anthropology and b) in the history of interdisciplinary/postmodern Theory. Key words: history of anthropology, Levi-Strauss, structuralism, postsrtucturalism, theory, postmodernity, Ivan Kova evi , Belgrade Structural-semiotic School
Gordana Gorunovi
Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu ggorun@nadlanu.com
Gerc vs. Levi-Stros: latentne strukturalne pretpostavke u Gercovom kulturalizmu?

Apstrakt: Klod Levi-Stros, strukturalista, i Kliford Gerc, kulturalista, nesumnjivo spadaju me u najuticajnije antropologe prolog veka, iji su dela utisnula trajan pe at antropolo koj teoriji i metodu, kao i dru tveno-nau nom mi ljenju. Kulturalizam i strukturalizam obi no se posmatraju kao razli ite i suprotstavljene paradigme. Moja namera je da rezimiram Gercov odnos prema Levi-Strosovom strukturalizmu i strategiji u antropolokom pisanju, da povu em neke paralele izme u njih i, da pored bitnih razlika u njihovim op tim pristupima, problematici i naglasku, uka em na postojanje izvesnih sli nosti u njihovoj teorizaciji i interpretaciji kulture. Klju ne re i: Kliford Gerc, Klod Levi-Stros, kulturalizam, strukturalizam, strukturalna analiza, interpretativna analiza, ljudska priroda, kulturna raznovrsnost, antropolo ko pisanje
Tekst je prilog sa projekta br. 147035 koji u celosti finansira Ministarstvo za nauku i tehnolo ki razvoj Republike Srbije.
Gordana Gorunovi
59
Re je o dvojici autora, u fukoovskom smislu re i, koji zasigurno spadaju me u najuticajnije li nosti u sociokulturnoj antropologiji, dru tvenim prou avanjima i na interdisciplinarnoj sceni 20. veka. Klod Levi-Stros je postao intelektualni junak, kako ga je nazvala Suzan ]ontag (Susan Sontag), u periodu dominacije strukturalizma sredinom 20. veka i tokom 19J0-ih; Kliford Gerc ikona i ambasador antropologije u drugoj polovini 20 veka. Obojica su osniva i diskursa: zasnovali su ne samo posebne teorijske pristupe i metode ` strukturalnu, odnosno interpretativnu analizu i izgradili distinktivne stilove u antropolo kom pisanju, ve su svojim autoritetom i delima inspirisali paradigme i ire intelektualne pokrete, a strukturalizam i kulturni interpretativizam su mnogo vi e od prolaznih epizoda ili pomodnih kultura u istoriji dru tveno-nau nog mi ljenja. Moja namera je da povu em neke paralele i da uka em na neke sli nosti izme u njih, pored svih razlika koje su transparentnije u njihovim epistemolo kim diskursima, teorijskom pristupu i metodu, kao i samom etnografskom i antropolo kom pisanju. Prva sli nost koju uo avamo u intelektualnim biografijama ovih antropolo kih autora i majstora etnografskog pisanja jeste intelektualni bekgraund, filozofsko obrazovanje pre stupanja u antropologiju i inicijacije u etnografski terenski rad. Levi-Stros je studirao filozofiju i pravo na Sorboni i diplomirao na temi Filozofski postulati teorijskog materijalizma (rad o Marksu vi enom iz filozofskog ugla). Nakon toga, predavao je sociologiju na Univerzitetu u Sao Paulu, bio
60
Gerc vs. Levi-Stros
osvojen ameri kom kulturnom antropologijom Boasa i Lovija i zapo eo predratna etnografska istra ivanja u Mato Grosu, napisao rane radove i proveo Drugi svetski rat u emigraciji u SAD. Tamo je sreo Romana qakobsona i pisao svoju doktorsku disertaciju koju je po povratku u domovinu odbranio na Sorboni 1948. Gercov bekgraund je humanisti ki, studirao je knjievnost na Koled u Antioh u nameri da postane pisac, da bi diplomirao na filozofskoj temi koja je, po njegovim re ima, trebalo da ven a Frojda i Spinozu, a od celokupne antropologije poznavao je eventualno Obrasce kulture Rut Benedikt.1 Nakon toga je doktorske studije proveo na Harvardu, na Soc-rel odseku, sproveo prvo terensko istra ivanje na qavi i doktorirao na religiji 195J. Levi-Strosov izbor antropologije kao empirijske nauke i profesije bio je i rezulat njegovog otpora prema odre enoj filozofiji, fenomenologiji i egzistencijalizmu, u kojima je video nova izdanja metafizike ili bar dva metoda njene rehabilitacije.2 Gerc je ose ao sli an otpor prema pozitivizmu i motivaciju za istra ivanjem na terenu, kao to je i sam rekao evociraju i Vitgen tajnov filozofski aforizam ` nazad na vrsto tle, povratak injenicama. Relativno rano odustao je od filozofije i
^lifford Geertz, After the Fact: Two Countries, Four Decades, One Anthropologist, âmbridge, Massachusetts, London, Harvard University Press, 1995, 101. 2 Klod Levi-Stros, Tu#ni tropi, ]epter Book World, Beograd 1999, 40-41.
1
Gordana Gorunovi
61
knji evnosti kao poziva, ali ne i od njihovih inspirativnih pouka. Studije na Harvardu bile su u znaku da sad po inje Nauka, da parafraziram njegov aforisti noanegdotski stil pripovedanja. Na ao je podr ku u oksfordskoj filozofiji jezika. uveno Rajlovo isterivanje duha iz ma ine u okviru njegove kritike kartezijanskog dualizma (duh/materija; um/telo) pripremilo je Gerca za objave kasnog Ludviga Vitgen tajna nekoliko godina kasnije, jednog od onih koje e nazvati svojim majstorima.3 Rajl mu je ponudio, kao to e kasnije re i u uvenom eponimi kom eseju, koncept podroban opis.4 Gerc je te io da svoju misao neposrednije utemelji na raznovrsnosti sveta i pojedinostima dru tvenokulturnog ivota. Umoran od klizanja po kantijanskom, hegelijanskom i kartezijanskom ledu, eleo je da iza e u svet me u ljude i da se kre e od mesta do mesta, kao to je Levi-Stros, svojevremeno umoran od sholasti ke mentalne gimnastike i preznojavanja pod staklenim zvonom filozofske refleksije na Sorboni, eleo da di e. Susret s antropologijom i etnografski rad doprineli su osloba anju misli i pisanja u oba slu aja.
O pribli avanju antropologije i filozofije i, posebno, o Vitgen tajnu kao inspiraciji u njegovom antropolo kom radu Gerc pi e u Predgovoru za Available Light, i-iv. 4 U Geertz, The Interpretation of Cultures, New York, Basic Books, 1973. U srpskom prevodu, Podroban opis: ka interpretativnoj teoriji kulture, Tuma enje kultura I, Biblioteka XX vek, Beograd 1998, 9-4J.
3
62
Gerc vs. Levi-Stros
U prvoj fazi Levi-Stros se bavio prou avanjem drutvenih infrastruktura, struktura u standardnom podru ju antropolo kog rada ` srodstvu, da bi se postepeno preorijentisao na analize superstruktura, mita, totemizma i sistema klasifikacija, nauke konkretnog poglavito tzv. primitivnih, pretpismenih i tradicionalnih dru tava. Gerc je zapo eo sa religijom, tj. kulturom, u slo enim civilizovanim dru tvima dugog trajanja, koja su se nalazila u procesu postkolonijalne tranzicije posle Drugog svetskog rata (Indonezija, kasnije Maroko). Osim ranih radova iz brazilske faze, Levi-Stros se vi e nije bavio terenskom etnografijom, dok je Gerc bio od po etka do kraja etnograf i pisac o etnografiji, koji ne radi sa sistemima.5 Postoje bitne razlike izme u njihovih stanovi ta i pristupa, neke su toliko o tre i supstancijalne ili se bar esto tako poimaju da se gotovo mogu izraziti binarnim opozicijama ili parovima ideal-tipova, iako Gerc nije verovao u iste tipove, niti u eksplanatornu korisnost opozicija.J To su: socijalna antropologija/kulturna antropoGeertz, Preface, u Available Light: Anthropological Reflections on Philosophical Topics, Princeton and Oford, Princeton University Press, 2000, . J Uzgred re eno, distinkcija izme u iskustveno bliskih i od iskustva udaljenih koncepata koju je pozajmio od psihoanaliti ara Hajnca Kohuta sli na je Levi-Strosovoj distinkciji izme u pro#ivljenog i zami ljenog reda. Geertz, From the Natives Point of View: On the Nature of Anthropological Understanding, u Local Knowledge: Further Essays in Interpretive Anthropology, Basic Books, Inc., 1983, 55-70.
5
Gordana Gorunovi
63
logija, strukturalizam/kulturalizam, strukturalna analiza/intepretativna analiza, etski/emski pristup ili nomotetski/ideografski, obja njenje/tuma enje, objektivno/subjektivno, deduktivni model/induktivni model obja njenja, racionalisti ki univerzalizam/relativisti ki partikularizam; sistemska teorija u Levi-Strosovom sluaju, svestan otklon od rada na sistemima, u Gercovom slu aju, to, naravno, ne zna i da je Gerc bio sistemati no ateoreti an antropolog, teorijski anarhista ili metodolo ki nihilist. Racionalisti ka epistemologija, naglasak na strukturalno-sistemskim aspektima dru tva i kulture i logi ki konstrukcionizam vs. hermenuti ko-fenomenolo ki projekat kulturnog prevo enja, dru tvenog konstrukcionizma i tuma enja sa akcentom na fenomenima i doga ajima; obja njenje unutra nje logike sistema na podlozi strukturalnih na ela i odnosa vs. razumevanje unutranjih motivacija fenomena/doga aja i tuma enje njihovog zna enja orijentisano na u esnike (pragmati na teorija zna enja). U genealogiji Levi-Strosovog strukturalizma postoji vrsta dirkemovsko-mosovska osnova povezana sa dubljom tradicijom francuskog racionalizma i enciklopedizma, kao i kantizmom; u genealogiji Gercovog interpretativizma ` veberovsko-parsonsovska osnova i boasijanstvo povezani sa dubljom tradicijom nema kog istorizma, hermeneutike i fenomenologije, i naposletku sa hegelijanstvom i herderizmom. Uzor egzaktnosti i metodolo ke aplikativnosti u antropologiji za LeviStrosa je uglavnom bila lingvistika, posebno struktu-
64
Gerc vs. Levi-Stros
ralna fonologija Nikolaja Trubeckog. Njegove analogije poti u iz marksizma, psihoanalize, ekonomije, teorije igara i umetnosti, prvenstveno muzike, ali i nauka o prirodnim objektima, npr. geologije. Strukturalni modeli formalizovani su uglavnom logi ko-matemati kim, algebarskim i lingvisti ko-semiolo kim sredstvima. Gercov najtrajniji antropolo ki interes bilo je redefinisanje pojma kultura (1973). Svoj interpretativni, humanisti ki pristup formulisao je u protivstavu prema oblicima funkcionalisti kog objektivizma i redukcionizma koji su dominirali u periodu etrdesetih i, osobito, pedesetih godina u antropologiji i drugim dru tvenim naukama. U evaluaciji tog pristupa, eri Ortner je bar dva puta (1984, 1999) naglasila da je njegov glavni doprinos antropologiji, kao i rekonfiguraciji dru tvene teorije na irem planu bila upravo teorizacija pojma kultura, a najradikalniji potez u tom kontekstu ` definisanje kulture kao javne.7 Gerc je formulacijom kulture kao simboli ke i javne, do tad neuhvatljivom, rasplinutom, deskriptivnom i heterogenom pojmu kulture dao relativno vrst fokus i stepen objektivnosti koji pre nije imao. tavi e, on je smatrao da ovo odre enje ini prouavanje kulture pozitivnom naukom. Gercov rad u antropologiji je u znaku onoga to je nazivao zamagljivanjem anrova i, pozajmljuju i sam
7 Sherry B. Ortner, Theory in Anthropology since the Sities, Comparative Studies in Society and History, Vol. 2J, No. 1.(qan., 1984): 12J-1JJ, 129; Introduction, u Ortner, ed., The Fate of Culture5: Geertz and Beyond, 1999, 1-13, J.
Gordana Gorunovi
65
izraz od Pola Rikera (sintagma refiguracija stvarnosti),8 refiguracijom mi ljenja u dru tvenim naukama usled svesnog pribli avanja humanisti kim naukama i filozofiji, knji evnim prou avanjima i samoj umetnosti. Odsustvo formalizacije kompenzuju analo ki modeli iz teorije igara, knji evne teorije (tzv. simboli ka akcija ili dramatizam Keneta Berka), filozofije, itd. ]ajedni ko dvojici autora je interesovanje za zna enje kao tre i poredak, pored realnog i imaginarnog koji su bili glavni predmet klasi nih istra ivanja. U predgovoru za Presno i pe eno Levi-Stros, npr., ka e kako je te io da transcendira opoziciju izme u ulnog i inteligibilnog, postavljaju i se od samog po etka na nivo znakova. Dele i Veberovo uverenje da je ovek ivotinja zapletena u mre e zna enja koje je sm ispleo, Gerc je kulturu shvatao kao te mre e, a analizu kulture kao interpretativnu nauku u potrazi za zna enjem, ne kao eksperimentalnu nauku u potrazi za zakonom.9 U ovom semioti kom kontekstu, glavna razlika izmeu njih je u tome to je Levi-Strosov akcenat na kognitivnim kategorijama i aspektima kulture, dok je Gercov naglasak na etosu ` vrednosnim, eti kim, estetskim i afektivnim aspektima zna enja dru tvenih fenomena.
Sintagma se odnosi prevashodno na temporalno preoblikovanje stvarnosti u istorijskoj naraciji. Vi e o ovom konceptu u Rikerovoj teoriji istine u Lszl Tengelyi, Redescription and Refiguration of Reality, Research in Phenomenology, Vol. 37, No. 2 (2007): 1J0-174. 9 Gerc, Podroban opis: ka interpretativnoj teoriji kulture, 11.
8
66
Gerc vs. Levi-Stros
]ajedni ka im je i sinhronijska perspektiva u analizi, koja u slu aju Levi-Strosa mo e biti vi ena kao izraz otpora prema kontigentnosti doga aja u odnosu na strukturalni poredak i pravilnost, i, konsekventno tome, prema istorizmu; dok u Gercovom slu aju, ne postoji na elan otpor prema delovanju istorije niti primeni kulturnoistorijske perspektive (o emu svedo e njegova prou avanja privredne istorije, urbanizma, etniciteta, religije i rituala, politike i dr ave). Signifikantno je da su oba tipa pristupa, strukturalni i interpretativni, podvrgnuta kritikama sa sli nim ili istim glavnim prigovorima na ra un idealizma, atemporalnosti perspektive, stati nosti, formalizma i hermetizma analize, nemogu nosti da se objasni dru tveno-kulturna promena, itd. Levi-Stros je te io da antropologiju praktikuje kao objektivnu i strogu dru tvenu nauku koja te i totalizaciji i univerzalnom znanju (o tome svedo i i njegova trofazna koncepcija socijalne antropologije kao globalne dru tvene nauke o oveku u dru tvu i kulturi); u tom pogledu on je verovatno bli i britanskoj nego ameri koj tradiciji discipline. Gerc je kulturnu antropologiju shvatao i praktikovao kao relativisti ku drutvenu i humanisti ku komparativnu nauku o drugima, fundiranu u terenskom radu i etnografiji kao partikularnom, lokalnom znanju. Njihovi individualni eksplanatorni stilovi mogli bi se lapidarno ozna iti kao teorijska strogost i analiti ka elegancija nasuprot neformalnom pristupu teoriji i interpretativnoj virtuoznosti, ali postoje i bitna zajedni ka
Gordana Gorunovi
67
svojstva ` sklonost ka estetizmu i metafori, lucidnost, intertekstualnost, simboli ki konstruktivizam; ukratko, kombinacija erudicije, analiti ke ve tine, artisti kog senzibiliteta i shvatanja antropologije kao autenti ne vokacije. Ovi autori potvr uju na delu da bavljenje naukom zaista mo e biti umetnost, ume e da se vidi nebo u zrnu peska,10 prirodna istorija u spiralnoj ari jednog amonita i muzika sfera u kodu mita. U oba slu aja, estetska radoznalost omogu uje da se neposredno pristupi saznavanju.11 ta su Gerc i ameri ki antropolozi mislili o Levi-Strosovom strukturalizmu? U 19J0-im strukturalizam koji je Levi-Stros oblikovao bio je jedina nova i relativno dobro elaborirana paradigma u antropologiji, a, po nekim mi ljenjima, i jedina originalna dru tveno-nau na paradigma u 20. veku. eri Ortner, me utim, tvrdi da strukturalizam nikada nije bio osobito popularan me u ameri kim antropolozima. To, naravno, ne zna i da nije bilo interesovanja za Levi-Strosov rad, niti ozbiljnih poku aja da se njegov strukturalizam shvati. O tome svedo i Gerc iz u esni ke perspektive u intervjuu Ri ardu Hendleru, bar kad je
10 Gerc, Uticaj pojma kulture na pojam oveka, u Tuma enje kultura, 1, J2. 11 Levi-Stros, Tu#ni tropi, 40.
68
Gerc vs. Levi-Stros
re o raspolo enju na Harvardu i kasnije u ikagu. qedan od prvih u Gercovom okru enju koji je li no upoznao Levi-Strosa i njegov rad tokom rata bio je Klakon; posle rata najder i Homans bili su veoma zainteresovani za njega i napisali knjigu Marriage, Authority, and Final Causes: A Study of Unilateral Cross-Cousin Marriage (1955), koja je dovela do uvene rasprave sa Rodnijem Nidamom.12 No, iako su skoro svi itali Levi-Strosa, Gerc nije mogao da se seti nijednog jakog levi-strosovca na ikagu u to vreme. Kasnije, do ao je Nur qalman i on je bio zainteresovan za Levi-Strosa i Dimona. O svom prvom susretu sa Levi-Strosom u ikagu Gerc je rekao:
Levi-Stros je dobio po asnu diplomu ba pre nego to sam napustio ikago. Bio sam delegiran da napi em obrazloenje. ekao sam ga na aerodromu s Fredom Eganom ` prim. G. G.. (...) Seli smo i dugo vremena razgovarali. qa sam u to vreme upravo bio napisao êrebralnog divljaka (Geertz, 19J7), i bio sam prili no nervozan jer, u celini, to nije bio pohvalan lanak. On je bio veoma srda an. (...) Onda je na samom kraju na eg tro asovnog razgovora, rekao: Pro itao sam Va rad u Inkaunteru. A ja sam rekao ne to kao:
Vidi Rodney Needham, Structure and Sentiment, University of ^hicago Press, ^hicago 19J2, i Levi-Strosovu kritiku Nidemove interpretacije njegovih stavova o preferencijalnom i preskriptivnom braku u Levi-Strauss, Preface to the Second Edition, The Elementary Structures of Kinship, Beacon Press, Boston 19J9, -liii.
12
Gordana Gorunovi
69
Da? I on je rekao: Veoma zanimljivo ` pomalo opako, ali zanimljivo, i ostavio se teme. Dakle, bio je veoma fin.13
Rezultat uticaja Levi-Strosovog strukturalizma u sluaju simboli kog antropologa Dejvida najdera verovatno najvi e odgovara onome to Milo Milenkovi naziva paralelnim strukturalizmom. Ameri ka kulturna antropologija je, ako se izuzmu gore pomenuti autori, upoznala i delimi no prihvatila evropski, tj. francuski strukturalizam na talasu poststrukturalizma ili, ta nije, oba simultano.14 Klju ni doga aj u tom procesu bio je interdisciplinarni simpozijum qezici kritike i nauke o oveku, odr an na Univerzitetu D onz Hopkins u Baltimoru 19JJ, koji je okupio preko stotinu humanisti kih i drutvenih nau nika iz SAD i jo osam zemalja. Bio je zamiljen kao dijalog izme u evropskih i ameri kih nau nika o fenomenu strukturalizma; pod ovim op tim nazivnikom podrazumevao se pluralizam postoje ih modaliteta diskursa.15 Me utim, kao to su kasnije morali da konstatuju sami prire iva i naknadno objavljenog zbornika (1971), simpozijum je pru io dokaze da se momeRi ard Hendler, Intervju sa Klifordom Gercom, u A. Bo kovi , (prir.), Kultura, br. 118/119 (2007): 154-182, 170. 14 Milo Milenkovi , Istorija postmoderne antropologije: Teorija etnografije, Beograd, Srpski genealo ki centar, 2007, 82-83, 85. 15 Ri ard Meksi i Eu enio Donato (prir.), Strukturalisti ka kontroverza: Jezici kritike i nauke o oveku, Prosveta, Beograd 1988, 11.
13
70
Gerc vs. Levi-Stros
nat teorijske dekonstrukcije pribli io; Fuko, Derida i Lakan distancirali su se od samog termina, dok je Rolan Bart tekstom o smrti autora (19J8) najavio budu u dominaciju poststrukturalisti kih preokupacija. Tokom ezdesetih ameri ki materijalisti, u prvom redu kulturni ekolozi smatrali su levi-strosovski strukturalizam varijantom simboli ke antropologije, verovatno zbog njegovog fokusiranja na one domene koje su simboli ki antropolozi prisvojili, kao to su mit, ritual, etikecija, itd. Me utim, kao to Ortner isti e, njegove fundamentalne pretpostavke razlikuju se od pretpostavki simboli kih antropologa (sa izuzetkom najderovaca). Razlozi za to su, ukratko, ovi: 1. Levi-Strosov isto kognitivni naglasak na pojmu zna enja, za razliku od interesovanja Amerikanaca za etos i vrednosti; 2. Levi-Strosov naglasak na arbitrarnosti zna enja (zna enje se uspostavlja na osnovu suprotnosti; ni ta ne poseduje zna enje po sebi); dok je naglasak Amerikanaca na relacijima izme u oblika simboli kih konstrukta i sadr#aja za koje su oni sredstva (u napomeni Ortner poja njava: Amerikanci, tako e, prihvataju doktrinu o proizvoljnosti simbola, ali insistiraju na tome da izbor odre ene simboli ke forme izme u nekoliko mogu ih i podjednako arbitrarnih simbola za istu koncepciju ne samo da nije arbitraran, ve ima zna ajne implikacije koje se moraju istra iti); 3. eksplicitno apstraktan lokus struktura, odvojen od akcija i namera u esnika, u suprotnosti prema konzi-
Gordana Gorunovi
71
stentnom, premda raznoliko definisanom fokusu na u esniku ( najder je, ponovo, delimi no izuzetak od ovog).1J Ortner zaklju uje da zbog svega navedenog strukturalizam nije bio naro ito prihva en me u ameri kim simboli kim antropolozima kao to mo e izgledati na prvi pogled. D ems Bun je, dodu e, nastojao da LeviStrosov rad pribli i Amerikancima i da pomiri LeviStrosa i najdera, na jednoj strani, i Gerca, na drugoj,17 ali je krajnji rezultat vi e u duhu strukturalizma. Levi-Stros je gajio duboko po tovanje prema ameri koj disciplini, boasovskoj tradiciji i samom Boasu, kojeg je i upoznao tokom boravka u SAD i ijoj smrti je, na alost, prisustvovao na Kolumbija univerzitetu. O presudnom uticaju ameri ke antropologije, posebno Boasovog i Lovijevog rada u njegovom opredeljenju za etnologiju pisao je u Tu#nim tropima, Strukturalnoj antropologiji i intervjuu Didije Eribonu, Izbliza i izdaleka. A o sebi ka e: u osnovi, ja sam obi an kantovac; a u isto vreme, mo da, strukturalist od ro enja.18 Gerc se odredio kao pozni modernista pod pritiskom i dru tveni konstrukcionist. Odbijao je da se svrsta me u strukturaliste i poststrukturaliste zato to
1J 17 q. Boon, Further Operations of 'ûlture' in Anthropology:
Ortner, Theory in Anthropology since the Sities, 13J.
A Synthesis of and for Debate, Social Science Quarterly, Vol. 53, Issue 2 (Sep 1972): 221-252; q. Boon, From Symbolism to Structuralism: Lvi-Strauss and Literary Tradition, Oford 1972. 18 Klod Levi-Stros, Didije Eribon, Izbliza i izdaleka, Sarajevo, Svjetlost, 1989, 120.
72
Gerc vs. Levi-Stros
su mu oduvek bili odbojni strukturalisti ki hiperracionalizam i esencijalizam.19 On nije bio postmoderni antropolog uprkos relativizmu koji ima zna ajnu ulogu u njegovom radu. Aleksandar Bo kovi prime uje da je koncept postmoderna etnografija koji prethodi Gercu, tek nakon objavljivanja njegovih dela i pod njihovim uticajem u dru tvenim naukama i, osobito, u antropologiji dobio pa nju i priznanje koje zaslu uje.20 Opravdano je smatrati Gerca prvim pokreta em ovih relativno novijih trendova; njegov interpetativni, simboli ki, tekstualni pristup utro je put postmodernoj antropologiji. Kad je re o odnosu prema antropolo kom i strukturalizmu uop te, Gerc je ukazao na njegov trajni i op ti intelektualni zna aj, kao i doprinos promeni svesti antropologije o njoj samoj. Strukturalizam je postigao ono to verovatno nijedan od prethodnih pravaca nije uspeo, probio se u op tu kulturu i javni ivot i izmenio duh doba kao novi jezik u kojem se o svemu mo e raspravljati na koristan na in, od enske ode e, kao to je slu aj u Bartovom Le Systeme de la Mode, do neurologije... 21 Iako skepti an prema strukturalisti kom proGarry A. Olson, ^lifford Geertz on Ethnography and Social ônstruction, A Journal of Composition Theory /JAC, 11.2 (1991): 245`2J8. http://www.jacweb.org/Archivedvolumes/Tetarticles/V11I2OlsonGeertz.htm 20 Bo kovi , ^lifford Geertz: Writing and Interpretation, Sociologija, Vol. XLIV, No. 1 (2002): 41-55; 43. 21 Geertz, Works and Lives: The Anthropologist as Author, Stanford, âlifornia, Stanford University Press, 1988, 2J. `
19
Gordana Gorunovi
73
jektu kao istra iva kom programu i ak neprijateljski raspolo en prema njemu kao intelektualisti koj filozofiji, Gerc je spremno izjavio da ovu konstrukciju podru ja diskursa smatra izvanrednim ostvarenjem, a samog Levi-Strosa jednim od istinskih autora u antropologiji ` ako je sve u originalnosti, mo da i najautenti nijim.22 Gercov pristup Levi-Strosovoj tekstualnoj strategiji u Tu nim tropima Sam Gerc dao je doprinos revizionisti kom tumaenju Levi-Strosovog opusa i posebno statusa Tu#nih tropa u okviru njega ` kao klju nog dela i reprezentaDruga glava Gercove knjige pod naslovom Svet u tekstu: kako itati Tu ne trope u celosti je posve ena Levi-Strosu kao bartovskom autoru-piscu. 22 Geertz, Op. cit., 27. Vidi i Brian Mcôrmack, Three ^lowns of Ethnography: Geertz, Lvi-Strauss, and Derrida, Dialectical Anthropology 24 (1999): 125-139; 127, 129. Mek Kormak na primeru Gercovog pisanja o Levi-Strosu nastoji, po mom mi ljenju, prili no neuverljivo da poka e kako Gerc, i pored ve tine u izvo enju, podbacuje u svojoj ulozi etnografskog klovna. On tvrdi da je Gerc zapravo upla en, iako to maskira kontrolisanim skepticizmom, od Levi-Strosovog izuma, strukturalne antropologije. Ironija je navodno u tome to samo pravi antropolo ki majstor mo e da prepozna istog takvog, ime Gerc priznaje samog sebe kao istinskog i originalnog autora.
74
Gerc vs. Levi-Stros
tivnog teksta (sredi te oko kojeg se vrti celina, pratekst i kosmi ko jaje strukturalizma). Glavne novine u odnosu na dosada nje interpretacije23 su primena lit-krit pristupa Levi-Strosovoj strategiji izgradnje teksta, sa akcentom na osobenoj reprezentaciji boravka tamo, i uvo enje nove, intratekstualne perspektive u posmatranju njegovog opusa. Gercova polazna pretpostavka je da Levi-Strosov rad nije organizovan linearno, kao progres shvatanja, niti kvantumski, kao niz diskontinuiranih formulacija i preformulacija jednog vrstog gledi ta, ve centrifugalno. Smatrao je da je mogu e i profitabilno videti sve ostale Levi-Strosove radove, ak i one koji prethode Tu#nim tropima, kao njegova delimi na raspakivanja i razrade posebnih niti, prisutnih u embrionalnom obliku a esto i potpunije, u ovom multipleks delu. Prethodno (19J7) izneo je mi ljenje da, iako Tu#ni tropi nisu velika niti osobito dobra antropolo ka knjiga, to je svakako jedna od najlep ih knjiga koju je ikada napisao jedan antropolog.24 Njegov cilj u Delima i #ivotima bio je da ispita ovu osobenu strategiju izVidi E. Nelson Hayes, Tanya Hayes, eds., Claude LeviStrauss: The Anthropologist as Hero, The M.I.T. Press, âmbridge, Massachusetts, and London, England 1972. 24 Gerc, êrebralni divljak: O delu Kloda Levi-Strosa, u Tuma enje kultura, 2, 127-14J, 129, prvobitno objavljen pod naslovom The cerebral savage: the structural anthropology of ^laude Lvi-Strauss, Encounter, Vol. 28, No. 4 (April 19J7): 25-32.
23
Gordana Gorunovi
75
gradnje teksta (izraz lingviste Altona Bekera) u antropologiji, koju odlikuje jedinstvo sadr aja i forme, onoga to se govori i na ina na koji se govori, su tine i retorike. Gerc je smatrao da u celokupnoj antropologiji ne postoji delo koje je vi e autoreferencijalno ` delo koje e e upu uje na samo sebe kao na artefakt i koje ini ono o emu govori.25 Knjiga Tu#ni tropi je specifi na po tome to sadr i nekoliko manjih knjiga u sebi, nekoliko potpuno razli itih vrsta istovremeno prisutnih tekstova koji se na istom nivou nadme u, a ponekad i prepli u. Svi zajedno oni ine celovit obrazac, poput moarea. Gerc otkriva pet glavnih tipova teksta koji se sintaksi ki, metonimijski povezuju u jedinstvenu celinu: putopis, etnografiju, filozofski tekst, reformisti ki traktat i knjievni simbolisti ki tekst. U okviru prvog anra, on povezuje Levi-Strosovo pisanje sa francuskom putopisnom literaturom iz doba Tre e Republike 1870 `1940 (npr. idova Putovanja u Kongo, romanti ni putopisi Pjera Lotija i Andrea Malroa iz njegove arheolo ke faze na Dalekom Istoku). ]a razliku od putopisa, etnografski tekst ima tezu: skup obi aja jednog naroda uvek poseduje svoj osobeni stil; oni sa injavaju sisteme. Gerc pretpostavlja da su Uvertira i Kod u Mitologikama verovatno sna nije formulacije, Strukturalno prou avanje mita sistemati nija, a etvrto poglavlje Totemizma danas
25
Geertz, Works and Lives, 28, kurziv moj.
76
Gerc vs. Levi-Stros
najjasnija; ali smatra da Levi-Stros nigde nije uspeo da strukturalizam s velikim po etnim S formuli e na tako otmen i sa et na in, kao to mu je to po lo za rukom u Tu#nim tropima.2J Kao filozofski tekst u kolskom smislu, on se obraa sredi njoj temi u zapadnom mi ljenju: prirodnim osnovama ljudskog dru tva. Levi-Strosova etnografska praksa i refleksija su, takore i, u slu bi filozofske potrage za Rusoovim dru tvenim ugovorom i Frojdovom teorijom o prvobitnom oceubistvu duboko u unutranjosti Amazonije, me u Nambikvarama. To je svojevrsni homage neolitskom modelu societ naissante, kao srednjem re enju izme u nepreduzimljivosti primitivnog stanja i neprestane aktivnosti na koju nas tera na e amour propre.27 Pouka upoznavanja drugih drutava je u tome to mo emo da se oslobodimo sopstvenog i da eventualno izgradimo, na osnovu rusoovskog ve nog i univerzalnog modela kao ideala izvan vremena i prostora, racionalan dru tveni poredak, takav, kae Levi-Stros, u kojem ovek mo e da ivi. Kao reformisti ki traktat, Tu#ni tropi su manje izliv moralisti kog gneva nego estetske odbojnosti prema telesnom i biolo kom: Levi-Strosov radikalizam je ulan, a ne politi ki. Gerc smatra da je me u svim radikalnim optu bama protiv ]apada malo onih koje imaju gor inu i snagu Levi-Strosovih Tu#nih tropa. U odnosu
2J 27
Ibid, 37. Ibid, 39.
Gordana Gorunovi
77
na njega Franc Fanon zvu i skoro blago. Ovu estetsku odvratnost podignutu ili prenesenu na moralni nivo Gerc dovodi u vezu s posebnom strujom u evropskom reformisti kom mi ljenju iz 19. i ranog 20. veka, koju reprezentuju Flober, Ni e, Metju Arnold, D on Raskin i drugi kriti ari modernog doba. Naposletku, Tu#ni tropi su promi ljeno pisani kao neka vrsta simbolisti kog literarnog teksta, na ta je ve ukazao D ems Bun u studiji Od simbolizma do strukturalizma (1972), primena shvatanja nekog simboliste na primitivne kulture: Malarme u qu noj Americi. U toj dimenziji, Tu#ni tropi su dokument simbolisti kog mentaliteta, koji je podjednako svojstven autoru i njegovim Indijancima u umama i savanama Amazonije. Po Gercovom sudu, ono to nastaje u kona nom rezultatu jeste mit, teza koju je on ve razradio u eseju êrebralni divljak, jo jedan metonimijski pridodat tekst ` mit o antropologu kao traga u za mitovima. Tu#ni tropi dominiraju u celokupnom Levi-Strosovom opusu kao tekst-mit ili, druga ije re eno, kao
sintaksa sintakse, krajnja forma dovoljno apstraktna da bi mogla da reprezentuje ili, bolje, da organizuje celinu. (...) Sve se zavr ava, u meri u kojoj se mo e re i da se uop te zavr ava, u formalisti koj metafizici bi a, koja nikada nije izgovorena, ali se da naslutiti, nikad napisana, ali se uvek pokazuje.28
28
Ibid, 45, 4J.
78
Gerc vs. Levi-Stros
Klju ni momenat, sa stanovi ta Gercovog interesovanja za Levi-Strosa kao antropolo kog autora i njegovu tekstualnu strategiju u Tu#nim tropima, jeste osobena reprezentacija boravka tamo i podjednako osobena reprezentacija odnosa izme u referiraju eg teksta i referentnog sveta koji iz njega proisti e. Levi-Stros, naime, tvrdi da je vrsta neposrednog, li nog bivanja (prisustva) tamo, koju zagovaraju novija ameri ka i britanska antropologija, u su tini nemogu a. Gerc mu donekle daje za pravo. Na samom po etku Tu#nih tropa Levi-Stros isti e da je ideja o kontinuitetu izme u iskustva i stvarnosti la na:
ne postoji kontinuiet u prelazu s jednog na drugo Da bismo dosegli stvarnost, moramo prvo da odbacimo iskustvo, ak i ako ih kasnije moramo reintegrisati u objektivnoj sintezi, u kojoj sentimentalnost (tj. sentimentalit ` svesnost, senzibilnost, subjektivnost, ose anje) ne igra nikakvu ulogu Na zadatak je da razumemo bi e u relaciji sa samim sobom, a ne sa nama.29
U ovom odeljku Levi-Stros zapravo formuli e svoje argumente protiv fenomenologije i egzistencijalizma u filozofiji, konkretnije, protiv pretpostavke o kontinuitetu do ivljenog i stvarnog, subjektivnosti i uzdizanja li nih problema na nivo ipari ke metafizike, nasuprot objektivnoj refleksiji. Gerc non alantno i nepolemi ki prelazi preko ove kritike koja bi se delimi no
29
Ibid., 4J; up. Tu#ni tropi, 41.
Gordana Gorunovi
79
mogla odnositi i na njegov fenomenolo ki pristup u antropologiji, verovatno zato to ga ovde ne zanimaju analize Levi-Strosove epistemolo ke doktrine, ve tuma enje njegovih diskurzivnih strategija. On smatra da je ovo duboko uverenje da se divljaci mogu upoznati, ne pribli avanjem i u estvovanjem u njihovom obliku ivota, ve tako to e se njihovi kulturni izrazi prevesti u apstraktne obrasce odnosa, predstavljeno u Tu#nim tropima kao da proisti e iz klimaksa iskustva samog autora: razo aravaju eg zavr etka njegove potrage za krajnjom ta kom divlja tva (i ujedno prvog kontakta). Ispostavlja se da su njegovi subjekti, netaknuti Tupi-Kavahib nedostupni i neprozirni (jezi ki i etnografski). Sli nosti u teorizaciji i interpretaciji kulture: slu aj konvergencije ili indikacija dublje filijacije? Gerc, koji je definisao kulturu kao simboli ki sistem, nikada eksplicitno nije postavio pitanje za to kulturni simboli u toj meri determini u ljudsko ponaanje. Ameri ki istori ar Vilijem Sjuel Mla i smatra da se odgovor mo e na i u dva eseja napisana u 19J0-im ` Religija kao kulturni sistem i Razvoj kulture i evolucija duha, a ja bih dodala i tre i ` Uticaj pojma kulture na pojam oveka (19JJ), koji je po mom mi ljenju jedan od najboljih Gercovih ogleda iz rane interpretativne teorijske faze u kojoj je Gerc bio zainteresovan za konvencionalnu dru tvenu nauku,
80
Gerc vs. Levi-Stros
da upotrebim izraz njegovog kriti ara Pola enkmana.30 Danas to mo e zvu ati gotovo neverovatno, ali u tim esejima Gerc zasniva na ela jedne, takore i, ontolo ke, sistemske i op te teorije kulture kao ekstrinsi nog sistema simbola, i to na objektivnoj, materijalisti koj i evolucionisti koj osnovi.31 Gercova osnovna namera bila je da povu e razliku izme u modela koji upravljaju biolo kim pona anjem i modela u kulturnom delovanju. Simboli ka funkcija je univerzalna i ljudska bi a ne bi mogla da opstanu bez ovog drugog koda koji operi e uporedo sa genetskim kodom; biti human zna i biti kulturan. Izgleda kao da se Gerc ovde najvi e pribli io jednoj, takore i, prostrukturalnoj simboli koj teoriji kulture. On je, me utim, smatrao da nema svrhe tragati, kao to su to inili strukturalisti ili formalisti, za univerzalnim principima koji se nalaze u osnovi kognicije, jer je klju na injenica da su sve kulture razli ite, kao to su to i pojedinci. Biti human (ovde i tamo) ne zna i biti ovek
Vidi Paul Shankman, The Thic and the Thin: On the Interpretive Theoretical Program of ^lifford Geertz and ômments and Reply, Current Anthropology, Vol. 25, No. 3 (qune, 1984): 2J1-280. 31 William H. Sewell qr., Geertz, ûltural Systems, and History: From Synchrony to Transformation, u Ortner, ed., The Fate of Culture: Geertz and Beyond, 35-55. Uporedi A. Mihelsen, Ne stvaram sisteme: intervju sa Klifordom Gercom, Kultura, 118/119: 183-203, 191.
30
Gordana Gorunovi
81
uop te niti tipi an ovek; to zna i biti posebna vrsta oveka, a ljudi se, naravno, razlikuju.32 U Gercovom poimanju, biti ovek, postojati u svetu mo e se samo kao neko posebno kulturno bi e, bi e odre ene kulture. U eseju Uticaj pojma kulture na pojam oveka on razmatra ideju o univerzalnoj (uniformnoj i konstantnoj) ljudskoj prirodi nezavisnoj od kulture, mesta i vremena.33 Potom iznosi op te uverenje kulturnog relativizma u modernoj antropologiji, ali u vidu negativne definicije ` ljudi koji nisu oblikovani prema obi ajima pojedinih krajeva zapravo ne postoje, nisu nikada postojali i, to je jo va nije, ne bi mogli po samoj prirodi stvari ni postojati.34 Pozitivno re eno, ono to ovek jeste mo e biti neodvojivo povezano s tim gde je, ko je i u ta veruje. ]a Gerca je problem relativizma bio pseudoproblem, strah od njega neosnovan, a ideja da kulturna pojava koja nije univerzalna ne mo e ni ta da ka e o ljudskoj prirodi ` nelogi na i u nau nom smislu naivna; relevantnost fenomena ne ogleda
Gerc, Uticaj pojma kulture na pojam oveka, u Tuma enje kultura, 1, 74. 33 ]animljivo je da ovaj tekst zapo inje referencom na Levi-Strosovu misao o nau nom obja njenju iz Divlje misli: obja njenje se sastoji ne u svo enju slo enog na prosto, ve u tome da se ono to je slo eno i manje razumljivo zameni sloeno u koja je razumljivija. Maksima koju je Gerc smatrao prikladnom za antropologiju glasi: Tragaj za slo eno u i uredi je. Ibid, 48. 34 Ibid, 50.
32
82
Gerc vs. Levi-Stros
se (ili bar ne samo niti uvek) u njihovoj empirijskoj optosti, ve u mogu nosti da uka u na trajne prirodne procese u njihovoj osnovi.35 On zaklju uje da je izuzetno te ko povu i liniju izme u kategorija prirode i kulture, izme u onog to je univerzalno i konstantno (priroda) i onog to je konvencionalno, lokalno i varijabilno (kultura). ]a razliku od Levi-Strosa koji smatra da ova distinkcija jo uvek ima, ako ne stvarnu onda instrumentalnu, metodoloku vrednost,3J Gerc u to ne veruje. tavi e, svaki poku aj povla enja takve granice bi, po njegovom mi ljenju, vodio la nom ili bar pogre nom predstavljanju onoga to ovek jeste. Gerc tvrdi da je granica izme u onoga to je uro eno kontrolisano i to je kulturno kontrolisano u ljudskom pona anju nejasna, a Levi-Stros da je esto teko povu i razliku, odnosno da se empirijskom analizom ne mo e odrediti ta ka prelaza, zato to fizi ko-biolo ki i psihosocijalni stimulansi esto izazivaju sli ne reakcije.37 Skoro svako slo eno ljudsko pona anje je interaktivni rezultat i jednog i drugog (Gerc); u ve ini slu ajeva, uzroci i nisu stvarno odvojeni, jer odgovor subjekta predstavlja integraciju biolo kih i dru tvenih izvora njegovog pona anja, kao to je to slu aj u ponaGerc, Uticaj pojma kulture na pojam oveka, J1, J2. ^. Lvi-Strauss, The Elementary Structures of Kinship, 3. 37 Lvi-Strauss, Introduction: Nature and ûlture, The Elementary Structures of Kinship, 3, 8.
35 3J
Gordana Gorunovi
83
anju majke prema detetu (Levi-Stros). Kultura je uslov, sredstvo i su tina ljudske egzistencije: Mi smo, sve u svemu, nepotpune ili nedovr ene ivotinje koje se upotpunjuju, odnosno dovr avaju kroz kulturu (Gerc);38 Kultura nije naprosto jukstaponirana niti superponirana ivotu, ve ona u jednom smislu slu i kao supstitucija ivota, a u drugom, koristi ga i transformie da bi stvorila sintezu novog reda (Levi-Stros).39 Ova pametna ivotinja sa razvijenim neokorteksom nije mogla nastati bez kulture niti mo e postojati bez nje; stoga se ni njena priroda ne mo e zamisliti izvan, odnosno promi ljati nezavisno od kulture. Levi-Stros podse a da je Blumenbah jo 1811. u studiji o Divljem Petru izneo zna ajno zapa anje da ako ovek i jeste pripitomljena ivotinja, onda je i jedina koja je sama sebe pripitomila. Doma a ivotinja e se u izolaciji vratiti prirodnom pona anju svoje vrste koje je imala pre pripitomljavanja, ali to ne mo emo o ekivati od oveka, jer vrsta ne poseduje prirodno pona anje na koje bi izolovana individua mogla da regredira.40 Gerc, pak, iznosi spekulaciju da bi ljudi bez kulture bili neupotrebljiva udovi ta i mentalni bogalji, a ne pametni divljaci iz Goldingovog Gospodara muva, niti plemeniti divljaci prosvetiteljskog primitivizma. Ako je sposobnost za govor i u enje jezika uro ena, sposobnost da govorimo odre ene jezike definitivno je
Gerc, Uticaj pojam kulture na pojam oveka, J9. Lvi-Strauss, Op. cit. 4. 40 Ibid, 5.
38 39
84
Gerc vs. Levi-Stros
kulturna (Gerc); tavi e, artikulisani govor je istovremeno proizvod i uslov kulture, tj. kultura sama (Levi-Stros). Gerc, me utim, eksplicitnije i radikalnije nego Levi-Stros odre uje oveka kao kulturni artefakt i to artefakt odre ene, konkretne i specifi ne kulture, kao to je to i katedrala u artru. Ako je Levi-Strosovo traganje za strukturalnom osnovom dru tvene i kulturne raznovrsnosti bilo motivisano filozofskom potragom za univerzalnom su tinom Kulture i oveka, Gercovo traganje za zna enjima ovih kulturno i istorijski odre enih artefakata je striktno neesencijalisti ko, fenomenolo ko- konstrukcionisti ko. Ne postoji nikakva su tina iza ili ispod pojava, jer je ona, takore i, ve u njima. Ne postoji lice i nali je stvari, niti se iza uloga i maski koje igramo, odnosno nosimo u na im dru tvenim igrama kriju nekakve stvarnije li nosti ili objektivniji vidovi stvarnosti; zna enja su ve u njima, a mi treba da ih pro itamo. Ljudska priroda je ono to nam je svima zajedni ko, to zna i ono za ta smo intrinsi no sposobni da postanemo i ono to zaista postajemo. Ako nas je kultura oblikovala kao jedinstvenu vrstu, ona nas isto tako oblikuje i kao posebne individue. Biti ovek zna i biti qavanac, ka u njegovi informanti na qavi. Gerc ni u jednom trenutku ne dolazi u isku enje da ovaj stav ozna i kao vid uskogrudog primitivnog etnocentrizma koji pori e ljudskost drugima.41 ]a njega je to egzistencijal41 U eseju Upotrebe razli itosti, Kultura 118/119 (2007): 87-107, Gerc e prigovoriti francuskom antropologu zbog to-
Gordana Gorunovi
85
na injenica koju treba inkorporirati u antropolo ko razumevanje kulturne konstrukcije ljudske prirode, li nosti i sopstva. Mo e biti zanimljivo, prosto kao zapa anje, a mo da i kao simptom ne eg relevantnijeg da tako razli iti pristupi kao to su Levi-Strosov i Gercov, mogu imati sli ne, pa i zajedni ke polazne pretpostavke u teorizaciji kulture. Da li je sli nost izme u njih u ovom aspektu kontigentna ili rezultat dublje intelektualne filijacije, odnosno genealogije? Da li postoji recidiv ve ne opozicije priroda/kultura i u Gercovom mi ljenju? Usudi u se da dodam jo jedno pitanje: da li je Gerc latentni strukturalist, budu i da postoje izvesne primese naivnog, stihijskog, neosve enog strukturalnog pristupa (mada ne levi-strosovskog tipa) u njegovoj interpretativnoj analizi? Da u i primer, egzemplarni esej Duboka igra: belelerisanja, reklo bi se, istog takvog parohijalizma/etnocentrizma u neobi noj i zabrinjavaju oj argumentaciji na po etku zbirke eseja pod spornim naslovom Udaljeni pogled. Podstaknut jednim napisom Levi-Strosa (predavanje na poziv Uneska 1971, povodom me unarodne godine borbe protiv rasizma i rasne diskriminacije), Gerc je razmi ljao o budu nosti etnocentrizma, njegovim moralnim i kognitivnim implikacijama. Vidi i ^. Lvi-Strauss, The View from Afar, New York, Basic Books, 1985.
86
Gerc vs. Levi-Stros
ke o baline anskoj borbi petlova (1972),42 koji je pretrpeo i pre iveo tolike kritike i tuma enja, pa e sasvim sigurno bezbolno podneti i ovo moje benigno zapa anje. Najsa etije re eno, borba petlova objedinjuje u sebi kategorije prirode (nesputan bes, id, animalizam) i kategorije kulture (usavr ena forma, artikulisana forma, sociolo ki entitet; mu ki superego). Kao artikulisana igrana forma na javnoj pozornici (po Gofmanovoj terminologiji, fokusirano okupljanje), ona objedinjuje dru tvenu igru (u esnici, strategije, ciljevi, ishodi), dru tvenu dramu i dru tveni tekst. U klasi na, pretkolonijalna vremena (pre 1908), borba petlova je bila izrazito dru tveno pitanje, regulisano zakonom, fiskalnim propisima i obi ajnim pravom, a u estvovanje u njoj gra anska du nost odraslih mu karaca. To zna i da je ona jedna od retkih drutvenih situacija i aktivnosti iz koje su u ovom prili no jednopolnom dru tvu isklju ene ene. Uprkos pravnoj zabrani, sankcijama i moralnoj osudi od strane postkolonijalne birokratske i kulturne elite, praksa se kao dru tveno po eljna na lokalnim nivoima nastavila u tajnosti. No, to je i dalje bila predstava koju tradicionalno re iraju i izvode na pozornici mu karci za mukarce, bez ikakvog u e a baline anskih ena. tavie, postoje tabui koji se odnose na ene.
42 Prvi put objavljen u Deadalus, (Winter, 1972): 1-37, Geertz, The Interpretation of Cultures: Selected Essays, Basic Books, New York 1973, 412-453, srpski prevod Gerc, Duboka igra: Bele ke o baline anskoj borbi petlova, 221-281.
Gordana Gorunovi
87
Ko je onda rekao Gercu, Bejtsonu i Mid da petlovi govore o ljudima i njihovoj seksualnosti, tj. mu koj seksualnosti (fali ka simbolika)? Verovatno sami Baline ani, njihovi obi aji i postupci, verbalni izrazi i koncepti, a ne Sigmund Frojd. Identifikacija sa petlovima je psiholo ki ambivalentan proces: kao fali ki simbol, petao simbolizuje mu ki superego, idealno ja ili ezopovski iskazan narcisti ki mu ki ego, ali i njegovu suprotnost ` destruktivni id koji pripada ne-ljudskom animalnom i demonskom svetu.43 Veza izme u petlova i krvo ednih animalisti kih demona donjeg sveta je eksplicitna; prino enje krvne rtve predstavlja ritualnoreligijsku funkciju borbe petlova.44
43 Gerc navodi niz pokazatelja odvratnosti i surovosti Baline ana prema ivotinjama (npr. u opho enju prema psima, u tako o troj suprotnosti prema strastvenom interesovanju i bri nosti kad je re o petlovima); ivotinjskim oblicima pona anja u ljudskom kulturnom svetu, kao to su sodomija i incest ili ispoljavanju animalne ljudske prirode (frustracija pu enja kod beba; turpijanje zuba kao glavni obred u pubertetu); fiziolo kim procesima i motori koj nespretnosti. Kuperovo itanje Gercove analize stavlja akcenat na psihoanaliti ki aspekt, tuma enje skrivene nesvesne motivacije doga aja, iracionalnih vrednosti (potisnuti strahovi i elje) ispod zvani nih vrednosti baline anske kulture. Adam Kuper, Culture: The Anthropologists( Account, âmbridge, Massachusetts/London, England, 1999, 108-109. 44 Uo i op teg baline anskog praznika, Dana ti ine, kada demoni izlaze iz pakla, borbe petlova su bile legalne i prire ivane u skoro svim selima na ostrvu.
88
Gerc vs. Levi-Stros
Gerc potom primenjuje tekstualni pristup u interpretaciji simboli kog zna enja ovog vida dru tvene akcije. Ono to na taj na in posti e u jednoj ravni interpretacije, verovatno neintencionalno, jeste mitomorfizacija i mitopoetizacija borbe petlova. Predo avaju i dramatizam borbe (krvava drama mr nje, surovosti, nasilja i smrti), Gerc zapravo tuma i dubinsku (usu ujem se da ka em, mitsku) strukturu ovog baline anskog anra iji su glavni elementi parovi ve nih (bezvremenih i u tom smislu transcendentnih) opozicija ` ovek i zver, dobro i zlo, ego i id, kreativna mo probu ene mu kosti i destruktivna mo oslobo ene animalnosti.45 Na toj istoj osnovi on mo e da pripi e vlasniku pobedni kog petla koji, po pravu, konzumira meso rastrgnutog petla pome ana ambivalentna ose anja, kao to su socijalna nelagodnost, moralna satisfakcija, estetska odvratnost i kanibalsko zadovoljstvo.4J Ovaj zaklju ak, po mom mi ljenju, nije posledica tankog opisa niti odsustva domoroda ke ta ke gledita i dijalogizma, ve pre atemporalne perspektive i posledi nog hermetizma (ili mo da latentnog struktuGerc, Op. cit. 233. Njegov kriti ar Vinsent Krapancano to o igledno smatra neuverljivim, spekulativnim i suvi e uop tenim zaklju kom, koji vodi esencijalizaciji i hipostaziranju ve nog Baline anina. V. ^rapanzano, Hermes Dilemma: The Masking of Subversion in Ethnographic Description, u q. ^lifford, G. E. Marcus, eds., Writing Culture: The Poetics and Politics of Ethnography, University of âlifornia Press, 198J, 51-7J.
45 4J
Gordana Gorunovi
89
ralizma?) Gercove analize: nastojanja da se dekodira poruka borbe petlova, shva ene kao baline anski metanarativ ` paradigmati na pri a o etosu kulture, kolektivitetu i dimenziji subjektivnosti pojedinca (neka vrsta sentimentalnog obrazovanja i metasocijalno obja njenje dru tvene stratifikacije).47 Iz kognitivne analiti ke perspektive Marka Tarnera48 ukazuje se mogu nost da moja provizorna hipoteza o implicitnom, latentnom strukturalizmu koji predstavlja nesvesnu ili neintencionalnu motivaciju Gercove analize nije puka impresija bez ikakve potpore.49 Prema Tarneru, Gercov esej je o igledno posve en retrospektivnoj interpretaciji jednog partikularnog sociolo kog entiteta, ali on posti e i ne to vi e od toga: ispod povr ine on nastoji da otkrije bazi ne kognitivne operacije koje borbu petlova kao izum ine mogu om.
47 Vilijem Sjuel ozna ava ovaj aspekt Gercove analize kao sinegdohalnu reprezentaciju baline anske kulture iz sinhronijske perspektive, za razliku od Vilijema Rozberija koji je u celini tretira kao neku vrstu metafizi kog konstrukta, zato to apstrahuje borbu petlova od istorijskog i dru tvenog procesa proizvodnje i reprodukcije odnosa mo i i dominacije. Sewell qr., Op. cit., 52, u napomeni; W. Roseberry, Balinese ôckfights and the Seduction of Anthropology, Social Research, Vol. 49, No. 4 (1982): 1013-1028. 48 M. Turner, Deep Play, u: Cognitive Dimensions of Social Science: The Way We Think About Politics, Economics, Law, and Society, Oford University Press, 1998, 3-59. 49 Ona je nastala potpuno nezavisno i pre bilo kojeg znanja o Tarnerovom radu.
90
Gerc vs. Levi-Stros
Tarner tvrdi da su ove kognitivne operacije fundamentalne i univerzalne; one su osnov racionalnog mi ljenja, imaginacije, kreativnosti i inovacije. qedna od njih i, po Tarnerovom mi ljenju, najva nija jeste konceptualna integracija (blending). Ona je aktivna u svim oblastima mi ljenja i delovanja, uklju uju i odlu ivanje, procenu, zaklju ivanje i otkri e. U Dubokoj igri Gerc pru a briljantnu demonstraciju slo enosti konceptualnog povezivanja iako to uop te nije bila njegova namera. Njegova deklarativna namera je bila da iz istorijske retrospektive interpretira fabulozan, slo en, partikularan sociolo ki entitet, da ga pribli i i u ini inteligibilnim za one koji nisu Baline ani. Drugim re ima, Gercova namera je bila da objasni njegovo lokalno zna enje. Tarner, me utim, sugeri e da se borba petlova moe posmatrati i kao rezultat mentalne sposobnosti koja je trajna, univerzalna i uniformna, prisutna u svim kulturama, jezicima i istorijskim vremenima, iako su njeni stvarni proizvodi spektakularno razli iti, raznovrsni i slo eni. Baline anska borba petlova je lokalni fenomen i istorijski doga aj, ali je mentalna operacija u njenoj osnovi invarijantna, nezavisna od kulture, istorije, jezika. Ona je deo nas, pri emu mi nismo ni Baline ani iz 1958. niti nau nici iz 2009. ve kognitivno moderna ljudska bi a. Tarner tvrdi da je konceptualno povezivanje bazi no, a ne egzoti no. Pojam baline anske borbe petlova je konceptualni metonimijski spoj. On poti e iz konceptualnog povezivanja dve veoma razli ite vrste stvari, tj. bi a ` ljudi i
Gordana Gorunovi
91
petlova. Gerc ini razne poku aje da ozna i vrstu mentalne operacije koja obja njava tu vezu: slika, fikcija, model, metafora.... On iznova podse a da je ona istovremeno in prirode i in kulture. Njegov izraz unakrsna dvostrukost koji opisuje su tinsko svojstvo baline anske borbe petlova je, prema Tarneru, savr en, najbolji mogu i izraz za konceptualnu integraciju: dvostrukost opisuje dva polja uticaja, a unakrsna na in na koji njihova nezavisna svojstva stupaju u interakciju da bi proizvela novi zna enjski spoj. Me utim, fokalni spoj za Gerca, onaj koji je predmet njegove after the fact partikularne interpretacije,50 kao kanonskog primera kako treba raditi interpretativnu dru tvenu nauku, jeste spoj borbenog petla i dru tvenog oveka. On je taj koji kreira baline ansku borbu petlova kao sociolo ki entitet. Njegovo emergentno zna enje oblikuje i predstavlja Baline ane. Na taj na in, ispostavlja se da Gercova interpretativna analiza kulture kao teksta zaista radi, ali na jednom neo ekivanom nivou/planu koji je veoma udaljen od autorove zamisli i namere, kao i od deklarativnog relativizma njegove kulturne teorije: u kognitivnoj dimenziji kulturne reprezentacije baline anske borbe petlova i po osnovi bazi nih, univerzalnih i konstantnih mentalnih operacija, koje su, naravno, inherentno ljudske.
50 Vidi Kalidasinu pri u o indijskom mudracu i slonu kao metaforu Gercove etnografske antropologije, u Geertz, After the Fact: Two Countries, Four Decades, One Anthropologist, 1J7.
92 Gordana Gorunovi
Gerc vs. Levi-Stros
GEERTZ VS. LVI-STRAUSS: DES HYPOTHSES STRUCTURALES SOUS-JACENTES DANS LE CULTURALISME DE GEERTZ? Il s agira ici de deux auteurs, dans le sens foucaldien du terme, qui sans conteste peuvent tre rangs parmi les personnalits les plus influentes de l anthropologie socio-culturelle, des tudes sociales et de la scne interdisciplinaire du 20e sicle. Claude Lvi-Strauss est devenu "le hros intellectuel" au cours de la priode de la domination du structuralisme, vers le milieu du 20e sicle et au cours des annes 1960, Clifford Geertz "icne et ambassadeur" de l anthropologie dans la seconde moiti du 20e sicle. Tous les deux ont non seulement fond des approches et des mthodes thoriques particulires, respectivement l analyse structurale puis interprtative, ont form des styles distinctifs dans l criture anthropologique, mais ont galement par leur autorit et leurs oeuvres inspir des paradigmes et des mouvements intellectuels plus larges; c'est pourquoi le structuralisme et l interprtativisme culturel reprsentent bien plus que de simples pisodes de l histoire de la pense socio-scientifique ou de l histoire des "cultures la mode". Mon objectif ici, en dpit de toutes les diffrences bien perceptibles dans leurs discours pistmologiques, leurs approches thoriques et leurs mthodes, de mme que dans leur criture ethnographique et antropologique elle-mme, est de faire certains parallles et de mettre en lumire certaines ressemblances dans leur thorisation et leur interprtation de la culture.

Gordana Gorunovi
93
Mots-cls: Claude Lvi-Strauss, Clifford Geertz, culturalisme, structuralisme, l criture anthropologique, la thorie de la culture, la diversit culturelle Gordana Gorunovi GEERTZ VS. LEVI-STRAUSS: LATENT STRUCTURAL DISPOSITIONS IN GEERTZ THEORY OF CULTURE ? These are two authors, in Foucauldian terms that certainly belong to the most influential individuals in socio-cultural anthropology, as well as in the social sciences and interdisciplinary research more broadly. Claude Levi-Strauss became some kind of an intellectual hero during the domination of structuralism in the mid-twentieth century and during the 1960s, while Clifford Geertz was an icon and ambassador of anthropology in the second half of the twentieth century. They are both one of the founders of the discourse theory. They not only established a distinct theoretical approaches and methods structural (Levi-Strauss) and interpretative anthropology (Clifford Geertz), but through their intellectual authority they also inspired paradigms and intellectual movements making structuralism and interpretation of culture more than some passing episodes in the history of social though (in terms of trendy ideas ). My aim is to make some parallels between these two authors, who despite all the differences that are evident in their epistemological discourses, theoretical approaches and methods (as well as in their ethnographic and anthropological writings it-
94
Gerc vs. Levi-Stros
self) still have some similarities in their theorisation and interpretation of culture, which I would like to stress in this paper. Key words: Claude Levi-Strauss, Clifford Geertz, structuralism, culturalism, theory of culture, cultural diversity, anthropological writing
Ivan Vukovi
Odeljenje za filozofiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu ivukovic@eunet.rs
Transcendentalni idealizam i strukturalizam

Apstrakt: Autor analizira Rikerovu analogiju izme u Kantovog transcendentalnog idealizma i Levi-Strosovog strukturalizma. Autor pokazuje da oba u enja govore o postojanju apriornog formalnog okvira, ali da se razilaze u na inu na koji ga opisuju i u funkciji koju mu dodeljuju. Autor otud zaklju uje da se strukturalizam mo e posmatrati kao jedna od mogu ih upotreba opte Kantove ideje o postojanju takvog okvira. Tako e, autor tvrdi da treba odbaciti Rikerov stav da je strukturalizam kantovstvo bez transcendentalnog subjekta zato to se nijedno u enje koje ne postulira postojanje takvog subjekta ne mo e nazvati kantovskim. Najzad, autor ukazuje na to da Levi-Strosovo u enje u sebi nosi osudu moderne evropske misli ijem je artikulisanju Kant u mnogo emu doprineo. Klju ne re i: Kant, Levi-Stros, forma, struktura, strukturalizam, transcendentalno.
Tekst je rezultat rada na projektu Problem eksplanatorskog jaza u filozofiji i nauci koji u celini finansira MNTR RS.
Ivan Vukovi
97
U svom tekstu Struktura i hermeneutika, francuski filozof Pol Riker opisao je strukturalizam kao kantovski transcendentalizam bez transcendentalnog subjekta,1 i kao kategorijalni sistem bez reference na misle i subjekt.2 U predgovoru za Presno i pe eno, Levi-Stros se slo io sa ovim pore enjem i napomenuo da je strukturalizam u antropologiji sli an Kantovoj filozofiji po tome to traga za unutra njim pretpostavkama mi ljenja, ali da se od njega razlikuje utoliko to ne analizira i ne poku ava da univerzalizuje misao svog kraja sveta, ve ispituje kolektivne razume drugih kultura.3 Tako e, on e napomenuti da strukturalizam celinu uslova kolektivnog mi ljenja tretira kao objekat koji ima vlastitu stvarnost, nezavisnu od bilo kog subjekta.4 Govore i o strukturalnoj analizi mitova, on e taj stav izraziti u slede oj britkoj formuli: Mi ne poku avamo da poka emo kako ljudi misle u mitovima, ve kako se mitovi misle u ljudima, bez njihovog znanja.5 U ovom emo lanku poku ati da procenimo vrednost Rikerove teze, pa emo ukratko razmotriti istorijske veze i formalne sli nosti izme u antropolo kog strukturalizma i transcendentalnog idealizma. ine i
Paul Ricoeur, Le conflit des interprtations, les ditions du Seuil, Paris 19J9 : 55-5J. 2 Ibid, 37. 3 ^laude Lvi-Strauss, Le cru et le cuit, Plon, Paris 19J4: 18. 4 Ibid, 19. 5 Ibid, str. 20.
1
98
to, usredsredi emo se na tri stvari: na odnos apriornih formi i struktura, na status subjekta i na istori nost dveju teorija. Apriorne forme i strukture Kant je bio prvi mislilac koji je artikulisao ideju o postojanju apriornih okvira opa anja i mi ljenja pomou kojih ljudi organizuju svoje predstave o svetu, i od nekoliko doktrina koje e ga u initi slavnim, ova je verovatno najzna ajnija. Svoj veliki zna aj, Kantova doktrina ne duguje inventivnoj artikulaciji samih formi, ve druga ijem stavu o njihovom ontolo kom statusu. Do pojave triju Kritika, naime, mnogi su filozofi smatrali da se forme u kojima ovek opa a i misli podudaraju sa formama prirode zato to i jedne i druge poti u od formi bo jeg duha koji ih je stvorio. Oni su zbog toga verovali da ljudi opa aju i misle samu prirodu, i da preko nje proni u u tajne bo jih misli. Kant je tu sliku izmenio tako to je iz tro lane tvora ko-saznajne relacije isklju io boga i rekao da forme u prirodi zati emo zato to joj ih sami pridodajemo. Pravilnosti u svetu, napisa e on na po etku Kritike istog uma, mo emo otkriti samo ako sami postavimo okvire u kojima e one mo i da se ispolje.J
J Imanuel Kant, Kritika
istog uma, BIG], Beograd 197J: 17.
Ivan Vukovi
99
U XIX i XX veku, ta e se ideja na i u sredi tu itavog niza veoma razli itih u enja kakve su Hegelova filozofija smene duhovnih formi, Kunova teorija revolucionarnih preobra aja nau nih paragidmi, Fukoova pluralisti ka teza o istoriji diskurzivnih epistema, ili omskijeva zamisao o univerzalnim i vanvremenim jezi kim strukturama koje se ispoljavaju u razli itim prirodnim jezicima. Na ovaj jasan, ali prili no uop ten na in, Kant se mo e smatrati za etnikom ideje koja je imala dugu i plodnu istoriju, a u kojoj i Levi-Strosove strukture mogu prona i svoje mesto. qer, i one su zami ljene kao univerzalni apriorni obrasci kojima ljudi nesvesno oblikuju svoje svesno iskustvo,7 i mogu se shvatiti kao jedna od interpretacija aprioristi ke ideje. Sam apriorni aparat, me utim, Kant je zamislio druga ije nego Levi-Stros. Dok je francuski antropolog ispitivao nesvesne strukture kolektivnog mi ljenja koje obuhvataju tako razli ite stvari kao to su krave, ene, bogovi i po neko, okom opa ljivo nebesko telo, Kant se inAko se, kao to verujemo, nesvesna aktivnost duha sastoji u nametanju formi sadr aju, i ako su te forme u osnovi iste za sve duhove, stare i moderne, primitivne i civilizovane, potrebno je i dovoljno dosegnuti nesvesnu strukturu koja le i ispod svake ustanove ili svakog obi aja, kako bismo dobili naelo tuma enja koje va i i za druge ustanove i druge obi aje, pod uslovom, naravno, da odemo dovoljno duboko u analizi. ^laude Lvi-Strauss, Histoire et Ethnologie, Revue de mtaphysique et de morale, 1949, 54 (3-4) : 3J5. Preveo I.V.
7
100
teresovao za prirodne nauke svog doba, i za sposobnost ljudskog duha da uspostavi geometrijske i logi ke veze izme u percepcija fizi kih objekata. On je hteo da otkrije za to Njutnova matemati ka fizika valjano obja njava predmete ljudskog iskustva, pa je pretpostavio da ona ima osnove u ljudskom duhu, i da ljudski duh oblikuje predmete koje ona prou ava. Razvijaju i svoju pretpostavku, on je me u apriorne forme ljudskog duha uvrstio osnovna prostorna, vremenska i pojmovna odre enja kojima barata Njutnova fizika, i time nau nu paradigmu svog vremena i svoje kulture prikazao kao proisteklu iz nadistorijske i univerzalne ljudske prirode. Primera radi, Njutn je smatrao da je prostor jedinstveni i sveobuhvatni okvir svetskih zbivanja, koji je u svom postojanju i odlikama nezavistan od materije koja ga ispunjava, a zavistan od bo anskog duha koji pomo u njega tu materiju opa a. U antropomorfizovanoj Kantovoj verziji, prostor e postati jedinstveni i sveobuhvatni referentni okvir koji ljudski duh projektuje kako bi organizovao svoje percepcije i kretanje tela koje nastanjuje. Kad je o misaonim formama re , Kant je pretpostavio da se one sastoje od niza kategorija koje je prema tradicionalnom obrascu podelio na kategorije kvantiteta, kvaliteta, relacije i modaliteta. Prilikom utvr ivanja njihovih me usobnih odnosa, pak, on je u ograni enoj meri upotrebio semanti ke ideje kojima se slu io i Levi-Stros: op tu fonolo ku ideju o zna enju na osnovu mesta u strukturi, ideju o tro lanim strukturama sasta-
Ivan Vukovi
101
vljenim od dva suprotna i jednog posredni kog lana, i ideju o binarnom karakteru tih suprotnosti. U svaku kategorijalnu grupu, naime, Kant je svrstao po tri kategorije i onda dokazivao da tre a nastaje spajanjem prve dve, pri emu je u tri od etiri slu aja izabrao kategorije koje se nalaze u odnosu suprotnosti (jedinica i mno ina, realitet i negacija, mogu nost-nemogu nost i bi e-nebi e), ali tim suprotnostima nije dao binarni karakter. Binarne opozicije emo u Kantovoj tabeli kategorija prona i na dva mesta, ali oba puta u okviru jedinstvenih kategorija (supstancija-akcidencija, uzrok-posledica), zbog ega one ne proizvode novu, tre u kategoriju, pa ne predstavljaju ni konkretizaciju op tijih semanti kih ideja. Mesto transcendentalnog subjekta Levi-Strosove strukture nastaju iz interakcije koja se me u jednoobrazno ustrojenim ljudskim duhovima odvija u zate enim geografskim i istorijskim okolnostima, a omogu avaju da se predmeti iskustva razvrstaju i dobiju zna enje na osnovu mesta koje e zauzeti u klasifikacionoj shemi. Te strukture mogu postojati nezavisno od subjekta u tom smislu da nijedan individualni subjekt ne odre uje ni kontrasno-relacioni obrazac prema kojem operi e, niti se mo e smatrati tvorcem bilo koje konkretne misaone strukture koja je proistekla iz operacija ve eg broja subjekata.
102
Individualni subjekt ne uti e na karakter svojih formi ni u Kantovoj koncepciji, ali predstavlja uslov njihovog postojanja zato to bez njega ne mo e postojati predmet na koji bi se one mogle primeniti. Kant je, naime, smatrao da nam opa aji dolaze u delovima koje mora da pove e jedinstveni subjekt kako bi se u njegovom iskustvenom polju ukazali fizi ki predmeti. U njegovoj zamisli, objekat ne mo e postojati bez subjekta, niti subjekat bez objekta, a transcendentalne forme predstavljaju obrasce prema kojima subjekat sastavlja objekat. U transcendentalnom idealizmu, mogli bismo otud re i, individualni subjekt konstrui e objekt tako to ga uklapa u vlastitu strukturu, dok u strukturalizmu ve gotovi, zate eni predmet dobija svoje egzistencijalno zna enje tako to biva uklopljen u strukturu. U tom smislu, za Rikerovu tezu bismo mogli re i da ima upori te na strukturalisti koj, ali ne i na idealisti koj strani analogije: strukture koje Levi-Stros otkriva zaista mogu postojati nezavisno od bilo kog posebnog subjekta, ali se zato ne bi mogle nazvati transcendentalnim na na in na koji je Kant koristio tu re . Istori nost dveju teorija I Kantu i Levi-Strosu je prebacivano da zanemaruju dijahroniju i da strukture ili forme, koje mogu biti plod istorijskog razvoja, pogre no prikazuju kao vanvremene. Iako je izvesno da u tim kritikama ima istine, ne
Ivan Vukovi
103
treba ispustiti iz vida da je istorija na razli ite na ine prisutna u shvatanjima obojice teoreti ara. Kad je o Kantu re , istorija se u njegovim u enjima javlja u tri vida. U svojoj prvoj knjizi, u Op toj istoriji prirode i teoriji neba, on je zamislio za svoje vreme revolucionarnu i kasnije potvr enu teoriju po kojoj kosmos nema oblik sfere, kako se do tada mislilo, ve oblik polo enog diska, i teoriju o evoluciji putem koje kosmos postepeno dobija svoj oblik teoriju o istoriji prirode u skladu sa zakonima Njutnove fizike. U svojim poznim spisima o istoriji ove anstva, pak, on je izneo socio-biolo ku hipotezu po kojoj je ovekova telesna priroda tako ustrojena da on nu nim na inom evoluira u kulturnom, pravnom i politi kom smislu, kako bi itavu planetu na kraju prekrio sistemom republikanskih ustanova, koji po svojoj homogenosti nalikuje kosmi kom, planetarnom poretku. Tom istorijom, doda e on, upravlja provi enje koje je tako podesilo mehanizam koji je pokre e, da ona na kraju dovede do stvaranja racionalnog poretka u kojem u potpunosti mo e da se ispolji ljudska sloboda. Najzad, Kant e pretpostaviti da glavnu ulogu u razvoju ove anstva igraju evropski narodi, a neevropski samo epizodnu.8 Izme u ove dve teorije o istoriji, odigrala se istorija same Kantove filozofije. U svojoj ranoj fazi, naime, on
8 Imanuel Kant, Ideja op te istorije usmerene ka ostvarenju svetskog gra anskog poretka, u Um i sloboda, Ideje, Beograd 1974, str. 39.
104
je smatrao da e ljudi svoje najvi e ispunjenje posti i ako, pomo u nauke o prirodi, budu shvatili da je Tvorac prirode dobar i pravedan. U tom deisti kom periodu, on je verovao da je ovek su tinski pasivan, i da svet mo e samo da razume, ali da ne mo e da ga menja. U svojoj kriti koj fazi, pak, on e ograni iti ovekove saznajne mo i ali e, pod uticajem Rusoovog Emila, uzdi i njegove prakti ne potencijale i razviti teoriju o slobodnom i racionalnom delanju koje svoj vrhunac dosti e u stvaranju republikanskih ustanova. U tom, najslavnijem razdoblju svog filozofiranja, on e zakljuiti da ovekovo pozvanje nije da razume kosmi ki poredak, ve da dovr i njegovu izgradnju na ]emlji. Poslednja i najva nija poruka njegove filozofije jeste da je ovek demijurg koji je predodre en da dovr i posao stvaranja to ga je bog ostavio nezavr enim pre nego to se, poteran epistemolo kom kritikom, povukao u tamu me uzvezdanih prostora. Ispod svog kosmo-teolo kog ruha, ta je poruka nosila prosvetiteljski i modernisti ki zahtev za samoosve ivanjem, za preuzimanjem odgovornosti za vlastitu sudbinu, i za prevazila enjem iracionalnosti tradicionalne evropske kulture. Levi-Stros, s druge strane, nije verovao da istorije razli itih kultura ine jedinstvenu istoriju ljudskog roda koja ima zajedni ki pokreta ki mehanizam i zajedni ki cilj koji ispunjava poslednja i najvi a, evropska kultura. Umesto toga, on je smatrao da razli ite istorije predstavljaju me usobno nesvodive i ireverzibilne naine na koje se, usled dejstva slu ajnih i spolja njih i-
Ivan Vukovi
105
nilaca, ispoljava jedinstvena ljudska priroda, i izneo je niz razloga zbog kojih se ne mo e tvrditi da je evropska kultura u svemu superiorna u odnosu na druge.9 Levi-Strosovo u enje stoga nosi sna nu istorijsku poruku poruku koja se odnosi na jednu istoriju, i koja se mo e razumeti samo u konkretnom istorijskom trenutku u kome je poslata. Re je o moralnoj osudi moderne zapadne civilizacije koja je svoju istoriju zapo ela radikalnim prosvetiteljskim zahtevima, a zavr ila sa kolonijalizmom, dva svetska rata i holokaustom. Re je o osudi civilizacije koja je, u ime vere u racionalnost, izazvala najve a i najiracionalnija stradanja u celokupnoj istoriji ove anstva. Najzad, re je o rusoovskoj osudi koja istoriju moderne evrope vidi kao pad, kao lo u upotrebu izvornih ovekovih mogu nosti koje mo emo videti ako se osvrnemo na arhai ni ivot dobrog divljaka kakav se o uvao na brazilskim visoravnima. Toj istoriji, Imanuel Kant je doprineo tako to je, u ime iste rusoovske vere u oveka, svojim knjigama podsticao ljude da je stvaraju, i tako to je dao jedan od klju nih doprinosa mitskom tuma enju njihovih postupaka.
Literatura: Kant, Imanuel. 197J. Kritika istog uma. Beograd: BIG]. Kant, Imanuel. 1974. Um i sloboda. Beograd: Ideje.
9 Videti ve citirani lanak, rasprave sadr ane u kratkoj knjizi Rasa i istorija, ili sam po etak Divlje misli.
106
Lvi-Strauss, ^laude. 1958, 1973. Anthropologie structurale I et II. Paris: Plon. Lvi-Strauss, ^laude. 19J4. Le cru et le cuit. Paris: Plon. Lvi-Strauss, ^laude, Race et histoire, Folio, Paris 1987. Lvi-Strauss, ^laude. 1950. Introduction loeuvre de Marcel Mauss. U: Marcel Mauss, Sociologie et anthropologie. Paris: PUF. Lvi-Strauss, ^laude. 1949. Histoire et ethnologie. Revue de mtaphysique et de morale, 54 (3-4) : 3J3-391. Levi-Stros, Klod. 1978. Divlja misao. Beograd: Nolit. Levi-Stros, Klod. 1999. Tu#ni tropi. Beograd: ]epter. Ricoeur, Paul. 19J9. Structure et hrmeneutiue. U: Le conflit des interprtations, , Paris: ditions du Seuil. Vukovi , Ivan. 200J. Opona anje boga, Intimna istorija Kantove filozofije, Sremski Karlovci - Novi Sad: Izdava ka knji arnica ]orana Stojanovi a. Ivan Vukovi L IDALISME TRANSCENDENTAL ET LE STRUCTURALISME Lauteur analyse les analogies possibles entre lidalisme transcendantal de Kant et le structuralisme de Saussure et de Lvi-Strauss pour tablir si et dans uelle mesure la premire doctrine peut tre considre comme devancire des deu autres. Lauteur dmontre ue ces doctrines tmoignent de leistence dun cadre formel aprioriue, mais uelles diffrent par la manire dont elles le dcrivent et la fonction uelles lui attribuent. Lauteur en conclut ue le structuralisme peut tre considr comme une des utilisations possibles de lide gnrale de Kant sur leistence dun tel
Ivan Vukovi
107
cadre. Aussi, lauteur soutient uil faut rejeter la position de Ricoeur selon lauelle le structuralisme est un kantisme sans sujet transcendental parce uil considre uaucune doctrine ui ne postule leistence dun tel sujet ne peut tre ualifie de kantienne. Mots-cls: Kant, Lvi-Strauss, lidalisme transcendantal et le structuralisme, le cadre formel aprioriue Ivan Vukovi TRANSCENDENTAL IDEALISM AND STRUCTURALISM The author eamines possible analogies between Kants transcendental idealism and de Saussures and Levi-Strausss structuralism, in order to analyse if the former can be understood as a predecessor for the later. The author shows that both teachings assume a priori formal framework, but they diverge in the ways they describe it, as well as in understanding of its function. ônseuently, the author concludes that structuralism can be seen as one possible use of Kants idea about the eistence of such a frame. Furthermore, the author claims that Rickers understanding of structuralism as Kantianism without transcendental subject should be rejected, since a teaching which does not assume eistence of such subject cannot be understood as Kantian. Key words: Kant, Levi-Strauss, transcendental idealism and structuralism, a prior formal framework
Ljiljana Gavrilovi
Etnografski institut SANU, Beograd fifana@gmail.com
Levi-Stros: UNESCO = antropologija : politika

Apstrakt: U tekstu se razmatra anga ovanje Kloda Levi-Strosa u okviru UNESCO-a. S jedne strane Levi-Strosovo anga ovanje bitno je uticalo na neke njegove kasnije radove, kao i na njegov ukupan pogled na svet i kulturu/kulture, dok je, s druge strane, Levi-Strosovo definisanje odnosa rase/nacije i kulture u velikoj meri oblikovalo koncept UNESCO-vog anga ovanja u okviru globalne strategije delovanja u/prema kulturi. U tom smislu, LeviStrosovo anga ovanje bitno je uticalo ne samo na antropologiju, nego i na formiranje onoga to se danas na svetskom nivou smatra politi ki korektnim odnosom prema Drugima. Klju ne re i: Levi-Stros, UNESCO, politika, rasa, kultura, za tita ba tine
Rad je rezultat istra ivanja na projektu br. 147021: Antropolo ka ispitivanja komunikacije u savremenoj Srbiji, koji u celini finansira MN RS.
Ljiljana Gavrilovi
109
Od samog svog nastanka, antropologija kao nauka lavira izme u dve suprotnosti: ` iste nauke, koja postoji samo i jedino radi pove avanje fonda znanja o razli itim ljudskim dru tvima i ` (nauke kao) tehnologije upravljanja ` ponovo razli itim ` ljudskim dru tvima. Tokom vi e od dva veka razvoja discipline svaki se pojedina ni etnolog/antropolog ` bez obzira na aktuelno opredeljenje u okviru disciplinarnog mainstream miljenja ` nalazio u procepu samostalnog odlu ivanja o tome da li se, i u kojoj meri, treba anga ovati unutar ispitivanih dru tava, ili jo vi e unutar sopstvenog drutva, da bi se ona/ono u inila/u inilo druga ijim, odnosno pretpostavljeno boljim. U tom smislu je antropologija tokom itavog svog razvoja, uz potragu za znanjem i/ili nastojanjem da se upoznaju i razumeju drutva Drugih kao druga ijih ( esto, mada ne obavezno, u smislu lo ijih/nerazvijenijih od na eg/istra iva evog/zapadnog dru tva), bila i potraga za Utopijom: pronala enje plemenitih divljaka kao Drugih, koji pokazuju da se na e dru tvo (dru tvo antropologa-istra iva a) otu ilo od ljudskosti, te da se ta ` antropologijom steena ` znanja mogu (ili ak moraju) upotrebiti u cilju promene tog (istra iva evog zapadnog) dru tva. Neki od najpoznatijih antropologa (u smislu uticaja na dru tvenu stvarnost u zemljama u kojima su radili) bili su anga ovani ne samo u sticanju znanja i tuma enju informacija o dru tvima Drugih, nego i kao aktivni
110
Levi-Stros: UNESCO = antropologija: politika
u esnici u transformaciji bilo tu ih,1 bilo sopstvenog dru tva,2 iako se to u opisima disciplinarnog razvoja obi no previ a. qedan od njih je i Klod Levi-Stros. O njemu govorimo kao o ocu strukturalizma, disciplinarnog pravca koji je promenio na in mi ljenja ne samo o primitivnim, nego i o zapadnim dru tvima, ali se retko pominje koliko je ` primenjuju i stavove proistekle iz tog teorijskog pravca ` aktivnim delovanjem unutar prevashodno politi kih organizacija uticao na promenu kako zapadnih dru tava, tako i celokupnog sveta. Uprkos svim dilemama da li, koliko i za to, LeviStros se jasno i nedvosmisleno izja njavao za rad na promeni svog dru tva, na osnovu znanja ste enih istraivanjem stranih/druga ijih dru tava:
1 U Velikoj Britaniji: Malinovski (Malinowski), svojim zalaganjem za obaveznu obuku budu ih kolonijalnih administratora u antropolo kom metodu, kao i za razumevanje prakti nog, a ne samo teorijskog zna aja discipline me u samim antropolozima. ire o zalaganju Malinovskog za primenjenu antropologiju u: Bastide, Morton (1973: 17-23). 2 U Sjedinjenim Ameri kim Dr avama: Boas u istra ivanju imigranata za Komisiju za imigraciju (USA Immigration Commission), iji su rezultati objavljeni 1910. godine (Van Willigen 2002: 24), Margaret Mid (Margaret Meed) i Rut Benedikt (Ruth Benedict) u Komitetu za ispitivanje navika u ishrani (Committee on Food Habits), i ponovo Margaret Mid u Komitetu za nacionalni moral (Committee for National Morale) (Van Willigen 2002: 28).
Ljiljana Gavrilovi
111
Na taj na in emo mo i da pre emo u drugu etapu, u kojoj koristimo sva dru tva, ne uzimaju i ni ta ni iz jednog, da bismo izdvojili na ela dru tvenog ivota koja bismo kasnije mogli da primenimo na menjanje sopstvenih, a ne tu ih obiaja: (...) samo ono dru vo kojem pripadamo mo emo da menjamo bez opasnosti da ga uni timo, jer te uvedene promene tako e dolaze iz njega (Levi-Stros 1999 1955: 310).
Istovremeno, on se jasno izja njavao i za politi ki anga man, veruju i da je njegov zadatak kao etnologa/antropologa (kao i zadatak itave discipline) istinski i duboko povezan sa politi kim delovanjem UNESÔ-a i Ujedinjenih nacija ` da radi na upoznavanju i o uvanju raznovrsnosti kultura irom sveta, kao razliitih izraza op te-ljudskog postojanja (Lvi-Strauss 2007: 31). Prostorno-temporalni okvir Svet u kome se pro le godine slavila stota godi njica Levi-Strosovog ro enja definitivno je, na svim mogu im planovima, druga iji od onog u kome se LeviStros rodio. Samo kao podse anje: 1908. godine (godine njegovog ro enja) poslata je prvi put ` s Ajfelovog tornja ` radio poruka na veliko rastojanje, dogodila se prva avionska nesre a, otkrivena su prva nalazi ta nafte na Bliskom Istoku. Penicilin je prona en tek 20 godina kasnije, a jo kasnije televizija, ra unari, laseri, mikro-talasne pe nice, digitalni satovi, Internet i sve
112
ono to danas ini svakida nje realno okru enje svakog savremenog oveka, bar u okvirima ]apadne civilizacije. Te 1908. godine bila je aneksiona kriza, a Mlado-Turci su pokrenuli pobunu tra e i ustav: obe velike imperije koje su vekovima definisale istoriju na evropskom tlu (Austro-Ugarska i Turska) jo uvek su postojale. S druge strane okeana, u Sjedinjenim Ameri kim Dr avama jo uvek su trajali Indijanski ratovi,3 rasna segregacija bila je u punom jeku,4 a u Boliviji su ubijeni Butch âssidy i Sundance Kid, to je trebalo da bude ta ka na mitologizaciju banditizma, iako se ona (bar u medijima) zadr ala jo decenijama kasnije. Od tada do danas bila su dva velika svetska rata (za svaki od njih se mislilo da je najve i i ` poslednji) i gotovo bezbroj malih/lokalnih. Od Levi-Strosovog ro enja do danas svet se promenio gotovo do neprepoznatljivosti, a on je jedna od osoba koja je bitno, iako se na to obi no zaboravlja i mada to na prvi pogled deluje savr eno nenamerno, uticala na njegov sada nji izgled.
Iako se smatra da su Indijanski ratovi zavr eni masakrom nad Sijuksima 1890, sukobi su trajali sve do 1917. godine. 4 Jim Crow laws, koji su definisali pravni status odvojeni ali jednaki i prakti no omogu avali rasnu nejednakost u Sjedinjenim Ameri kim Dr avama, va ili su od 187J. do 19J5. godine.
3
Ljiljana Gavrilovi
113
Li na iskustva neravnopravnosti Levi-Stros ka e da deli Prustov koncept anti-biografskog stvaranja, odnosno da veruje da je autor/on samo neka vrsta transmisije za tekst koji se pi e kroz njega (Aug 1990: 8J; Bucher and Lvi-Strauss 1985: 3J0). Ipak, prili no je o igledno da su njegova li na iskustva odra ena ne samo u njegovim tekstovima, nego i u itavom dijapazonu njegovog socijalnog anga ovanja, koje je u velikoj meri povezano s onim to je pisao. Veoma rano je stekao ose anje izdvojenosti iz sredine kojoj je verovao da pripada,5 a za koje je kasnije tvrdio da je neophodno za poziv etnologa (Levi-Stros 1999 1955: 303). Rani susret sa Marksovim delomJ
5 U intervjuu za nedeljnik Le Nouvel Observateur, LeviStros obja njava iskustva iz osnovne kole (nazivali su me 'prljavim qevrejinom') kao presudna za uspostavljanje distance prema socijalnoj stvarnosti (Ivry 2008). J Kad mi je bilo oko sedamnaest godina, u marksizam me je uputio jedan mladi belgijski socijalista koga sam sreo na letovanju; danas je on ambasador svoje zemlje u inostranstvu. itanje Marksa je za mene bilo veoma uzdudljivo, pogotovo zato to sam kroz tu veliku misao prvi put do ao u dodir s filozofskom strujom koja ide od Kanta do Hegela: otkrio mi se itav jedan svet. Taj zanos nikad nije prestao i retko prionem na rasplitanje nekog sociolo kog ili etnolo kog problema a da prethodno ne podstaknem svoju mo razmiljanja itanjem nekoliko stranica Osamnaestog brimera Luja Bonaparte ili Kritike politi ke ekonomije. Nije va no da li je Marks ta no predvideo ovaj ili onaj istorijski tok. Idu i za
114
prouzrokovao je njegovo anga ovanje na levici tokom dvadesetih godina,7 i, istovremeno, oblikovao njegovo vi enje sveta (Taj zanos nikada nije prestao), koje je odstupalo od uobi ajenog za njegov socijalni sloj. Poetkom II svetskog rata bio je ` zbog svoje rasne/etni ke pripadnosti8 ` prinu en da ode iz sveta koji se, dovo enjem velikih teorija iz 18. i 19. veka do krajnjih konsekvenci, beznade no pretvarao u poni tavanje svih sopstvenih vrednosti. Po dolasku u Njujork bio je prinu en da skrati ime,9 ne bi li studenti prestali da mu se smeju, jer ga me aju sa (i danas) uvenim proizvo a em farmerki (Ivry 2008). Sva ta iskustva dala su mu specifi nu vizuru, kakvu bez njih nikako ne bi moRusoom, on je, u obliku koji mi se ini presudnim, u io da se dru tvena nauka ne gradi u ravni doga aja, ba kao to ni fizika ne polazi od ulnih datosti: njihov cilj je izgradnja modela, prou avanje njegovih svojstava i razli itih na ina reagovanja u laboratoriji, a zatim primena tih posmatranja na tuma enje empirijskih doga aja, koji mogu uveliko odstupati od predvi anja. (Levi-Stros 1999: 40) 7 Kao student, Levi-Stros je bio uklju en u politi ki pokret konstruktivna revolucija, u okviru Socijalisti ke partije, tada Section Franaise de l'Internationale Ouvrire (Bucher and Lvi-Strauss 1985: 3J0). 8 O odlasku iz Francuske za Sjedinjene Ameri ke Dr ave 1941. godine Levi-Stros je govorio vi e puta, kako u Tu#nim tropima, tako i u nizu intervjua (Eribon 1988: 3; Bucher and Lvi-Strauss 1985: 3J7-3J8). 9 ^laude Lvi- Strauss
Ljiljana Gavrilovi
115
gao da ima. Upravo ta izdvojenost (u potpunosti prepoznata) omogu ila mu je da postavi pitanje:
kako etnograf mo e da se izvu e iz protivre nosti koje proizvode okolnosti njegovog izbora? On pred o ima, i na raspolaganju, ima jedno dru tvo: svoje; za to odlu uje da ga prezre i da drugim dru tvima ` koje bira me u najudaljenijim i najrazli itijim ` pokloni strpljenje i predanost koje uskra uje sopstvenim sunarodnicima? Etnograf retko ima neutralan stav prema sopstvenoj grupi i to nije slu ajno. Da je posredi misionar ili slu benik, zaklju ili bismo da se do te mere poistovetio s poretkom da mu preostaje samo da se posveti njegovom propagiranju; a kad svoj posao obavlja na nau nom i univerzitetskom planu, postoji velika verovatno a da emo u njegovoj pro losti otkriti objektivne inioce koji e pokazati da je on slabo prilago en ili sasvim neprilago en dru tvu u kojem se rodio. ]a njega je prihvatanje te uloge zna ilo ili prakti an na in da pomiri ose anje pripadnosti grupi sa rezervisano u prema njoj, ili, naprosto, nain da iskoristi po etno stanje distance prema svom dru tvu, koje mu omogu uje da se lak e pribli i druk ijim dru tvima jer se ve nalazi na pola puta. (Levi-Stros 1999 1955: 303)
I da na njega da nedvosmislen odgovor:
I, upravo to ` spolja nametnuto ` ose anje izdvojenosti uprkos pripadanju zajednici u ranom detinjstvu, kao i promena pozicije ` iz uva enog profesora u osobu koja je prinu ena da spasava ivu glavu samo zbog svog etni kog (u nacisti kom konceptu rasnog) porekla, odnosno nevoljni/nasilni prelazak iz pripadnika gra anske i inte-
116
lektualne elite u nepo eljnog, i samim tim fizi ki ugro enog Drugog, moralo je da izo tri ose anje za sve koji se nalaze u poziciji Drugih ` ak i onda kada nisu ivotno, nego samo kulturno ugro eni. Ono se sasvim jasno pojavljuje u gotovo svim Levi-Strosovim knjigama, pisanim upravo zahvaljuju i tome to je uspeo da izbegne sudbinu ljudi koji su imali poreklo sli no njegovom. Izgleda da ga je to dugogodi nje kontinuirano ose anje izdvojenosti (ugro enosti?) dovelo ne samo do bavljenja etnologijom kao posmatranjem kultura razno-definisanih Drugih ( to se smatralo glavnim zadatkom antropologije), nego i do paralelnog preispitivanja svoje kulture i njenih mehanizama za tite sopstvenog Weltanschaung-a, maskiranih u formu pozitivisti ke nauke. Tako Levi-Stros ka e:
Reklo bi se da su ... nau nici, pod velom nau ne objektivnosti, nesvesno nastojali da druge ` bilo da je re mentalnim bolesnicima ili tobo njim 'primitivnim ljudima' ` u ine u ve oj meri druk jima nego to doista jesu. (Levi Stros 1979 19J2: 7)
ime se posti e unutra nja sigurnost sopstvene/evropske kulture:

prave i od histeri ne osobe ili od slikara novatora nenormalnog oveka, dozvoljavamo sebi luksuz da verujemo kako oni nemaju ni ta zajedni ko s nama i da to to oni postoje ne dovodi u pitanje prihva eni dru tveni, moralni ili intelektualni poredak (Levi Stros 1979 19J2: 8).
Ljiljana Gavrilovi
117
]apravo: nau no definisana

... 'prirodnost' nudila je probni kamen koji je dozvoljavao da se, u samom krilu kulture, divljak odvoji od civilizovanog oveka (Levi Stros 1979 19J2: 9),
i upravo to mo e da objasni zajedni ku te nju

vi e nau nih grana krajem XIX veka da konstitui u posebno ` i to, prema tada omiljenom izrazu, u obliku 'prirode' ` ljudske fenomene koje su nau nici voleli da dr e izvan svog moralnog sveta, da bi za titili svoju mirnu savest u odnosu na njega (Levi Stros 1979 19J2: 8).
Kako je nauka, u skladu sa pozitivisti kim nasleem Prosvetiteljtva, shvatana kao kona an i jedini istinski opis sveta, na ovaj na in je evropska, civilizovana kultura povla ila granicu izme u sebe i svih ostalih ` onih koji su bli i prirodi i time manje razvijeni (u evolucionisti kom smislu napredovanja na lestvici razvoja kulture), te su postojale sve predispozicije da isporu ivanje svog pogleda na svet irom zemaljske kugle bude ne samo posledica te nje za boljim upravljanjem kolonijama, nego da bude i moralno opravdano: kao na in za dovo enje svih tih nerazvijenijih (na na na in) Drugih, do nivoa razvoja ]apadne/evropske civilizacije. Pod velom nauke, ]apad je, zapravo, titio svoju poziciju:
118
Da bi se sa uvao integritet oblika mi ljenja normalnog, belog i odraslog oveka, i da bi se istovremeno ti oblici miljenja postavili na vrstu osnovu, najzgodnije je bilo sakupiti podalje od njega obi aje i verovanja ` uistinu veoma raznorodne i te ko izdvojive ` oko kojih e se kristalizovati, kao neka inertna masa, ideje koje ne bi bile tako bezalene da je bilo prihva eno da one postoje i da deluju u svim civilizacijama, pa i u na oj (Levi Stros 1979 19J2: 9).
Levi-Stros smatra da je upravo poziv etnologa/antropologa da se anga uje na promeni takve slike sveta:
]apad je proizveo etnografe zato to ga gri a savesti nagoni da suo i svoju sliku sa slikom druk ijih dru tava u nadi da e se na njima pojaviti iste mrlje ili da e mu ona pomoi da objasni kako su se te mrlje na njemu pojavile. (...) Etnograf utoliko manje mo e da digne ruke od svoje civilizacije i da se distancira od njenih gre aka to je i samo njegovo postojanje razumljivo jedino kao poku aj iskupljenja: on je njegov simbol (Levi-Stros 1999 1955: 308-309).
Iz ovakvog shvatanja discipline koju je izabrao za svoj ivotni poziv, jasno je proisteklo i njegovo angaovanje u borbi protiv predrasuda koje su oblikovale svetsku politiku ` onu koja je dovela do holokausta, ali i do uni tenja ogromnog broja dru tava ija je krivica bila samo u tome to se razlikuju od ]apada. Tako je Levi-Strosovo anga ovanje u okviru UNESÔ-a bilo logi na posledica njegovog ukupnog ivota i dotada njeg rada.
Ljiljana Gavrilovi
119
UNESCO: kultura i svetska politika United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 6UNESCO7 je agencija Ujedinjenih nacija, osnovana 1J. novembra 1945. sa sedi tem u Parizu, iji je osnovni cilj da doprinosi miru i sigurnosti, promocijom internacionalne saradnje u oblasti obrazovanja, nauke i kulture, a da bi se postiglo univerzalno po tovanje pravde, vladavine zakona, ljudskih prava i osnovnih sloboda, koje proklamuje Povelja Ujedinjenih nacija.10 Ona je naslednica Internacionalne komisije za intelektualnu saradnju (International ômmission on Intellectual ôoperation) Lige naroda. Tokom decenija, UNESÔ se bavio irokim spektrom tema ` od odr ivog razvoja unutar dru tava/drava Tre eg sveta, preko ekolo kih problema, do zatite spomenika kulture i prirode. Danas, kako se ka e na oficijelnoj prezentaciji delatnosti UNESÔ-a (http://portal.unesco.org/), organizacija funkcioni e kao laboratorija ideja i centar za uspostavljanje univerzalnih saglasnosti o zna ajnim eti kim pitanjima, kao i centar raspodele znanja. Pored toga, ona pomae dr avama lanicama da izgrade ljudske i institucionalne kapacitete u razli itim oblastima. Ukratko, UNESÔ danas, kao i u vreme svog osnivanja, promovi e internacionalnu saradnju izme u dr ava ( lanica Organizacije), pre svega u oblasti obrazovanja, nauke,
10
http://www.un.org/aboutun/charter/chapter1.shtml
120
kulture i komunikacija sa jasnim politi kim ciljem: odr ati mir u svetu (cilj koji ` sasvim jasno ` nije ostvaren). UNESÔ, kada je kultura u pitanju, kao svoje ciljeve defini e: stimulisanje kreativnosti u oblasti kulture, za titu kulturnih prava i borbu protiv rasne/etni ke diskriminacije. qedan od vidljivih rezulatata tih nastojanja jeste i lista svetske kulturne batine, kasnije pro irena uklju ivanjem za tite prirodne i nematerijalne ba tine. Koncept kulture za koji se UNESÔ zala e zasnovan je na nereformisanoj prosvetiteljskoj, kosmopolitskoj ta ki gledi ta (Eriksen 2001),11 i istovremeno se zala e za pravo na kulturu. Iako nesumnjivo konceptualizovan u najboljoj nameri, to se vidi iz ciljeva, ovaj koncept kulture ima niz unutra njih nesuglasica ` od zbrkanog shvatanja kulture: delimi no kao umetni ke produkcije definisane estetskim kriterijumom, a delimi no kao na ina ivota, ali u oba slu aja shva ene kao granice izme u nas i njih (nas i njih koje razdvaja kultura, ali i nas koji titimo i njih koji su tieni), preko jasno problemati nih (iako ne i problematizovanih) koncepata za tite ba tine kao samosvojnog odraza porekla/korena dr ava/grupa ` pre svega etni kih, do neprepoznate suprotstavljenosti prava na
11 On se potpuno jasno vidi u svim dokumentima, od kojih je izve taj Svetske komisije za kulturu i razvoj iz 1995. godine ` Our Creative Diversity, koji je Eriksen podvrgao analizi, samo jedan o igledan primer u moru drugih.
Ljiljana Gavrilovi
121
kulturu i drugog bitnog koncepta za koji se UNESÔ zala e ` za tite ljudskih prava.12 Od samog nastanka UNESÔ-a njegova delatnost je direktno bila povezana sa rezultatima antropolo kih istra ivanja, pre svega su to bile studije osnovnog obrazovanja, tenzija i drugih odnosa izme u kultura, kao i pitanja povezana s konceptom rase. Upravo zbog toga su generalni sekretari, kao i drugi funkcioneri UNESÔ-a, shvatali prakti nu vrednost antropologije kao primenjene nauke (Metrau 1951: 294), i anga ovali antropologe u okviru svojih radnih tela. Ve tada je izgledalo nesumnjivo da e
u godinama koje dolaze biti neophodno da se aktivnosti UNESÔ-a jo vi e pribli e antropologiji. qedan od glavnih ciljeva Organizacije je da promovi e razumevanje me u ljudima, a to nije mogu e ako se zanemare kulture koje oblikuju ljudska verovanja i li nosti. ]adatak antropologije, kao nauke o kulturi, jeste da odgovori na poziv prve me unarodne organizacije koja nastoji da upotrebi sve nau ne pristupe u obezbe ivanju uzajamnog razumevanja me u narodima (Metrau 1951: 300).
Levi-Stros je bio jedan od mnogih etnologa/antropologa koji su bili uklju eni u delatnost UNESÔ-a od samog po etka njegovog rada. On je niz godina (pa i
12 O irokom spektru literature koji se bavi analizom/problematizacijom UNESÔ-vog koncepta kulture vidi u: Eriksen (2001).
122
decenija) u estvovao u radu UNESÔ-a ` u Komisiji za pra enje stanja dru tvenih nauka13 i u projektu ukidanja rasne diskriminacije. Nauka i politika u slu bi humanosti Na zahtev UNESÔ-a Levi-Stros je 1949. godine putovao u Isto ni Pakistan (danas Banglade ), sa ciljem da ispita tamo nje stanje dru tvenih nauka, i tako je stigao na mesta koja je kasnije opisivao ` kako u Tu#nim tropima, tako i u vi e malih radova objavljenih u asopisu The UNESCO Courier.14 Iako to nije bio klasi13 1951. godine Levi-Stros je bio u ekspertskom komitetu zadu enom za osnivanje Komisije za pra enje dru tvenih nauka, iji je generalni sekretar bio od 1952. do 19J1. godine. 14 Neki od ovih radova tampani su ponovo u Claude Lvi-Strauss: The View From Afar (The UNESÔ ûrier 5) ` svesci tampanoj povodom Levi-Strosovog jubileja jula 2008. godine. Tu se se na li: Pakistan 3 spiritual home and national reality, njegov prvi tekst napisan za The UNESCO Courier i 5Primitives5? iz maja 1951, The West has much to learn from Asia iz juna 1952, Giving: making a wish, iz avgustaseptembra 195J, Witch-doctors and psychoanalysis iz julaavgusta 195J, These cooks did not spoil the broth iz aprila 1957, Today(s crisis in anthropology iz novembra 19J1. Pored toga, tu su se na li i tekstovi: Human Mathematics, prvobitno objavljen u Social Science Bulletin 1954, How the social sciences have humanised technical civilisation ` arhivski do-
Ljiljana Gavrilovi
123
an terenski put (u smislu kako se teren shvatao u britanskoj, ameri koj, pa ak i u francuskoj etnologiji/antropologiji), bio je sasvim dovoljan da Levi-Strosu prui uvid u kulturu ` pre svega u razlike i sli nosti izmeu nas i njih, ili bar da mu omogu i da stekne op tu sliku, koju je kasnije mogao da razmatra, upore uju i je sa slikama drugih naroda, u druga ijim krajevima. U ovim tekstovima, koji su bili dostupni ne samo uskostru nom krugu antropologa, nego i znatno iroj publici kojoj je namenjen asopis UNESÔ-a, a koju ine ` izme u ostalih ` i aktivni u esnici u kreiranju svetske (ne samo kulturne) politike, Levi-Stros dosledno govori o dostignu ima Tre eg sveta, koja u mnogim segmentima prevazilaze ono to je na tom polju postignuto na ]apadu, o njihovom pravu na razli itost i neophodnost uva avanja njihovog druga ijeg vi enja sveta. Kako ka e Lila, govore i dodu e o francuskoj publici, Levi-Strosovi su tekstovi uticali na transformaciju njihovih italaca, jer su ih dovodili u situaciju:
da ose aju stid to su Evropljani. Koriste i retori ke darove nau ene od Rusoa, on prenosi lepotu, dostojanstvo i neumanjenu neobi nost kultura Tre eg sveta, koje samo poku avaju da o uvaju svoju razli itost. I, iako Levi-Stros mo da nije kument od 8. avgusta 195J. i A difficult survey ` izvod iz neobjavljenog teksta od 13. marta 19J4. godine, iji su delovi objavljeni pod naslovom Criteria of science in the social and human disciplines, u: International Social Science qournal, XVI, 4, 19J4.
124
imao tu nameru, njegovi tekstovi su postali seme podozrenja (...) da su sve univerzalne ideje kojima je Evropa proklamovala vernost ` razum, nauka, progres, liberalna demokratija ` kulturno specifi na oru ja oblikovana da li e ne-evropske Druge njihove razli itosti (Lilla 1998).
Upravo insistiraju i na tome, Levi-Stros ` kada govori o tome ta su ili ta bi trebalo da budu dru tvene i humanisti ke nauke ` postavlja pitanje o emu se tu uop te govori ( ta bi trebalo da bude predmet istra ivanja za izve taj), odnosno: da li u izve taj o stanju dru tvenih i humanisti kih disciplina treba uklju iti samo trendove savremene ]apadne nauke, ili on treba da obuhvati sva ljudska razmi ljanja, uklju uju i ona koja su nastajala u drugim vremenima i u drugim krajevima sveta (Lvi-Strauss ^laude 2007 19J4: 48), ponavljaju i da postoje izuzetna dostignu a u izgradnji politi kih i/ili socijalnih institucija kod mnogih naroda koji su, ina e, po ]apadnim/evropskim merilima na veoma niskom tehnolo kom i ekonomskom nivou i/ili bez pismenosti. Pitanje rasne diskriminacije qedno od najzna ajnijih pitanja u prvim godinama rada UNESÔ-a, bilo je nau no obja njenje ( demistifikovanje) pojma rase, koje je logi no proisteklo iz u asa nacisti ke industrijalizacije smrti kao na ina re avanja rasnog pitanja tokom Drugog svetskog rata. Ta-
Ljiljana Gavrilovi
125
ko je, oko nau nog razobli avanja pojma rase, tokom 1950. godine anga ovan irok krug antropologa (fizi kih, socijalnih i kulturnih) iz razli itih zemalja, koje je rezultiralo objavljivanjem ekspertskog izve taja o problemu rase (U.N.E.S.C.O. on Race), i kasnije deklaracije (Declaration on Race, 1950) u kojima se jasno izra ava stav o jedinstvenosti ljudskog roda kao biolo ke vrste, razlike me u ljudima se po prvi put jasno defini u kao kulturne, a ne biolo ke, i isti e se injenica da je popularno shvatanje rase u potpunosti nedosledno (]a ve inu ljudi rasa je bilo koja grupa ljudi koju su oni izabrali da opi u kao rasu ` U.N.E.S.C.O. on Race: 219), odnosno da je to ne to to apsolutno ne odgovara stvarnosti. O rasnom pitanju je Levi-Stros imao dva rada, oba napisana na zahtev UNESÔ-a. Prvi, pod nazivom Rasa i istorija, napisao je 1950. godine i on je, tokom godina, postao manifest borbe protiv rasizma. Taj tekst, za koji Levi-Stros tvrdi da ga nikada ne bi napisao da ga UNESÔ nije od njega naru io (Eribon Oct., 1988: J), u Francuskoj je i danas obavezna literatura za srednjokolske u enike.15 Drugi je njegov govor, koji je LeviStros odr ao na otvaranju Me unarodne godine borbe protiv rasizma i rasne diskriminacije 1971. godine, a koji je kasnije objavljen pod nazivom Rasa i kultura (Levi-Strauss 1999 1971).
15 Levi-Stros ka e da ga svake kolske godine po neko dete zove, sa molbom da mu razjasni pojedine delove teksta o kome treba da napi e esej, a ne mo e da ga razume.
126
U oba teksta Levi-Stros se dosledno zala e za koncept prava na samosvojnost svake kulture, iako je drugi tekst ` u kome je istakao da ljudi imaju pravo da vole svoju ( onu koju smatraju svojom) kulturu i da ne vole tu e ( one koje smatraju tu im) kulture ` veoma naljutio Gerca (Geerz),1J kao i funkcionere UNESÔ-a prisutne na sve anom skupu.17 No, s jedne strane, paljivo itanje Levi-Strosovog teksta ( ak i samo ovog, o ostalima da ne govorimo) otkriva nam da on i Gerc zapravo veoma sli no misle ` jedino to Levi-Stros doputa, i ak daje pravo ljudima da ne to vole, a ne to ne vole ` sve dok, kako je na drugom mestu objasnio (Eribon Oct., 1988: 8), aktivno ne ugro avaju ono to ne vole. ]apravo, prvi (onaj hvaljeni) i drugi (onaj napa1J Gercov tekst Upotrebe razli itosti (The Uses of Diversity, objavljen u zborniku Tanner Lectures on Human Values 7, University of Utah, Salt Lake îty 198J, 253-275), a u prevodu na srpski: Gerc (2008). 17 To je, ak, bila neka vrsta skandala ` generalni sekretar UNESÔ-a poku ao je da skrati Levi-Strosu vreme za izlaganje i tako ga natera da izbaci delove teksta, a Levi-Stros je nepokolebljivo pro itao govor u celini (Gerc 2008: 88-89). Levi-Stros o tome ka e: on (govor) jeste izazvao skandal, u svakom slu aju u UNESÔ-u. Dvadeset godina posle Rase i istorije, pozvali su me da ponovo govorim o rasizmu, verovatno o ekuju i da ponovim ono to sam ve rekao. qa ne volim da se ponavljam i, iznad svega, mnogo toga se dogodilo za tih dvadeset godina... (Eribon Oct., 1988: 7).
Ljiljana Gavrilovi
127
dani) tekst ni malo ne protivure e jedan drugom: u oba se insistira na injenici da su razlike me u ljudima uslovljene kulturom a ne biologijom, kao to se u oba teksta isti e dragocenost kulturnih razli itosti, samo to je ` dvadeset godina kasnije ` akcenat pomeren sa donekle idealizovane saradnje izme u kultura (potpuno primerene posleratnom periodu), u pravcu odr avanja distance izme u njih, da bi mogle da se o uvaju razli itosti. Kako sam Levi-Stros ka e ` svi oni koji su bili zaprepa eni njegovim govorom iz 1971. godine, zapravo nisu pa ljivo itali njegov raniji tekst, ili su ga itali samo polovi no (Eribon Oct., 1988: 7), iako su se na njega esto pozivali. Ipak, u svom govoru povodom proslave ezdesete godi njice UNESÔ-a, Levi-Stros ponavlja:
Probu eni Drugim svetskim ratom i u asom inspirisanim rasisti kom doktrinom koja je dovela do masakra itavih populacija i koncentracionih logora, normalno je da UNESÔ d vrhunski prioritet nau noj kritici i moralnoj osudi ideji rase... (Lvi-Strauss 2007: 32)
U svakom slu aju, upravo koncept samosvojnosti i neophodne razdvojenosti kultura postao je osnov za savremenu konceptualizaciju kulture i njene za tite na svetskom nivou u okviru UNESÔ-a. Kako ka e jedan od funkcionera UNESÔ-a u publikaciji povodom LeviStrosovog stotog ro endana ` nije se promenio LeviStros, promenio se UNESÔ.
128
Idealisti ki koncept svetske kulture, koji je UNESÔ promovisao u ranim godinama svog rada, zna io je ` zapravo ` da se evropska kultura, shvatana kao vrhunac u razvoju kulture (u evolucionisti kom smislu), imala isporu iti svima koji je nemaju. Levi-Strosov govor, koji je sedamdesetih godina dvadesetog veka za ve inu prosve enih politi ara bio skandalozan, bio je zapravo uvod u postkolonijalno i postmoderno preispitivanje odnosa na e/evropske kulture prema svim ostalim kulturama. qo tada je Levi-Stros nedvosmisleno pokazao da veruje da svako ima pravo na svoju kulturu, pa da ak ima pravo da ne voli ono to ne poznaje i ne razume ( stranu/tu u kulturu). Upravo takvo gledi te osnov je sada njeg UNESÔ-vog koncepta kulture. Naravno, taj koncept, sada prihva en i primenjen, u prili noj je meri vulgarizovan ` naj e e sveden na esencijalizam povezan s etni kim konceptom. Mogu samo da pretpostavim da Levi-Strosa ova vulgarizacija nervira, bar isto koliko i prethodna idealizacija svetske kulture. ]apravo ` insistiranje na pravima dr#ava na njihove kulture18 i na o uvanju onoga to se procenjuje kao (materijalno i nematerijalno) kulturno dobro/kulturna ba tina koju UNESÔ titi (pod uslovom da nije u suprotnosti s op tim pravima oveka ` pita18 ]a tita manjinskih kultura unutar nacionalnih dr ava tako e je izrazito etni ki definisana ` i dalje se govori samo o za titi nacionalnih manjina.
Ljiljana Gavrilovi
129
njima polo aja ena, generacijskih pozicija, manjinskih prava, itd.), samo je malo manje evrocentri no. Klju na je injenica da se u fokus sme taju prava dr ava. Nacionalna dr ava je izmi ljena i prvi put primenjena u Evropi, i upravo preno enje tog koncepta u druge delove sveta izazivalo je, a izaziva i danas, ne samo uru avanje velikog broja kultura u vanevropskim prostorima ( injenica nad kojom se Levi-Stros zgra avao u gotovo svakom svom delu, izjedna avaju i unitavanje kultura s nestankom ivih vrsta), nego i krvoproli a za koja postoji malo nade da e se uskoro zaustaviti. S druge strane ` koncept ljudskih prava, za koje mnogi autori smatraju da je primereniji kao polazna osnova za ostvarenje jednakih kulturnih (i svih drugih) prava za sve ljude (cf. Eriksen 2001), tako e je zasnovan na judeo-hri anskom konceptu sveta,19 pa njegova primena na stalne izbore ta treba tititi ( to istovremeno zna i i ta ne), ostavlja za titu kulture u okvirima evropske civilizacije. *** Na Levi-Strosov ro endan, 28. novemba 2008, generalni direktor UNESÔ-a Koichiro Matsuura nazvao
19 O hri anstvu kao jednom od klju nih izvora koncepta ljudskih prava postoji veoma iroka literatura. Vidi npr: Adeney, Sharma (2007),
130
ga je jednim od najve ih mislilaca 20. veka, ije je delo radikalno promenilo na e razumevanje sveta.20 Ipak, ma koliko se svet promenio, usvajaju i upravo Levi-Strosovo shvatanje da svako ima pravo na svoju kulturu i da se to naro ito odnosi na one koji se dijametralno razlikuju od nas i koji nama izgledaju beznade no primitivni i ukalupljeni u nasle eni na in ivota i nepromenljivo vi enje sveta, sam Levi-Stros je ostao uveren da se svet nije promenio dovoljno, ili da se nije promenio na na in koji bi se njemu dopadao:
Ono to vidim je razaranje koje inimo, u#asno nestajanje #ivih vrsta, biljnih i #ivotinjskih... Razmi ljam o sada njosti i svetu u kome se primi em kraju svog postojanja. To nije svet koji volim.
Upravo taj segment Levi-Strosove ivotne pri e pokazuje da su ideje protiv kojih se on borio tokom itavog svog dugog ivota i decenija izuzetno uspe nog rada, mnogo ilavije nego to to na prvi pogled izgleda. To zna i i da nove generacije antropologa imaju obavezu da disciplinu kojom se bave tako e shvate ne samo kao na in pro irivanja ukupnog korpusa znanja, nego i kao alat za gra enje sveta koji bi zaista bio bolje mesto za ivljenje.
20 http://jta.org/news/article/2008/11/30/1001241/anthropologist-levi-strauss-honored
Ljiljana Gavrilovi Izvori
131
Anthropologist Levi-Strauss celebrated on his 1;;th, qTA, November 30 2008, http://jta.org/news/article/2008/ 11/30/1001241/anthropologist-levi-strauss-honored Our Creative Diversity (199J), Report of the World ômmission on ûlture and Development, UNESÔ, Paris UNESCO, http://portal.unesco.org/ U.N.E.S.C.O. on Race, Man 50 (Oct., 1950), 138-139. Literatura Adeney, Frances Arvind, Sharma. 2007. Christianity and Human Rights: Influences and Issues, SUNY Press, Albany, NY. Aug, Marc. 1990. Ten uestions Put to ^laude Lvi-Strauss, Current Anthropology 31 (1): 85-90. Bastide, Roger Alice Morton. 1973. Applied Anthropology, Taylor Francis, London. Bucher, Bernadette and ^laude Lvi-Strauss. 1985. An Interview with ^laude Lvi-Strauss, 30 qune 1982, American Ethnologist 12 (2): 3J0-3J8. Eribon, Didier. 1988. Levi-Strauss Interviewed, Part 1, Anthropology Today 4 (5): 5-8. Eribon, Didier. 1988. Levi-Strauss Interviewed, Part 2, Anthropology Today 4 (J): 3-5. Eriksen, Thomas Hylland. 2001. Between universalism and relativism: A critiue of the UNESÔ concepts of culture. In: qane ôwan, Marie-Bndicte Dembour and Richard Wilson (eds.), Culture and Rights: Anthropological Perspectives, âmbridge University Press, 127`148. (http://folk. uio.no/geirthe/UNESÔ.html).
132
Gerc, Kliford. 2008. Upotrebe razli itosti, Kultura 3 <asopis za teoriju i sociologiju kulture i kulturnu politiku 118/119, ]avod za prou avanje kulturnog razvitka, Beograd: 87-107. Ivry, Benjamin. 2008. ^laude of the qungle, Forward, Nov 0J, http://www.forward.com/articles/14517/. Lentin, Alana. 2004. Human Rights, Racial States, Anti-Racist Responses: Picking Holes in ûlture and Human Rights, European Journal of Social Theory 7: 427-443. Lvi-Strauss, ^laude. 1999. 1971. Rase and ûlture. In: The View from Afar, University of ^hicago Press: 3-24. Lvi-Strauss, ^laude. 2007. 19J4. A difficult survey. In: Claude Lvi-Strauss: The View From Afar, The UNESÔ ôurier 5: 47-49. Lvi-Strauss, ^laude. 2007. Refleion. In: >; ans d(histoire de l(UNESCO, Colloque international, 1J-18 november 2005, UNESÔ, Paris. Lvi-Strauss, ^laude and Georges Kutukdjian. 2008. 200J. Lvi-Strauss remembers... In: Claude Lvi-Strauss: The View From Afar, The UNESÔ ôurier 5: 51-52. Levi-Stros, Klod. 1979. 19J2. Totemizam danas Le Totemisme aujourd'hui, (prevod: Ivan olovi , Bo ko olakAnti ), Biblioteka XX vek 37, BIG], Beograd. Levi-Stros, Klod. 1999. 1955. Tu#ni tropi Tristes Tropiues, (prevod Slavica Mileti ), ]ora, ]agreb. Lilla, Mark. 1998. The Politics of qacues Derrida, The New York Review of Books 45 (11), 3J-41, http://jya.com/lilla-derrida.htm. Metrau, Alfred. 1951. UNESÔ and Anthropology, American Anthropologist, New Series 53 (2): 294-300. Van Willigen, qohn. 2002. Applied Anthropology: An Introduction, Greenwood Publishing Group, Westport, ^T.
Ljiljana Gavrilovi
133
Visweswaran, Kamala. 2003. The Interventions of ûlture. In: Robert Bernasconi, Sybol ôok (eds.), Race and Racism in Continental Philosophy, Indiana University Press: 227-248. Ljiljana Gavrilovi LVI-STRAUSS : UNESCO = ANTHROPOLOGIE : POLITIQUE Dans le tete est discut l'engagement de ^laude Lvi-Strauss dans le cadre de lUNESÔ. Dune part, lengagement de Lvi-Strauss au Pakistan a profondment influenc certains de ses travau tardifs, aussi bien ue sa conception gnrale du monde et de la culture/cultures, alors ue ` dautre part ` la dfinition faite par Lvi-Strauss du rapport race/nation et culture a dans une grande mesure faonn le concept de lengagement de l UNESÔ dans le cadre de la stratgie globale daction dans/en direction de la culture: partant de la transmission du concept europen de la vision du monde (en tant ue suprieure) tous ceu ui ne la possdent pas, en passant par la protection des vestiges matriels de diffrentes cultures de par le monde, jusu la protection du patrimoine non matriel et/comme de lAltrit tout entire, o uelle soit et ` du moins en thorie ` uelle u'elle soit. En ce sens, lengagement de Lvi-Strauss a eerc une influence essentielle non seulement sur lanthropologie, en tant ue discipline lauelle il a consacr toute sa vie, mais aussi sur le faonnement du monde contemporain, ou autrement dit sur la formation de ce ui est aujourdhui ` lchelle mondiale ` considr comme rapport politiuement correct envers les Autres. Mots-cls: Lvi-Strauss, UNESÔ, politiue, race, culture, protection du patrimoine
134
Ljiljana Gavrilovi LEVI-STRAUSS : UNESCO = ANTHROPOLOGY : POLITICS This paper discusses Levi-Strauss engagement in UNESÔ activities. On the one hand, Levi-Strauss engagement in Pakistan had an important impact on his later work, as well as on his overall view about the world and culture(s); while on the other, Levi-Strausss definitions of the relationship between race/nation and culture had an important influence on the ways in which UNESÔ dealt with the ideas about culture and on the ways these ideas were implemented in its global strategies of action in/towards culture. On the one hand, this engagement included a delivery of the European world view (as a superior one) to everyone who does not have it; while on the other, it also meant a protection of material remains of different cultures world-wide and protection of non-material heritage and/as entire Othern-ness, whenever it is located, and (at least in theory) however it looks like. In that sense, Levi-Strauss public engagement had an important impact not only on anthropology, as a discipline that he dedicated his life to, but also to the formation of contemporary understanding of politically correct relationship towards the Other. Key words: Levi-Strauss, UNESÔ, polticis, race, culture, heritage protection
Vlado Kotnik
]nanstveno-raziskovalno sredi e Fakulteta za humanisti ne tudije Univerza na Primorskem, Koper, Slovenija Vlado.Kotnik@zrs.upr.si
Lvi-Strauss and the Opera

Abstract: This paper is dedicated to Claude Lvi-Strauss and his structural reading of opera as metaphorical composing of an anthropological grand opera, materialized in the four-volume study of Mythologiques, which refers to Wagner s tetralogy of The Ring. He created a type of comparative view of the function and structure of myth schemes in Amerindian culture and the orchestral scores of Wagner s operas, and implicitly signalled that European music, with its eminent representation opera has had the same value or similar symbolic position in the mind and life of a contemporary European that myth has had in the savage mind . Through this, he can lead us to the understanding of opera as myth and metaphor. However, the paper extends the discussion on Lvi-Strauss to a broader historical picture of the relationship between opera and mythology as two symbolic systems of European culture. Key words: Lvi-Strauss, structural reading of opera, metaphorical "composing", Mythologiques, opera as myth and metaphor.
Vlado Kotnik
137
If we accept that opera is able to create an etravagant mythical community by constantly recreating the aura of a lost past, it is perhaps no coincidence that French anthropologist ^laude Lvi-Strauss found Wagnerian opera an interesting topic for his initiation into the mythologiques of non-Europeans. Or, as he says: 5The Mythology series brought me back to Wagner, whose cult surrounded me when I was a child and who, when I was an adolescent, I thought I had outgrown5 (Lvi-Strauss Eribon 1991: 93). In the four volumes of Mythologiques (19J4, 19J7, 19J8, 1971), his comprehensive survey, a kind of Wagnerian grand opera of Native American mythology1, Lvi-Strauss goes on to analyze myths in relation to other myths. The titles of this Mythology series have become famous: The Raw and the Cooked (Le cru et le cuit), From Honey to Ashes (Du miel au cendres), The Origin of Table Manners (Lorigine des manires de table) and The Naked Man (LHomme nu) reflect the nature of the whole enterprise, to show the passage from nature to culture and then back to the beginning. And mythology appears to be, to him, an ecellent material for showing this cycle. Accordingly, myths provide a guide or
His study of North- and South-American myths La Potire jalouse The qealous Potter (1985) can be seen as a kind of supplement to the tetralogy or as kind of seuel to the Mythology series: ômpared to the Mythology series, The Jealous Potter can be seen as having the role of the ballet in the grand operas (Lvi-Strauss Eribon 1991: 137).
1
138
template, but only to other myths, only to other forms of classification. He stressed that mythology does not have an obvious practical function, and that myths function as systems of transformations. He sees myth as similar to music: it shares superficial syntactic and contrapuntal similarities with language but is essentially non-linguistic in form and effect. It could then be said that a myth must stand outside language if it is to represent something other than itself. There are various approaches to musical reality of myth but it can be argued that it is primarily Lvi-Strausss theory about the nature of mythical thought which allows a transfer to the special level of aesthetics of myth and its musical interpretation. According to Lvi-Strauss, music is the strongest above-time element that can turn into a transmundane world, to a place of transcendent enchantment. Therefore he paid much attention to this supra-temporal aspect of music, and opera. Music, the most time-bound of all arts, is at the same time 5a machine to suppress time5, as he wrote, just like myth (Lvi-Strauss 19J4: 24). If we take Lvi-Strausss remarks on the link between myth and music, then it is not difficult to see that the opera, as probably the most eemplary bound between the two, is indeed not only a myth-referred but myth-recreated phenomenon too. From the very beginning, opera embarked upon a project of performing mythology by taking, predominantly, its themes from ancient Greek myths. Having a prestigious
Vlado Kotnik
139
position in the production of European culture for centuries, opera was in the position to put upon its own mythology as well. The invention of opera and its past and present business illustrate that the myth is not something that belongs only to ancient Greeks or Romans2, or to non-European tribal societies, but is unavoidable part of our own societies.3 Let us see why the author of famous Structural Anthropology (19J3) claimed that music in our operatic contemporary societies can be considered as it is in function of mythology. In his work, art and music, especially opera, play a manifold, compelling role. Lvi-Strauss and his relationship to music, and opera, was for almost a uarter of century, in France in particular, a matter of well known debates, polemics, semi-musicological and musicological disputes.4 Musicologists tried to
2 For the social status of myth in ancient times see Paul Veynes study Les Grecs ont-ils cru leurs mythes?: Essai sur l'imagination constituante (Paris, Seuil, 1983) and qean-Pierre Vernants article Frontires du mythe (199J). 3 The re-appropriation of numerous myths for the operatic purposes supports Lvi-Strausss claim that myths function in relation of other myths. Tenths of operatic versions of qason, Medea, Eurydice, Ariadne, Orpheus, and other mythical characters create the comple net which generates myths, if using famous structuralist novum, in synchronic variations as well as in diachronic continuities. 4 See Delige (19J5: 45`52), Nattiez (1973b: 3`9, 1973a : 59`79), ^lment (1979: 395`423).
140
apply his structural analysis of myths to the structural analysis of musical works. The review Musique en jeu (No. 12, October 1973) dedicated the entire thematic number to this topic. The review Critique (No. J20`J21, qanuary`February 1999) which dedicated the entire thematic number to the project of rethinking ^laude Lvi-Strauss opus through more recent optics, took his professional inclinations and personal attitudes to music, and opera, under critical review. In the beginning of the 1970s, Lvi-Strauss celebrated in his own way the completely musical outcome of his fundamental four-volume work Mythologiques. He only mentioned this episode in an interview for Nouvel Observateur in 1980. 5I think I(ve never been more amused than ten years ago, at the occasion of drawing an opera decoration, constructing the model and mounting it with operators onto the stage. And a little later, when I started to do a similar work for an Italian lyric scene which actually gave up producing the work I had been hired to co-operate on5@ ` it is about, firstly, Maurice Ravels one-act opera L(Heure espagnole (The Spanish Hour), described as a comdie musicale, mounted in Grenoble, and on the other hand, a piece of work by Ren Leibowitz. Painting, sculpture, architecture and music, combined with joinery and various do-it-yourself tasks: opera, the whole spectacle, is also a complete
5 ê ue je suis, par ^laude Lvi-Strauss, I, Le Nouvel Observateur, qune 28, 1980.
Vlado Kotnik
141
craft. Lvi-Strauss underlined the pleasure he took in this eperience. 5There exists a manual side in me, which has never had occasion to be fulfilled unless when doing some domestic Xdo-it-yourself( tasks and on these two occasions.5J An old dream came true. A dream that was clearly told by him in Myth and Meaning as follows:
I have always dreamed since childhood about being a composer or, at least, an orchestra leader. I tried very hard when I was a child to compose the music for an opera for which I had written the libretto and painted the sets, but I was utterly unable to do so because there is something lacking in my brain. if I wasnt able to compose with sounds, perhaps I would be able to do it with meanings. (LviStrauss 2001: 47)
In the interview with Didier Eribon, he is even clearer about his dream to become a conductor if not a composer:
Musical creativity has always fascinated me. That the vast majority of men and women are sensitive to music and moved by it and believe they understand it, and yet only a tiny minority are able to create it, haunts me. (This situation doesnt eist in other arts. As children or teenagers weve all tried our hand at writing poetry, and as for the visual arts, remember the ad, If you can write, you can draw?) As a child I dreamed of belonging to this minority. I took violin lessons from a violinist at the Opra who fancied he could
J
Idem.
142
teach and whose wife was a pianist. I composed pieces for our little trio, which they had the kindness to play. I believe, heaven forgive me, that at that time I began composing an opera. I got no further than the prelude. (Lvi-Strauss Eribon 1991: 178)
Despite his occasional fantasy about changing his activity and living a life applied to palpable objects, he would need more than that to be diverted from his profession. Yet in his early work Tristes Tropiques (1955) he uickly comes to his passion for music revealing his personal inclination to conducting and musical composition. His phantasm being a composer or conductor was no doubt an important stimulant for his reflection of music, and particularly, for composing his megalomaniacal work Mythologiques. In October 1973, an edition of the magazine Musique en jeu was dedicated to him. There can be found an interview dedicated to Bali ceremonies he attended with some of his colleagues, in which he epressed active curiosity regarding ethnomusicology. Nevertheless, he admitted one day, in front of a mike, that he was not particularly attracted by so-called ethnological musics: 5I was not supposed to say that, but it makes me feel very bored.57 After his course about The Grail in America, he elaborated a tet for a programme accompanying the representation of Parsifal at the 1975 Bayreuth festival. Wagners genius consisted of staging
7
Le Bon Plaisir, France ûlture, October 198J.
Vlado Kotnik
143
this work by placing his drama into the Kingdom of the Grail. Parsifal relives the drama which is at the origin of the mystery of the Grail. Lvi-Strauss presented all of his theses about Parsifal on the 23rd October the same year at the French Institute in London. But this was not the end of his Wagnerian studies. Two years later, in a series of interviews for a ânadian radio, he came back to the idea from his Mythologiques, i.e. that music has restored in the West, since the seventeenth century, the function and procedures of myth. The leading proponent of structuralism, which took him from linguistics to structural reading of art, music and architecture as systems of signs, analyzed in his paramusical Mythologiques the comple multitude and diversity of myths from North and South America through deep-structured logical and linguistic rules. But the most interesting thing is that he literally composed this comprehensive scientific work in the manner of a musical work. Through this, a theoretical overture leads him to a vast set of chapters organized in musical terms, as narrative variations, fugues, arias, recitatives, cantatas, toccatas, sonatas, harmonies, symphonies, and scherzos. These formal musical metaphors of Mythologiques are surely more than just a literary effect but maybe less than a profound analogy programmed by the author. The more so because his Wagnerian megalomania as well as melomania is part of his certain overestimation of Wagners intellectual engagement and achievement. At the end of the fo-
144
ur-volume symphonic edifice, a reprise and coda crown the argument. Like almost every thinker in the contemporary French pantheon, Lvi-Strauss has been influenced by Wagnerian music. He does not repudiate the analogies often proposed between his own tetralogy of mythologiques and that of the Ring. In the finale of The Naked man he wrote:
I myself see more clearly that this tetralogy of mine, now that it has been composed, must, like Wagners, end with a twilight of the gods; or, to be more accurate, that having been completed a century later and in harsher times, it foresees the twilight of man, after that of the gods which was supposed to ensure the advent of a happy and liberated humanity. (Lvi-Strauss 1990: J93)
The reason why Lvi-Strauss composed the Mythologiques in a musical way can be eplained by his general statement that only music can be adhered to myth as there is a strong connection and profound affinity between these two systems. French social anthropologist qean qamin wrote that Lvi-Strauss was always particularly fond of music (qamin 1999: 34). Music has been, as he says himself, enormously important in his life. In the interview with Didier Eribon, Lvi-Strauss confessed that he listens to music all the time (1991: 179). He listened to the music, as he says in The Raw and the Cooked (1983) and repeats this statement in the interview with Eribon, during his work too. Music inspired him to work better. He even says
Vlado Kotnik
145
that he thinks better while listening to music. According to qamin, he acted in music like melomane transforming himself into a kind of musicologist, as this can be seen in the Finale of The Naked Man where he proposes a structural analysis of Maurice Ravels Bolro by which he shows how mythicism appears in the very structure of a composition, and how a musical work, the same as a myth, attempts to resolve the contradiction between nature and culture (Lvi-Strauss 1990: JJ0`JJ7). Music can mobilize time and space at the same time. Even more, music is able to operate at two levels, at the level of nature (by eploiting the organic rhythms of the listener and the musician, such as the respiration) and at the level of culture (by eploiting the instruments, musical scales, etc.). And Lvi-Strauss was fascinated by the fact that only some rare people are able to compose music and therefore eperience the moment when space and time, nature and culture come together to the common ground. Furthermore, it seems that music can restore to nature what it previously deducted from it, and this is, according to LviStrauss, what was so well understood by Michel-PaulGuy de ^habanon, the most profound musicologist of the eighteenth century (1993: 91`113). The Mythologiques are entirely dedicated to music, better to say, to his music that he never composed by notes but by words. His scientific work Le cru et le cuit [The Raw and the Cooked] (19J41983) was in the se-
146
ries of Mythologiques of which this work forms the first volume that his abiding involvement with music, and his frustration at not being able to compose it himself, first erupted into his professional work as an anthropologist. In this series, the problem of presenting an enormously comple universe of structural relations between the myths of different tribal groupings of South American Indians in easily comprehensible form is tackled by forging groups of those myths into structures analogous to those of Western ^lassical music. What at first seemed a purely intuitive necessity had, by book four of Mythologiques, L(Homme nu [The Naked Man] (19711990), clarified itself into the hypothesis that music and myth have played complementary roles in the history of humanity and that as the functions of myth fade away in post-Renaissance Europe, so their role is taken over by music. If this hypothesis is to be given any weight at all, then Luciano Berios jutaposition in Sinfonia of commentaries upon a set of South American myths and upon a late nineteenth century symphonic structure is, according to David Osmond-Smith, the arbitrary gesture that it may at first appear. Whereas Lvi-Strauss must reduce apparently arbitrary data to some kind of order, in order to create his own mythical morphology of the human spirit. If one is willing to accept Lvi-Strausss hypothesis concerning the paramusical status of his Mythologiques, then the first movement of Sinfonia represents an etraordinary synthesis between the techniues of
Vlado Kotnik
147
verbal manipulation and the commentary techniues that constitute another of Berios most enduring compositional devices. Berio used The Raw and the Cooked in his Sinfonia. A part of the tet is recited, accompanied by the music. However, Berio was not the only one who used passages from The Raw and the Cooked. Another composer who tested the paramusical structure of Lvi-Strausss tet was Ren Leibowitz who, as it is told by Lvi-Strauss himself, in the conversation with French musicologist qean-qacues Nattiez, had once amused himself by writing a work based on the structure of the Toccata section from The Raw and the Cooked (Nattiez 1973b: 5`J; David Osmond-Smith 1981: 23J, 247, 25J). However, the systematic association of myth to a particular musical form, which Lvi-Strauss pushed through the entire The Raw and the Cooked, attracted certain criticism. His ambition to compose his major scientific project as a musical work has, of course, the roots in his personal history. His admiration of Richard Wagner, almost as god, and as the criterion of music not only powerfully influenced Lvi-Strauss recognition of opera in general but reminds of something what anthropologists describe as ancestor worship. Moreover, among contemporary Wagnerites and followers of his ideas, the worship of Wagner is marked by almost confessional manners. It is reasonable to speak of Wagnerism in terms of a cult which provided an attachment, sometimes fanatical, to Wagners ideals and mythisized
148
figure. In the Overture to the Mythologiques he refers to Wagner and ualifies him as 5pre irrcusable de l(analyse structurale des mythes5 (Lvi-Strauss 19J4: 23), as the founding father of the analysis of myths. In the interview with Didier Eribon, he eplicates his fatal attachment to the phantasmal figure of Wagner:
Wagner played a capital role in my intellectual development and in my taste for myths, even if I only became aware of that fact after my childhood, during which my parents used to take me to the Opra. Not only did Wagner build his operas on myths, but he proposed a way of analyzing them that can be clearly seen in the use of the leitmotiv. The leitmotiv prefigures the mytheme. Moreover, the counterpoint of leitmotivs and poetry achieves a kind of structural analysis, since it works by shifts or displacements to superimpose moments of the plot that otherwise would follow each other in a linear seuence. Sometimes the leitmotiv, which is musical, coincides with the poem, which is literary; sometimes the leitmotiv recalls an episode that has a structural relationship to the one happening at the time, either by analogy or contrast. I only understood that later on, well after I began my analysis of myths, and at a time when I believed myself completely cut off from the spell of Wagnerism. Lets say that I was brooding on Wagner for several decades. (Lvi-Strauss Eribon 1991: 17J)
Due to this, his Mythology series can be seen not only as a kind of anthropological homage to the music of Wagner by alluding to a closer relationship between anthropologists and composers work, but is al-
Vlado Kotnik
149
so as a kind of homage to music as an art; the four volumes are namely dedicated to music. However, this homage is not only a reminder of his many-years personal and phantasmagorical company with the German composer. It also calls for the prescience of Wagner: The Wagnerian leitmotiv prefigures the mytheme, as Lvi-Strauss points out. The Wagnerian music ` in the way in which it superimposes and opposes, alternatively, the discourse of leitmotiv to the one of singing ` coincides with different moments of the plot. In this sense, it constitutes en lui-mme a form of structural analysis. From the siteenth to the end of the nineteenth century operatic music had perpetuated certain form of myth of musical form, but with Wagner, LviStrauss claims, music became aware of its mythological burden. In the interview with Didier Eribon he says that the role he attributes to myth corresponds to the role Baudelaire gave to music8:
Writing about the prelude to Lohengrin, he Baudelaire shows, using eamples, that each individual perceives a different content in the work; and nonetheless all these contents can be reduced to a small number of invariant traits. (Lvi-Strauss Eribon 1991: 142)
Lvi-Strausss vision of music as le suprme mystre des sciences de lhomme (the supreme
8 ^harles Baudelaire, Richard Wagner et Tannhaser Paris, in \uvres compltes, pp. 1211`1214.
150
mystery of the humanities) is often stressed (Lvi-Strauss 19J4: 2J). When he became the first time confronted with the music of Indian people from Amazonia, he showed, according to Franois-Bernard Mche, only a little curiosity and professional conscience. Symptomatically, he listened to this music through an ethnocentric perspective (Mche 1999: 155). When he heard the flageolets of Nambikwara people, certain variations of rhythm reminded him on certain passages of Sacre; in the Tristes tropiques he noted that the melodies of TupiKawahib sounded to him very much near to the Gregorian singing, while the nambikwara flutes sounded like une version eotiue de Noces (Lvi-Strauss 1955, chapter 34; also see Nattiez 1973b: J), an eotic version of Stravinskys piece of art. The Western phantasm of music is, according to him, greatly enhanced by the notion of music as a machine to suppress time, just like myths among American Indian tribes (Le cru et le cuit, 19J4: 24). Due to this, he described the relationship between myth and music, as two principal enactments of human consciousness, on which he insisted so much, in the initial section of The Raw and the Cooked (1983) and in the final section of L(Homme nu The Naked Man, as logical, due to similarity and contiguity, and not as arbitrary. In the Mythologiques the myths of native North and South Americans are set side by side to show their transformative power. In passing from person to per-
Vlado Kotnik
151
son and place to place, a myth can change its content and yet retain its structural principles. A single myth, for instance the Bororo myth, is a transformation, to a greater or lesser etent, of other myths originating either in the same society or in neighbouring or remote societies (Lvi-Strauss 1983: 2). His structural analysis of myths indicates that myths, like rites and music, are interminable. In other words, each and every myth is a part of broader mythical system, like arias, variations or sonatas are a part of a broader musical structure. This observation had lead him to the conclusion that the mythology ensures the reciprocal translatability of several myths, as in the case of a musical work, for instance an opera, different elements, such as arias and recitatives, are musically interrelated and create a coherent and homogenous melodic structure of musical work (Lvi-Strauss 1990: J4J). When Lvi-Strauss refers to music, he usually avoids using the term opera in his tets, but in most cases it is obvious that, when he makes the statement on music, he mostly refers to operatic music or comes out as influenced fundamentally by it:
But at the same time I could not avoid another problem ` that of the fundamental causes of the initially surprising affinity between music and myths (structural analysis of the latter does no more than emphasize their properties, while taking them over and transposing them onto another plane). And undoubtedly a great step forward had been made in the direction of finding a reply when I realized a constant of my
152
own personal history which had remained unaffected through all vicissitudes, even withstanding during adolescence those two shattering revelations Pellas et Mlisande and Stravinskys Les Noces (The Wedding): I mean my reverence, from childhood on, for that God, Richard Wagner. If Wagner is accepted as the undeniable originator of the structural analysis of myths (and even of folk tales, as in Die Meistersinger), it is a profoundly significant fact that the analysis was made, in the first instance, in music. Therefore, when I suggested that the analysis of myths was comparable with that of a major musical score (L.-S. 5, p. 234), I was only drawing the logical conclusion from Wagners discovery that the structure of myths can be revealed through a musical score. (Lvi-Strauss 1983: 15)
In this paragraph Lvi-Strauss not only clearly epresses his undoubted admiration of Wagner but goes further by labelling him as the father of structural analysis of mythology. However, the comparison just suggested remains valid only if we see Wagners scores as musical embodiment of mythology. Let us see on which basis Lvi-Strauss labels Wagner as composer of myth. First, he states that only by recognizing that there are several kinds of music we can eplain the fact that people like very different composers and musical works. However, composers usually fall into separate categories according to the nature of the information they convey through music. In this respect composers can be divided up into three groups: in this Lvi-Strauss classification, Bach, Stravinsky and Webern appear as musicians concerned with a code, Beethoven,
Vlado Kotnik
153
Ravel and Schnberg as concerned with a message, and Wagner, Debussy and Berg as concerned with myth. The first use their messages to epound the rules of a particular musical discourse, the second group of composers tells a tale; the third group codes their messages by means of elements that already partake of the nature of narrative. (Lvi-Strauss 1983: 29`30). Lvi-Strauss in the Mythologiques showed that myth, which has articulate language as its vehicle, remains bound to language, while only instrumental music, defined as a system of sounds, breaks completely free. Vocal music and opera as the most etravagant art of singing are more comparable in this respect to myth. Namely, opera also has articulate language as its vehicle. From this point of view, opera and myth can intersect, while the affinity between myth and music disappears in the case of pure instrumental music, which is outside language (Lvi-Strauss 1990: J70` J71). Obviously, Lvi-Strauss was the man of music, as it seems that he constantly prefers musical element in the operatic work over other elements. He approaches opera as he would be an inheritor of the dominant eighteenth century operatic tradition known under the slogan prima la musica e poi le parole. In the Lvi-Straussian perspective, both opera, as essential representation of Western music, and myth are able to suspend or suppress time. They both have the power to represent a kind of temporal snare. This means that both
154
phenomena play, in a social contet, a supra-temporal structure, which is able to stop time or to ensnare it. When Lvi-Strauss compared orchestral scores of Wagners Ring and myth schemes of Amerindians, he assumed that if we try to understand myth, we have to read it as 5we would read an orchestral score, not stave after stave, but understanding that we should apprehend the whole page and understand that something which was written on the first stave at the top of the page acquires meaning only if one considers that it is part and parcel of what is written below on the second stave, the third stave, and so on. [^] And it is only by treating the myth as if it were an orchestral score, written stave after stave, that we can understand it as a totality, that we can extract the meaning out of it.5 (Lvi-Strauss 2001: 40, also see 1955b: 428`44). So Lvi-Strauss implicitly signalized that both systems, European music and non-European myth, traditionally perceived as totally different and alien to each other, actually eploit otherwise-different cultural machinery ` opera by musical instruments and voice, myth by mythic schemata and patterns ` to attain similar social effects in parallel (Lvi-Strauss 19J4). According to him, music, like opera, can be read contetually, that means through the synchronic perspective. When Lvi-Strauss creates a kind of comparative view on the function and structure of myth schemes in Amerindians and musical scores of Wagners operas he actually builds the symbolic
Vlado Kotnik
155
bridge where the cultural diversity meets structural mutuality. For Lvi-Strauss, both music and myth are basic human universalities. But what kind of element connects these two phenomena that were once, according to him, united but had been drawn apart, each going in a different direction? Lvi-Strauss answer is that language is the correct point of departure, as both music on the one hand and mythology on the other stem from languages 5but grow apart in different directions, that music emphasizes the sound aspect already embedded in language, while mythology emphasizes the sense aspect, the meaning aspect, which is also embedded in language5 (2001: 4J`47). Somewhere in The Raw and the Cooked he says that the myth has similar position among the genres of discourse as music has among the arts. Myth and music have certain common mental structures which enable to read myths and their transformations due to models which are comparable to different musical forms. Precisely this analogy was the key point which enabled Lvi-Strauss to create the titles of the chapters in the Mythologiques in terms of musical composition. According to the structuralist dichotomy between nature and culture9, he argued that if music reminds
9 For more about this dichotomy between nature and culture, see Lvi-Strauss (1981: 3J5`372), Ortigues (19J3: 142`157).
156
the man of his physiological rootedness, mythology makes him aware of his roots in society (Lvi-Strauss 1983: 28). If we try to paraphrase this logic, then opera could be seen as an eminent cultural etension of nature. Even more, music is able not only to unify both, nature and culture, but can transgress this dichotomy. To simplify the argument, let us restrict ourselves to opera. We can say that opera operates, in the LviStraussian terminology, according to two grids. One is physiological ` that is, natural: its eistence arises from the fact that opera eploits organic rhythms through a singing voice which gives constitutive relevance to the phenomenon. The other grid is cultural: it consists of a set of musical notes and sounds, of which the number, hierarchy and style vary from one opera to another, from one composer to another, from one national tradition to another, in the last instance, from one culture to another. By inserting opera as an eminent representation of European musical tradition into the structural distinction natura vs cultura, opera can be seen as an irreducible cultural mirror of Western human nature and life which is maybe not entirely compatible to the nature and life of savage mind but are not as alien and distant from each other as classical colonial anthropology would have it. When comparing eminent European musical phenomenon and non-European mythical phenomenon, Lvi-Strauss actually established a specific reading which I would call civilizational reading. It
Vlado Kotnik
157
seems Lvi-Strauss wanted to tell us that European music, with its eminent representation ` opera ` had the same value or similar position in the mind and life of a contemporary European that myth had in the savage mind.10 Why is that? Maybe here is one of his implicit answers: 5With the death of myth, music becomes mythical in the same way as works of art, with the death of religion, are no longer merely beautiful but become sacred5 (Lvi-Strauss 1990: J53). After losing the ancient myths, opera might be the only mythisme of Renaissance people that still remains at the disposal of the contemporaries of the civilized mind. Opera was the most eminent mythology of Europeans of the nineteenth century that has survived till today. However, we learned from Lvi-Strauss that it is not possible to reflect opera in its entirety without adopting a symbolically eternal point of view. As he showed, European cultural phenomena cannot be considered only from inside, that is from the viewpoint of Western culture. If we read opera from a non-European perspective, as he tried but maybe not succeeded entirely, then we see that opera is not only a part of society, as many Western academic traditions debated previously, but it actually constitutes society. In other words, it constitutes, using Lvi-Straussian dichotomy, the very nature of Western culture, thus, mythology.
10 The paraphrase of his book The Savage Mind (^hicago, 19JJ).
158
Opera that took over the traditional function of mythology was not just any kind of music or just any kind of art, but a type of cultural machinery that appeared in the late siteenth century within the literary and musical circle of the Florentine camerata, continued in the early seventeenth century with Monteverdi, and later with Lully, Handel and Gluck; music which reached its full development with Mozart in the eighteenth century, and with Verdi, Wagner and Puccini in the nineteenth and twentieth century. As Slovenian sociologist Rastko Mo nik provocatively pointed out, opera may be a phantasmagorical way that European societies tried to retrieve the problem which all societies usually try to resolve with incest11 taboo, namely the problem of the relationship between nature and culture. The societies which failed to separate nature
11 âtherine ^lment noticed that Lvi-Strauss manifested a specific relation to opera, but particularly to operas dealing with incest, such as Wagners Tetralogy, Tristan or Debussys Pellas et Mlisande. These incests would actually have no conseuences if women were not so talkative and if they did not misuse the language by echanging too many words when they should remain silent: but Brunhilde talks to Hagen and thus causes Siegfrieds death. An opera is often a story of unsuccessful transgression: at least the music restores the original taste. This disorder sometimes results into putting in order: thus Wagner resolves his contradictions by writing Die Meistersinger von Nrnberg, an opera in opera and about opera (Nattiez 1973b: 5).
Vlado Kotnik
159
and culture, entertain opera (Mo nik 1992: 22). An interesting coincidence which may prove this provocative thesis is that Lvi-Strausss remarkable autobiographical book Tristes Tropiques (1955a) needed to be transformed into an opera (Steiner 199J: 50`51). When approaching, structurally, to Wagners operas, Lvi-Strauss acted, I would say, like musician, or musicologist and less as anthropologist. When he entered the opera, he manifested very little or even no interest in the social organization of performance. As some French authors note, he was entirely concentrated on music and to what was coming from the orchestra pit. His rigorous concentration only to orchestral or musical part of performance tells about his personality. He has been described as sensitive, dignified and reserved, someone who has always privileged rigorousness in his professional life, and to maintain a certain distance from events, people and facts. He showed certain aspects of his work to his life and personality in his own testimonies (^harbonnier 19J1 19J9; LviStrauss 1983; Lvi-Strauss and Eribon 1991). Those close to him all agree on his distinctive sensibility, which leads him sometimes to prefer the company of nature, rocks, plants, and animals, to that of people, myths, or opera. Undoubtedly, this is, to Bernard Saladin dAnglure, the key to his aesthetic sensitivity, whether in relation to painting, poetry, music, more precisely opera, or simply a beautiful ethnographic object (Lvi-Strauss 1993; Le Magazine littraire 1985:
160
1J`J4, 1993: 14`J5; Wiseman 2007; Passetti 2008). This sensual refinement for different things seems to be part of his family heritage. His great-grandfather Isaac Strauss was, for instance, a violinist and had started a small orchestra. In Paris he worked with Berlioz and also with Offenbach. In my family everyone knew Offenbach by heart. I heard his music throughout my childhood (Lvi-Strauss and Eribon 1991: 3`4). Two of his uncles were painters, as was his father Raymond Lvi-Strauss who was specialized in the portrait and also passionately interested in both music and literature. It is told by Lvi-Strauss himself that his family was living in a rich artistic and intellectual milieu even though there were struggles with material difficulties (Lvi-Strauss and Eribon 1991: 5). This artistic and aesthetic sense can be found in most of Lvi-Strausss books; it is epressed in the choice of titles, in the choice of images (on the covers of the French editions of Mythologiques) and the organization of the contents (e. g. the musical arrangement of Mythologiques beginning with The Raw and the Cooked, which is devoted to music, and concluding with the finale of The Naked Man). We can add to his youthful fascination a close reading of Freud (Saladin dAnglure 199J: 333), regular attendance at the Opra, and his admiration of Richard Wagners vision of music, and opera. Again, Lvi-Strauss was a passionate devotee to Wagner on both levels, on the musical as well as intel-
Vlado Kotnik
161
lectual. However, I think that the problem Lvi-Strauss had in his advocacy of Wagner is that he took Wagner too unconditionally or too passionately as a composer and not completely enough as a thinker and a social actor. Lvi-Strausss reaction to criticisms that people can compare his remarks on Wagner to those made by Nazis, is correct when wondering: must I repudiate Beethoven and Wagner because Hitler liked them? (Lvi-Strauss Eribon 1991: 174). But it is also true that he could be more eplicit, for instance, regarding certain Wagners ideas which flirt with anti-Semitic or nationalistic ideology. Therefore a kind of discrepancy can be seen here: on the one side, we deal with the figure so greatly admired as a composer, an aesthetician or as an artist, but on the other so meaningfully neglected as a social actor, a progenitor or only a transmitter of ideas related to German nationalism12, antiSemitism13 or androgynism14. In the case of Wagner,
See Stephen Mc^latchie, Analyzing Wagner's Operas: Alfred Lorenz and German Nationalist Ideology (Rochester, 1998); George G. Windell, Hegel, Feuerbach, and Wagners Ring, Central European History, 9 (1): 27`57. 13 See Marc A. Weiner, Richard Wagner and the Anti-Semitic Imagination (Lincoln, 1995); David q. Levin, Reading Beckmesser Reading: Antisemitism and Aesthetic Practice in The Mastersingers of Nuremberg, New German Critique, J9: 127`14J. 14 See qean-qacues Nattiez, Wagner Androgyne (Princeton, 1993).
12
162
Lvi-Strauss is partial or one-sided. The centre of anthropologists appreciation of Wagner is focused strictly to his musical and dramatic skills, while his social engagements or ideas remained placed in the rear. Of course, thanks in large part to Adolf Hitler, Wagner the anti-Semite and rabid German nationalist became the dominant image of the interwar years, despite the eistence of a sophisticated left-wing, indeed socialist, interpretation of the operas, notably in George Bernard Shaws The Perfect Wagnerite of 1898. Since the Second World War, Wagner has come to be perceived more and more simply as a great composer, indeed as one of the three greatest, along with Mozart and Verdi, in the history of opera. We can probably read LviStrausss attitude to Wagners musical and intellectual legacy, outlined by Robinson, in this contet too. Wagners enormous intellectual prestige in the nineteenth century now seems almost incomprehensible. Yet many of its seminal figures, among them Nietzsche15 and Baudelaire1J in particular, took him very seriously as a philosopher and poet too (Robinson 2002: 134` 13J). In the interview with Eribon, Lvi-Strauss gives us some amazing eplicit remarks to his love for opera. It
Among several Nietzsches works revealing his critiue of Richard Wagner I refer here particularly to Der Fall Wagner (Leipzig, 1888). See also Weiss 2002: 223`230. 1J See Margaret Miner, Resonant Gasps: Between Baudalaire _ Wagner (Athens, 1995).
15
Vlado Kotnik
163
seems that never before he has spoken so freely on operatic aspects of his life, on his deep identification with Wagner, on his interest in Stravinsky, or on his dislike for rock music. There, he says that the voices and even more the combining of voices is something that moves him at the opera: There are some opera ensembles that overwhelm me with delight: the uartet from the first act of Fidelio, the setet from Lucia di Lammermoor, the uintet from Die Meistersinger, the final trio from Der Rosenkavalier. He freely answers the uestion whether he has some particular favorites among opera singers: Of course. I kneel in adoration before Elisabeth Schwarzkopf and âllas too. Especially when she did Bellini, Donizetti, and Puccini. He also gives some interesting remarks on some composers: While I was growing up, my family scorned Puccini: for his verismo, his turgidity, his vulgarity, etc. I only later came to understand his melodic originality (like Richard Strauss, you hear three bars and you know who it is) and the finesse and subtlety of his orchestration. On the other hand, Verdi bores me. I find him pompous and overly ornamental (Lvi-Strauss Eribon 1991: 179`180). Even though we could read, in the last instance, his structural analysis of music, or, more precisely, Wagnerian opera, like a version of Western reincarnation of mythical mind of the contemporaries, it is difficult not to recognize that his vision of music within the
164
structural analysis of myths has some deficiencies as well. One among them is that he construed the relationship between European music and non-European myths predominantly on the basis of his phantasm on that God, Richard Wagner. Furthermore, his attendance habit is also very telling. When he attended opera, he listened to music with closed eyes in order to be transported to a magical world which is far away, as he says, from choses terrestres, earthly things. Interestingly, here Lvi-Strauss brings us to the point where we could label his attitude to opera world as anti-anthropological. This is maybe a provocative label for one of the most important anthropologist of the twentieth century but it can be supported by the following remark: when he speaks about Wagner in his tets, he usually becomes entirely absorbed in the musical world of German composer; he glorifies his musical work and does not even try to retain a degree of analytic marginality or social reserve which would be necessary for some ideological implications of Wagners opus. However, Lvi-Strauss was indulgent to Wagner in all respects. In other words, when he enters the Paris Opra, his sacred world of choses magiques, he goes native. At the opera, he tries to become one with a musical event he is eperiencing and participating in. However, his deepening into the operatic diegetic world has its mythical analogy too. Similarly he describes his attitude toward myths:
Vlado Kotnik
165
They are magnificent stories, often very moving ones. Assuming the informant is also a good storyteller, which isnt always the case. I began to lean toward mythology in 1950 and I completed my Mythology series in 1970. For twenty years, I would get up at dawn, drunk with myths ` truly I lived in another world. (Lvi-Strauss Eribon 1991: 133)
Obviously, the myths filled him up similarly as the listening to an opera could transport him to another world. He lived with all these Amerindian peoples and their myths, and he lived with all these Wagners operas and their leitmotivs, both if he was in a fairy tale. And both offered him a specific aesthetic and emotional eperience.
References Baudelaire, ^harles. 1954. Richard Wagner et Tannhaser Paris, in \uvres compltes, pp. 1211-1214. Paris: Pliade. ^harbonnier, Georges. 19J9. Conversations with Claude LviStrauss. London: âpe orgi. Entretiens avec Claude LviStrauss, Paris, Plon-qulliard, 19J1. ^lment, âtherine. 1979. Le lieu de la musiue, in Raymond Bellour and âtherine ^lment (eds.), LviStrauss, pp. 395`423. Paris: Gallimard. Critique: Revue gnrale des publications franaises et trangres, thematic issue ^laude Lvi-Strauss, vol. LV, no. J20`J21, qanuary`February 1999. Paris: Les ditions de Minuit.
166
Delige, ^lestin. 19J5. La musicologie devant le structuralisme, L(Arc, 2J: 45`52. qamin, qean. 1999. Sous-entendu. Leiris, Lvi-Strauss et lopra, Critique: Revue gnrale des publications franaises et trangres 3 Claude Lvi-Strauss, J20`J21: 2J`41. Levin, David q. 199J. Reading Beckmesser Reading: Antisemitism and Aesthetic Practice in The Mastersingers of Nuremberg, New German Critique, J9: 127`14J. Lvi-Strauss, ^laude .1955a. Tristes tropiques. Paris: Plon. 1955b. The Structural Study of Myth, Journal of American Folklore, thematic issue on Myth: A Symposium, 78(270): 428`444. 19J3. Structural Anthropology. New York: Basic orig. Anthropologie structurale, Paris, Plon, 1958. 19JJ. The Savage Mind. ^hicago: University of ^hicago Press orig. La Pense sauvage, Paris, Plon, 19J2. 1981. ûlture et nature: La condition humaine la lumire de lanthropologie, Commentaire, 15: 3J5`372. 1983. The Raw and the Cooked. Mythologiques I. ^hicago: University of ^hicago Press orig. Mythologiques I: Le Cru et le cuit. Paris, Plon, 19J4. 1985. La Potire jalouse. Paris: Plon. 1990. The Naked Man. Mythologiques IV. ^hicago: University of ^hicago Press orig. Mythologiques IV: L(Homme nu, Paris, Plon, 1971. 1993. Regarder, Ecouter, Lire. Paris: Plon. 2001. Myth and Meaning. London and New York: Routledge. Lvi-Strauss, ^laude and Eribon, Didier. 1991. Conversations with Claude Lvi-Strauss. ^hicago: University of ^hicago
Vlado Kotnik
167
Press trans. Paula Wissing, orig. De prs et de loin, Paris, ditions Odile qacob, 1988. Mche, Franois-Bernard. 1999. Lvi-Strauss et la musiue, Critique: Revue gnrale des publications franaises et trangres 3 Claude Lvi-Strauss, qanuary ` February 1999, no. J20`J21, pp. 154`1J8. Paris: Les ditions de Minuit. Magazine littraire 6Le7, no. 223, October 1985, thematic issue ^laude Lvi-Strauss, pp. 1J`J4. Magazine littraire 6Le7, no. 311, qune 1993, thematic issue ^laude Lvi-Strauss, Esthtiue et structuralisme, pp. 14`J5. Mc^latchie, Stephen. 1998. Analyzing Wagner(s Operas: Alfred Lorenz and German Nationalist Ideology. Rochester: University of Rochester Press. Miner, Margaret. 1995. Resonant Gaps: Between Baudelaire _ Wagner. Athens, GA: University of Georgia Press. Mo nik, Rastko. 1992. Misliti opero To Think Opera, Maska 3 Revija za gledali e, ples, opero 6Mask 3 Review for Theater, Dance, Opera7, 2(3): 17`23. Musique en jeu, no. 12, October 1973, thematic issue Autour de Lvi-Strauss. Paris: Seuil. Nattiez, qean-qacues. 1973a. Analyse musicale et smiologie: Le structuralisme de Lvi-Strauss, Musique en jeu, 12: 59`79. 1973b. Rencontre avec Lvi-Strauss: Le plaisir et la structure, Musique en jeu, 12: 3`9. 1990. Wagner androgyne: Essai sur l(interprtation. Paris: ^hristian Bourgois diteur trans. Stewart Spencer, Wagner Androgyne: A Study in Interpretation, Princeton, Princeton University Press, 1993.
168
Nietzsche, Friedrich Wilhelm. 1888. Der Fall Wagner: Ein Musikanten-problem. Leipzig: ^. G. Naumann. Ortigues, Edmond. 19J3. Nature et culture dans luvre de Lvi-Strauss, Critique: Revue gnrale des publications franaises et trangres, 189: 142`157. Osmond-Smith, David. 1981. From Myth to Music: LviStrausss Mythologiques and Berios Sinfonia, The Musical Quarterly, J7(2): 230`2J0. Passetti, Dorothea Voegeli. 2008. Lvi-Strauss, antropologia e arte: Minsculo 3 Incomensurvel. Sao Paulo: Editora da Universidade de Sao Paulo. Robinson, Paul. 2002. Opera, Sex, and Other Vital Matters. ^hicago: University of ^hicago Press. Saladin dAnglure, Bernard. 199J. Lvi-Strauss, ^laude, in Alan Barnard and qonathan Spencer (eds.), Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology, pp. 333`33J. London and New York: Routledge. Shaw, George Bernard. 19J7. The Perfect Wagnerite: A Commentary on the Niblung(s Ring. New York: Dover Publications. Steiner, George. 199J. Lvi-Strauss with Music, Opera News, 28/12/199J, J1(7): 50`51. New York: Metropolitan Opera Guild Inc. Vernant, qean-Pierre. 199J. Frontires du mythe, in Stella Georgoudi qean-Pierre Vernant (eds.), Mythes grecs au figur de l'antiquit au baroque. Paris: Gallimard. Veyne, Paul. 1983. Les Grecs ont-ils cru leurs mythes?: Essai sur l'imagination constituante. Paris: Seuil. Weiner, Marc A. 1995. Richard Wagner and the Anti-Semitic Imagination. Lincoln: University of Nebraska Press. Weiss, Pierro. 2002. Opera: A History in Documents. Oford, US: Oford University Press.
Vlado Kotnik
169
Windell, George G. 197J. Hegel, Feuerbach, and Wagners Ring, Central European History, 9(1): 27`57. Wiseman, Boris. 2007. Lvi-Strauss, Anthropology, and Aesthethics. âmbridge: âmbridge University Press. Vlado Kotnik LVI-STRAUSS ET L'OPRA Le prsent travail est consacr ^laude Lvi-Strauss et son interprtation structurale de l'opra comme une composition mtaphoriue d'un grand opra anthropologiue, matrialis dans son tude Mythologiques en uatre volumes, en rfrence L'Anneau de Nibelung, la ttralogie de Wagner. Il a cr le type d'tude comparative de la fonction et de la structure des schmes mythiues dans la culture amrindienne et les partitions d'orchestre des opras de Wagner, et a implicitement indiu ue la musiue europenne, avec sa reprsentation minente ` l'opra ` avait la mme valeur ou la mme position symboliue dans l'esprit et la vie de l'Europen de l'poue ue le mythe dans la pense sauvage'. ^'est ainsi u'il peut nous mener une interprtation de l'opra comme mythe et mtaphore. Le travail portant sur Lvi-Strauss largit nanmoins la discussion une peinture historiue plus large du rapport entre l'opra et la mythologie comme deu systmes symboliues de la culture europenne. Mots-cls: ^laude Lvi-Strauss, interprtation structurale de l'opra, une composition mtaphoriue, l'opra comme mythe et mtaphore
170 Vlado Kotnik
LEVI-STROS I OPERA Ovaj rad je posve en Klodu Levi-Strosu i njegovoj strukturalnoj interpretaciji opere kao metafori ne kompozicije jedne velike antropolo ke opere, otelotvorene u etiri toma njegove studije Mitologike, koje se referi u na Vagnerovu tetralogiju Prsten Nibelunga. On je stvorio tip komparativnog prou avanja funkcije i strukture mitskih ema u kulturi ameri kih Indijanaca i orkestarskih partitura Vagnerove opere, implicitno nazna uju i da je evropska muzika, sa svojom eminentnom reprezentacijom ` operom ` imala istu vrednost i isti simboli ki zna aj u duhu Evropljana kao i mitovi u divljoj misli. Na taj na in je i uspeo da nas provede kroz interpretaciju opere kao mita i metafore. Ovaj rad, tavi e, pro iruje odnos izme u opere i mitologije kao dva simboli ka sistema u evropskoj kulturi. Klju ne re i: Klod Levi-Stros, strukturalna interpretacija opere, metafori ka kompozicija, opera kao mit i metafora
Senka Kova
Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu skovac@f.bg.ac.rs
Klod Levi-Stros: maska i mit

Apstrakt: Rad se bavi odnosom maske i mita i koliko odgovaraju a analiza koju je sproveo Klod Levi-Stros mo e da pojasni slo eno semanti ko polje maski u jednom delu Severne Amerike. Klod Levi-Stros je analizirao mitove nastoje i da objasni put maski kod sli nih po jeziku, ili susednih naroda bliskih po oblasti koju naseljavaju. Mitologija Cim ijan, Tlinkit i Hajda sadr i izvesne motive koji upu uju na susedne grupe (Sali ). Uprkos razlikama koje postoje na nivou zna enja maski postoji zajedni ka "mitolo ka ba tina" naroda koji naseljavaju severnu obalu Pacifika. Klod Levi-Stros je i ovim istra ivanjem pokazao da nema stvarnog ishodi ta u mitskoj analizi, niti se mo e razlaganjem problema dopreti do nekakvog skrivenog jedinstva. Klju ne re i: Levi-Stros, maska, mit, Indijanci Severne Amerike
Tekst je prilog sa projekta Antropologija u XX veku: teorijski i metodolo ki dometi koji u celosti finansira Ministarstvo za nauku i tehnolo ki razvoj Republike Srbije (br. 147037).
Senka Kova
173
Uvod U knjizi Put maski1 Klod Levi-Stros je na originalan na i pristupio etnografskom materijalu koji je sakupio Franc Boas sa saradnicima. Analizirao je mitove nastoje i da objasni put maski kod sli nih po jeziku, ili susednih naroda bliskih po oblasti koju naseljavaju (severozapadna obala Severne Amerike). Mitologija îmijan, Tlingit i Hajda sadr i izvesne motive koji upu uju na susedne grupe (Sali )2. Levi-Strosov Put maski ne sadr i elemente teorijskog pristupa autora o slo enom odnosu izme u maske i mita. Kada je re o mitu, Levi-Stros se ne bavi teorijskim i metodolo kim obja njenjima, mo da stoga to je sve ve napisao u Mitologikama3. Metodolo ki po1 ^laude Lvi-Strauss. La voie des masques. Paris. Plon. 1988:7-214. Osam godina nakon izdanja na francuskom jeziku, Put maski prevela je na engleski Silvija Modelski (The Way of the Masks, University of Washington Press, Seattle 1982 / qonathan âpe, London 1983). Izdava ima u Srbiji ova knjiga nije bila predmet interesovanja. 2 Ovde mo emo Sali masku i mitove uzeti kao referentnu masku ili referentni mit. U analizi maski severozapadne obale Klod Levi-Stros ne uzima udaljeni Bororo mit kao referentni. Ukazao je da zna aj referentnog mita ne poti e toliko od njegove tipi nosti koliko od nepravilnog polo aja koji ovaj zauzima u okviru grupe. 3 Prvi tom Mitologika objavljen je 19J4. godine u Parizu, a preveden u Srbiji 1980 (Klod Levi-Stros. Mitologike I. Pre-
174
stupak u analizi mita, koji je relevantan za Put maske, eksplicitnije je obja njen u prvom tomu Mitologika4. Klod Levi-Stros navodi da polazna hipoteza zahteva da se smesta postavimo na najkonkretniji nivo tj. da prodremo u sr odre ene populacije ili grupe populacija, dovoljno bliskih po na inu stanovanja, po istoriji i kulturi. Levi-Stros polazi od jednog mita, analizira ga sa stanovi ta etnografskog konteksta i ostalih mitova datog dru tva. On zatim istra uje mitove koji poti u iz susednih dru tava, prethodno ih postavljaju i u njihov kontekst5, te e i da uspostavi semanti ko polje oko
sno i pe eno. Beograd. Prosveta/Beogradski izdava ko-grafi ki zavod). Drugi tom iza ao je 19JJ, a preveden 1982. (Mitologike II. Od meda do pepela. Beograd. Prosveta/Beogradski izdava ko-grafi ki zavod). Tre i tom objavljen je 19J8. godine u Parizu. Preveden je 1983.godine (Mitologike III. Poreklo pona anja za trpezom. Beograd. Prosveta/Beogradski izdava ko-grafi ki zavod). Mithologiques IV. L(homme nu (Goli ovek) objavio je isti izdava Plon u Parizu 1971. U Srbiji nije preveden etvrti tom Mitologika. 4 Klod Levi-Stros. Mitologike I. Presno i pe eno. Beograd. Prosveta/Beogradski izdava ko-grafi ki zavod. 1980:5. 5 Pore enje mo e i i do vrlo udaljenih dru tava, pod uslovom da se me u njima mogu utvrditi ili dokazati stvarne veze istorijskog ili geografskog porekla. Levi-Stros se u Putu maski ne bavi udaljenim dru tvima. On pominje, samo na jednom mestu, aste ki kulturni prostor porede i narative iz ove dve oblasti.
Senka Kova
175
mita uz pomo etnografije i drugih mitova. Taj postupak ponavlja za svaki mit.
Na taj na in proizvoljno odabrano sredi nje polje mogu da seku brojne putanje, dok se u estalost preklapanja smanjuje srazmerno udaljenosti od centra. Da bismo dobili svuda istu gustinu pokrivenosti, trebalo bi da se postupak ponavlja vi e puta, opisivanjem krugova oko perifernih ta aka.J ]a svaku sekvencu ustanovljujemo grupu njenih preobra aja, bilo unutar samog mita bilo rasvetljavanjem odnosa izomorfizama me u sekvencama dobijenim iz razli itih mitova jedne te iste populacije. Tako postepeno prelazimo sa razmatranja posebnih mitova na nivo izvesnih shema vodilja koje se organizuju oko zajedni ke osovine. U svakoj ta ki te osovine, kojoj odgovara po jedna shema, na neki na in izvodimo po vertikali druge osovine koje su rezultat istog postupka obavljenog, ne vi e koriste i naizgled razli ite mitove jedne populacije, ve koriste i mitove koji, mada poti u iz susednih populacija, pokazuju izvesne analogije sa prethodnim mitovima. Sheme vodilje se tako pojednostavljuju, oboga uju ili preobra avaju. Svaka shema postaje izvor novih osovina koje nastaju u razli itim ravninama upravno postavljenih na prethodne, a na koje e se ubrzo, dvostrukim prospektivnim i retrospektivnim kretanjem, nadovezati sekvence izvedene bilo iz mitova namah zapostavljenih zbog prividne izli nosti ili nemogu nosti njihovog tuma enja, iako su to mitovi naroda koje smo ve razmatrali. Kako se, dakle, maglina iri tako se njeno jezgro zgu njava i organizuje. Rasute niti se spajaju, praznine se poJ
Levi-Stros, Mitologike I, 8.
176
punjavaju, veze se uspostavljaju i najzad ne to to li i na neki red po inje da se nazire iz haosa.7
Klod Levi-Stros u Putu maski 8 isti e da bi svaki mit ili sekvenca mita ostao nerazumljiv ukoliko mit nije suprotstavljiv drugim verzijama istog mita ili mitovima koji su naizgled razli iti; ukoliko svaka sekvenca nije suprotstavljiva drugim sekvencama istog ili drugih mitova, a naro ito onim mitovima ili sekvencama mitova ija logi ka struktura i konkretni sadr aj, posmatrani u najsitnijim detaljima, izgledaju kao da imaju suprotno zna enje. Levi-Stros se pita da li je mogu e primeniti tu metodu i na plastiku. Da bi se ona primenila, potrebno je da se svaki predmet po svom obliku, okru enju i bojama suprotstavi drugim predmetima iji isti elementi, druga ije posmatrani, osporavaju elemente onog prvog, kako bi poslu ili kao osnova za slanje odre ene poruke. Upore uju i masku i jezik, Klod Levi-Stros navodi da:
(..) kao i re i odre enog jezika, svaka maska ne sadr i u sebi sva svoja zna enja. Ta zna enja rezultat su u isto vreme smisla koji odre eni pojam uklju uje i svih ostalih koji su isklju eni samim tim izborom, iz drugih pojmova kojima bismo mogli da ih zamenimo.9 Ibid, J. ^laude Lvi-Strauss. La voie des masques. 1988:51. 9 Ibid, 51.
7 8
Senka Kova
177
Semanti ko polje maski i mitova Klod Levi-Stros je na primeru studije slu aja mitova i maski Severozapadne obale Amerike po ao od pretpostavke da mitovi i maske ne mogu da se tuma e sami za sebe i same po sebi kao odvojeni predmeti.
Posmatran sa semanti kog stanovi ta, mit dobija smisao tek kada se ponovo postavi u sklop svojih transformacija; isto tako odre eni tip maske, ako se posmatra samo sa plasti nog stanovi ta, replicira drugim tipovima iji oblik i boje transformi e nose i svoju individualnost. Da bi se ta individualnost razlikovala od individualnosti druge maske potrebno je i dovoljno je da jedna ista veza dominira izme u poruke koju prva maska ima da prenese ili da asocira, i poruke koju u istoj kulturi ili susednoj kulturi druga maska ima za zadatak da prenese. Prema tome, u toj perspektivi treba konstatovati da dru tvene i religijske funkcije koje pripadaju razli itim tipovima maski, koje razdvajamo kako bismo ih upore ivali, me u sobom su u odnosu transformacije, kao i plastika, prikazi i boja samih maski posmatrani kao materijalni predmeti.10
Klod Levi-Stros iznosi pretpostavku da se na umetni ka dela (ali koja nisu samo to) primeni metod koji se pokazao uspe nim pri izu avanju mitova. Ta LeviStrosova hipoteza e na i svoju potvrdu ukoliko u krajnjoj analizi mo emo da otkrijemo me u mitovima koji odre uju svaki tip maske sli ne odnose transformacije,
10
Ibid,15.
178
kao i one odnose, koji posmatrano samo sa plasti nog stanovi ta, dominiraju me u maskama kao takvim. Levi-Stros isti e da se za svaki tip maski vezuju mitovi koji imaju za cilj da objasne mitsko ili natpriodno poreklo i da utemelje njihovu ulogu u ritualu, u ekonomiji, u dru tvu.11 Maska swaihw kao 5referentna maska5 Lice swaihw maske je trapezasto sa karakteristi nim o ima u obliku cilindra. Nos je predstavljen na razli ite na ine, shematski ili ga uop te nema. Ponekad se on predstavlja glavom ptice. Na nekim maskama mogu se videti glave ptice i na mestu gde se nalaze rogovi. itava maska oivi ena je dijademom od perja labuda ili orla. Perje se posebno tretira, pa se maska swaihw zove bela maska. Donji deo ove maske postavljen je na veliki obod oivi en krutim perjem ili platnom od perja. Ekpresivnost swaihw nagla ena je na starijim primercima irom otvorenim ustima i duga kim jezikom.12 Indijanci na ostrvu Vankuver (sedam vlasnika) prave swaihw maske. Klod Levi-Stros navodi da svako ko eli da organizuje potla ili neki drugi profani praznik pla a vlasniku maske da bi osigurao njihovo u e e. One se ne pojavljuju u zimskim ritualima. S druge strane, na u u reke Frejzer u Pacifik maske se nose u ceremoniji potla a, ven anja, u posmrtnim ceremonija11 12
Ibid,15. Ibid, 13-14.
Senka Kova
179
ma i profanim plesovima koji prate inicijacije. Ove maske se malo razlikuju od swaihw.13 Maske swaihw i pravo da ih nose pripada rodovima visokog ranga. Privilegije se prenose naslednim putem ili putem braka. ena, lan roda vlasnika maske, predaje to pravo deci koju je dala svom mu u. Time se obja njava prisustvo ove maske u rasponu od 200 km od severa ka jugu, od ostrva Vankuver do u a reke Frejzer. One simbolizuju sre u i bogatstvo. Pored ova dva na ina preno enja maski swaihwe, ima i onih koje su ukradene tokom ratova, ali bez ve ih posledica, zato to, kako navodi Klod Levi-Stros, stranci ne znaju pesme i igre koje vra aju maski efikasnost.14 Analiziraju i mitove o poreklu maski, Levi-Stros navodi da su se preci maski spustili s neba. Njihovo lice bilo je sli no savremenim maskama. Bilo ih je estoro i svaki od njih je doneo neko dobro: oru e za lov, oru je, posu e za doma instvo, magi ne lekove.15 Pored mitova koji ukazuju na vazdu no poreklo ove maske, Sali sa ostrva Vankuver imaju i skulpturu koja podse a na masku swaihw. Na licu ove skulpture nalazi se swaihw maska. Interesantno je da ona ima na jeziku predstavu ribe, to asocira na duhove vode.
Ibid, 20. Ibid, 21-25. 15 Ibid, 21

13 14
180
Drugi aspekt mitova o poreklu swaihw maske povezan je kod nekih grupa s poreklom bakra. Bakar i maske ire se putem brakova sklopljenih me u razli itim grupama, s tom razlikom to pravac kretanja nije isti. Maska swaihw ide od ene ka mu u i njihovim potomcima, dok bakar ide od mu a do eninog oca.1J Maska xwxw ili kwkw Na ostrvu Vankuver grupa Sali se grani i sa Nutkama na zapadu i Kvakijutlima na severu. Upravo ta blizina uticala je da dve grupe prime od Sali masku swaihw. Na jeziku Kvakijutl to je xwxw ili kwkw. Ovaj tip maski kod Nutka i Kvakijutl ima zastra uju i izraz, ali pored toga ima i karakteristike swaihw maski. Maska xwxw ili kwkw oivi ena je paperjem divlje guske. Neki primerci maske Kvakijutl obojene su belo i imaju u gornjem delu motive koji su stilizovani i podse aju na pera kod Sali . I Nutka i Kvakijutl maske imaju ispla en jezik i ispup ene o i. Plesa i nose isti muzi ki instrument koji nose Sali . Kvakijutl povezuju ovu masku sa posve enikom inicijantom i njegovim uvo enjem u vi i rang. Klod Levi-Stros navodi, oslanjaju i na Boasova istra ivanja, da kod Kvakijutl postoje dve vrste narativa o poreklu maski: mitski i legendarni. ]na ajnu ulogu u tome imali su i njihovi susedi na ostrvu Vankuver. Izme u Sali i Kvakijutl na ostrvu i kontinetu postojala je
1J
Ibid, 33-35.
Senka Kova
181
mre a dvostrukih veza: od bra nih veza do ratova. I maske swaihw ili xwxw prenose se od Sali ka Kvakijutl posredstvom ratova ili bra nih veza.17 Analiziraju i razli ite narative, Klod Levi-Stros navodi da su Indijanci na pacifi koj obali dobili bakar u trakama (plo ama) preko moreplovaca i trgovaca. Kada je re o radu sa bakrom, on navodi niz opozicija i podudarnosti u mitovima. Razvrstavaju i te likove deli ih na nebeske i vodene. U mitovima uo ava i druge opozicije: izme u princa i njegovog roba, lepe princeze i njene hendikepirane sestre, mrtvog bakra sa planina i ivog bakra u vodi.18 Ako prihvatimo kao radnu hipotezu Levi-Strosa19 da forma, boja i ostali aspekti koji su nam se u inili karakteristi nim za swaihw maske nemaju odre eno zna enje, ili pak, da je to zna enje, ukoliko je izdvojeno, nepotpuno, onda bi svaki napor da se one, svaka za sebe tuma e, bio uzaludan. Prihvatimo zatim da su ta forma, te boje i ti aspekti nerazdvojivi od drugih kojima su suprotstavljeni, budu i da su odabrani da bi okarakterisali jedan tip maski, iji je jedan od razloga postojanja da bude kontradiktorna prvoj. Po ovoj hipotezi Kloda Levi-Strosa, jedino pore enje dva tipa maski omogu ilo bi da se defini e semanti ko polje u okviru kojeg e se funkcije svakog tipa maski me usobno doIbid, 39-43. Ibid, 47. 19 Ibid, 51-52.
17 18
182
punjavati. Potrebno je, navodi Klod Levi-Stros, da poku amo da se postavimo na globalni semanti ki nivo. Pretpostavljaju i da jedan tip maske postoji u pore enju ili opoziciji ili korelaciji sa swaihw, mora emo onda, poznaju i taj odnos, da izvedemo odre ene aspekte na osnovu onih koje su nam poslu ili da opi emo prvu masku. Potrebno je uvesti ove razli ite aspekte, po ev od onih koji su slu ili da se opi e prva. Maska swaihw se vezuje za belu boju. Druga maska e biti crna ili e ispoljiti afinitete prema crnoj boji. Levi-Stros upore uje izraze dva tipa maski Sali i Kvakijutl ukazuju i na sli nosti i razlike navode i mitolo ke, dru tvene i religijske funkcije. Maska Dzonokwa Kvakijutl imaju i crnu masku dzonokwa. Dlaka crne boje pokriva kosu, bradu i brkove (tako ukra avaju i primerke enskih maski). Maskirane osobe uvijene su u crne ogrta e ili u medve e krzno tamne boje. O i su poluzatvorene i taj poluudubljeni konkavni izraz nije karakteristi an samo za o i. Usta maske nisu irom otvorena. Name tena su tako da ispu taju karakteristian zvuk kao da izgovaraju uh, uh. Taj polo aj usana, navodi Klod Levi-Stros, ne dozvoljava da jezik iza e ili da bude vidljiv. On navodi da sve statue koje predstavljaju Dzonokwu imaju grudi gotovo do zemlje. Mitovi povezuju Dzonokwu sa klasom natprirodnih bi a, naj e e enskih. Pol je nagla en jakim grudima. Dzonokwa ive u umi. Po predanju, to su okrutni divo-
Senka Kova
183
vi, ljudo deri koji otimaju decu Indijanaca da bi ih pojeli, zbog ega sa ljudima imaju neodre ene, esto neprijateljske odnose.20 U daljoj analizi mo emo izdvojiti slede e opozicije: blizu : daleko; odozgo : odozdo; dru tveni red : drutveni nered. Po mitu, prvobitne swaihw maske dolazile su s neba ili iz dubokih voda, dakle odozgo i odozdo. Mitovi povezuju Dzonokwu sa planinom ili umom, one dolaze izdaleka. Klod Levi-Stros navodi da maske swaihw predstavljaju pretke osniva a veoma visokog ranga. One simbolizuju dru tveni red u suprotnosti sa Dzonokwom koja simbolizuje asocijalne duhove. Kvakijutl dele godinu na dve polovine. Sistem klanova dominira tokom perioda bakus, koji obuhvata prole e i leto. Nakon karnevala (klasila) koji traje etiri dana tokom kojih se prave maske predaka, po inje period tsetseka koji obuhvata jesen i zimu. Od jednog perioda do drugog, li na imena, pesme i muzi ki stil se menjaju. Organizacija klanova ustupa mesto religijskim zajednicama. Selo se deli na dve grupe: oni koji nisu posve eni ine publiku, a posve eni im prire uju spektakl. Inicijanti se dele u dve grupe: foke i kanibale, a svaka se deli na tri stupnja. U paralelne zajednice grupisane su i ene. Klod Levi-Stros podse a da maska swaihw ima svoje dru tvene, ekonomske i ritualne funkcije. Poku20
Ibid, 53-54.
184
ao je da odgovori na pitanje da li je mre a opozicija i mitolo kih veza povezana sa svakim tipom maski. Analizirao je istorijsko-legendarne i mitolo ke narative o poreklu maski i utvrdio da se mit o poreklu maske xwxw dovodi u vezu sa pravcem sever-jug. Mitovi gde figurira Dzonokwa vezuju se za Kvakijutl koji su raspore eni na osi istok-zapad (obuhvataju i i ostrvo Vankuver i obalski pojas). Mitovi o Dzonokwi su rasprostranjeni u planinskom okru enju na visini od 3000-4000 metara nadmorske visine. Mitovi xwxw cirkuli u izme u dva pola zemlje Komoks, odnosno sveta stranaca i neprijatelja i transferzalnog polja unutar kojeg, izme u mora i zatvorene zemlje, cirkuli u mitovi Dzonokwa. Klod Levi-Stros navodi da je mitologija koja je povezana sa maskama xwxw siroma na, dok je ona povezana sa Dzonokwama bogata.21 Upore uju i razli ite verzije mitova, Klod LeviStros pi e da, kada je re o Dzonokwama, postoji jedan arhai an sloj u Novom svetu. Uo io je, ali nije ni na koji na in komentarisao, da me u mitovima koje je sakupio Boas postoje dve verzije mita od istog informatora u rasponu od 32 godine. Naveo je promene na, u to vreme, savremenim predstavama Dzonokwe. Umesto poluzatvorenih o iju njihov stra an izgled nagla en je irom otvorenim o ima.22
21 22
Ibid, 54-J0. Ibid, J8-J9.
Senka Kova
185
Kod ju nih Kvakijutl Dzonokwe se koriste u potla u. Motiv Dzonokwe pojavljuje se na ceremonijalnim posudama koje se tada upotrebljavaju. U njima se mo e sluiti kitovo i fokino meso, mast, vo e i biljni proizvodi. Kopnene ivotinje, ribe i koljke su izuzete. Od njih se hrana pripema tokom malih praznika i slu i u posudama namenjenim za svakodnevnu upotrebu.23 Klod Levi-Stros navodi Boasovo mi ljenje da je kod Kvakijutl brak jedna vrsta trgovine koja se odvija po istim pravilima kao i kupovina bakra. Tokom ven anja ena se upore uje sa Dzonokwom. Ona poklanja bakar budu em suprugu, a ona ga, opet prisvaja, prisvajanjem dece koja se ra aju iz njihove veze. Posmatrano iz ugla mu evljeve porodice, sve se odvija tako da deca pripadaju vi e eninoj grupi nego mu evljevoj. Klod Levi-Stros smatra da su dva principa ` matrilinearni i patrilinearni ` u aktivnom nadmetanju na svim nivoima. ena se pona a kao Dzonokwa: otima od svog supruga decu daju i mu materijalna i nematerijalna dobra. Bakar je supstanca i simbol.24 ]na ajno je pomenuti da grupe Sali praktikuju egzogamiju iji je glavni cilj da se preko tih veza garantuje sigurnost njihovim lanovima u stranoj zemlji. Ovim bra nim vezama dolazi do transformacije realnih ili virtuelnih neprijatelja u saveznike (ro ake).25
Ibid, 71-74. Ibid, 75-78. 25 Ibid, 98-99.
23 24
186
Analiziraju i razli ite tipove maski na severozapadnoj obali Severne Amerike, Klod Levi-Stros je zaklju io da kada se od jedne grupe do druge plasti na forma odr#ava, semanti ka funkcija se obr4e` s druge strane, kada se semanti ka funkcija odr#ava, tada se plasti na forma obr4e.52J Levi-Stros navodi da se karakteristike maske swaihw mogu na i na maskama Kvakijutl xwxw, ali one funkcioni u suprotno jedna drugoj. Nasuprot ovoj, maska Dzonokwa je davalac bogatstva, kao i swaihw. Dzonokwa prenosi bogatstvo od porodice ene u porodicu mu a, uvaju i plasti ne karakteristike i ine i jednu sistematsku inverziju sa maskom swaihw.27 Levi-Stros nagla ava da, uprkos razlikama, maske se ne mogu interpretirati svaka za sebe i izolovano. Upore uju i masku i mit Klod Levi-Stros navodi da:
Maska nije na prvi pogled samo ono to prikazuje, ve i ono to transformi e, tj. to odlu uje da ne prika e i da, kao i u slu aju mita, maska negira onoliko koliko i potvr uje; nije sa injena samo od onoga to ka e, ili veruje da ka e, ve i od onog to isklju uje. Pre bi se reklo da se ta originalnost obja njava svesnom ili nesvesnom eljom, da se druga ije iska e, da izabere me u svim mogu im pozajmicama one koje je umetnost susednih naroda odbila da prihvati.28 Ibid, 78. Ibid, 78. 28 Ibid, 125.
2J 27
Senka Kova
187
Kriti ki osvrt Od zna ajnijih komentara na Levi-Strosov Put maski pomenu u osvrte Izara i Pejtmana.29 Izar30 je dao sadrajno-informativni prikaz Puta maski. Pejtman31 je otiao korak dalje daju i kriti ki osvrt na Levi-Strosov pristup. On pi e o dijakriti kom nasuprot inherentnom znaenju` strukturi nasuprot istoriji i terminu koji nedostaje. Dijakriti ko nasuprot inherentnom zna enju
Pejtman je, kao dobitnik stipendije Leverhulme European Studentship, prisustvovao seriji predavanja Kloda Levi-Strosa na ôllge de France 1971`1972. Bavila su se istim predmetom kao i Put maski (La voie des masques). Pejtman je ovaj osvrt objavio pod naslovom The Dialogue of the Masks, Aletheia (University of Susse, England), number 4, autumn 1984: 1J-22. Delimi no ga je redigovao za internet verziju 2003: Trevor Pateman, Claude Lvi-Strauss, The Way of the Masks (La voie des masues), http://www.selectedworks.co.uk/levistrausmasks.html Predavanja Kloda Levi-Strosa u Parizu je slu ao kolske 19JJ/J7. prof. Nikola Pavkovi s Odeljenja za etnologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Bila je to serija predavanja iz Mitologika. Po re ima profesora Pavkovi a predava i su pripremali novi kurs za svaku kolsku godinu. Praksa institucije je bila da ta predavanja budu objavljena kao knjiga. 30 Michel Izard, ^.Lvi-Strauss, La voie des masues, L( Homme, 197J, Vol.1J, Is. 4, 143-145. 31 Trevor Pateman, Claude Levi-Straus, The Way of the Masks (La voie des masues), http://www.selectedworks. co.uk /levistrausmasks.html
29
188
Pejtman podse a da je izvor za Levi-Strosov pristup strukturalna fonologija iji su pioniri Trubecki i qakobson. Levi-Stros je eleo da preuzme iz strukturalne fonologije kako ideju sistema me usobno povezanih delova, koji se moraju rekonstituisati u analizi, tako i ideju o bezna ajnosti svakog elementa sistema kada je u izolaciji.
Me utim, on ne mo e sebe da prisili da ka e da plasti ne osobine svake maske nemaju zna enje unutar sebe i same po sebi, ve samo da one zna e manje su tinski nego dijakriti ki. ]aista, on ne mo e ak da prisili sebe da ovo ka e za smisao u jeziku: stoga, on pi e o re ima nekog jezika da njihovo zna enje (signifikacija) jeste rezultat dve stvari: smisla (sens) uklju enog u taj konkretni odabrani termin, i smislova (koji su isklju eni upravo ovim izborom) svih ostalih termina koji ga mogu zameniti. U slu aju maski, svakako je mogu e postaviti plasti ne elemente maski u odnos jedan na jedan prema mitovima porekla koji motivi u te elemente, i ovo Levi-Stros ini u Putu maski, daju i obja njenje svake plasti ne osobine u odnosu na njeno mitsko obja njenje ili motivaciju: one imaju perje zbog svog vazdu nog porekla, i imaju jezike koji su ili koji li e na ribe zbog svog vodenog porekla.
Pejtman smatra da, ako su maske u dijakriti kim odnosima, onda one to nisu samo me usobno ve i sa ljudskim licem koje pokrivaju. Levi-Stros nigde ne govori o ovom odnosu, mo da zbog toga to ne veruje da on postoji.
Senka Kova
189
Priznati postojanje ovog odnosa zna i upu ivati kulturu na prirodu, a ne jednostavno na drugu kulturu. Ipak, opisivati da maske imaju izbuljene ili upale o i zna i opisivati ih implicitno (dijakriti ki) sa referencom na svojstva ljudskog lica: upravo to sa injava standard izbuljenosti i upalosti, i za kulturu koja poseduje samo jednu masku mora pruiti referentnu ta ku interpretacije gledaocima na ceremonijama u kojima maska ima ulogu. Me utim, u prilog LeviStrosu, mo e se videti u slu aju Dzonokwa maske koliko bi referenca samo na ljudsko lice mogla obmanuti u interpretaciji te maske. Dzonokwa je iznad svega mrtva kog izgleda ` prava pravcata maska smrti. Ipak, Dzonokwa je dobro initelj za ljudski rod: ona je izvor bakra. Ovo dobro instvo, ja mislim, ne bi moglo da se pro ita samo iz njenog izgleda, ak ni iz kontrasta izme u njenog izgleda i izgleda {wexwe maski.
Struktura nasuprot istoriji Pejtman isti e da je Levi-Stros, u svojim radovima o mitovima, nastojao da tretira mitove kao sinhronijski32 konstituisani sistem me u kojima postoje odre eni transformacioni odnosi koji su indikatori neistorijskih svojstava na ina na koji funkcioni e ljudski mozak. Transformacija jednog mita u drugi treba da se shvati kao vanvremenska logi ka operacija, a ne kao istorijEdmund Li navodi da je Levi-Stros izbegao ovo sporno pitanje odnosa izme u mita i istorije usredsrediv i svoju panju na dru tva bez istorije. Te zajednice svoje dru tvo smatraju nepromenljivim, a vreme sada nje shvataju kao neposredno nastavljanje vremena pro log (E. Li , Klod Levi-Stros. Beograd. Novinsko izdava ko preduze e Duga. 1972: J8).
32
190
ska. ]a mnoge kriti are, ovaj pristup je nezadovoljavaju i samo utoliko to apstinira od bilo kakvog poku aja istorijske rekonstrukcije.33 Pejtman navodi da u Putu maski, suprotno tome, ima puno istorije, realne i zasnovane na pretpostavkama, koja naginje ka gledi tu da se te vanvremenske transformacije i odnosi izme u mitova i maski, koje strukturna analiza rekonstrui e i interpretira kao indikatore jednog redosleda mentalnih struktura, vremenski realizuju kroz realni dijalog kultura.
Levi-Stros koristi dijalog da napravi razliku izme u onoga to se dogodilo me u Indijancima sa severozapadne obale Pacifika i, s jedne strane, kulturnog imperijalizma (pripadnici plemena Sali ne name u Swaihwe pripadnicima plemena Kvakiutl) i, s druge strane, kulturne autarhije (znaenje maske Swaihwe se razra uje u odnosu na razradu znaenja maske Dzonokwa, i obrnuto). Ovaj drugi kontrast je vie relevantan za Levi-Strosa, po to mu omogu ava da se suprotstavi jednoj tradiciji u funkcionalisti koj socijalnoj antropologiji: jedna od najpogubnijih ideja koju nam je u amanet ostavio funkcionalizam, i koja jos uvek gospodari nad tako mnogo etnologa, jeste ona o izolovanim plemenima, ograenim unutar samih sebe, gde svako do ivljava samo za seKlod Levi-Stros je napisao da se ni mitovi ni etnografije odre enih populacija ne mogu saznati na iscrpan na in. Takva ambicija bi, tavi e, bila li ena svakog smisla, jer je re o stvarnosti u kretanju, neprestano podvrgnutoj delovanju pro losti koja tu stvarnost razara i budu nosti koja je menja (K. Levi-Stros, Mitologike I, 7).
33
Senka Kova
191
be neko odre eno iskustvo estetskog, mitskog ili ritualnog reda. Tako, nije prepoznato da su pre kolonijalnog doba ove populacije, kada su bile brojnije, tako e ivele rame uz rame. Uz mali broj izuzetaka, ni ta to se de avalo u jednom plemenu nije bilo nepoznato njegovim susedima, i modaliteti na osnovu kojih je svako sebi obja njavao i prikazivao univerzum su razra ivani u neprekidnom i ivom dijalogu.
Pejtman smatra da dijalog na planu istorije, odgovara dijakriti kom na planu strukture, i na e razumevanje ovog drugog mo e biti oboga eno boljim razumevanjem prvog. ]amislite, na primer, navodi Pejtman, da su u nekom trenutku Kvakijutl imali Dzonokwa, a Sali swaihwe maske, i da su onda Kvakijutl dobili swaihwe maske meusobnim sklapanjem braka (maske mlada predaje mlado enji u vidu miraza). On smatra da:
Problem s kojim se sada sre u Kvakijutl jeste inkorporacija ovih novih maski u njihov mit i ritual. U tolikoj meri u kolikoj je njihova Dzonokwa povezana s istim ili sli nim mitom i ritualom kao Swaihwe me u pripadnicima Sali , onda postoji problem da se na e mesto za Swaihwe koje koristi ovaj novi resurs kreativno, umesto da ga ostavi kao suvinog. U uvo enju tre eg termina izme u dijaloga i dijakriti kog postoji problem diferencijacije ili distinkcije (u smislu, recimo, Pjera Burdijea) koji uklju uje pro irivanje sistema mitskih i ritualnih zna enja da bi se dalo Swaihwe maskama, koje su pod teretom svog Sali nasle a, novo mesto (kao Xwewe) me u plemenom Kvakijutl. Tako je dijalog tako e na in kulturnog oboga ivanja. U ovom slu aju, dijalog deluje kao da je u biti miran, ali to nije obavezno.
192
Termin koji nedostaje Pejtman podse a da u Levi-Strosovoj kanonskoj formuli, odnos izme u dva pojma esto mo e biti odre en kao odgovaraju i odnosu izme u druga dva pojma. Tako je A : B :: ^ : D (A je za B isto to je ^ za D). U ovom slu aju Levi-Stros sugeri e da postoji odnos ovog tipa izme u maski i mitova porekla s kojima se dovode u vezu i to na slede i na in: Dzonokwa : Xwewe :: Swaihwe : Sasuatch/Tsana Pejtman isti e da se figura Sasquatch ili Tsanaq samo usputno spominje i da nema njene ilustracije. Moda je razlog tome nedostatak etnografskih podataka. Svakako, navodi Pejtman, prikaz toga da Sasquatch plasti no nalikuje maski Dzonokwa ali ima karakteristike {wxw bi poja alo argument za Levi-Strosovu centralnu tvrdnju: Kada se od jedne grupe do druge plasti na forma odr#ava, semanti ka funkcija se obr4e` s druge strane, kada se semanti ka funkcija odr#ava, tada se plasti na forma obr4e. 34
34
^. Lvi-Strauss, La Voie...,78.
Senka Kova
193
Umesto zaklju ka Levi-Strosova studija slu aja Put maski nije dala, kada je re o mitovima, sliku jedne jasno odre ene strukture. Od toga se vi e puta i Levi-Stros ogradio navode i da je nemogu e dosti i stadijum u kome e se mitska materija, prethodno rastvorena analizom, kristalisati u masi i pru ati nam svuda sliku stabilne i jasno odre ene strukture.35 qasno je da je re o novoj upotrebi istog materijala (onog koji je Franc Boas ostavio) i elje da se druga ije sagledaju ona svojstva koja su u prethodnom periodu ostala neprime ena. Tu, pre svega, mislim na dru tvene i bra ne veze, koje su u ovoj knjizi otvorene, ali ne i do kraja analizirane. U prvom tomu Mitologika Klod Levi-Stros je napisao da je osobitost te knjige u tome:
(..) to nema predmeta, rad se na po etku ograni ava na prou avanje jednog mita, isto tako nema ni kraja jer su brojni problemi koje razmatra samo ovla dotaknuti, dok su neki drugi samo postavljeni, a njihovo je re avanje ostavljeno za neki bolji trenutak.3J
Sli an problem postoji i u Levi-Strosovom poku aju da pojasni slo eni odnos izme u maske i mita u ovoj studiji slu aja.
35 3J
K. Levi-Stros, Mitologike I, 7. K. Levi-Stros, op. cit, 8.
194 Senka Kova
CLAUDE LVI-STRAUSS: LE MASQUE ET LE MYTHE Le travail tudie le rapport du masue et du mythe en sinterrogeant dans uelle mesure lanalyse correspondante de ^laude Lvi-Strauss peut nous clairer sur le champ smantiue complee des masues dans une partie de lAmriue du Nord. ^laude Lvi-Strauss a dans ses travau mis en relief la structure complee du mythe. La compleit peut tre suivie aussi bien sur le plan de lepression ue sur celui du contenu et de la signification des masues Salish, Kwakiutl et dautres masues uniues de cette partie de lAmriue du Nord. ^laude Lvi-Strauss a analys les mythes en sefforant depliuer la voie des masues chez des peuples proches par leur langue, ou des peuples avoisinants. La mythologie Tsimshian, Tlingit et Hada contient certains motifs ui renvoient des groupes voisins (Salish). En dpit des diffrences concernant la signification des masues, il eiste un patrimoine mythologiue commun au peuples de la cte Nord du Pacifiue. ^laude LviStrauss a une fois de plus dmontr ue ltude des mythes ne reprsente pas le vritable point de dpart de lanalyse, et ue lon ne peut par la dcomposition des problmes percevoir une uelconue unit cache. ômme la pense mythiue ne tient pas fier clairement son point de dpart ni son point darrive, elle ne parcourt jamais toute sa trajectoire: il lui reste toujours uelue chose accomplir. ômme les rites, les mythes sont infinis. Il semble ue leplication de La Voie des masques faite par Lvi-Strauss va galement dans ce sens-l. Mots-cls: Lvi-Strauss, le masue, le mythe, les Indiens de lAmriue du Nord
Senka Kova Senka Kova CLAUDE LEVI-STRAUSS: MASK AND MYTH
195
This paper discuss a relationship between mask and myth and how the appropriate analysis by ^laude Levi-Strauss may make clearer a comple field of masks in the part of North America. ^laude Levi-Strauss stressed the multi-layered character of myth structure. Similar multi-layered character can be seen at the level of epression, content and meaning of Salish, Kwakiutl and other uniue masks of this part of North America. ^laude Levi-Strauss analysed certain myths trying to eplain the path of the masks that belong to the people with similar languages, or those who lived nearby. The mythology of Tsimshian, Tlingit and Hada people have certain common characteristics that point to the similarities with the nearby groups (Kwakiutl). Despite differences that eist at the level of meanings of the masks, there is also common mythological heritage of the people who used to live in the Northern Pacific ôast. ^laude Levi-Strauss showed that there is no final solution in the myth analysis, and that there is no possibility that the dissection of the problem will reveal some hidden unity. As mythical though does not want to start clearly somewhere and come somewhere, it never goes through its whole trajectory: there is always something waiting to be fullfield. The same way as rituals, myths are infinite. It seems that Levi-Strauss eplanation of the Path of masks goes in that direction. Key words: Levi-Strauss, mask, myth, North American Indians
Aleksandar Palavestra
Odeljenje za arheologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu apalaves@eunet.rs
Strukturalizam u arheologiji
Apstrakt: Iako je Edmud Li jo sedamdesetih godina XX veka pretio arheologiji da e se zaraziti strukturalizmom, strukturalizam u delu Levi-Strosa nije direktno i prelomno uticao na promene paradigme arheolo kih interpretacija. S jedne strane razlog tome je strukturalisti ka nezainteresovanost za dijahroniju, a s druge strane je koncept univerzalnih struktura uma za koji nadolaze i postmodernizam u arheologiji nije imao sluha. Dodu e, postoje ( ak i u srpskoj arheologiji) neke veoma zanimljive strukturalisti ke interpretacije arheolo kih nalaza, zasnovane uglavnom na binarnim opozicijama. Me utim, strukturalizam i delo Levi Strosa, a pogotovo De Sosirova semiotika, omogu ili su arheolozima da materijalnu kulturu sagledaju u semioti kom polju kao studiju znakova i konteksta zna enja. Ipak, na arheologiju, posebno postprocesnu, mnogo vi e je uticao poststrukturalizam, teorije prakse, kao i poststrukturalisti ke kritike nau nog objektivizma.
Klju ne re i: strukturalizam u arheologiji, poststrukturalisti ka kritika, postprocesna arheologija, materijalna kultura u semioti kom polju Tekst je nastao kao rezultat rada na projektu Interkulturna komunikacija u paleobalkanskim dru tvima, finasiranom od Ministarstva za nauku i tehnolo ki razvoj Republike Srbije, pod brojem 147040.
197
Edmund Li je, jo 1971, kritikuju i novu, procesnu arheologiju pretio arheologiji da e se zaraziti strukturalizmom i da je to nova moda (E. Leach 1973: 7J1-771). Me utim, samo delimi no je bio u pravu. Pre svega, u arheologiji je ve tada bilo usamljenih strukturalisti kih pristupa (analize pe inskog slikarstva Andre Leroa-Gurana), a s druge strane, na arheologiju e mnogo vi e uticati poststrukturalisti ka kola mi ljenja, nego sam strukturalizam. Osamdesetih godina XX veka nezadovoljni, tada ve prevazi enim kulturnoistorijskim pristupom, ali i eko-funkcionalizmom i sistemskim pristupom procesne arheologije, neki arheolozi ` me u kojima se isticao Ian Hoder ` potra ili su interpretativno oboga ivanje arheologije, izme u ostalog strukturalisti kom paradigmom. Kao to je re eno, jedan od prvih koji je upotrebljavao strukturalisti ki pristup u arheologiji bio je francuski etnolog i arheolog paleoliti ar Andre Leroa-Guran, koji je strukturalisti ki protuma io raspored paleolitskih slika u pe inama (^. Renfrew, P. Bahn 199J: 345, 42J; A. Leroi-Gourhan 19J8: 91-114). Leroa-Guran je analizirao preko 2000 crte a u J0 pe ina. Pe ine je podelio na razli ite delove stvaraju i idealnu pe inu koja se sastoji od galerije, periferije i dna i ulaza pe ine. Slike ivotinja je razvrstao na klase, pri emu je konstatovao da su konj, bizon i pragove e predstavljeni na preko J0 slika, dok su one medveda, nosoroga i lava re e. Geometrijske crte e je opet podelio na iroke ` enske, i uske mu ke (uglavnom na osno-
198
vu prili no povr ne analogije sa enskim i mu kim polnim organom, kojih ` naravno ` u pe inama ima i naturalisti ki predstavljenih). enskoj grupi, po Leroa-Guranu, pripadaju i predstave koje on tuma i kao rane, odnosno povrede ljudi i umiru ih ivotnja, dok u muku grupu spadaju simboli oru ja. Strukturalisti ki koncept Leroa-Guranovog tumaenja pe inskog slikarstva je o it: u pitanju je mitografski poku aj da se prevazi u temeljne suprotnosti ivota i smrti koje su me usobno zavisne (da bi se ivelo mora se ubijati). S jedne strane je mu ki princip, grabljive ivotinje, oru je i nano enje rana, bola i smrti, a s druge enski princip, ubijene i ranjene ivotinje i ljudi, podno enje bola i smrti. Upravo je Leroa-Guranova analiza pe inskog slikarstva najavila i najve e probleme koji e se ispoljiti u strukturalististi koj arheolo koj interpretaciji. Iako dosledno i logi no sprovedena, ona ilustruje princip strukturalizma u kome nijedna stvar ne mo e da bude proverena, u kome je sve mogu e i ni ta nije sigurno, kako je to rekao Edmund Li (Li 1972). (Na primer, konstatacija da iroke geometrijske forme ozna avaju enski princip, a uske mu ki.) S druge strane, LeroaGuran prenebregava dijahronijsko sagledvanje pe inskog slikarstva, koje nije nastalo u jednom trenutku, ve hiljadama godina, te da se zna enje pe inskog slikarstva ` ak i ako bismo uzeli u obzir univerzalne strukture i slike ljudskog uma ` sigurno moglo menjati kroz milenijume. ]anemarivanje dijahronije, koje do-
199
brim delom proisti e iz samog su tinskog koncepta strukturalizma, mo e biti jedan od razloga to ovaj teorijski pristup nije imao preterano sre an su ivot s arheologijom (B. Olsen 2002: 184-187). Strukturalisti ka arheologija, naime, posve uje najvi e pa nje idejnim konceptima i stalnim strukturama pa ne obra a mnogo pa nje na dijahroni ni pristup, hronologiju, kulturni proces i dinamiku, zbog ega je ovaj pristup esto bio kritikovan u arheologiji, koja je po definiciji dijahrona (^. Renfrew, P. Bahn 199J: 427). Ian Hoder je u svom etnoarheolo kom istra ivanju plemena Nuba, u Sudanu, tako e koristio strukturalisti ki metod i utvrdio da se svi aspekti njihovog ivota i kulture mogu sagledati u svetlu binarnih opozicija ( isto ` prljavo, ivot ` smrt, mu ko ` ensko). Time je potvrdio svoje pretpostavke o va nosti simbolizma i sveta ideja koji direktno ostavlja tragove i na arheoloki zapis. Na primer, u nekim selima prona ao je veliki broj svuda razbacanih svinjskih kostiju, dok su u drugim selima odba ene svinjske kosti bile koncentrisane samo u odre enim zonama. Istra ivanjem je otkrio da su u pitanju razli iti kulturni kodovi. U jednoj oblasti i ene i svinje bile su smatrane ne istim bi ima, te su se ene brinule o svinjama, a svinjski ostaci kao ne isti uklanjani su sa svih zajedni kih i mu kih mesta u selu. To je rezultiralo pojavom kostiju u ograni enim zonama. U drugim zajednicama, gde svinje nisu smatrane ne istim, svinjske kosti su tretirane kao i ostalo ubre i razbacivane su svuda po selu. Tako e je pretpostavio
200
da se u mnogim oblicima materijalne kulture mogu utvrditi tragovi ovih simboli nih opozicija. Recimo opozicija mu ko ` ensko prenosi se na druge aspekte ivota: govedo/mu ko/ isto/ ivot, nasuprot svinja/ ensko/ne isto/smrt, to se odra ava u materijalnoj kulturi, po to se kosti goveda nalaze u naselju i grobovima, a kosti svinja ne, itd (I. Hodder 1982; 1982a: 5J-J7; 198J: 34-54; 1992: 101-121). Me utim, u pitanju je bilo etnoarheol ko istra ivanje (s naglaskom na etno, tj. na direktno prou avanje ive zajednice). Najbolje to je ` u arheolo kom smislu prou avanja formiranja arheolo kog zapisa ` Hoder mogao da ponudi je sasvim opravdan zaklju ak da je nepohodno znati kulturni kontekst, sistem vrednosti i verovanja Nuba naroda, odnosno njihov svet ideja da bi se razumela evidentna razlika u arheolo kom zapisu u ova dva slu aja. I sam e, me utim, docnije priznati da strukturalizam ne nudi za to prikladan alat (I. Hodder 1982; 198J: 47). Kao i ostali strukturalisti, i arheolozi strukturalisti smatrali su da ljudskom delatno u upravljaju stalne strukture ljudskog uma, te da arheolo ko istra ivanje treba upraviti ka otkrivanju simboli nog izra avanja sadr anog u artefaktima koje je odraz tih struktura (^. Renfrew, P. Bahn 199J: 42J). Strukturalisti koj arheologiji se, me utim, esto prebacuje to da je veoma malo ubedljivih arheolo kih istra ivanja koje su uspe no utvrdile vezu izme u kulturnih kodova, binarnih opozicija i dru tvene, ili ekolo ke organizacije u pro-
201
losti (B. Fagan 2001: 483). Prednosti i mane strukturalisti kog metoda u arheologiji mogu se grubo sagledati na nekoliko izlo enih primera. Ameri ki arheolog Din Arnold, recimo, poku ao je da ustanovi strukturne odnose izme u ukra avanja keramike i dru tvene organizacije prostora, odnosno lokalne percepcije pejza a u selu Kvinua (uniua) u Peruu (D. Arnold 1983; I. Hodder 198J: 42; ^. Renfrew, P. Bahn 199J: 42J-427). Horizontalne zone ukra avanja keramike, tako, odgovarale bi horizontalnim prirodnim i geografskim pojasevima oko sela (nizija ` visija), koje je potrebno obraditi da bi zajednica bila ekonomski uspe na i samodovoljna. Presecanje pejza a i prirodnih zona irigacioniom sistemom, na lo je ` po Arnoldu ` izraza u vertikalnoj podeli i bilateralnoj simetriji dekoracije grn arije. Arnold je, kao i Leroa-Guran, kritikovan, zato to je pru io veoma malo kontekstualnih podataka koji bi dozvoljavali povezivanje kerami ke dekoracije i pejza a. Drugim re ima: ima li ikakve veze izme u zona u pejza u i onih na keramici, ili je u pitanju naslino uklapanje arheolo kog materijala u unapred zadate strukturalne obrasce? Mnogo uspe nija je strukturalna analiza ko tanog materijala tulske kulture u severnoj Kanadi (Thule culture, 900 ` 1700 n.e.), koju je sproveo kanadski arheolog Robert Makgi (R. McGhee 1977: 141-159; B. Olsen 2002: 182; I. Hodder 198J: 45). Makgi je analizom artefakata sa ve eg broja lokaliteta, ustanovio da su zubi mor a i morskih sisara bili kori eni za oru a koja su
202
se upotrebljavala u zimskom lovu na moru i ledu (harpuni), za vrhove strela za lov na ptice, za enski pribor (igle i e ljevi), kao i za figure ena i ptica. S druge strane, karibuovi rogovi kori eni su za vrhove strela koje su mu karci leti koristili u lovu na karibue, na kopnu. Na osnovu kontekstualnih veza uspostavio je binarne opozicije: zemlja ` more, leto ` zima, mu karac ` ena, zub mor a ` karibuov rog. Makgi je utvrdio da ne postoje funkcionalni razlozi zbog kojih bi se za odre enu vrstu oru a koristio isklju ivo karibuov rog ili mor ev zub, te da mora biti da je u pitanju neki drugi razlog. tavi e, etnografska i istorijska gra a o Inuitima iz istog podru ja, koju je naveo Makgi, ukazuje na temeljnu dihotomiju izme u dva sveta: kopna i mora, izra enu strogim tabuima. Meso karibua i morskih sisara nije se smelo kuvati u istim posudama, niti jesti istog dana, karibuova ko a nije se smela obra ivati na (morskom) ledu, no enje ode e od tuljanovog krzna bilo je zabranjeno prilikom lova na karibue itd. U inuitiskoj mitologiji, tako e, postoji mno tvo simboli nih asocijacija izme u ena, morskih sisara, ptica i samog mora s jedne strane, kao i mu karaca, karibua i kopna s druge. Makgijeva anliza, pokazuje da, uz rigorozno kori enje etnoarheolo kih relacionih analogija, nije nemogu e primeniti strukturalnu analizu na arheolo ki materijal, i da je ak pragmati ni izbor sirovine za oru e zavisio od suprotstavaljenih simboli nih svetova (B. Olsen 2002: 1842; I. Hodder 198J: 4J). Ba zbog ovog je Makgi docnije bio kritikovan, po to je uspostavio pro-
203
blemati nu dihotomiju izme u funkcije i simboli nog zna enja artefakata (I. Hodder 198J: 42). qedna od najpoznatijih binarnih opozicija u arheologiji, bez sumnje je opozicija domus|agrios odnosno doma e, ku no, pripitomljeno, nasuprot spolja njem, divljem ` na kojoj je Ian Hoder izgradio svoju koncepciju neolitizacije ` ili kako ka e ` pripitomljavanja Evrope (I. Hodder 1990). Ovo va no delo, me utim, uprkos dobro upotrebljenoj opoziciji klju nih pojmova, ne moe se okarakterisati kao strukturalisti ko. U na oj arheologiji jedan od retkih strukturalisti kih pristupa izlo en je u izvanrednom radu Ivane Radovanovi koja je analizirala ideolo ke aspekte kulture Lepenskog Vira, a posebno odnos figuralne umetnosti prema reci i morunama (I. Radovanovi 1997). Ona reku dovodi u vezu s grobovima, tj. pokojnicima i idejom smrti, ali i pretpostavlja da je Dunav mogao imati i savim suprotno zna enje opstanka (putem ribolova), te da je simbolisao i ideju ivota. Ivana Radovanovi istie da je ta dihotomija izra ena na vi e nivoa struktura:
REKA UZVODNO NIZVODNO (RIBA) POKOqNIÎ IVOT SMRT
Polaze i od paleozoolo kih pokazatelja da opstanak erdapske mezolitske zajednice nije zavisio isklju ivo od ribolova, iako je on bio va an aspekt ekonomije, Radovanovi eva pretpostavlja da je riba imala va nu ulo-
204
gu u simbolici i ideologiji, na ta ukazuju i ribolike skulpture Lepenskog Vira, te da je riba simbolizovala ivot u apstraktnijem smislu nego kao prosta ivotna namirnica. I to ne bilo koja riba Ivana Radovanovi isti e da je upadljivo da me u ostacima ribe sa Lepenskog Vira nedostaju tragovi krupne anadromne ribe (morune). Moruna je, me utim upravo riba koja se mo e dovesti u vezu sa uzvodnim smerom, po to su se svakog kasnog prole a (do podizanja brane) ove d inovske ribe vra ale iz ^rnog mora uzvodno, radi mreenja. Ovaj periodi ni redovni povratak, sasvim sigurno nije bio nepoznat mezolitskim zajednicama erdapa, pa Ivana Radovanovi pretpostavlja da moruna nije bila lovljena i konzumirana po to je verovatno simbolizovala pretke i ideju neprestanog povratka. Na nekim skulpturama mogu se zaista lako prepoznati karakteristi ne odlike moruna. Tako predlo enu strukturu autorka dalje razvija i tuma i:
REKA UZVODNO NIZVODNO MORUNA/PREÎ POKOqNIÎ IVOT SMRT
Ivana Radovanovi je svoju pretpostavku zasnivala na starijim arheozoolo kim podacima kojima nisu utvr ene morunine kosti u arheolo kom zapisu. Novija istra ivanja, me utim, pokazuju da je na Lepenskom Viru, na Vlascu, kao i na nekim drugim erdapskim naseljima iz mezolita i ranog neolita, moruna bila lovlje-
205
na u znatnoj meri (D. Bori 2005: 57). Ovi novi arheozoolo ki podaci ne osporavaju pretpostavku Ivane Radovanovi o skulpturama koje istovremeno predstavljaju morune i pretke. Naprotiv, Du an Bori smatra da je upravo veza praistorijskog ribolovca i ulovljene morune mogla da osna i pretpostavljenu simboliku i drugi nivo realnosti u kojoj su ivotinje, preci, ivi i mrtvi lanovi zajednice imali slo ene me usobne druvene odnose koji su izvan okvira svakodnevne stvarnosti (D. Bori 2005: 5J-J5). Interesantno je da je, pored ove veoma uspe ne strukturalisti ke interpretacije Ivane Radovanovi , mezolitska zajednica Lepenskog Vira nedavno poslu ila u na oj arheologiji za jo jednu, nazovi-strukturalisti ku analizu. U pitanju je neka vrsta prili no nerazumljive arheo-astronomske interpretacije arhitekture na Lepenskom Viru, koja po iva na opoziciji dan/no odnosno zona dana naspram zone no4i. Autorka Ljubinka Babovi , bez mnogo argumenata (osim otkri a da su ljudi na Lepenskom Viru znali da se uve e smrkava, a da ujutru svi e), iz te dihotomije izvodi dalekose ne zaklju ke o solarnom kultu i Bogu sunca u mezolitu erdapa (Lj. Babovi 200J). Kritika strukturalizma u arheologiji do la je iz dva sasvim suprotna, gotovo binarno opoziciona pravca, (u emu mo da ima neke poetske pravde). qedno je pozitivisti ka kritika usmerena na problem verifikacije strukturalisti kih postavki. Drugim re ima: kako se strukturalisti ke hipoteze proveravaju rigoroznom na-
206
u nom metodom? Ili, ostavljaju i logi ki pozitivizam po strani, da li one makar podle u sistemu opovrgljivosti, kako ga je definisao Poper (I. Hodder: 1992: 10J; P. Pettit 1975)? Ova kritika se, naravno ne odnosi samo na strukturalizam u arheologiji, ve i u drugim disciplinama. Treba se samo podsetiti kritike Marvina Harisa upu ene Rodniju Nidamu i njegovoj strukturalnoj analizi braka i razmene kod Puruma. Od Nidamove interpretacije se na svojevrstan na in ogradio i sam LeviStros, tvrde i da ga Nidam nije razumeo. Marvin Haris, prili no jetko, zaklju uje da se ne mo e o ekivati da Nidam shvati ta se de ava u glavama Puruma, ako ne razume ak ni ta se de ava u glavi Levi-Strosa (M. Harris 2001: 511). ak i, za arheologe veoma primamljive, strukturalisti ke prostorne analize zasnovane na kartiranju i preklapanju dru tvenog i materijalnog ` kao u klasi nom Levi-Strosovom slu aju sela Bororo ` pokazale su da se dualizam dru tvene grupe ne mo e itati iz samog plana naselja, po to se dru tvena akcija i svakodnevni ivot menja br e nego samo naselje (R. Fletcher 200J: 120-123). Najdetaljniju kriti ku analizu strukturalizma u arheologiji pru ila je Alison Vajli, koja je ukazala na opasnost od proizvoljnog uspostavljanja obrazaca (naj ee suprotstavljenih ` sever/ jug, mu ko/ ensko, kopno/ more), i potom od tra enja tih struktura u tro nim ostacima materijalne kulture (koja je, da podsetim, glavni, esto i jedini izvor arheolo kih podataka). Tako su strukturalisti ki arheolozi mogli ma tovito da bira-
207
ju arbitrarne aspekte podataka iz arheolo kog zapisa i da predla u nizove njihovih neproverljivih transformacija, kao eventualnih manifestacija temeljne dubinske strukture. Vajlijeva navodi da neka strukturalisti ka tuma enja zaista izgledaju ubedljivo i rigorozno sprovedena (u na im primerima recimo ona Makgijeva ili Ivane Radovanovi ), nasuprot drugim koja izgledaju nategnuto, izma tano i neubedljivo (recimo Arnoldova ili ona Ljubinke Babovi ). Vajlijeva navodi da je epistemolo ki problem strukturalizma u arheolgiji sadr an u Li ovom isticanju nesposobnosti arheologa da zavire u crnu kutiju, tj. da sagledaju unutra nje kognitivne sisteme dru tava u pro losti. Izlaz iz takvog epistemolokog orsokaka Alison Vajli vidi u mogu nosti da se strukturalisti ki pristup u arheolgiji prihvati kao procedura za konstruisanje proverljivih modela, koji bi uneli red u raznorodne kulturne fenomene i pru ili okvire za razli ite kognitivne i idejne faktore koji su te fenomene stvorili (A. Wylie 2002: 130). Druga, mnogo dalekose nija kritika, do la je upravo iz krugova potonjih postprocesnih arheologa, koji su isprva prihvatili strukturalizam, ali su ubrzo shvatili njegova ograni enja u arheolo koj interpretaciji. Semioti ki odnos ozna itelja (signifier), ozna enog (signified) i objekta, pokazao se prili no problemati nim kada je arheolo ka interpretacija u pitanju, na ta je ukazao sam Ian Hoder. Naime, analiza odnosa izme u ozna itelja (re lonac) i ozna enog lonca, ne govori mnogo o samom loncu kao o materijalnom predmetu.
208
Materijalna kultura, ak ni i za postprocesne arheologe kakav je Hoder, ne mo e se potpuno izjedna avati sa izgovorenom re ju, napisanim tekstom, ili apstraktnim simbolom. Dok su odnosi izme u ozna itelja i ozna enog, po Ferdinandu de Sosiru, proizvoljni, zna enje materijalne kulture u odre nom kontekstu retko je arbitrarno. Mo emo da ka emo lonac, ili pot, ali sam iskopani lonac za arheologe predstavlja i ne to vi e. U proizvoljni odnos izme u ozna itelja i ozna enog, dakle, upli e se sam predmet, stvarni, iskopani lonac. ]na enja lonca povezana su i s njegovom prakti nom ulogom u svakodnevnom ivotu odre ene zajednice. Kako Hoder isti e, arheolozi iskopavaju ostatke materijalne kulture, i poku avaju da sagledaju svaki predmet, istovremeno i kao predmet, odnosno rezultat odre ene akcije, ali i kao znak po to lonac mo e biti ozna itelj odre enih koncepata (recimo enskih aktivnosti, stila odre ene zajednice, kulta, itd). Prou avanje materijalne kulture poziva nas da premostimo jaz izme u idejnog i materijalnog, zaklju uje Hoder (198J), ali nam strukturalizam u tom pogledu malo poma e (I. Hodder 198J: 47; 2005: 25J). qedan od razloga za razo aranost u strukturalizam ranih postprocesnih arheologa bio je upravo izostavljanje pojedinca, to su ve kritikovali u eko- funkcionalisti koj, ili sistemsko-procesnoj arheologiji. U LeviStrosovom stukturalizmu, kako su ga pro itali postprocesni arheolozi, individua je pot injena nesvesnim strukturama uma, sli no kako je pot injena sistemi-
209
ma u procesnoj paradigmi, ili ak normama u kulturno-istorijskoj arheologiji. ]bog toga je nova interpretativna paradigma potra ena u poststrukturalisti koj kriti koj misli, naro ito u Burdijeovoj teoriji prakse i Gidensovoj teoriji strukturacije (structuration theory), koje uva avaju koncept individualne dru tvene akcije. Da ponovo citiram Hodera: Sve navedene kritike strukturalizma usmerene su ka potrebi preispitivanja stvaranja struktura u zna enjskim, aktivnim i promenljivim kontekstima. Kritika funkcionalizma i strukturalizma koncentrisane su na nesposobnost ovih pristupa da objasne odre ene istorijske kontekste i znaenjsku akciju individualno konstruisane dru vene promene u tim kontekstima. Arheologija se pomerila od istorijskih obja njenja i poku ala da ustanovi me ukulturne op tosti koje se ti u ekolo kih sistema, ili, ree, ljudske podsvesti. Postoji potreba da se razvije i kontekstualna arheologija koja mo e razre iti dihotomije izme u kulturnih normi i dru tvene adaptacije, o igledne u funkcionalizmu i strukturalizmu (I. Hodder 1992: 10J-107). Od ove programske postavke postprocesna arheologija, ozra ena poststrukturalizmom i postmodernim konceptima, napustila je strukturalizam i zaplovila novim vodama. Navedeni Hoderov citat je iz jedne od prekretni kih knjiga koja (pomalo ironi no) nosi naslov Simboli na i strukturalna arheologija (I. Hodder (ed.) 1982). U trenutku objavljivanja knjige strukturalizam je arheologiji ve bio prevazi ena paradigma (I.
210
Hodder et al. 2007). ]na aj strukturalizma u arheologiji, me utim, upravo je u tome to je otvorio novo polje i ire analize zna enja materijalne kulture. Koliko god da je strukturalizam u arheologiji bio ograni enog dometa, poslu io je kao izuzetno va an most ka postprocesnim i postmodernim paradigmama interpretativne arheologije. Da li je to za arheologiju bilo dobro ili ne, pitanje je za neku drugu priliku. Sigurno je, me utim, da je bilo neizbe no. LITERATURA
Arnold, D. 1983. Design Structure and Community Organization in Quinua, Peru, Structure and ôgnition in Art (D. Washburn ed.), âmbridge University Press, âmbridge. Babovi , Lj. 200J. Svetili ta Lepenskog Vira. Mesto, polo#aj i funkcija, Narodni muzej, Beograd. Bori , D. 2005. Body Metamorphosis and Animality. Volatile Bodies and Boulder Artworks from Lepenski Vir, âmbridge Archaeological qournal 15. Fagan, B. 2001. In the Beginning, New qersey. Fletcher, R. 200J. Materiality, Space, Time and Outcome, A ômpanion to Archaeology, (q. Bintliff ed.), Blackwell, London, 110-140. Harris, M. 2001. The Rise of Anthropological Theory, Altamira Press, Walnut ^reek. Hodder, I. 1982. Symbols in Action, âmbridge University Press, âmbridge. Hodder, I. 1982a. The Present Past. An Introduction to Anthropology for Archaeologists. Batsford, London.
211
Hodder, I. (ed.) 1982. Symbolic and Structural Archaeology âmbridge University Press, âmbridge. Hodder, I. 198J. Reading the Past, âmbridge University Press, âmbridge. Hodder, I. 1990. The Domestification of Europe, Oford. Hodder, I. 1992. Theoretical archaeology: a reactionary view, Theory and Practice in Archaeology, Routledge, London. 101-121. Hodder, I. 2005. Symbolic and structuralist archaeology, Archaeology, The Key ôncepts, (^. Renfrew and P. Bahn eds.), Routledge, London, 254-259. Hodder, I. et al. 2007. Revolution Fulfilled? Symbolic and Structural Archaeology a Generation On, âmbridge Archaeolgical qournal 17:2, 199-228. Leach, E. 1973. ôncluding Address, The Explanation of Culture Change. Models in Prehistory, (^. Renfrew ed.), Duckworth, London, 7J1-771. Leroi-Gourhan, A. 19J8. Religije prethistorije, Naprijed, ]agreb. Li , E. 1972. Klod Levi-Stros, NIP Duga, Beograd. McGhee, R. 1977. Ivory for the Sea Woman: the Symbolic Attributes of Prehistoric technology, Canadian Journal of Archaeology 1, 141-159. Olsen, B. 2002. Od predmeta do teksta. Teorijske perspektive arheolo kih istra#ivanja, Geopoetika, Beograd. 184-187. Pettit, P. 1975. The Concept of Structuralism. A critical Analysis, Gill and Macmillan, Dublin. Radovanovi , I. 1997. The Lepenski Vir Culture: a contribution to interpretation of its ideological aspects, Antidoron Dragoslav Srejovi , (A. qovanovi ed.) êntar za arheoloka istra ivanja Filozofskog fakulteta, Beograd, 87-93.
212
Renfrew ^. and P. Bahn, 199J. Archaeology, Theories, Methods and Practice, second edition, Thames and Hudson, London. Wylie, A. 2002. Thinkig from Things. Essays in the Philosophy of Archaeology, University of âllifornia Press, Berkeley and Los Angeles. Aleksandar Palavestra STRUCTURALISME EN ARHEOLOGIE Mme si dj Edmund Leach dans les annes soiantedi du 20e sicle menaait l'archologie d'tre contamine par le structuralisme, le structuralisme dans l'oeuvre de Lvi-Strauss n'a pas influenc de faon directe et dcisive les changements de paradigmes dans les interprtations archologiues. D'une part la raison est chercher dans le manue d'intrt structuraliste pour la diachronie, et de l'autre, dans le concept des structures universelles de l'entendement, auuel le post-modernisme en archologie n'allait pas tre sensible. Il eiste nanmoins (mme dans l'archologie serbe) certaines interprtations structuralistes trs intressantes des fouilles archologiues, bases principalement sur des oppositions binaires. Toutefois, dans un contete plus large, le structuralisme et l'oeuvre de LviStrauss, et surtout la smiotiue de Saussure, ont permis au archologues de considrer la culture matrielle dans le champ smiotiue ` comme une tude des signes et des contetes de significations. Autrement dit, les objets en archologie sont, sous l'influence du structuralisme, considrs organiss en systmes plus larges de signes (binaires ou non),
213
avec une signification prcise. L'un des problmes ue pose cette approche smiotiue et structuraliste en archologie est u'il est impossible de faire correspondre automatiuement la culture matrielle la parole, tant donn ue les significations de la culture matrielle sont rarement arbitraires, la diffrence des rapports entre le signifiant et le siginifi en linguistiue. ê sont finalement le post-structuralisme, les thories de la pratiue et les critiues post-structuralistes de l'objectivisme scientifiue ui ont eerc une influence bien plus grande sur l'archologie, notamment l'archologie du post-processualisme. Mots-cls: le structuralisme en archologie, la critiue post-structuraliste, l'archologie du post-processualisme, la culture matrielle dans le champ smantiue Aleksandar Palavestra STRUCTURALISM IN ARCHAEOLOGY Although, back in the 1970s, Edmund Leach threatened archaeology that he will poison it with structuralism, his structuralist work did not have that far reaching impact on the changes of archaeological interpretative paradigms. The reason for that is ` on the one hand, structuralists lack of interest in diachronic interpretation, and on the other, the concept of the universal structures of mind for which upcoming poststructuralism did not have much interest. To be fair, there are some rather interesting structuralist interpretations in archaeology (even in the Serbian one) mostly based on the application of binary oppositions. However, in
214
the broader contet, structuralism, work of Levi-Strauss, and de Saussure linguistics in particular, enabled archaeologists to understand material culture in a semiotic field ` as a study of signs and contets of meanings. In other words, objects in archaeology, under the influence of structuralism, have been seen as organised in the wider systems of signs (organised in binary oppositions, but not necessarily) with particular meanings. One of the problems of this semiotic, structural approach in archaeology is that it automatically euates material culture and language, which is highly problematic, since meanings in material culture are rarely arbitrary in the way that it is the case in a linguistic relation between signifier and signified. Poststructuralism, theory of practices and poststructuralist critiue of scientific positivism had much higher impact to archaeology, especially postprocessual one. Key words: structuralism in archaeology, poststructural critiue, postprocessual archaeology, material culture in a semantic field
Ines Prica
Institut za etnologiju i folkoristiku ]agreb, Hrvatska ines@ief.hr
"Pobuna ozna itelja": suvremena radijacija pojma bricolage

Apstrakt: U izlaganju se koncept bricolagea, svojevrsnim prijevodom op ih teorijskih pojmova na one politi ki prepoznatljive, dovodi u kontekst paradoksa tranzicijskih dru tava. Dok veze s pojmovima intersubjektivnosti, improvizacije i samoorganizacije upu uju na socijalno funkcioniranje temeljeno na principima slobodnog tr i ta, poduzetni tva i samoupravljanja, dotle op e shva anje tranzicije kao "modelske aplikacije demokracije" uvodi radikalno razli itu pozadinu "brikoliranja" kao neinventivnosti, opona anja, fragmentarnog priklju enja i "iracionalnog mentaliteta". Klju ne re i: Levi-Stros, bricolage, paradoks tranzicijskih dru tava, "iracionalni mentalitet"
Ines Prica
217
Uvod Teorijski interes za bricolage i doma4eg majstora potje e, kako je dobro znano, iz sada ve kultne Divlje misli (19JJ), gdje Levi-Strauss predla e pojam za opis procesa i karaktera mitskog (konkretnog) mi ljenja u pred-industrijskim dru tvima. Izazivaju i uvrijeene predstave o rasu ivanju primitivaca kao materijalnim svijetom zarobljenog mi ljenja od kojeg se ovje anstvo penje prema onom apstraktno oslobo enom i znanstvenom, on dokazuje ne samo da su svi postupci racionalnog spoznavanja i djelovanja ukorijenjeni u divljoj misli nego da je rije o njezinoj tolikoj kompleksnosti da su nam, za razumijevanje semanti ke operacije (bricolage) koja joj je u sredi tu, potrebni upravo dodatni napori, strukturalnoanaliti ki pomaci zapadnog racija. qedan od tih pomaka svakako je i napu tanje podjele izme u mi ljenja i djelovanja, zbog ega konceptualni potencijal bricolagea kao djelatnoga mi ljenja, ili prakti nog rasu ivanja zauzima visoko, ako ne i klju no mjesto u suvremenim paradigmama performativnosti1. No tako er, nakon gotovo pola stolje a od svoje pojave, pojam se, izva en iz konteksta cjelokupnosti jednoga autorskog djela i jedne napu tene paradigme, nezaustavljivo i gotovo osvetni ki pro irio poljem su1 O usponu i padu re ima performativnosti vidi Mckenzie, 200J.
218
Pobuna ozna itelja
vremene teorije i djelatne prakse, prepu taju i ga nepredvidivim konsekvencama, pa i propadanju smisla, koje je i sam najavio. Stoga emo se na ovom mjestu zapitati kako stoje stvari s ovim pojmom u svakodnevlju koje bije glas nasumi nosti, fragmentiranosti i krparenja, kakav je status bricolagea u doba bricolagea? qe li u stanju sada odoljeti uvjetima kojima je prkosio u doba svoga ustoli enja, postparadigmatskim stanjima redundancije, anticipiranih, izreklamiranih, unaprijed ura unatih u inaka ` izme u ostalog i svojoj novoste enoj robnoj prirodi, onoj multiprakti noj kvaliteti koja ga je u inila jednako amblemom teorijske i znanstvene, humanisti ke i prirodoslovne, filozofske i umjetni ke djelatnosti, ali tako er i svjetonazora new-agea, poduzetni ke, modne, internetske, supkulturne, obrazovne, religijske i druge svakodnevne ljudske prakse? qe li, kao tako handy koncept neograni ene uporabe, po svakom vremenu, na bilo kojem mjestu i neovisno od heteroklitnih komada eklekti nih stilova teoretiziranja i djelovanja, o uvao svoju, starinski re eno, autonomnu bit? qe li dakle danas bricolage kona no (ili ponovno) u svojoj prirodnoj okolini, duhu vremena koji je najavljivao iz jo nedozrele paradigme iz koje je iznikao; ili naprotiv, ugro en nagrizaju om, dekadentnom prirodom mi ljenja i djelovanja s prijeloma tisu lje a, i nadalje brani svoju modernisti ku tradiciju, nekim dosad neura unatim inherentnim ograni enjima, nekim samoreguliraju im sistemom iskap anja u sumnjivim okol-
Ines Prica
219
nostima? Tako nas sudbina ovoga kraljevskog pojma zatje e pred nu no u promi ljanja njegova prvobitnog sadr aja, dakle na polazi tu ozbiljno kontraindiciranom spram onog zna enja zbog kojeg se inio tako osloba aju im, ravnodu nim prema krajnjim ishodima, prema trajanju i va nosti svojih u inaka. Pitanje je uostalom je li uop e legitimno ili u krajnjoj liniji, pravedno, na taj na in historizirati koncept koji je, budu i strukturalno odnosno transhumano determiniran, gotovo bezostatno prenosiv u druge mehanizme i sisteme zna enja, rugaju i se odatle brizi za povijest, kontekst, autorstvo i identitet. Pro iren na planu metodolo ko teorijske artikulacije sve do op e teorije nastanka i funkcioniranja biolokog i dru tvenog ivota, konceptu je donekle odre ena njegova inherentna pote ko a, da vrijedi za sve sadr#aje ali ne i pod svakim uvjetima. Prema Levi-Straussovim instrukcijama, konceptualnim i spoznajnim profitom brikoliranja ne mo e se, naime, nastupati naknadno, izvan pojedina nosti svakog posebnog sluaja i izvan generalno nesvjesnog funkcioniranja znaenjskog sistema. Takav bi ograni avaju i okvir na elno doveo u pitanje strukturalnu vjerodostojnost razliitih oblika suvremene prakse posezanja za bricolageom kao sredstvom postizanja ura unatih semanti kih efekata, i to ne samo kada je rije o njegovu otkri u u novim oblicima kapitalisti kog poduzetni tva, reklamiranja i strategija javnog komuniciranja, nego i u humanisti ki visoko senzibiliziranoj umjetni koj praksi.
220
Pobuna ozna itelja
Kao to mu je i u okoli u divlje misli odre en jasno dohvatljivi eti ki predznak, tako i danas ne olak ava promi ljanje svojih socijalnih dometa, niti daje naznake o tome koliko i u kojem smjeru se mogu anticipirati granice zna enjskog sistema u koji je uba en. Pogotovo u nekonvencionalnom teoretiziranju on djeluje poput virusa, bri u i postoje e granice i ciljeve ljudskog znanja. Kao most izme u knji evnih metafora i proteinskih struktura, koncept se ovdje orijentira na na in proteza, ili ekstenzija, oslanjaju i se na jo slo enije operabilne koncepte ` poput rekurzivnosti ili autopoieze, te se voluminozno u i ambicijom podru ja doista pribli ava onom kona nom znanju strukturalisti ke antropologije koje je evocirao Levi-Strauss. No i u uvjetima koje s jedne strane odre uje enormno apstraktno pro irenje, a s druge konkretnost postkapitalisti ke pragme, mogu e je makar i zdravorazumski odmah odvojiti prakse krparenja iji nehoti ni ishodi se ocjenjuju kao proma eni, neefikasni, zlo udni, krivotvore i, prazni, la ni, odbojni, od uglednoga brikoliranja elitno-teorijskih i umjetni ko-subverzivnih koncepata, uradaka dizajniranoga pomaka, programiranoga otpadni tva, akademske autorefleksivnosti i poni tenja identiteta, ali i sva ona mjesta na kojima tzv. nomadski ili decentrirani subjekt suvremene teorije i prakse ipak ostavlja trag svoga podrijetla, povijesti, identiteta, namjere, kalkulacije ili aktivizma. Ne bi li, ako je akter priru noga kombiniranja, nasumi nog stvarala tva i nadalje bli i razini nesvjesnog u struktu-
Ines Prica
221
ralisti kome smislu, oni prvi, uradci doma ega majstora s periferija svijeta, kakvi god da jesu, bili ak bli i prirodi brikoliranja2? Nije li, dapa e, samo osvje tavanje autorstva ` pa ak i ona primarna Levi-Straussova teoretizacija ` sve te u inke automatski izbacilo iz polja radijacije bricolagea kao neke vrste transhumane, nesra unate orijentacije u zadatom polju djelovanja? No svakvoj olak avaju oj podjeli na osvije tene i neosvije tene postupke, suprotstavlja se, me utim, prevladavaju e mno tvo hibridnih praksi neutvrdivih, nesmjestivih i nedovr enih premisa i ciljeva. Djelotvornost bricolagea Nakon to je u svojoj Praksi svakodnevnog #ivota (1980) Michel de êrteau brikolerom (bricoleur) op enito ozna io kulturni subjekt dana njice, na in na koji se anga ira u najobi nijim djelatnostima, uklju uju i kupovinu, etanje ili kuhanje, pojam zadobija ambivalentno i teorijski relativno nediferencirano zna enje u svom renoviranom statusu. S jedne strane, izlo en je gotovo neograni enoj diseminaciji, nu nosti da pokrije cjelokupnost ivljenih praksi u okolnostima globalizirane ekonomije ozna itelja, dakle uvjetima jako velikog ali
2 Filozofski aspekt nekonvencionalnog mi ljenja kao mogu nosti prebacivanja zapadnog akademskog znanja u tre i svijet (usp. Brandon, 2004).
222
Pobuna ozna itelja
ne i neograni enog broja performativa koji ga donekle pribli avaju primarnom okviru funkcioniranja. S druge strane, ovakvim se prevratom u vrednovanju svakodnevnih praksi kao semanti ki apriori nabijenih operacija instalira i posebno ambivalentan kulturni subjekt, karakteristi an za pomak u teoretizaciji masovne, kao prevladavaju e kulture pred kraj dvadesetog stolje a. Do tada pasivni i manipulativni potro a postaje akterom nesvjesne, odnosno iznu ene, ili jednostavno pragmati ne intervencije u kapitalisti ku (bez)ideologiju. Kroz svakodnevne ivotne aktivnosti ljudi krpare unutar i izvan dominantne kulturne ekonomije, prilago avaju njezina pravila u bezbrojnom mno tvu sitnih promjena koje im idu u korist, naru avaju i dominantni scenarij razvoja postindustrijske proizvodnje stvaranjem labilnih i privremenih ivotnih stilova i identiteta, ime ga nagone na neprestano prilago avanje, bjesomu no ubrzanu industriju smisla kojom mora opskrbljivati uvjete svoje reprodukcije3. U ovakvoj neprestanoj izmjeni subordinacije izme u imaginarnih aktera proizvodnje i potro nje uloga potro a a kao kulturnog kritika ostaje, me utim, do danas popri tem rasprava. Pogotovo u domeni kulturnih studija, optimisti na ideja o karnevalesknosti i subverzivnom potencijalu potro nje sudara se s ozbiljnom sumnjama da je izdizanje banalno3 O aporijama antropologije potro nje vidi iscrpno u Erdei, 2008. O ubrzanju prozvodnje (be)smisla kao modusu kraja povijesti u Ro ko 2002.
Ines Prica
223
sti na razinu subverzije postalo tek oblikom teoreti arske fantazije (usp. Moriss), te da su konzumenti/potroa i zapravo pogonska snaga aktualnog postindustrijskog ili postfordisti kog neoliberalnog kapitalizma pozicionirani na mjestu nekada njih industrijskih radnika ili socijalisti kih proletera (Hromad i , 2007)4. No relativno neovisno od teorijskih aporija konzumeristi koga dru tva, raste konceptualna vrijednost bricolagea kao modusa prema ivanja dosada njih, ideologiziranih podjela djelatnih praksi, pa i starinski
Iako je ve teoreti ar engleske politi ke ekonomije i spiritus movens savremenog kapitalizma, Adam Smith, jo 177J. godine u svojoj znamenitoj studiji Istra#ivanje prirode i uzroka bogatstva naroda zapisao da je 'konzumerizam jedini cilj i svrha proizvodnje', te uzimaju i u obzir relevantnost historijske analize ôlina âmpbella, koji je genezu razvoja elemenata savremenih potro a kih praksi prona ao ve potkraj 18. vijeka (duh savremene potro nje proiza ao je iz etike romantizma kao antipod Weberovoj tezi o vezi izme u protestantske etike i savremenog kapitalizma), injenica je da su tek konzumeristi ki oblici u vremenu kasnog kapitalizma postmodernisti kog dru tva dana njice uobli ili dominantnu potro a ku kulturno-socijalnu paradigmu svakodnevnog ivota. Taj kompleksan fenomen prije svega odlikuje jasna transformacija potro a kih praksi na na in da one ve odavno nisu samo i primarno rukovo ene elementarnim egzistencijalnim potrebama i upotrebnim vrijednostima proizvoda i usluga, ve i pukom potro a kom eljom, pri emu potro a ka kultura i konzumeristi ke navike direktno u estvuju u kreiranju identiteta i ivotnog stila pojedinca, odnosno potro a a (isto).
4
224
Pobuna ozna itelja
re eno, oblika i podjele rada, zajedno s hijerarhijskim vrednovanjem dru tvenoga zna aja, statusa i utjecaja pojedina noga stanovnika svijeta kao prototipa suvremenog doma eg majstora. Na tome tragu su ponajvi e performativne prakse koje idu na temeljnu redefiniciju granica umjetnosti i svakodnevlja, te ispituju jednu od odre uju ih karakteristika bricolagea ` tenziju izme u ograni enja i mogu nosti5. U najrazli itijim prostorima, od relacione estetike do intervencionisti ke umjetnosti, suvremene prakse brikoliranja te e se fokusirati na nekoliko tema: bricolage kao studijska praksa samopromi ljanja umjetnika koji preispituju propale utopije avangarde, ali i bricolage kao svakodnevni model aktivizma, anga iran irim dru tvenim i politi kim ciljevima te esto usko vezan za pre ivljavanje u razvijenim ekonomijama (Dezeuze, 2008: 3)J. Najbolji
5 U umjetnosti ezdesetih bricolage funkcionira kao osloba aju i diskurs koji slavi spontanost, dok se od devedesetih godina sami ivot po inje do ivljavati kao praksa analogna bricolageu (Dezeuze, 2008:2). J Kada je William Seitz ponudio definiciju cijelog niza umjetni kih djela kao 'assemblage' 19J1. otvorio je kategoriju umjetnosti istodobno uzbudljivo prodornu i zabrinjavaju e nejasnu. Podrazumijevao je umjetnost gdje su, potpuno ili djelomi no, konstitutivni elementi prera eni prirodni ili umjetni materijali, stvari, ili fragmenti koji nisu bili predvi eni kao umjetni ki. Rije je tako er i o potrebi nekih umjetnika da poreknu prihva ene kategorije, izmisle agresivne predmete, predstave tabuirane teme prihva enim sredstvima, uma-
Ines Prica
225
radovi pak objedinjuju propitivanje ontolo kog statusa umjetnosti s dru tvenopoliti kim pitanjima vrijednosti i djelovanja, promoviraju i nomadske umjetnike koji kreiraju od ostataka na enih na cesti, 'podsjetnika modernosti' u nelinearnom, repetitivnom procesu nadodavanja, pro irivanja i zamjene, karakteristi nom za bricolage ` zbog ega ovaj postaje va no mjesto ispitivanja pitanja materijalnosti, komodifikacije i konzumerizma u suvremenom glokapitalizmu (isto). Na taj nain bricolage funkcionira kao klju propitivanja odnosa izme u rada i dokolice, pro iruju i Levi-Straussovu instrukciju o isklju ivo hobisti kom karakteru bricolagea u industrijskim dru tvima. Razlog ambivalentnog poloaja bricoleura jest smje tenost izme u proizvodnje i
nje te nju za postojano u uporabom slabih, bezvrjednih, materijala. () Ta koncepcija bricolagea ostvarila se u ranodvadesetostoljetnim umjetni kim praksama, pogotovo kubisti kog kola a i konstrukcija, i nadrealisti kih objekata. Evocirao ju je nadrealisti ki pisac Lous Aragon 1930 diskusijom o kolau, pogotovo Picassovog uklju ivanja u umjetnost ljudskog sme a, prezrenog, pokvarenog, bijednog. Nadrealisti ki koncept spajanja neo ekivanog tako er je prefiguracija principa assemblagea. Uporaba 'bijednih', neumjetni kih materijala ima veze i s revizijom koncepta umjetnosti ranog 20.st, koja je derivirana djelomi no iz promjene percepcije ne-zapadnih objekata. To da materijali mogu biti odba eni, zamjenjivi, propadljivi, heterogeni, neestetski, i podre eni naoko hazardnoj, krhkoj ili prolaznoj postavci zna ajka je jednako nadreaslisti kih objekata i assemblagea, obje pod utjecajem antropoloke perspektive (usp Kelly, 2008: 1).
226
Pobuna ozna itelja
potro nje, to ga ini prostorom prema ivanja rodnih radnih stereotipova, ali i razvijanja kompletnih novih prostora neotu ene egzistencije, mimo podjela na rad i dokolicu, profesionalizam i amaterstvo, otpor i pristajanje, itd7. Time odlu uju a va nost monta e postaje njezina mogu nost da operira izvan binarnih modela, kao glavnog totaliziraju eg mehanizma suvremenog kapitalizma, u ime nerazlu ivih u inaka slobodne igre koja odolijeva ideologiji produktivnosti ne samo lukavo u nego inercijom, bezidejno u i neinventivno u, dakle upravo onom pasivno u koja je ranije pani no najavljivana kao odsutnost otpora konzumeristi koj ideologiji8. To je vrsta otpora koja se ne oslanja ni na utopije budu nosti niti na nostalgi ni primitivizam. Smje tena je u posebno prije nego op e, u akumuliranu masu kolektivnih djelatnosti vi e nego u individualno djelovanje. Bricolage objedinjuje ove tenzije kroz monta u, proces i konkretno (Dezeuze, isto:7)9.
Budu i amater nije investiran u institucionalne sustave proizvodnje znanja (Dezeuze, 3). 8 O otporu modernizaciji kroz stvaranje privremenih autonomnih zona i drugim postrevolucionarnim modelima vidi Bey 2003. 9 Sli an oblik strate koga djelovanja, ali kroz subverziju, predstavlja umjetni ko-aktivisti ka praksa ûlture jamming-a koja je, prema ekonomi noj definiciji, u povijesnome smislu dio neprekinutog lanca koji uklju uje ruske samizdate, antifa isti ke fotomonta e, dtournement situacionista (odre en kao kra a esteti kih predmeta iz njihova kontek7
Ines Prica
227
S obzirom na svoje mitsko utemeljenje mo da najneo ekivanije mjesto bricolage zauzima u tzv. poduzetni kim studijima, prakti nim izvedenicama organizacijskih teorija, usmjerenim na post-fordisti ku razdrobljenu ekonomsku praksu samozapo ljavanja, tr i nog djelovanja ili jednostavno pre ivljavanja pojedinaca, ili malih poduze a, vezanih promid benih strategija te posebnih oblika svrsishodne edukacije koji se u sve do nama ve poznatog bolonjskog modela univerziteta kao tzv. bussiness generating model. U strategijama javnog komuniciranja, bricolage se pojavljuje kao odgovor na sve slo enije poslovno okru je koje po etkom stolje a karakterizira nestabilnost i nepredvidivost pa poduzetnik za rje enjima pose e u podru ja koja su se po etkom 90-ih smatrala izrazito neposlovnima. Ovdje ozna ava slobodno preuzimanje pojmova i koncepcija iz svih aspekata dru tvenog ivota (sporta, biologije, borila kih vje tina, psihoterapije, tehnologije itd.), budu i da se poslovno vo enje vi e ne do ivljava kao racionalna, posta i njihovo ubacivanje u kontekste to smo ih stvorili sami); podzemno novinarstvo radikala iz J0tih godina, jipijevski uli ni teatar, vjerske parodije, tzv. poetski terorizam, uporabu kola ne tehnike cut-up za nadzor nad masovnim medijima te subkulturni bricolage (postupak kojim dru tveni outsideri prepravljaju simbole povezane s vladaju om kulturom ` poput, na primjer, usvajanja ukupnog stava i dranja Vogueovih modela od strane siroma nih, homoseksualnih i prete ito tamnoputih transvestita).
228
Pobuna ozna itelja
liti ki i moralno neutralna disciplina u kojoj lideri ostvaruju ciljeve na na in objektivne i hladne ekspertize. Naglasak je sada na improvizaciji i artikulaciji iskustava u novim situacijama, te nekim gotovo metafizi kim vje tinama i pojmovima kao to su integritet, refleksivnost, introspekcija, emocije, duh i du a, otvorenost novim iskustvima i izgradnja vrijednosnog sustava (usp. www.pra.hr). Tako je u suvremenim, jednako ekonomskopoduzetni kim kao i umjetni kim inicijativama koje se izri ito pozivaju na bricolage, subjektivitet novoga doma eg majstora bliska pojmu metisa, lukave inteligencije kao slo enog skupa mentalnih predispozicija i na ina intelektualnog pona anja koji podrazumijeva pronicavost, mudrost, slutnju, gipkost duha, varku, snala ljivost, oprez, oportunizam, razli ite vje tine i dugo vremena skupljano iskustvo, a do izra aja dolazi u prolaznim, nestalnim, zbunjuju im i dvosmislenim stvarnostima koje niti se daju to no izmjeriti ili izra unati, niti su podlo ne strogoj logici.10
Podru je suvremene umjetnosti, odre eno nestalno u vlastite definicije odnosno prepoznatljivog kda, dvosmisleno u stalno osciliraju e granice prema svijetu ivota te zbunjuju im pluralizmom oblika i umjetni kih praksi, od umjetnika tra i upravo takav oblik inteligencije: suo en s vi estrukom, promjenjivom, neuhvatljivom stvarno u kakva jest stvarnost suvremene umjetnosti, subjekt njome mo e ovladati samo ako se poka e jo pokretniji, jo promjenjiviji odnosno prepredeniji od nje. Rije je o taktikama umno avanja,
10
Ines Prica
229
Preklapanje izme u prakse egzistencijalnog kola iranja i op e kritike dominantne kulture dovodi u sredite pitanje svjesnosti subjekta postupka, smje tene negdje izme u nasumi noga otpora i slobodne igre.11 Rekonstrukcija prvobitne zamisli ukazuje se tako nunom za iznala enje uvjeta njegove suvremene dru tvene kontekstualizacije ` koja luta izme u idealisti kih projekcija posvema nje socijalne pravednosti i slobode, preko instrumentalizacije sadr aja unutar umjetni kih, subverzivnih, aktivisti kih ali i pragmati nih poslovnih i poduzetni kih inicijativa, sve do neuglednih uradaka majstora kvari e, lokalnog bricoleura koji djeluje sa svoga periferijskog, postkolonijalnog, postsocijalisti kog, ili pak konkretno balkanskog, rezervnog polo aja. qe li onda predstavnik suvremene divlje misli u slu bi
preru avanja, mije anja ili jednostavno pravljenja zbrke u poretku stvarnosti, pervertiranja umjetni kih disciplina, anrova i poetika, reprezentacijskih sustava i izvedbenih procedura (usp. Mance 2007). 11 Potencijalna kriti nost svake prakse koja postavlja bricolage unutar kapitala, naime, u isto vrijeme implicira da ona mora napustiti slobodnu igru i neproduktivnost kao svoje ciljeve (del Real, 2008:3). () Taj novi oblik djelatnosti prodro je u arhitektonski diskurs s postmodernom kulturom ` figura umjetnika sposobnog da djeluju unutar 'divljih', ad hoc uvjeta jednako kao i irokih znanstvenih postavki . Ali sumnja u brikola nost arhitekture pojavila se u svjetlu te nje da arhitekt mora stvari initi boljim a ne ostavljati ih takvima kakve jesu (usp. isto, 4).
230
Pobuna ozna itelja
performativnosti kao temeljnog re ima kasnoga kapitalizma ili je upravo na mjestu njemu jedinog zamislivog otpora i antagonista? Subjekt bricolagea Vra anje Levi-Struassovom predlo ku nudi ambivalentne upute o prosudbi vjerodostojnosti doma eg me trijanja u doba globalnog kapitalizma. Ako se i slo imo oko sli nosti temeljnoga postupka; kombiniranja iz heteroklitnog materijala, stvaranja s neadekvatnim ili neprofesionalnim sredstvima, konzumerske selekcije iz mno tva robnih ozna itelja ili pak krparenja u oskudnim situacijama, ostaje pitanje subjekta suvremenog, hibridnog in injerskog brikoliranja, one nesvjesne ili nad-individualne namjere koja je u postizanju konkretnih operacija i ciljeva bila inherentna mitskoj misli predindustrijskih dru tava. Velikome misliocu, kao to je poznato, nije bio problem priznati srodnost znanstvene i divlje misli. Dapa e, upravo je ukazivanjem na prikrivenu mitomorfi nost znanosti razotkrio koristoljubivu ambiciju njezine civilizacijske misije: neosvije tenu injenicu da se, poput konkretne misli, dokazuje kroz empirijsko (konkretno, kontingentno), a da istodobno nastupa kao diskurs koji vrijedi za apstraktni subjekt ovje anstva. Na taj na in, uvodi se pretpostavka zajedni kog (iako razli ito motiviranog) nesvjesnog plana mi ljenja koja vri-
Ines Prica
231
jedi za sve duhove, negda nje i moderne, primitivne i civilizirane (usp. Levi-Strauss 1977: 33-35).12 Ta nesvjesnost djelatnosti duha nije primarno ne-svijest psiholo kog potiskivanja13, niti ne-svijest neznanja ili ideolo ke obnevidjelosti, nego, ne-svijest proiza la iz same Strukture, njezine privremene i sinkroni ne smje tenosti izme u prirode i kulture14, i nje]ar se ne bi moglo po i i dalje i smatrati da strogost i preciznost kojima se odlikuju magijska misao i obredne radnje izra avaju nesvesno shva anje istinitosti determinizma kao na ina postojanja fenomena koje znanost prou ava, tako da bi determinizam bio globalno naslu en i odgljumljen pre nego to je otkriven i po tovan. Magijski obredi i verovanja bili bi u tom slu aju izraz ina vere u nauku koja tek treba da se rodi. () Ali to nije sve. ]bog svoje prirode, te anticipacije mogu ponekad da bude ne samo okrunjene uspehom, ve mogu i dvostruko prednja iti; u odnosnu na samu nauku, i u odnosu na metode ili rezultate koje e znanost usvojiti tek u nekom kasnijem stadiju svoga razvitka, ako je ta no da se ovek najprije uhvatio u ko tac s onim to ja najte e: sistematizacijom na nivou ulnih datosti, kojima je nauka dugo okretala le a i koje ona tek po inje uklapati u svoju perspektivu (Levi-Stros 19JJ: 51-51). 13 I L. Goldman upozorava na razlikovanje psihoanaliti kog nesvjesnog od strukturalisti kog, implicitnog ne-svjesnog; jer to nije potisnuto nego nedosegnuto zna enje (Goldman, 1988: 124). 14 Podvla imo da struktura kod Lvi-Straussa nije jednostavno sustav elemenata u nekom odnosu: da bi se govorilo o strukturi, izme u elemenata i odnosa vi e skupova moraju
12
232
Pobuna ozna itelja
zine ljudske odnosno temeljno jezi ke prirode. Tim, moglo bi se re i, ekstra-humanim elementom, presjeen je plan individualne svijesti15 na univerzalnoj razini djelatnoga mi ljenja, pa se konstituiranje subjekta pune prisutnosti pokazuje tipi no zapadnja kom, europocentri nom specijalno u. Ne udi da e na kontroverzni status takve humanisti ke znanosti koja oduzima svijest svome predmetu, odnosno subjektu, Lvi-Strauss biti upozoren i odmah ` problemima ustanovljenim ve ezdesetih godina kao strukturalisti ka kontroverza, a pogotovo poslije ` raznorodnim sklopovima tzv. postmodernisti ke misli i postkolonijalne kritike, kada slijedi rasprava o stra nom paradoksu tvrdih metoda u proizvodnji humanisti koga znanja. S druge pak strane, koncept bricolagea zapravo ne podrazumijeva pitanje subjektivnosti kao individualne svijesti, nego prije kao neke matema ke preraspodjele sume trans-individualne svijesti unutar cjelokupnog sistema zna enja koji je anga iran. Ako je divlja misao nerefleksivna, misao koja sebe ne misli, jer dru tvo se spoznaje na simboli an na in, a ne putem refleksije o sebi (Levi-Stros 19JJ: 295), njezino baratanje znakom
se pojaviti naizmjeni ni odnosi, tako da se mo e prije i od jednog skupa u drugi pomo u transformacije (usp. Eribon, 1989: 12J). 15 Strukturalisti ki subjekti su oni koji nisu ba toliko izolirani ali nisu ni kolektivni, Lacanova inmikstura (usp. Girard, 1988:124).
Ines Prica
233
dosljedno ekonomizira zna enje, prebacuju i ga u cjelokupni raspored strukture. Subjekt je njome odre en na neki statisti ki na in, brojem kombinacija koji je velik ali ne i neograni en1J. Privremenost elemenata mitske misli ini ih uvijek na pola puta izme u opa aja i pojmova (Levi-Stros 19JJ:58). Doma i majstor ispituje mogu nosti ozna avanja svih tih heteroklitnih predmeta, a te mogu nosti su uvijek ograni ene zbog osobne povijesti svakoga dijela, tako da prethodna namjena pridonosi definiranju budu e. Na takvoj prenapregnutosti sastavnih dijelova temelji se i tvorenje mita, uvijek ograni eno prethod1J Mitska misao nema konstitutivni manjak znanosti, ona nije samo rob doga aja i iskustava koje neumorno raspore uje i preure uje da bi im otkrila neki smisao, ona je i osloboditeljska, jer ustaje protiv odsustva smisla, to je neto s im se znanost bila spremna nagoditi (usp. Levi-Stros 19JJ: J3). Svaki smisao ovisi o nekom u em smislu koji mu daje njegov najvi i smisao, a ukoliko to vra anje unazad na kraju dovodi do priznavanja jednog slu ajnog zakona o kojem se mo e re i samo: stvari stoje tako, a ne druk ije (Sartre), u toj perspektivi nema ni ega uznemiruju eg za misao koju ne mu i potreba ni za kakvom transcendencijom, pa makar i u skrivenom vidu (usp. 19JJ: 323). Lvi-Strauss je odnos dviju misli stoga vidio i kao obrnuto proporcionalan, jer one dodjeljuju obrnute funkcije doga aju i strukturi: znanost proizvodi doga aje polaze i od strukture, dok mitska misao rastavlja i prepravlja skupine doga aja i slu i se njima kao nerazorivim dijelovima za stvaranje strukturalnih rasporeda (usp. isto, 75).
234
Pobuna ozna itelja
no u jezika u kojem su ovi ve imali jedan smisao17. Razlika izme u doma eg majstora i in enjera jest u stanju civilizacije koje posljednjem nala e da prokr i put od znaka prema pojmu: pojam te i potpunoj otvorenosti prema stvarnosti, dok znak prihva a, i ak zahtijeva, da se u tu stvarnost unese i ne to ljudsko, znak se uvijek nekom obra a18. Takva je ekonomija ozna itelja ` ekonomija mitskog znaka kao znaka koji se ve4 nekom obra4a onda primjerenija, reklo bi se ugodnija subjektu nego uvjeti njegove supstitucije apstraktnim pojmom koji vrijedi za ovje anstvo. Hipoteti ni subjekti obje misli tragaju za porukama, no doma i majstor skuplja u neku ruku ve prenesene poruke, dok ovjek znanosti uvodi onaj vi ak koji uvijek ra una s onom drugom porukom koja bi se mogla iznuditi od sugovornika (19JJ: J1). Ako dakle divlju misao provodi svijest koja je nezainteresirana za mi ljenje sebe, to ne podrazumijeva neosvije tenost subjekta u suvremenom smislu, nego difeIako se slu i uop avanjima, analogijama i usporedbama, divlja se misao stoga ipak ne mo e osloboditi slika, odnosno onog nepromjenjivog dijela svojih elemenata koji ine da se njene tvorevine uvek svode na novi raspored dijelova ija priroda ostaje nepromijenjena ` takve, osim u pogledu unutaranjeg rasporeda, uvek obrazuju isti predmet, osim to raniji ciljevi igraju ulogu sredstava, ono to je bilo ozna eno pretvara se u ozna itelja, i obratno (19JJ: J1). 18 Po sna nim i te ko prevodljivim Persovim re ima: It adresses somebody (19JJ: J0).
17
Ines Prica
235
rencijalnost njegova polo aja u sistemu ` preba enost i raspodijeljenost u cjelokupnost strukture zna enja u kojoj se ostvaruje. No tako zami ljena dosegljivost cjeline sustava, relativna ograni nost uvjeta koja omogu ava relativnu neograni enost brikoliranja ujedno je i mjesto poststrukturalisti kog prigovora, konkretno, poznatog Derridaovog upu ivanja na prikrivenu teleologiju navodno bezsubjektnog i apovjesnog strukturalisti kog projekta. elja strukturalne antropologije da prati mitsku misao do ograni enog ali jako velikog broja veza izme u konkretnih stvari i opa aja, privremeno je izla e teroru ozna itelja pa onda posljedi no i instalaciji sredi ta, suplementu koji prvobitnom brikoliranju dodaje pseudopovijesnu naraciju: ono preuzima iz povijesti smisla ponavljanja, supstitucije, transformacije i permutacije kojima se na osnovi date forme uvijek mo e otkriti porijeklo, odnosno anticipirati kraj (usp. Derrida, 1988: 298-307). I u te nji da izbjegne totalizaciju, strukturalni antropolog, prema Derridinoj kritici, te i uzaludno i bez daha za beskona nim bogatstvom kojim nikada ne mo e ovladati. To to postoji mnogo je vi e nego to se mo e izre i (isto, 303). Polju zna enja strukture iji karakter je u beskrajnim supstitucijama u okviru ograni enog skupa nedostaje sredi te koje bi jedino moglo ograni avati odnosno utemeljivati igru supstitucija. Tako ispada da je ograni enje iznimnosti oznaitelja upravo nedostatak koji se mora nadomjestiti (suplement), i to prazno mjesto vi ka oslobo eno je prepo-
236
Pobuna ozna itelja
znavanju i upisivanju novoga subjekta ` ujedno i postparadigmatskoj eroziji strukturalizma. Strukturalni analiti ar, naime, nije anticipirao, nije htio ili uspio eliminirati onaj tip interpretacije koji se bavi tim jazom koji nastaje prilikom uvo enje subjekta (usp. Donato 1988: 122). Problemi nastaju kada subjekti jedinstvenoga mita prijelaza od prirode prema kulturi zaposjednu svoje kontingentno mjesto i progovore kroz svojevrsnu pobunu ozna itelja. Nakon to su, primjerice, Elementarne strukture srodstva progla ene antifeministi kom knjigom, zahvaljuju i svrstavanju #ena na razinu elementarnih simboli kih poruka, Levi-Strauss priznaje, ne toliko da se, kako je glasio argument, #ene ondje tretiraju kao predmeti, nego jednu jo skandalozniju teoretsku pote ko u (1989:J7) koja se sastoji u mogu nosti da ozna itelji jednom doista progovore. Nije problem u tomu to ovdje ene sa injavaju poruku ` svaki je znak jednom imao vrijednost koju je izgubio (usp.isto, JJ). No budu i da protivno negoli ene, rije i ne govore, evolucija vrijednosti u znak ovdje se ne mo e u potpunosti ponoviti: u isto vrijeme kada su znakovi, ene su proizvoditeljice znakova; kao takve one se ne mogu svesti na stanje simbola i etona (isto, J7). Ipak, u zavr nom cilju, strukturalnoj antropologiji u kojoj bi bio izna en univerzalni kod izme u prirode i kulture, morali bismo ra unati na to ekstrahumano svojstvo koje se odnosi na subjekt divlje misli, a ne individualni i kontingenti ljudski subjekt. Ono to je nesvjesna priro-
Ines Prica
237
da svih kulturnih fenomena dohvatljivo je analizi jedino kroz korak jedne naturalisti ke intervencije iza koje se tek pomalja tra ena struktura simboli kog miljenja. No od toga trenutka (kada se simboli ko objanjenje jednom dano), svaki ustupak naturalizmu mogao bi ozna iti korak natrag prema jednom neinspirativnom i neplodnom empiricizmu (1989: J0). Homologan bricolageu, totemizam je, dokazuje LeviStrauss do ivio sli nu sudbinu izvanjske interpretacije koja ga je tretirala na razli itoj razini ` kao instituciju a ne modus operandi, kao to je totemsku ivotinju uzela primarno kao biolo ki entitet a ne kao pojmovno oru e, znak u sistemu19. A totemizam, s istim diferencijalnim, brikola nim mi ljenjem, neveziv je trajno za odre eni sadr aj: budu i upravo metoda za asimilaciju svih vrsta sadr aja dio je jednog formalnog sistema ija se funkcija sastoji u osiguranju idealne konvertibilnosti razli itih planova dru tvene stvarnosti (usp. 19JJ:120-121). ]a to onda svaki naknadni upis ozna itelja (subjekta) iznese neku, mahom poraznu, socijalnu injenicu, umjesto da se uklopi u tu metodu univerzalnog ozna ivotinja se, 'totem' ili njegova vrsta ni u kom slu aju ne mo e shvatiti kao biololo ki entitet; zato to je ona u isti mah i organizam (to jest sistem) i emanacija jedne vrste (koja predstavlja jedan lan u jednom sistemu), ivotinja se ukazuje kao pojmovno oru e s mnogobrojnim mogu nostima pomo u koga se mo e ra laniti i ponovo slo iti u celinu bilo koja oblast sinhronije ili dijahronije, konkretnog ili apstraktnog, prirode ili kulture (19JJ:202).
19
238
Pobuna ozna itelja
avanja? Prema Levi-Straussu, inom humanizacije, padom ozna itelja u neku kontingentnu, pojedina nu svijest, prestaje univerzalnost diferencijalnog mi ljenja stoga to u na oj civilizaciji totem svakog pojedinca predstavlja njegova vlastita li nost: ona je ozna itelj njegovog ozna enog bi a (isto, 277). Od tada nadalje, nikada nisu ljudska shva anja mogla, ni pribli no onom stupnju, ponovo ste i ono bitno obilje je metodskog jedinstva i doktrinarne homogenosti koje je vezano za potpuno normalno stanje na eg uma, i koje je on tada spontano bio stekao (ibid, 281). Postkolonijalni bricoleur: Majstor kvari a ili spasitelj svijeta? Ako se vratimo na diseminaciju pojma bricolage, jasno je da su kroz pitanje o svijesti ili namjeri samoga izvo a a uvedene nerazrje ive dileme u kvalifikaciji njegovih performansi u doba vo eno konkurentnim, neravnopravnim, paralelnim pa i nesumjerljivim glasovima i interesima. Dok je namjera Levi-Straussove projekcije bila da eka kona no znanje strukturalne antropologije kao sume svih ljudskih znanja, pore eni subjekt mita izranja u me uvremenu u svojoj apstraktnoj punini u post-paradigmama doba koje slijedi, evociraju i svoju upisanost u konkretno kroz mno tvo tragova svojih historiziranih, klasno-rasno-rodno-spolno-nacionalno-etni kih odre enja.
Ines Prica
239
No iz ovakve sheme mogu e je barem naslutiti okolnosti u kojima se tvori na po etku nazna eni problem efikasnosti i kvarljivosti koncepta, one njegove devijacije bogato nazna ene orijentalisti kim metaforama i (ne uvijek neto nim) stereotipima, koja nas se i direktno ti e prozvane s ovih prostora. Tip situacijske, takti ke, lukave majstorske inteligencije smatra se fu erskom robom kada je odlikom liminalnih prostora na kojima se kombinira unutar kontaminiranog povijesnog i kulturnog naslje a, vje ito reproduciraju i falsifikate sustava u kojima se prinudno ostvaruje. Ipak ju je vjerojatno naj ivopisnije predstavio postkolonijalni diskurs, pogotovo Bhabhina Lokacija kulture, kroz ironi ni karakter majstora kvari e, iskvarenog domoroca, nesaaljivo podre enog, la no ulju enog i sklonog mimikrijskim strategijama. Taj nes(p)retni susret majstora i inenjera Bhabha izuzima iz neselektivnog slavljenja fragmentacije, bricolagea, pasti a ili 'simulakruma' teorijske avangarde. Rije je o perspektivi, odnosno uvo enju postkolonijalnog vremenskog jaza koji neprestano reproducira razliku divljeg i civiliziranog mi ljenja, ali je sada isporu uje u obliku otpadaka, sme a, falsifikata ` u neuglednim monta#ama koje nisu naknadni efekt sofisticiranih teorija nego se temelje na konkretnome tlu ozna itelja socijalnih kontradikcija i razlika kao disjunktivnom prostoru modernosti. U takvom je, hibridnom, iznu enom brikolerskom polo aju, a ne u nekoj veli anstvenoj humanisti koj gesti, ili folklornom patchworku kulturne raznolikosti, poanta monta nog
240
Pobuna ozna itelja
preskakanja utemeljenih vrijednosti i zna enja, na in komuniciranja unutar binaristi kih okolnosti. Ondje se, u zbrci ozna itelja, namjera i proma aja, utilizacijom dostupnih izvora za sinkretizam, jukstapozicioniranje i integracijom omogu uje da novost u e u svijet, jednako kao to se na in teoretiziranja vo en afirmacijom poreenog i otu enog subjekta odavde mo e initi kao jo jedan luksuz dominantnog poretka koji si mo e priu titi da potkopava ono to sigurno posjeduje (Hutcheon, 1995:131). Prisvajanjem i krivotvorenjem koncepata dominantne ideologije, mimikrijom, opona anjem, hinjenom uljudbom, pervertiranjem zna enja i poruka nametnutih konstrukata, domoroci postaju sposobni da im odole, jer je to jedini na in koji ini apsolutnu provedbu mo i nemogu om (usp. Parry, 1995:40-42). Postkolonijalni bricolage tako se pojavljuje u obliku hibridne artikulacije svijesti, ujedno i djelotvorne intervencije na mjestu gdje su se razdvojili strukturalisti ki i poststrukturalisti ki diskursi. Pobuna ozna itelja nu na je da se intervenira u na elnost, primarno poststrukturalisti ke teorije koja ustraje na neogranienosti zna enja i transparentnom razotkrivanju la#ne pojavnosti prisutnoga. Mi, misli Bhabha, nemamo posla s neograni enos u nego sa strukturiranim nadgledni tvom mo i iji cilj je autoritet, iji 'subjekti' su povijesni (1994, 109). Ali nasuprot teku oj avangardnoj ortodoksiji transparentno nije ni puki trijumf 'imaginarnog' nad plijenom subjekta u realisti koj pri i niti kona no ideolo ko uklju ivanje individualnog subjek-
Ines Prica
241
ta. O iglednost/prozirnost je akcija podjele i ure enja odvojenih mjesta, polo aja, znanja u odnosu jednih prema drugima a u vezi s diskriminatornim, ne inherentnim osje ajem reda. To se ti e uredbe prostora i mjesta koja su autoritativno odre ena; to stavlja adresata u propisani okvir ili stanje za neku djelatnost ili rezultat (ibid, 109). Ili drugim, Levi-Straussovim rije ima ` u normalno stanje uma. Na sli no ambivalentan na in danas se orijentira interpretacija postsocijalisti kih dru tava: s jedne strane tranzicija je udovi na monta a elemenata kojima je pore eno, proma eno i iskrivljeno prvobitno zna enje, s druge, to stanje kombinacije naizgled diskrepantnih elemenata jo je jedino koje danas barem sli i na inovativne strategije (usp. Pickvance, 1994). Umjesto dominantnog okvira prosudbe tranzicije prema stupnju adaptacije odnosno udaljavanja od otisaka i modela postoje ih kapitalisti kih sistema, divlja, ali jo nedovoljno artikulirana analiti ka misao ovdje pronalazi novost ro enu iz potrebe, redefiniranja i rekombiniranja dostupnih izvora. Gre ka suvremenog bricolagea, mo da bismo mogli priru no zaklju iti, onda nastupa na ve ionako neuralgi nim, neudobnim mjestima kulture i povijesti, a njegova interventnost i urgentnost, naknadno konkretizirana i svjesna namjera javlja se kao neki oblik privremene ekstenzije, rekurzivne petlje za koju mo emo ili ne moramo vjerovati da e raditi na skoroj samoregulaciji dana njega stanja svijeta.
242 Literatura
Pobuna ozna itelja
Bhabha, Homi. 1994. Location of culture. Routledge. Brandon. E. P. 2004. Philosophy As Bricolage. In: What philosophy is: contemporary philosophy in action (Havi ârel, David Gamez, eds.). ôntinuum International Publishing Group. Bey, Hakim. 2003. Privremene autonomne zone i drugi tekstovi. Priredila Katarina Peovi Vukovi (preveli Larisa Petri , et al.). ]agreb: qesenski i Turk. de êrteau Michel. 1984. The Practice of Everyday Life, trans. Steven Rendall, University of âlifornia Press, Berkeley. Del Real, Patricio. 2008. Slums do stink: artists, bricolage, and our need for doses of real life. Art qournal. www.collegeart.org|artjournal|spring2008 Derrida, qacues. 1988. Struktura, znak i igra u diskursu humanisti kih nauka. U: Strukturalisti ka kontroverza. Beograd: Prosveta. s. 289-309. Detienne, Marcel; Vernant, qean-Piere Vernant. 2000. Lukava inteligencija u starih Grka. ]agreb: Maklada MD. Martina Fryda Kaurimsky ( Prevoditelj ) Dezeuze, Anna. 2008. Assemblage, bricolage, and the practice of everyday life. Art qournal. www.collegeart.org|artjournal|spring2008 Donato, Eugenio. 1988. Dva jezika kritike. U: Strukturalisti ka kontroverza. Beograd: Prosveta. s. 113-122. Erdei, Ildiko. 2008. Antropologija potro nje. Beograd: XX vek. Eribon, Didier. 1989. Izbliza i izdaleka. Sarajevo: Svjetlost. Goldmann, Lucien. 1988 Struktura: ljudska stvarnost i metodolo ki concept. U: Strukturalisti ka kontroverza, Prosveta, Beograd.
Ines Prica
243
Grabher, Gernot; Stark, David. 1997. Restructuring networks in post-socialism: legacies, linkages, and localities. Oford University Press. Hebdidge, Dick. 1979. Subculture: the Meaning of the Style. London: Methuen. Hromad i , Hajrudin. 2007. Konzumerizam kao oblik postsocijalisti kog tranzicijskog imaginarija. Zeni ke sveske n. 5. Hutcheon, Linda. 1995. îrcling the Downspout of Empire. In: Post-colonial studies Reader (Achcroft, Griffiths, Tiffin, ur.). London:Routledge. s. 130-135. Kelly, qulia. 2008. The anthropology of assemblage. Art qournal, Spring. Levi-Stros, ^laude. 19JJ. Divlja misao. Beograd: Nolit. Levi-Strauss, ^laude. 1977 (1989). Strukturalna antropologija. ]agreb: Stvarnost. Levi-Strauss, ^laude. 1979. Totemizam danas. Beograd: Nolit. Mance, Ivana. 2007. Skupna izlo ba: ABS Svetom Tomi. Morris, Meaghan. 1990. 'Banality in cultural studies', in Patricia Mellencamp (ed.), Logics of Television: Essays in Cultural Criticism, Bloomington and Indianapolis. Indiana Un. Press. Parry, Benita. 1995. Problems in ûrrent Theories of ôlonial Discourse. In: Post-colonial studies Reader (Achcroft, Griffiths, Tiffin, ur.). London:Routledge. s. 3J-45. Pickvance, ^.G. 1994. 'System, Transition, legacy and Bricolage: Thinking about ^hange in Eastern Europe', Paper presented to the 13th World ôngress of Sociology. Ro ko, ]oran. 2002. Paranoidnije od ljubavi, zabavnije od zla: reklame postojanja i halucinogene istine 3 rekreacijska teorija za unutarnja tijela. ]agreb: Naklada MD.
244 Ines Prica
Pobuna ozna itelja
"REBELLION DU SIGNIFIANT": LE RAYONNEMENT CONTEMPORAIN DU CONCEPT DE BRICOLAGE Dans le prsent travail le concept de bricolage, au moyen d'une transposition des notions thoriues gnrales des notions politiuement reconnaissables, est utilis dans le contete du paradoe des socits en transition. Alors ue les rapports avec les notions d' intersubjectivit, d'improvisation et d'auto-organisation renvoient au fonctionnement social bas sur les principes du march libre, d'entrepreneuriat et d'auto-gestion, la conception gnrale de la transition comme application-modle de la dmocratie introduit un fond radicalement diffrent de bricolage interprt comme noninventivit, imitation, conneion partielle et mentalit irrationnelle. Mots-cls: Lvi-Strauss, bricolage, paradoe des socits en transition, mentalit irrationnelle Ines Prica "REBELLION OF THE SIGNIFIER": CONTEMPORARY EFFECTS OF THE CONCEPT BRICOLAGE In this paper the concept of bricolage is applied to the paradoical contets of transitory societies using the translation of general theoretical concepts to those politically recognizable. On the one hand, notions of intersubjectivity, improvisation and self-organisation suggest social
Ines Prica
245
functioning based on the principles of free market, management and self-government; while on the other, common understanding of transition as the application of democracy according to a model, introduces radically different background of bricolage( as non-inventiveness, imitation, fragmentary connection and irrational mentality. Key words: Levi-Strauss, bricolage, paradoes of transitory societies, 'irrational mentality'
Dragana Antonijevi Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu daa@eunet.rs
Povodom Levi-Strosovog koncepta "motiva zaborava"

Struktura poreme ene komunikacije i stilovi mi ljenja u tranzicijskoj Srbiji*

Apstrakt: U izlaganju se polazi od Levi-Strosovog koncepta semantike zaborava koju ine zaborav, nesporazum, indiskrecija i nostalgija. Analiziraju i indijanske i gr ke mitove, Levi-Stros dolazi do zaklju ka da "semanti ko polje zaborava" ima va no zna enje koje se, pre svega, ti e uspostavljanja odre enih dru tvenih pravila pona anja i rituala. Kroz uvo enje nove sintagme poreme ena komunikacija i termina nedore enost, autorka nudi korekciju Levi-Strosovog koncepta i razmatra semanti ke i kognitivne implikacije pojmova uklju enih u sistem "poreme ene komunikacije". U radu se, dalje, na primeru Srbije razmatra period tranzicije koji predstavlja nestabilno vreme u kome se nadme u razli iti stilovi mi ljenja u nameri da uti u na kolektivne procese zaborava i se anja.

Klju ne re i: Levi-Strosov motiv zaborava, koncept "poreme ene komunikacije", stilovi i zajednice mi ljenja, tranzicija, drutveno-normativna funkcija semantike zaborava
Tekst je rezultat rada na projektu Antropologija u {{ veku: teorijski i metodolo ki dometi koji u celosti finansira MNTR RS ( br. 147037).
Dragana Antonijevi
247
Klod Levi-Stros i semantika zaborava O motivu zaborava Klod Levi-Stros je prvi put pisao u post scriptumu analizi mita o Asdivalu (La geste d(Asdiwal7 u Strukturalnoj antropologiji II (Lvi-Strauss 1973: 229-231).1 Tada uo ava da motiv zaborava ne predstavlja puki narativni element koji slu i za pokretanje zapleta, ve va nu mitsku kategoriju s preciznim zna enjem ` propusta u komunikaciji. Upore uju i etiri verzije cim ijanskog mita o Asdivalu iz 1895, 1902, 1912 i 191J. godine,2 dolazi do zaklju ka da je smrt junaka ` Asdiwala, Asiwe ili Waua (u zavisnosti od verzije) obja njena jednom od mogu nosti koje se javljaju kao transformacije unutar jedinstvenog semanti kog polja zaborava. U nemogu nosti da pomiri razli ite oblike ivota koje sukcesivno ivi, junak mita umire kao rtva nostalgije koju oce a i zbog koje pravi gre ku zaborava ili indiskrecije. Levi-Stros tada pravi tabelu transformacija komunikacijskih semantema: zaborava, indiskrecije i nesporazuma koji se formiraju na osama suprotnosti koje ine
Prevod na hrvatski: Asdiwalova juna ka djela u: Strukturalna antropologija 8, ]agreb: kolska knjiga, 1988, pp. 132-183 (prev. D. Bu an i V. Mimica). Na srpskom jeziku Mit o Asdivalu je objavljen u asopisu Savremenik 7-8, 198J: 7-24 (I deo) i Savremenik 9-10, 198J: 230-249 (II deo) ali bez post scriptuma (prev. D. Antonijevi ). 2 F. Boas je zabele io verzije iz 1895, 1912 i 191J. sa reke Skeene, a 1902. zabele io je mit na reci Nass.
1
248
Povodom Levi-Strosovog koncepta Zaborava
parovi ja : drugi i preterivanje : pomanjkanje u komunikaciji. Mada mu mitovi jasno govore o nostalgiji koju Asdival ose a i koja ga pokre e na pona anje koje e rezultovati tragedijom, Levi-Stros ne unosi ovaj etvrti element u emu. U fusnoti, me utim, priznaje svoj propust (Lvi-Strauss 1973: 230). Da bih lak e i preciznije imenovala semanti ko polje koje formiraju termini koji u estvuju u preterivanju / pomanjkanju u komunikaciji, uvela sam izraz poreme4ena komunikacija, uverena da je on dovoljno dobar i operativan za koncept koji se razmatra. Va no je da napomenem da je ova sintagma, koju u radu upotrebljavam, moja i da je Levi-Stros ne koristi. 3 Levi-Stros je predlo io emu transformacija semanti kog polja zaborava (tabela 1), koju u ja ovde dopuniti nostalgijom koja nedostaje u njegovoj originalnoj tabeli:
Tabela 1: Preterivanje/ Pomanjkanje Drugi / qa Indiskrecija + + Nesporazum + ]aborav Nostalgija + -
Levi-Stros koristi samo jednom termin patologija u komunikaciji (Lvi-Strauss 1983: 254), stoga zaklju ujem da ga nije smatrao previ e bitnim za fenomen koji je razmatrao. Meni se, pak, taj izraz nije svideo, smatram da re patoloki optere uje ove kognitivne kategorije koje se esto javljaju u svakodnevnoj komunikaciji.
3
Dragana Antonijevi
249
Na osnovu tabele vidi se da se indiskrecija sastoji u tome da smo drugima rekli vi e nego to smo smeli ili to je bilo po eljno (preterivanje u komunikaciji s drugima); da je nesporazum nastao kao posledica razumevanja da je re eno ne to to se nije reklo ili elelo re i (pomanjkanje u komunikaciji s drugima); da zaborav predstavlja pomanjkanje u komunikaciji sa samim sobom ` zaboravili smo ne to/nekog; a da nostalgija zna i da smo preterali u komunikaciji sa sobom budu i da sebi govorimo vi e nego to je potrebno ili po eljno re i. Levi-Stros isti e izuzetnu semanti ku va nost zaborava kao kategorije mitske misli, ali u Strukturalnoj antropologiji II ne razra uje dalje svoje zanimljivo i originalno zapa anje. Problemu e se vratiti desetak godina kasnije u knjizi Udaljeni pogled (Lvi-Strauss 1983) gde je ponovo raspravljao o zna enju motiva zaborava u dva svoja rada. U tekstu Od mitske mogu4nosti do dru tvene egzistencije 6De la possibilit mythique l'existence sociale7 (LviStrauss 1983: 215-240) Levi-Stros upore uje cim ijanske verzije mita o Asdivalu s odgovaraju om verzijom plemena Kvakijutl koji ive na obali reke Nes. Kvakijutli, odnosno, jedno njihovo pleme Koeksotenok pozajmili su mit od suseda îm ijana, invertovali strukturu cim ijanske verzije prilagodiv i je svom na inu ivota, i tako bitno promenili poruku mita. U emu je bila ta razlika? Prvobitne mitske suprotnosti sastoje se iz nemogu nosti îm ijana da na u dobar odgovor za bazi ne premise svog dru tvenog i ekonomskog ustrojstva. S jedne
250
strane postoje njihova stalna sezonska kretanja i s njima povezani oblici privre ivanja ` izme u lova na medvede i divokoze u planinama, i letnjeg ribolova na sve nju ribu i losose u dolinama reka (Skeena i Nass), odnosno na tuljane i druge ribe u priobalju Pacifika. Asdival, stoga, stalno ose a nostalgiju u pogre no vreme i na pogrenom mestu ` kada ivi na moru pati za planinama, kada lovi na planinama tuguje za morem. Ova kretanja izme u planina i mora, te posebno izme u dvaju reka povezan je s va nom injenicom njihovog ivota ` periodom velike gladi koju trpe na kraju zime, kada îm ijani s nestrpljenjem i ekuju po etak sezone ribolova (ta glad i tera junaka u lova ke i ribolova ke ekspedicije). Kao druga suprotnost javljaju se bra na pravila koja name u enidbu izme u rivalskih klanova, i potrebu da se istovremeno bude ef i maj inog i eninog klana, to je izvor socijalne nestabilnosti u matrilinearnom cim ijanskom dru tvu (junak je u stalnom sukobu sa eninom bra om). Stoga, Levi-Stros isti e da ovaj mit verno prenosi krize i te ko e dru tvenog ivota koje za îm ijane predstavljaju nere iv problem, i iz koga izlaz pronalaze u stanju inercije. Me utim, prou avaju i verziju mita koju pri a deo naroda Kvakijutl, Levi-Stros zaklju uje da junak njihove verzije o Asdivalu uspeva da prevazi e suprotnosti tako to ih miri i sjedinjuje, ime izbegava smrt kao kaznu za poreme enu komunikaciju. Ova verzija odra ava uspeh Kvakijutla da, s jedne strane, na u socijalno re enje (junak mita uspeva da sukcesivno bude ef i maj inog i eninog klana, otarasiv i se nezgodnih ura-
Dragana Antonijevi
251
ka, i tako prevazi e antinomiju izme u filijacije i bra nih veza), a s druge strane da odaberu kao stalno boravi te dolinu reke, na pola puta izme u planina i mora, love i na obe strane po potrebi (junak mita u svom imenu odra ava uspeh prevazila enja ove suprotnosti ` Najlep i od svih lovaca i Gospodar otvorenog mora). Pleme Koeksotenok sebe vidi kao re ni narod koji nema nikakav mentalni problem s antinomijom planina : more, budu i da njihov na in ivota, bez sezonskih kretanja, to uspe no objedinjuje. Na taj na in negativne vrednosti poreme ene komunikacije, u cim ijanskim verzijama, bivaju kod Kvakijutla pretvorene u pozitivne. Va an nam je zaklju ak koji Levi-Stros otuda izvodi: dru tvo je to koje e doti ne semanteme i njihove transformacije uobli iti kao pozitivne ili negativne faktore. Mitska misao je prema njima indiferentna, ona nam pokazuje kombinacije pojmova, nikada se ne zadovoljavaju i da ponudi samo jedan odgovor na problem: im biva formulisan, taj odgovor se uklju uje u igru transformacija odakle proizlaze svi drugi mogu i odgovori, zajedno ili sukcesivno (Lvi-Strauss 1983: 232). Me utim, kakav e biti odgovor zavisi od tuma enja konkretnih ljudskih zajednica i njihove konkretne dru tvene, ekonomske, istorijske i politi ke sudbine. U drugom tekstu pod nazivom Mit i zaborav 6Myth et oubli) (Lvi-Strauss 1983: 253-2J0), Levi-Stros e se, kona no, zapitati kakva je funkcija poreme ene komunikacije. U ovom tekstu je uporedio îm ijan i Kvakijutl verzije o Asdivalu, potom mitove plemena Hidatsa o nji-
252
hovom poreklu, kao i tri gr ka mita na koja mu je pa nju skrenuo an-Pjer Vernan. U njima Plutarh obja njava kako je do lo do zabrane svira ima flaute da ulaze u Tenejev hram na ostrvu Tenedos, kao i o zabrani da se u tom hramu izgovara ime Ahilejevo; dok Pindar tuma i poreklo obreda rtvovanja bez vatre na Rodosu, i poreklo ritualnih prava vladara na posve enoj teritoriji to je vezano za mit o Argonautima i Medeji. U svim pomenutim mitovima zna ajnu ulogu ima polje poreme ene komunikacije ija je funkcija normativna: da uvedu odre ena bra na pravila u dru tvu (îm ijan i Kvakijutl); da objasne poreklo i identitet plemena, te razloge njihovog razdvajanja na dva naroda ` Krou-Hidatse i Avaksave; a u gr kim mitovima da uspostave rituale i kalendarski ciklus obi aja i s njima povezane oblike obrednog pona anja, kako zabrana tako i preskripcija. Drugim reima, da obezbede se anje i kontinuitet pravila nasuprot zaboravu koji je doveo do poreme aja u komunikaciji, a samim tim i u dru tvu kao celini. Tre i va an Levi-Strosov zaklju ak predstavljalo bi uo avanje normativne funkcije semantike zaborava: motiv slu i, po mi ljenju Levi-Strosa, uspostavljanju ritualnih praksi koje e obezbediti kontinuitet koji e, sa svoje strane, poni titi zaborav na mentalnom planu koji obi no zovemo rupa u se anju.4
4 âr cest bien cette continuit ue vient de briser loubli dans lordre mental : nous le reconnaissons nous-mmes en parlant de trous de mmoire (Lvi-Strauss 1983: 259).
Dragana Antonijevi
253
Osim u mitovima, motiv zaborava predstavlja omiljeno mesto i u bajkama, naro ito u onim o bra nim partnerima. Re je o tipu bajke popularno poznate kao Lepotica i zver, u gr kim mitovima njen je prototip Amor i Psiha, dok u Arne ` Tompsonovom katalogu nose naziv Potraga za izgubljenim mu#em (AT 425), odnosno Mu# #ivotinja (AT 425 ^). U srpskim bajkama koje sam analizirala (Antonijevi 1991), ovaj tip je zastupljen u najpoznatijoj verziji Zmija mlado#enja.5 Motiv zaborava se u ovim bajkama javlja u sklopu sistema poreme ene komunikacije. Naime, u pitanju je veza izme u indiskrecije ene to izaziva zaborav mu a. Osnovni si e tipa 425^ je u slede em: devojka se udaje za zmiju, ali no u, u postelji, ivotinja se pretvara u lepog mu karca. To je, me utim, tajna koju ena ne sme nikome da otkrije pre isteka odre enog vremena, dokle traje za aranost njenog supruga. U srpskoj verziji, ena otkriva tajnu svojoj ljubopitljivoj svekrvi (indiskrecija), radoznaloj da sazna kako to ena ivi sa zmijom, odnosno, ta se de ava no u u njihovoj bra noj odaji. U dogovoru sa svekrvom, ena ukrade usnulom mu u zmijsku ko uljicu da bi je spalile i tako mu obezbedile trajan ljudski lik. Tog momenta mu se budi, shvata da ga je ena izneverila prekr iv i zabranu odavanja tajne, i napu ta je uz
5 U zbirci Vuka St. Karad i a Srpske narodne pripovetke, Beograd: Dr avna tamparija kraljevine qugoslavije, 1937, postoje dve verzije ove bajke.
254
upozorenje da e ga tra iti sve dok ne polomi gvozdeni tap i ne podere gvozdene opanke to je, drugim re ima, nemogu zadatak. Napustiv i je, mu je istog momenta zaboravlja. Da bi ga prona la i povratila mu se anje na sebe i njihov bra ni ivot, ena zapo inje dugo i mukotrpno traganje za izgubljenim mu em. Pronalazi ga u dalekom, zapravo ` onostranom carstvu, ime nam bajka sugeri e da je junak, zbog greha indiskrecije ene i majke, u su tini ` umro. Njegov zaborav pre a njeg ivota jednak je stvarnoj smrti. U mitovima i bajkama, dakle, junaci umiru ili bivaju na neki drugi na in ka njeni zbog propusta u komunikaciji, upozoravaju i nas na ozbiljnost ovog problema. Mo e se razumeti za to je kazna tako te ka: ako je kultura zasnovana na slo enom sistemu komunikacija na razli itim nivoima, onda poreme aj u komunikaciji uistinu predstavlja dru tveni problem i prekr aj. Zaborav i se anje: koncepti vremena i kulturnog trajanja Fundamentalno izjedna avanje smrti i zaborava predstavlja okosnicu skoro svih religijskih i mitskih sistema ` oni su va ni grani nici izme u ovog i onog sveta, pro losti i sada njosti. ]aborav je su tinski po-
Dragana Antonijevi
255
vezan s protokom vremena i ljudskom smrtno u.J U gr kim mitovima Leto je bila reka u Hadu iz koje su umrli pili da bi zaboravili svoj zemaljski ivot. Du a koja je umela da izbegne da pije s reke ]aborava, na raskrsnici ivota i smrti, okretala se ka Mnemosini, da se napoji vode iz jezera Se anja, iz fontane Besmrtnosti (Vernant 1982, 1: 88, 92). Tako dolazimo do para neraskidivog u svojoj suprotnosti i komplementarnosti, do zaborava i se4anja. U mitovima se4anje slu i tome da premosti jaz izmeu ovog i onog sveta, da poni ti zaborav prise anjem na pro lost. U starijem sistemu gr kih verovanja, to prise anje nije podrazumevalo samo vreme koje prethodi nekom teku em, ve vi e od toga ` to je bilo znanje o samim po ecima stvari i primordijalnom vremenu, ali tako e i znanje o budu im doga ajima. Tako shva ena pro lost javlja se kao dimenzija onostranog (ibid, 87) U kasnijim filozofskim i eshatolo kim tuma enjima, se anje i zaborav sve e se na dimenzi-
U misti nim tuma enjima i doktrinama o reinkarnaciji, svaka faza ljudske du e povezana je sa zaboravom prethodnog bivstvovanja. U ranijim sistemima verovanja, tuga zaborava umrlih ticala se gubitka ovozemaljskih radosti i ivota, kasnije se veruje da se ta tuga odnosi na zaborav divota onostranog ivota du e koja je, reinkarnacijom, osu ena na patnje zemaljskog bivstvovanja, samim tim i na zaborav ve itih istina o kojima je mogla da kontemplira pre nego to se ponovo otelotvorila.
J
256
ju istorijskog i pojedina nog ljudskog ivota i njegovu merljivu temporalnost. Da bi se odredili i osmislili u istoriji, dru tva i pojedinci na razli ite na ine stvaraju i koriste koncept vremena, bore i se protiv zaborava i straha od biolo kog i simboli nog nestanka. Koncepti socijalno konstruisanog vremena mogu biti cikli ni, linearni i liminalni (snoliki, epohalni), pri emu e, iako naporedni i me usobno povezani, u svakom dru tvu preovladati jedan od njih u zavisnosti od dru tvene orijentacija ka pro losti, sadanjosti ili ka budu nosti (Rot 2000: 1J3). qasno je, stoga, i za to se anje ima normativnu funkciju: ono daje repere dru tvu i upori ta identiteta unutar cikli ne, linearne ili snolike temporalnosti. U tom smislu, zaborav i se anje predstavljaju zaista va an psiholo ki i kognitivni par. Sada emo videti kako su oni uklju eni u proces zna ajan za opstanak dru tva i kulture. Francuski semioti ari A. q. Gremas i ozef Kurte predlo ili su semanti ko polje spoznaje (ôurts 197J: 81). Mada im nije bila primarna namera da se bave motivom zaborava ve semiolo kim modalitetom znanja, opoziciju zaborav : se anje smestili su unutar obuhvatnije kognitivne strukture koja razre ava njihov odnos, stvaraju i nov nadre en antiteti ki par: znanje : ne-znanje (savoir et non-savoir)( ema 1).
Dragana Antonijevi
257
ema 1: Modalitet znanja
Posmatran na planu kulture i dru tvenog pona anja, protuma i u ovaj semioti ki model7 na slede i na in. Svest i se4anje ine kategoriju znanja koje svojom ponovljivo u i kreativno u obezbe uje kontinuitet mentalnih predstava i odgovaraju ih praksi doprinose i stvaranju, odr avanju i trajanju ljudske kulture.
7 A. q. Gremas je smatrao, s dobrim razlogom, da se njegovi semioti ki modeli mogu preneti sa nivoa prou avanja jezika i teksta na ire diskurzivno polje, u oblast sociologije i dru tvenog pona anja (Greimas 1989a: 543).
258
Svest nam priziva se anje i poni tava zaborav,8 omogu ava znanju da se akumulira u vremenu i o uva u memoriji koja je, kako Mi el de Serto ka e, skrivena, jer nigde nema svoje mesto, sve dok se ne pojavi u pravom trenutku... supstitui u i vreme za prostor (de êrteau 1988: 82,83), dakle, za mesto u kome e mo i da se iska u i da delaju ste eno iskustvo, znanje i ve tine. S druge strane opozicije, na poziciji ne-znanja, nalaze se zaborav i neznanje, mentalni bauci koji kidaju tananu i slo enu komunikacijsku mre u. Ali, zaborav i neznanje i sami su u opoziciji. Neznanje je praznina, kognitivno ni ta (ne mo emo se ni se ati ne eg to ne znamo) koje je mogu e popuniti odre enim sadr ajem (znanjem); dok zaborav prazni aktuelno znanje, kvantitativno ga umanjuje, uni tava ga, stvara rupu u se anju, pretvaraju i ga u virtuelno znanje koje se pak, prise anjem, mo e opet aktualizovati. U tom smislu zaborav mo emo tretirati kao aktivan i destruktivan proces, dok je neznanje pasivno stanje, mogu nost (imanentnost postoje a u granicama svesti) koja se mo e promeniti i pokrenuti procesom u enja i spoznaje. Ako ljudska kultura po iva na preno enju ste enog znanja, ponavljanju nau enog i pove anju postoje eg znanja putem novih otkri a i saznanja, onda pam enje i se anje presudno uti u na taj proces. Otuda je zaborav
8 U jeziku to formuli emo re ima osvesti se, priseti se, prisaberi se, opomeni se, prizovi se.
Dragana Antonijevi
259
greh u mitskom sistemu, odnosno gre ka, nevolja i problem u svakodnevnoj komunikaciji. Koliko je to va no pokazuje nam istorija gubljenja razli itih znanja i ve tina koje su ljudi tokom svog postojanja smi ljali i otkrivali pa zaboravljali, zauvek ili privremeno. Koliko je to ta no za kulture koje poznaju pismo i razli ite tehnologije arhiviranja znanja koje je, pak, mogu e izgubiti i uni titi, koliko je tek ta no za usmene kulture koje su, sve donedavno, inile veliku ve inu ljudskih zajednica i ije je mentalno arhiviranje, odr avano uz pomo razliitih mnemotehnika i preno eno putem usmene tradicije, tako lako razoriti budu i da se oslanja na krhko ljudsko pam enje. Sistem poreme ene komunikacije: ne to bolje temperirana struktura Semantika zaborava, tako, u estvuje u dve strukture: u komunikacijskom i kognitivnom sistemu. Postavlja se pitanje kako dovesti u vezu razmotrenu kognitivnu strukturu sa sistemom poreme4ene komunikacije. Da bih to u inila, ima dobrih razloga, najpre, da LeviStrosovu emu u nekim va nim elementima izmenim, dopunim i razjasnim. Osnovni problem se javlja kod Levi-Strosove upotrebe termina nesporazum. Da li je taj nedostatak u komunikaciji s drugima kvantitativan ` nedovoljnost, manjak re i; ili kvalitativan ` pogre no razumevanje re i?
260
Levi-Stros koristi oba pojma ne prave i razliku. U jednom trenutku ka e manjak u komunikaciji s drugima (dfaut de communication avec autrui), a odmah zatim obja njava da nesporazum ini razumevanje neeg drugog od onog to je neko eleo da ka e (le malentendu consiste comprendre, dans ce ue ueluun a dit, autre chose ue ce uil a voulu dire) (Lvi-Strauss 1973: 230). Moju nedoumicu je, dodatno, izazvao i hrvatski prevod Asdivala, u kome je antinomija prevedena kao preterivanje : pogre ka (Lvi-Strauss 1988: 180,181). Me utim, nije re samo o lingvisti koj zbrci. Re eno jezikom logike, suprotnost preterivanju ili viku ne ega jeste pomanjkanje ili manjak ne ega. S druge strane, suprotnost pogre nom ili neta nom jeste ta no, ispravno, a ne preterivanje. 9 êla stvar je, me utim, lako razre iva ako se vratimo osnovnom komunikacijskom nizu. Re je o po iljaocu i primaocu poruke. Levi-Stros je u svom obja njenju pobrkao ove dve grupe osoba, pored toga to je pome ao kvantitativni i kvalitativni nedostatak u komu]ahvaljujem se prof dr. Ivanu Kova evi u ije su mi sugestije pomogle da razjasnim semanti ke i logi ke nedoumice vezane za Levi-Strosovu upotrebu termina nesporazum. ]ahvaljujem se i prevodiocu g i Tamari Val i koja mi je pomogla da razumem nijanse u zna enju francuskih termina koje Levi-Stros koristi.
9
Dragana Antonijevi
261
nikaciji10 Napravio je elegantnu i jednostavnu emu, ali ipak delimi no pogre nu. Najpre je govorio o po iljaocu koji primaocu poruke mo e re i manje od potrebnog/ eljenog. U tom slu aju, budu i da se radi o kvantitativnom manjku re i, o uskra ivanju ili nedovoljnosti informacije, ja u tu kategoriju ozna iti kao nedore enost. S druge strane komunikacije je primalac poruke na kome je interpretativni zadatak ` da ta no ili neta no protuma i re i po iljaoca, i u tom slu aju se mo e javiti kvalitativna gre ka, tj. pogre no razumevanje re enog, za ta u ostaviti pojam nesporazum, budu i da se on ti e ravni interpretacije. Postoji, svakako, i slu aj kvalitativne gre ke od strane po iljaoca poruke kada on namerno daje pogre nu informaciju primaocu, na primer, la e ga ili obmanjuje. La# je va an kognitivni i moralni fenomen koji tako e izaziva ozbiljne nesporazume i sukobe. Neznanje ili ignoranciju mo emo tretirati bilo kao kvalitativnu gre ku u komunikaciji sa samim sobom, to za posledicu mo e imati saDodu e, mogao je to lako i sam da uo i. Levi-Stros jasno ka e da je u verziji mita o Asdivalu iz 191J. godine, smrt njegovog sina Waua prouzrokovana zaboravno u, ali da je smrt Wauove ene rezultat nesporazuma s njene strane ` ona nije dobro protuma ila re i koje joj je Wau uputio, odnosno, nije dobro shvatila njegovu naredbu, prejela se loja pa se raspukla i pretvorila u areni belutak (Levi-Strauss 1988: 178) LviStrauss 1973: 228. ]aista je udno da Levi-Stros nije uo io razliku, mada je i sam napisao da je re o pogre noj interpretaciji od strane Wauove ene (dakle, primaoca poruke).
10
262
moobmanu (uverenost da znamo ne to to ne znamo), bilo prema drugome u smislu nehoti nog dezinformisanja iz neznanja. Me utim, ove slu ajeve kvalitativnih gre aka od strane po iljaoca poruke Levi-Stros nije razmatrao. Mislim da je sada jasno da sve etiri kvantitavine kategorije poreme4ene komunikacije ` zaborav, indiskrecija, nedore enost i nostalgija mogu, kod primaoca poruke, u procesu interpretacije proizvesti nesporazum, bez obzira da li je primalac poruke ista osoba kao i po iljalac ili razli ita. Komunikaciju usmerenu ka sebi tretira u kao refleksivnu radnju, a onu usmerenu ka drugome kao tranzitivnu. Uve u i segment kvalitativnog nedostatka/gre ke u komunikaciji od strane poiljaoca, da bismo nazna ili kombinacije i varijante razli itih mogu nosti poreme4ene komunikacije. Stoga bi se mogla uspostaviti slede a kognitivno-komunikacijska ema (tabela 2) koja bi, po mom mi ljenju, preciznije odredila semanti ke odnose datih pojmova.
Tabela 2: Kognitivno-komunikacijska ema poreme ene komunikacije
PO ILJALAC S1 REFLEKSIVNO Kvantitativan nedostatak qA qA pomanjkanje preterivanje Zaborav Nostalgija PRIMALAC S1 INTERPRETATIVNO Posledi no tuma enje pogre no Nesporazum sa sobom Samozaborav Samoobmana ta no Spoznaja Se anje Osve ivanje
Kvalitativan nedostatak qA pogre no Neznanje /Ignorancija/
Dragana Antonijevi
PO ILJALAC S1 TRANZITIVNO Kvantitativan nedostatak DRUGI DRUGI pomanjkanje preterivanje Nedore enost Indiskrecija /Tajnovitost/ /Odavanje tajne / PRIMALAC S2 INTERPRETATIVNO Posledi no tuma enje pogre no Nesporazum s drugima Nerazumevanje Tu akanje Zabuna
263
Kvalitativan nedostatak DRUGI pogre no La /Obmana Dezinformacija/
ta no Spoznaja Razumevanje Raskrinkavanje
Pitanje verodostojnosti diskursa i razli itih ta aka gledi ta Pitanje razli itih ta aka gledi ta po iljaoca i primaoca poruke ulazi u okvir problema koji se ti e nesporazuma, odnosno, mogu ih konotativnih zna enja, ali i problema istinitosti i verodostojnosti diskursa. Ne bi trebalo da nas zavara privid da su u esnici komunikacijskog lanca zatvoreni u jednoglasnoj razmeni znanja/informacija, iako se pretpostavlja njihova makar implicitna saglasnost o tome ta je istinito ili, barem, ta ima izgled istinitog. Tu pre utnu saglasnost Gremas je ozna io izrazom ugovor o istinitosti (veridiction contract7 koji je u osnovi individualnih i dru tvenih diskursa. Do tog ugovora u homogenim, arhai nim zajednicama sti e se tradicijom utvr enom istinom i normama, dok se u savremenim slo enim i heterogenim dru tvima sti e kroz proces pregovaranja o aksiolo kim i kognitivnim postulatima koji e proizvesti ono to je Gremas na-
264
zvao efekat istinitog zna enja (budu i da kona nih istina, kako je primetio, u postindustrijskim dru tvima vi e nema) (Greimas 1989b: J57). Ipak, dok je po iljalac odgovoran za uspeh ili neuspeh svog diskursa kojim mo e da manipuli e, krajnje pitanje potvrde istinitosti le i na primaocu poruke i njegovom poverenju u ono to mu se govori, a to mora odgovarati njegovim o ekivanjima (ibid, J57, J58). qasno je da su mogu i brojni nesporazumi na tom putu manipulacije diskursima i njihovom verodostojno u, proiza li bilo iz kvanitativne bilo iz kvalitativne gre ke. Uzmimo kao primer kvalitativnu gre ku ` la . Po iljalac mo e svesno da la e primaoca koji e, pak, tu informaciju uzeti za ta nu (nesporazum) sve dok ne raskrinka po iljaoca. Ukoliko je u prilici da reaguje, primalac poruke mo e po iljaoca da optu i za namerno zavaravanje i davanje la nih informacija. Takva komunikacija e izazvati razli ite nevolje, te povu i za sobom i odre ene sankcije. Ili, recimo, slu aj indiskrecije. Re i vi e od dozvoljenog / po eljnog / potrebnog obi no se shvata, od strane primaoca poruke, kao odavanje tajne / tu akanje / brbljivost. Mada pomenute kategorije pripadaju poreme enoj komunikaciji, nisu jednake u zna enju i posledicama. tavi e, mo e se javiti i tre a osoba u komunikacijskom lancu koje se, recimo, ti e tajna i koja je stavila zabranu na njeno odavanje (slu aj bajke ]mija mlado enja koju smo gore opisali, ali i verzije mita o Asdivalu iz 1895). Kona no, vratimo se slu aju zaborava. ta se de ava kada zaborav iz reflek-
Dragana Antonijevi
265
sivne kategorije pre e u persuazivnu11 i tranzitivnu, drugim re ima, kada nam se institucionalno name e zaborav ne ega i/ili nekoga? O igledno je da u tim sluajevima po iljalac i primalac nisu ravnopravni. Njihova komunikacija se, tada, odvija u hijerarhijskom odnosu dominacije i subordinacije, to za posledicu mo e imati ili prihvatanje nametnutog mi ljenja ili su eljavanje gledi ta, nepoverenje pa i mogu i sukob. Iz ovoga jasno proizlazi da se problemi poreme ene komunikacije mogu iskomplikovati razli itim ta kama gledi ta u esnika, hijerarhijom njihovih pozicija i odnosa, li nim motivima i moralnim implikacijama ukljuenim u razmenu informacija, te pitanjem poverenja u verodostojnost iskazanog. Postuliraju i modalitet istinitosti ( ema 2) u kome svaki diskurs mo e biti ozna en kao istinit, la#an, pogre an i tajan, Gremas je ugovor o istinitosti vezao za pitanje u itavanja i interpretacije zna enja na kognitivnoj dimenziji, odnosno, na u e u po iljaoca i primaoca u komunikaciji u kojoj osu verodostojnosti ini tzv. prepoznavanje, odnosno, prelazak iz pogre nog u ta no znanje, to je put ime se otklanja postoje i nesporazum u poremeenoj komunikaciji (Greimas and ôurts 197J:440cionalna komunikacija dru tvenih pravila, odnosno, tip kulturne komunikacije koja ima za cilj da motivi e akciju provociraju i emocije, a obi no slu i za preno enje dru tvenih vrednosti i pravila u vidu normi i primera primene tih normi (Ferrara 1974: 245, 24J).
11 Pod persuazivnom komunikacijom podrazumeva se emo-
266
441). Ako je blagovremeno, prepoznavanje e omogu iti da se izbegne sukob i tragi an kraj, pogotovo je to vano kao poenta u komi nim diskursima, ali to nije uvek slu aj. U mnogim narativima do prepoznavanja dolazi kasno to njihov si e pretvara u tragediju, a u pri i o Asdivalu do njega uop te ni ne dolazi, to je navelo LeviStrosa na zaklju ak o dubokoj pesimisti nosti tog mita. ema 2: Modalitet istinitosti
Problem se, me utim, uve ava u savremenim, multivokalnim dru tvima o kojima je Gremas imao pesimisti nu viziju novih Vavilonskih kula, budu i da u njima postoji rivalitet glasova, gde se svaki od mnogobrojnih diskursa me a i bori s drugima za svoje pravo glasa, za
Dragana Antonijevi
267
svoju istinu, postaju i sredstvo za terori u e konotacije u novonastaloj eri neverovanja (Greimas 1989b: J5J).12 Na kraju je zaklju io, s izvesnom dozom ironije, da izgleda treba invertovati dosada nje shvatanje o odnosu diskursa i kulturnog konteksta, u smislu toga da su kulturni konteksti ti koji su definisani konotativnom interpretacijom diskursa, a ne obrnuto (ibid, J55). Ovo nas vodi ka razmatranju primene semanti kog polja poreme4ene komunikacije i ugovora verodostojnosti u razli itim stilovima mi ljenja u tranzicijskoj Srbiji, koja predstavlja tipi nu sliku multidiskurzivnog drutva koje se kroz tranziciju bori za uspostavljanje novih/starih kognitivnih i aksiolo kih postulata. Stilovi mi ljenja i odnos prema pro losti u tranzicijskim dru tvima Izraze stilovi mi ljenja i zajednice mi ljenja prihvatila sam od Meri Daglas (Daglas 2001) za potrebe ovog rada,
Gremas je smatrao da je u savremenim postindustrijskim dru tvima jaz izme u istinitog i sigurnog, znanja i verovanja o igledan, i da po iljalac poruke ne ose a vi e obavezu da govori istinu ve ono to ima izgled istine. Stoga je zaklju io da socijalna kohezija u modernim dru tvima po iva na komunikaciji koja li i na folklorne pri e o nadlagivanju (conte de fripons), gde sagovornici naizmeni no varaju jedan drugog, dopu taju i da budu prevareni nakon to su i sami prevarili/slagali sagovornika (Greimas 1989b: J57, J59).
12
268
zato to mi se ine celishodnim za razmatranje na ina na koji odre ene zajednice, sastavljene iz razli itih dru tvenih grupa, mogu u svom javnom diskursu zastupati sli na ili istovetna mi ljenja. Daglasova je pojam, pak, preuzela od filozofa Ludvika Fleka koji je smatrao da stil mi ljenja neke zajednice postavlja preduslov svakoj kogniciji i odre uje ta e se smatrati razumnim pitanjem i istinitim ili la nim odgovorom. On obezbe uje kontekst i postavlja granice svakom sudu o objektivnoj stvarnosti (Daglas 2001:23). Budu i da su u radu do sada razmatrani kognitivni problemi zaborava i se anja, te istinitog i pogrenog, smatrala sam zgodnim da, upravo zbog toga, obuhvatnije kategorije mi ljenja nekih zajednica, irih od pojma dru tvena grupa ( ije sam precizno odre enje elela da izbegnem), nazovem stilovima. Fluidnost i multidiskurzivnost razli itih stilova mi ljenja posebno mi se ini zna ajnim za zemlje u tranziciji, u koje spada i Srbija, budu i da se one suo avaju s promenom socioekonomskog sistema i ideologije, bore i se da uspostave nove kulturne, vrednosne i kognitivne obrasce. ]apravo, one imaju te ak zadatak da stvore novi stil mi ljenja odgovaraju dru tvenom poretku koji nastaje kroz proces postsocijalisti ke transformacije. Taj proces nije jednostavan pa se u njima, kao uostalom u svakom dru tvu u previranju, javlja sukob razli itih pogleda na svet. Biv a socijalisti ka dru tva u tranziciji poseban problem imaju s odre enjem stava prema pro losti, odnosno s onim to e biti vredno dru tvenog pam enja i predstavljati osnovu za stvaranje novog kolektivnog svetonazora. Budu i da dru tveno pam enje ozakonju-
Dragana Antonijevi
269
je dru tveni poredak (Konerton 2002: 11), jasno je da dru tva u tranziciji tragaju za onim sadr ajima koji e dati smisao novouspostavljenim politi kim i dru tvenim odnosima, selektivno biraju i iz pro losti one elemente koji e podupreti novi sistem, ...jer je na pam enju, odnosno na dr avi koja je vlasnica pam enja, da stvori iluziju jedinstvene pro losti i u njoj na e zajedni ke oslonce: da ujedini generacije, pretke i savremenike, da anticipira njihovu vrednost u novom vremenu i da za potrebe tog novog vremena stilizuje pro lost, odnosno neku od njenih verzija (eri 2009: J7, kurziv D. A.). Budu i, dakle, da na do ivljaj sada njosti u velikoj meri po iva na na em znanju o pro losti, kako pi e Pol Konerton, evo gde se javlja problem: sada njost se moe do ivljavati na razli ite na ine, u zavisnosti od razliitih pro losti s kojima mo emo da je pove emo (Konerton 2002: 10). Otud i te ko e tranzicijskih dru tava: s kojom pro lo u da se pove u? Be e i od nedavne komunisti ke pro losti i dirigovanog istorijskog pam enja, jo uvek veoma prisutnih u se anju i iskustvu svojih gra ana, okretala su se razli itim segmentima pro losti u hodu kroz istoriju, po ev od Drugog svetskog rata, kao prvog sigurnog vremenskog grani nika, pa idu i unazad do vekovnih i milenijumskih korena. Oslonac se tra io u razli itim identitetima ` nacionalnom, regionalnom, evropskom, verskom, u tradicijskoj, autohtonoj ili tu oj, selja koj i/ili gra anskoj kulturi itd. Srbija, poput drugih zemalja u tranziciji, traga za novim/starim identitetom, za onom stilizovanom ver-
270
zijom pro losti koja e dati smisao doga ajima koji su obele ili njenu specifi nu situaciju postsocijalisti ke transformacije. Problem Srbije se uslo njava zbog injenice da je njen dvadesetovekovni dr avotvorni projekat, nazvan qugoslavija, propao po etkom 90-ih godina u plamenu gra anskog rata za ije izazivanje je, tavi e, bila optu ena, to je iniciralo mnoga preispitivanja dru tvene i nacionalne uloge, zna aja i uspenosti u novovekovnoj istoriji. Svako ko je u poslednjih dvadesetak godina pratio u Srbiji javne diskusije i polemike na temu nacionalne pro losti, uloge u stvaranju i raspadu qugoslavije, te onog to je vredno dru tvenog pam enja, zna da su se povremeno vodile estoke bitke iji je rezultat, jo uvek, ne sasvim jasna slika o sada njem i budu em polo aju i identitetu. Ta vi ezna na i vi estruka gledi ta, me usobno ponekad sasvim opre na, navela su me na pomisao o postojanju poreme4ene komunikacije. Ipak, na taj proces ne gledam s pesimizmom. Stilovi mi ljenja u sistemu poreme ene komunikacije: slu aj Srbije
Svako razdoblje obele#eno je sopstvenim stilom mi ljenja skrojenim prema interesima vladaju4e klase. Meri Daglas (2001: 99)
Polazim od pretpostavke, dakle, da je tranzicija doba u kome dolaze do izra aja procesi preispitivanja i
Dragana Antonijevi
271
prevrednovanja, u kome se ukr taju razli ita mi ljenja koja u nestabilno vreme mogu izazvati nesporazume i sukobe u dru tvu, ali koji, u krajnjoj instanci, vode ka uobli avanju stavova i formiranju stabilnijih kolektivnih ideja i predstava. Da bih predstavila sliku poreme4ene komunikacije u Srbiji pomenu u, ilustracije radi, samo neke primere sukobljenih stilova mi ljenja i odgovaraju ih pozivanja na razli ite segmente pro losti, bez namere da ih detaljno analiziram niti razmotrim sve mogu e diskusije koje su se vodile izme u razli itih stilova mi ljenja u poslednjih dvadeset godina. elim da poka em na in i mesto na koje se pozicioniraju u emi poreme ene komunikacije i modaliteta istinitosti, ta ke gledi ta koje se prema njima formiraju i da sagledam anse koje imaju da postanu deo normiranog i zvani nog stila mi ljenja. Uzimam u obzir fluidnost koncepata i ideja, mentalnu kolebljivost, te promenljivost konteksta i interesa, posebno politi kih, koje pojedine zajednice miljenja mogu imati, stoga predlo enom analizom ne zagovaram nikakav zatvoren kognitivni sklop, ve samo elju da uka em na kapacitet i sposobnost nekih stilova mi ljenja da se (ne)uspe no uklju e u proces izgradnje dru tveno-nacionalnog pam enja i identiteta u postsocijalisti koj transformaciji. U analizi u ukrstiti eme poreme ene komunikacije i modaliteta istinitosti na na in kongruentnosti pozicija predlo enih semantema:
272
Dragana Antonijevi
273
Najpre u razmotriti termine na horizontalnim, antiteti kim osama koje su strukturalno stabilne i me usobno suprotstavljene, a predstavljaju maksimum (gornja osa) i minimum (donja osa) po eljnih crta identifikacije. Vertikalne ose ili deiksisi predstavljaju nestabilne koncepte koji te e, u na elu, da se preko procesa prepoznavanja smeste na jednu od kognitivnih antiteti kih osa, postaju i tako istiniti ili pogre ni iskazi. Pozicija "zaborava" i "istinitog". Tu se mogu smestiti sve one predstave i diskursi o istorijskim i politi kim doga ajima koje dru tvo kroz samozaborav nastoji da potisne iz se anja ili im revidira zna aj ili, pak, one koje se dru tvu name u kroz institucionalni zaborav. Ova dva procesa ` refleksivni i tranzitivni ` mogu i ne moraju biti identi ni u sadr aju. U slu aju samozaborava proces zapo inje spontano na nivou zajednice, ali krajnju re o tome ipak daju dru tvene institucije koje normiraju sadr aj zapam ene/zaboravljene istorije formiraju i kognitivnu mapu se anja svojih gra ana. ta dru tva sama zaboravljaju?13 Odgovor na ovo zanimljivo pitanje mo e se potra iti u paraleli s individualnim zaboravljanjem i potiskivanjem neprijatnih, traumati nih iskustava ili onih koji nas prikazuju u loem svetlu. Nostalgija tako e doprinosi (samo)zaboravu, to je na primeru Asdivala sasvim jasno pokazao
13 Meri Daglas je uo ila da su antropolozi manje skloni tome da se upitaju za to ljudi zaboravljaju. Po njima, osobenost koju treba objasniti jeste pam enje (Daglas 2001: 78).
274
Levi-Stros. Dru tva se sli no pona aju, za ta nam potvrdu mo e dati folklorna gra a, posebno kulturnoistorijska predanja i epske pesme u kojima je vidno pomanjkanje sadr aja koji se ti u kolektivnih i nacionalnih trauma i poraza. ]apravo, postoji itav niz tema iz nacionalne pro losti koje se opiru folklorizaciji jer su inkopatibilne s potrebom dru tva da veli a svoje junake, pretke, svoju istoriju i zavi aj, i kroz to ` samu naciju. Ukoliko dru tvo ne uspe da svoj poraz, naknadnom revizijom se anja i njegovom narativizacijom, pretvori u pobedu, mu eni tvo i rtvu koje e slaviti i time pribaviti opravdanje za svoju zajednicu i razloge za kolektivno pam enje (pronala enjem krivca u tu oj grupi i/ili nala enjem krivca u sopstvenoj grupi, a s druge strane u veli anju heroja-mu enika, kao u slu aju srpskog epskog mita o Kosovskom boju), ono e poku avati da potisne ta se anja, da ih preformuli e u nacionalnu filozofiju patnje i trpljenja (oblik samoopravdanja), ili da ih iska e u onim anrovima koji na objektivniji na in stilizuju gra u i omogu avaju istorijsku rekonstrukciju (mada i samu podlo nu mistifikacijama). Takve slu ajeve potiskivanja iz se anja u folklornoj gra i, ali i javnom diskursu, predstavljaju, na primer, Velika seoba Srba 1J90. godine (v. Milo evi -or evi 2000), katastrofalna propast Prvog srpskog ustanka 1813. godine (v. Antonijevi 2007a, 2007b), velika plja ka naroda kroz nacionalizaciju, konfiskaciju i kolektivizaciju od strane komunisti ke vlasti (v. Antonijevi 2009), ili revizija uloge i potiskivanje krivice u od-
Dragana Antonijevi
275
nosu na gra anski rat u qugoslaviji 1991-1995. Ovaj poslednji primer izaziva u Srbiji i danas brojne polemike izme u, s jedne strane, onih koji nastoje da te dogaaje potisnu iz se anja ili im revidiraju zna aj, i onih, s druge strane, koji se trude da to ne zaborave i ne dozvole srpskom narodu da preispita pitanje krivice i svog udela u tim zbivanjima, smatraju i da su u posedu ta nog znanja koje ne treba dovoditi u pitanje. Oba ova stila mi ljenja se, ponekad, iskazuju u ekstremnim i iritiraju im formama koje ne doprinose objektivnom tuma enju traumati nih istorijskih doga aja. Ovaj primer dobro ilustruje multidiskurzivnost i razli ite ta ke gledi ta koje postoje u dru tvu, pa iako se ti u sasvim nedavne pro losti, ukazuju na te ko e da se formuli e efekat istinitog na nivou zvani nog diskursa. Drugi slu aj predstavlja institucionalni zaborav. Moto poglavlja, preuzet od Meri Daglas, nedvosmislen je u konstataciji da su vladaju e klase te koje imaju potrebne politi ke mo i da nametnu dru tvu zaborav, odnosno, se anje, kao paralelan proces, na one istorijske doga aje i osobe koje njima zna e ili im smetaju u okviru date ideologije, te na taj na in izgrade sopstveni stil mi ljenja. Pritisak institucionalnog zaborava na dru tvo je tim vr e i odlu nije to je re im autoritarniji i zabrinutiji za uspeh svoje ideologije. Sva tranzicijska dru tva, koja su od kraja Drugog svetskog rata do po etka 90-ih godina XX veka ivela u autoritarnom re imu komunizma, dobro poznaju ovaj oblik institucionalno nametnutog zaborava na pro lost
276
koja je prethodila socijalisti kom dru tvenom ure enju, posebno na tradiciju gra anske i bur oaske kulture, ali i mnogih elemenata i simbola nacionalne kulture i istorije koji nisu bili odgovaraju i komunisti kom stilu mi ljenja. Osim toga, ovi re imi su mo institucionalnog zaborava vrlo dosledno sprovodili i kada su bili u pitanju njihovi ljudi ` otpadnici i gre nici.14 Potiskivanje se anja na predkomunisti ku pro lost bilo je, u biv oj qugoslaviji, pra eno sna nim utiskivanjem se anja na partizansku borbu i zasluge komunista i njihovih vo a i heroja u Drugom svetskom ratu i kasnijoj socijalisti koj izgradnji. S padom komunizma, vratio se istorijski bumerang ` potiskivani sadr aji nacionalnog pam enja ponovo su izbili na povr inu, poneki sa onom silinom i estinom koju imaju probu ena se a14 Paradigmati ne primere zaboravljanja, kroz skoro doslovno brisanje iz svakog javnog pominjanja, predstavljaju sudbine nekada njih zna ajnih li nosti Komunisti ke partije qugoslavije koji su iveli u Srbiji: Milovana ilasa-ida, iji je zadatak bio da se u okviru Agitpropa brine za politi ko istunstvo i pravovernost, isklju en iz KPq 1954. godine, kasnije najpoznatiji jugoslovenski disident i kriti ar komunizma, hap en i zatvaran; Aleksandra-Leke Rankovi a, efa svih policijskih i tajnih slu bi, izba enog iz partije 19JJ. godine pod optu bom da je prislu kivao Tita, kasnije potonuo u utanje i anonimnost; i qovanke Broz, iznenada sklonjene iz javnog ivota krajem 70-ih godina bez poznatog razloga, dr ana skoro 30 godina u ku nom pritvoru bez gra anskih prava koja su joj tek nedavno vra ena.
Dragana Antonijevi
277
nja i emocije do tada nasilno u utkivane i gu ene. êla Evropa je bila svedok po asti preimenovanja ulica i trgova u biv im zemljama socijalizma i ru enja mrskih spomenika jo omra enijih vo a (Rihtman-Augu tin 2000: 37). ]apravo, dogodio se sli an proces kao pre pedesetak godina kada su komunisti preuzeli vlast, samo ovog puta u obrnutom smeru. Po ast preimenovanja u Srbiji je zapo ela 90-ih godina, za vreme vlasti Slobodana Milo evi a, i nastavila se nakon 2000. godine i demokratskih promena u zemlji. Taj proces se mahom odvijao kroz, veoma va nu, upotrebu simbola na nivou promena gradske toponomije i imena gradova, pisanja novih istorijskih i geografskih ud benika, kroz uvo enje novih ili vra anje starih dravnih simbola i praznika i, posebno, kroz vra anje gra anskih prava i dela imovine, kao i prava na povratak i dozvole da uzmu u e e u ceremonijalnom ivotu zemlje potomcima prognane kraljevske ku e Kara orevi a.15 Poput drugih zemalja u tranziciji, i Srbija se
Imena ulica u Beogradu menjana su u poslednjih 15 godina u vi e navrata. Na elna politika promena ulica odnosi se na vra anje naziva od pre 1945. godine, kako mi je u usmenom saop tenju rekao prof. dr Ivan Kova evi , predsednik Komisije za imenovanje ulica u periodu 1997-2000, kao to je to u intervjuu potvrdio i sada nji predsednik Komisije Branko Beli . Dostupno na : www.b92.net/info/ vesti/inde.php?yyyy 200Jmm11dd30navcategory12navid221921 O analizi sadr aja ud benika iz istorije u Srbiji, Hrvatskoj i BiH tokom i nakon gra anskog rata u qugoslaviji, i kompa15
278
okrenula svojoj nacionalnoj pro losti do 1945. godine. Me utim, za razliku od komunisti kog re ima, dananja demokratska vlast pokazuje toleranciju spram nekih sadr aja iz komunisti kog perioda i Titove qugoslavije, ali ih gura na margine se anja i javnog pominjanja. Ovakva politika uglavnom ne izaziva nesporazum kod svojih gra ana budu i da, nakon propasti komunisti ke ideologije, postoji dru tveni konsenzus o vra anju u ivot elemenata i simbola predkomunisti ke prolosti. Ponekad se dogode nesporazumi s onim grupama gra ana kojima je i dalje bliska komunisti ka ideologija i se anje na socijalisti ki sistem, pa se na u ljuti i uvre eni kada se, na primer, preimenuju ulice nazvane po nekada njim herojima NOB-a ili kada se nekim inom ukida se anje na va ne doga aje partizanske antifa isti ke borbe i Titove qugoslavije.1J
rativnoj analizi istorijskih ud benika u postsocijalisti kom periodu u zemljama qugoisto ne Evrope, na emu je radila posebna grupa istori ara iz nekoliko zemalja, videti tekst istori arke dr Dubravke Stojanovi Konstrukcija pro losti ` slu aj srpskih ud benika iz istorije na http://www.cpi.hr/ download/links/hr/7008.pdf, i intervju s istom autorkom irom otvorene o i, Vreme 779, decembar 2005, na www. vreme.com/cms/view.php?id43J2JJ. 1J Velike polemike su se, npr. vodile oko ukidanja imena Bulevara AVNOq-a na Novom Beogradu i preimenovanja u Bulevar dr ]orana in i a (ubijenog prvog demokratskog premijera u Srbiji). S druge strane, vlasti u Srbiji je dugo trebalo, nakon nestanka qugoslavije, da ukine praznik 29. novembar ` dan kada je
Dragana Antonijevi
279
qasno je da e na kraju tog procesa prevrednovanja pobediti stil mi ljenja onih koji ve jesu ili e u budu nosti predstavljati vladaju u klasu, kako je to s ta nim uvidom napisala Meri Daglas, i uz pomo te pozicije normirati sadr aj dru tvenog pam enja i zaborava, odnosno, omogu iti prepoznavanje preovla uju e istine, ili bolje, efekta istinitog ` kako bi Gremas rekao. îlj prerade istorije nije da se do e do savr eno poravnate optike. Ogledalo, a to je istorija, iskrivljuje koliko je iskrivljavalo i pre. îlj prerade je da se iskrivljenja prilagode raspolo enju sada njeg vremena (Daglas 2001: 77). U meri u kojoj to bude odgovaralo sada njem ` tranzicijskom i budu em ` posttranzicijskom vremenu, formira e se istina kroz prepoznavanje onih segmenata kolektivne pro losti koji se budu uklapali u eljenu sliku dru tva.
stvorena socijalisti ka qugoslavija na zasedanju AVNOq-a u qajcu 1943. Ukidanje imena ulica i trgova po Mar alu Titu uglavnom je sprovedeno bez ve eg gun anja, ali je ostala injenica da postoji nekoliko hiljada ulica koje jo uvek nose njegovo ime. ]animljiv je udan kompromis napravljen u Beogradu 1991. godine nakon ukidanja imena Ulica mar ala Tita jednoj od centralnih gradskih arterija. Pre a nje ime je nosila po kralju Milanu (Obrenovi u) i iz nekih razloga tada njoj vlasti se nije svidelo vra anje imena ovog kralja, pa je ulici dat novi naziv, ideolo ki neutralan ` Srpskih vladara. To je izazvalo polemike i negodovanja onih koji su se zalagali za dosledno vra anje naziva od pre 1945. godine. Tek 1997. godine gradska demokratska vlast vra a ulici njen stari naziv ` Ulica kralja Milana.
280
Pozicija "indiskrecije" i "pogre nog". Nesumnjivo je da se razli iti oblici indiskrecije ` odavanje tajni, potkazivanje, cinkarenje, tu akanje, preterana radoznalost ili brbljivost ` smatraju pogre nim i neprili nim vidom dru tvenog pona anja koje, po pravilu, izaziva nesporazume i povla i za sobom razli ite negativne reakcije ` negodovanje, ljutnju, optu be, kazne, potonu e u dru tveni zaborav i sl. Na ovu poziciju se mogu smestiti one formalne i neformalne zajednice mi ljenja ije se javno delovanje do ivljava kao neko od gorepomenutih oblika preterivanja u komunikaciji s drugima a na tetu, stvarnu ili umi ljenu, svog dru tva. U slu aju tranzicije, ukoliko su ti drugi stranci od ijeg mi ljenja i suda zavisi procena reformskog puta Srbije i s tim povezano finansiranje i drugi oblici pomo i i podr ke, onda se pisanje kriti ki intoniranih izve taja tamo gde treba (Va ington, Brisel) od strane nekolicine NVO u Srbiji, do ivljava od dela javnosti kao tu akanje, opanjkavanje sopstvenog naroda i potkaziva ki rad za neprijateljski nastrojene inostrane organizacije. U najmanju ruku, njihovi javni nastupi se do ivljavaju kao agresivno nametanje svog mi ljenja uprkos ve inskom mnjenju i raspolo enju. Ako se fokusiramo na pitanje odnosa prema pro losti ovih zajednica mi ljenja, jasno je da je re o sasvim skoroj pro losti ` po ev od gra anskog rata u biv oj qugoslaviji, preko doba Slobodana Milo evi a i bujanja nacionalisti kih i radikalnih ideologija, pa do sada njeg vre-
Dragana Antonijevi
281
mena u kome se negativno apostrofiraju delovi vlasti, stranke, institucije i pojedinci koji se ne pona aju kako treba po sudu pripadnika ovih indiskretnih zajednica mi ljenja. Bez obzira to oni tvrde da to rade s namerom da isprave nepravde, otrgnu od zaborava zlo ine po injene u ime Srbije tokom gra anskog rata 90-ih godina, uka u na osobe ije je delovanje i pisanje, po njihovom mi ljenju, nacionalisti ko pa stoga nepo eljno ili pak da uka u na one institucije koje jo uvek nisu zapo ele po eljne reforme, na in i sadr aj njihovog obra anja doma oj i stranoj javnosti mnoge iritira, ne nailaze i na ve u podr ku i razumevanje ni od zvani nih institucija. Posledice ovakvih akcija za pripadnike indiskretnih zajednica mi ljenja znaju da budu vi e nego neprijatne ` deo javnosti im odgovara agresivnim i uvredljivim re ima, pretnjama, pa ak i fizi kim napadima. Poslednja estoka polemika koja se oko tih izve taja vodila u Srbiji dogodila se na jesen 2008. godine nakon objavljivanja izve taja Helsin kog odbora za ljudska prava za 2007. godinu pod nazivom Samoizolacija: realnost i cilj, objavljene u maju 2008.17 Glavne kritike i
Razloge za kritike i napade na predsednicu Helsin kog odbora za ljudska prava u Srbiji zbog izve taja za 2007. godinu, kao i argumente za odbranu Helsin kog odbora i njegovog rada, pogledati: http://www.helsinki.org.yu/serbian/hajka. html; http://www.danas.rs/vesti/politika/organizovana haj kastizuipretnje.5J.html?newsid140477; http://www. nin.co.rs/pages/article.php?id40353; http://www.glasjav17
282
optu be na ra un predsednice Helsin kog odbora S. Biserko odnose se na to to su u izve taju objavljena imena ezdesetak univerzitetskih profesora, pisaca i novinara koji su, prema tom izve taju, desni ari i stvaraju antizapadni, antievropski duh i potpiruju nacionalisti ke ideje me u mladima u Srbiji (Glas javnosti 21. 09. 2008),18 a to su prozvani shvatili kao potkazivanje njihovog rada i odstrel na njihovo pravo da misle kako misle, opominju i javnost da ih takvo delovanje predsednice Helsin kog odbora neodoljivo podse a na komunisti ku praksu ka njavanja za verbalni delikt. Svi na i izve taji u poslednjih osam, devet godina su sli ni ovom i na isti na in su fokusirani na li nosti i institucije sa idejom da se prika e politi ki kontekst koji onemoguava napredak Srbije... Mi smo u izve taju detektovali taj antievropski trend ` obja njava predsednica Helsin kog odbora, navode i da joj zbog toga sti u uvrede i pretnje pojedinaca i desni arskih grupa, kao i to da je protiv nje organizovana medijska hajka (Danas 25.09.2008). Strukturalna pozicija indiskretnih stilova mi ljenja, na suprotnoj strani od istinitog, pokazuje da je njihovo nastojanje da nametnu svoje mi ljenje i pobegnu od
nosti.rs/clanak/drustvo/glas-javnosti-21-09-2008/cisce njeuniverziteta; http://www.novosti.rs/code/navigate. php ?Id4statusjednavest129259datum2008-09-2J 18 Spisak nepodobnih intelektualaca, po sudu predsednice Helsin kog odbora, pogledati u tekstu S. Antoni a i enje Univerziteta, dostupno na: http://www.glas-javnosti.rs/cla nak/drustvo/glas-javnosti-21-09-2008/ciscenje-univerziteta
Dragana Antonijevi
283
dru tvenog zaborava relativno veliko, a mogu i uticaj na javnost najmanje uspe an, budu i da se donja antiteti ka osa smatra u strukturalnom smislu ispra njena ` kao dvostruka negacija gornjih pozitivnih sema. Re je, dakle, o indiskretnim stilovima mi ljenja koji imaju minimum po eljnih crta identifikacije zbog ega se smatraju pogre nim. Iako se radi o grupama relativno marginalnog uticaja na op ta dru tvena zbivanja, nesporazumi i odijum koji u javnosti izazivaju nisu mali. Pozicija "nostalgije" i "tajne". Na ovoj poziciji pomenula bih one narative i diskurse koji se skupno nazivaju jugonostalgija koja, pak, ozna ava dru tveni fenomen u zemljama nastalim raspadom biv e qugoslavije, te sociolo ki pojam novijeg datuma. Ozna ava prvenstveno stav koji idealizuje ukupnu ekonomsku, kulturnu i sigurnosnu situaciju u socijalisti koj qugoslaviji u vremenu od 1945 do 1991. qugonostalgija je uglavnom ograni ena na pojedince ili manje grupe koji su proveli najve i deo svog ivota u SFRq, te ga kao takvog smatraju pozitivnim i sretnim u odnosu na vreme rata i ekonomske nesigurnosti, koje je do lo posle 1991. godine.19 Taj stil mi ljenja postoji kod prili no raznorodnih grupa u razli itoj meri, intenzitetu i zna enju. S jedne strane, tu spadaju svi oni koji se smatraju egzistencijalnim gubitnicima zbog raspada biv e zajedni ke dr ave ili na neki drugi na in ale zbog izbrisane ivotne isto19
Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/qugonostalgija.
284
rije. Potom, ima onih koji su jo uvek vezani za uspomenu na Tita, komunisti ku ideologiju i socijalizam, pa im se iz perspektive tranzicije ivot u biv oj SFRq ini kao najsre nije doba i najpravednije dru tveno ureenje, ale i za propa a u svoje ideologije. qugonostalgi no se, povremeno, ose aju i neki sredove ni gra ani koji, naprosto, ale za svojom mlado u, uvek lepe iz kasnije ivotne perspektive, a kako su je proveli u biv oj qugoslaviji oni je, s pravom ili ne, sagledavaju u pozitivnom svetlu. Najposle, ima onih koji su vezani za razli ite oblike jugoslovenske popularne kulture i dokolice (muzika, filmovi, TV serije, koncerti i festivali, knji evna produkcija, letovanja, slobodna putovanja itd.) koji su im ostali u lepom se anju i ale za gubitkom izvesnih sociokulturnih vrednosti i iskustava iz zajedni ke domovine. Neki od pripadnika ove zajednice mi ljenja povezuju se na razli itim neformalnim nivoima, kroz kulturnu i umetni ku saradnju ` npr. Leksikon Yu mitologije20, kroz neformalno obele avanje zna ajnih datuma iz Titove qugoslavije, posete Titovoj ku i u Kumrovcu (Hrvatska) i Ku i cve a u Beogradu gde se nalazi Titov grob, kroz u estvovanje u virtuelnoj qugoslaviji na Internet sajtovima21 itd. To, o igledno, nisu zaboravljeni sadr aji, ali gube zna aj i mo u formiranju kolektivnih predstava u danaPogledati sajt: www.leksikon-yu-mitologije.net Videti npr. sajtove: www.miniyu.org.yu/;www.slobod na jugoslavija.com/.
20 21
Dragana Antonijevi
285
njoj Srbiji. Oni nemaju ve eg uticaja u javnom ivotu, mada se na njihov diskurs gleda s izvesnom dozom tolerancije. Nesporazumi koje ovakav stil mi ljenja mo e da izazove odnose se na one grupe ili osobe koje s nagla enim negativnim emocijama sagledavaju ivot u biv oj qugoslaviji i koji zbog toga nemaju razumevanje za jugonostalgi are, ili ne ele vi e da se se aju qugoslavije i smeta im svako suvi no podse anje na tu nestalu zemlju. Poziciji tajne u modalitetu istinitosti odgovara diskurs nostalgije. To je nestabilna pozicija jer je strukturalno sme tena na osi deiksisa, to zna i da lavira izme u stabilnih koncepata istinitog i pogre nog. To je, tako e, sudbina svrgnutih ideologija, prevazi enih koncepata i ukinutih simbola koji svoj ivot nastavljaju kao skrivene, skrajnute i potisnute ideje. Sudbina ovog stila mi ljenja je najverovatnije da potone u zaborav sa biolo kim nestankom jugonostalgiara, opstaju i u se anjima i narativima potomaka kao neka vrsta mentalnog muzeja, ili kroz fizi ke predmete u istorijskim i etnografskim muzejima, filmovima u kinotekama i na DVD-iju, pesmama na plo ama i ^D-ovima itd. Mogu je, me utim, i njegov subverzivni uticaj na ve normirane kolektivne predstave, kr e i sebi put da u budu nosti progura neke od svojih sadr aja kao vrednosti kojih se ne emo odricati ili stideti samo zato to nose prefiks jugo. Na a nostalgija je neformalan na in da komentari emo i damo smisao istoriji, otkrivaju i svoje elje za dru tvenom promenom (Shircliffe 2001: J2).
286
Pozicija "nedore enosti" i "la nog". Mnogo je primera koji bi se mogli navesti za oblik nejasnog i nedoreenog u javnoj komunikaciji, to ostavlja prostora raznim dopisivanjima, pogre nim tuma enjima, te otuda ` nesporazumima u dru tvu. Nije retkost da se nedoreeni iskaz smatra la nim, odnosno takvim kojim se iz nekog razloga namerno prikriva istina. Politi ki akteri, skloni manipulacijama, esto koriste nedore enost kao strategiju za izbegavanje izravnih i iskrenih odgovora (ne znam, nisam bio obave ten, ne bih o tome i sl). qavni nedore eni diskursi mogu imati ozbiljne negativne posledice po dru tvo, stvaraju i sumnju, zabunu, ose aj prevare i obmane kod gra anstva, ali i podlogu za bujanje politi kih mitova i glasina. Ovo je est slu aj kada se smenjuju vlasti i sistemi, kada se ne to eli proglasiti dravnom tajnom ili na neki drugi na in prikriti istina, pa ih mo emo na i u bezmalo svim dru tvima. qa sam za ilustraciju odabrala jedan primer nedore enog i namernog skrivanja istine u obra unu ideologija, to je stvorilo u Srbiji veliku socijalnu la koja do danas, uporno, opstaje, a izaziva nesporazume i sukobe u delu javnosti. Naime, sada nja Vlada Srbije je oformila Dr avnu komisiju sa zadatkom da utvrdi istinu o smrtnim kaznama izvr enim bez sudske presude u periodu od 1944. do 194J. godine. Najva nije me u njima jeste rasvetljavanje okolnosti pod kojima je izvr ena smrtna kazna nad etni kim vo om i vrhovnim komandantom qugoslovenske vojske u otad bini, Dragoljubom Dra om Mihailovi em i potraga za njegovim grobom i zemnim ostaci-
Dragana Antonijevi
287
ma.22 Kao narodnog neprijatelja komunisti ka vlast ga je streljala tajno, no u, 17. jula 194J. a da ni posle J3 godine javnost nije saznala gde je obavljena egzekucija i gde se nalazi njegov grob. U arhivama je prona eno, sada, 95 dokumenata koji otkrivaju stra nu istinu o tim egzekucijama, ali jo uvek nisu na ena ona koja se ti u Dra e Mihailovi a, to kod istra itelja vladine Komisije stvara uverenje da je upravo njegov grob predstavljao za komuniste najve u tajnu koja se morala po svaku cenu sakriti. Egzekutori danas nisu vi e me u ivima, a srpskoj javnosti su ostali du ni obja njenje za to je to bila naj uvanija dr avna tajna... Kao to to uvek biva, u nedostatku zvani nih verzija, o toj smrti i mestu sahrane raspredaju se mnoge, gotovo fantasti ne pri e, a poverljive informacije se prenose od oveka do oveka (Politika on-line, 24. 03. 2009).
22 O potrazi za grobom Dra e Mihailovi a i razli itim reakcijama videti na primer na: http://www.politika.rs/rubrike/ Drustvo/Streljanje-Draze-vishe-nije-drzavna-tajna.lt. html; http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Tajna-groba-Draz e-Mihailovica.lt.; html;http://www.politika.rs/rubri ke/Dru stvo/Tajne-sluzbe-ne-znaju-gde-je-Drazin-grob.sr. html; htt p://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/SUBNOR-protiv-reha bilitacije-Draze-Mihailovica.lt.html;http://www.politika. rs/ rubrike/Drustvo/]a-i-protiv-istine-o-Drazi.lt. html;http:// www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Homen-Tuzilashtvo-datrazi-Dra zin-grob.lt.html; http://www.b92.net/info/vesti/ inde.php?yyyy2009mm07dd18navcategory 12 navid371907
288
Demokratska vlast Srbije je, formiranjem ove Komisije, iza la u susret brojnim zahtevima u esnika i simpatizera etni kog pokreta i njihovih potomaka u Srbiji i dijaspori, kao i porodicama onih koji su stradali u komunisti koj istki u prvim poratnim godinama, da njihovi postradali ro aci dobiju pravo na rehabilitaciju a oni sami, kona no ` pravo na istinu. S druge strane, ova potraga je izazvala burna negodovanja odre enih grupa gra ana koje takav in smatraju neopravdanim i uvredljivim za sve one koji su se, kao Titovi partizani, borili protiv etnika ili bili njihove rtve u II. sv. ratu. Oglasili su se i oni koji smatraju da ove i sli ne nedoreene teme iz pro losti predstavljaju nepotrebno optere enje za sada njost i budu nost naroda i dr ave. Ovim grupacijama gra ana, kao svojevrsnoj zajednici mi ljenja, izgleda da ne smeta la i nepravda u injena rtvama i njihovim porodicama, mo da u strahu da se time ne otkriju jo gore istine i ne pokrene nova lavina optu bi koja bi mogla da destabilizuje dru tvo. Me utim, zahtev potomaka porodica stradalih u komunisti kim istkama jednako je opravdan kao zahtev za svim drugim istinama kada su u pitanju masovni zlo ini poinjeni u ime neke ideologije. Mutna i nedore ena pro lost predstavlja, tako, neto to bi jedni po svaku cenu da zaborave, a drugi da je rasvetle i do u do istine. Mo da bi, za kraj, komentar jednog lana Komisije mogao da se navede kao ilustracija smisla koju ima poku aj da se la i tajna dokinu: îlj nam je da se razjasne nejasno e, bez namere da
Dragana Antonijevi
289
bilo koga optu ujemo ili diskvalifikujemo, ili da ostraenost bilo koje vrste prevagne nad istorijskom istinom, kako bi takvo razmi ljanje bilo preto eno u bolju budu nost na eg potomstva, bez starih nera i enih ra una (Politika on-line, 24.03.2009).23 Strukturalna pozicija nedore enog i la#nog nalazi se na deiksisu to ovu poziciju ini nestabilnom, pritom semanti ki krajnje negativno obele enom, te i i tome da se nedore eni iskaz ili doga aj dorekne, tajna otkrije, la raskrinka, sumnje i nejasno e otklone kako bi situacija mogla da postane kognitivno i aksiolo ki stabilna ` istinita ili pogre na. Zavr ni osvrt Po la sam od Levi-Strosovog semanti kog polja zaborava da bih koncipirala svoje polje poreme4ene komunikacije. Ukrstiv i ga sa Gremasovim modalitetom istinitosti, nastojala sam da poka em, na odabranim primerima stilova mi ljenja, kako se pona aju fenomeni poreme ene komunikacije u tranzicijskom dru tvu, kako uti u na formiranje dru tvenog identiteta, pamenja i zaborava, te kakve mogu biti posledice po drutvo usled nesporazuma nastalih zbog poreme ene komunikacije. Dru tvo se od nesporazuma brani na vi e
23 Dostupno na: http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/ ]a-i-protiv-istine-o-Drazi.lt.html
290
mogu ih na ina, tako to sukobljene stilove mi ljenja neutrali e daju i jednom od njih prednost i normirajui ga u zvani ni diskurs, ili ih gura u zaborav i na margine dru tvenog ivota kao pogre nih i prevazi enih oblika mi ljenja i pona anja, ili, pak, negira i ignori e njihovo postojanje guraju i glavu u pesak. Najgora varijanta je, svakako, da se dru tvo uko i na nivou hroni nih nesporazuma koje ne uspeva da razre i, ba kao to se Asdival doslovno skamenio u jednoj od cimijanskih verzija. Literatura: Antonijevi , Dragana. 1991. Zna enje srpskih bajki. Beograd: Etnografski institut SANU, Posebna izdanja knj. 33. Antonijevi , Dragana. 2007a. Kara or e i Milo : Izme u istorije i predanja, Beograd: Srpski genealo ki centar, Etnolo ka biblioteka, knj. 32. Antonijevi , Dragana. 2007b. Kara or e i Milo : Mit i politika. Beograd: Srpski genealo ki centar, Etnolo ka biblioteka, knj. 33. Antonijevi Dragana. 2009. Okviri prou avanja li nih i porodi nih pri a o materijalnom gubitku i porazu. Etnoantropolo ki problemi n. s. 4 (1) : 13-35. de êrteau, Michel. 1984. The Practice of Everyday Life. University of âlifornia Press.
Dragana Antonijevi
291
ôurts, qoseph. 197J. Introduction la smiotique narrative et discursive. Paris: Hachette. Daglas, Meri. 2001. Kako institucije misle. Beograd: Samizdat B92. eri , Gordana. 2009. Dru tveno pam enje i primenjena kritika: O pretvaranju poezije u ideolo ku batinu. Etnoantropolo ki problemi, n. s. 4 (1) : J3-85. Ferrara, Fernando. 1974. Theory and Model for the Structural Analysis of Fiction. New Literary History, ^hanging Views of ^haracter, 5 (2): 245-2J8. Greimas, A. q. 1989a. On Meaning. New Literary History, Greimassian Semiotics, 20 (3): 539-550. Greimas, A. q. 1989b. The Veridiction ôntract. New Literary History, Greimassian Semiotics 20 (3): J51-JJ0. Greimas. A. q. and q. ôurts. 197J. The ôgnitive Dimension of Narrative Discourse. New Literary History, Thinking in the Arts, Sciences, and Literature, 7 (3) : 433-447. Konerton, Pol. 2002. Kako dru tva pamte. Beograd: Samizdat B 92. Lvi-Strauss, ^laude. 1973. Anthropologie structurale deux. Paris: Plon. Lvi-Strauss, ^laude. 1983. Le regard loign. Paris: Plon. Lvi-Strauss, ^laude. 1988. Strukturalna antropologija 2. ]agreb: kolska knjiga. Milo evi -or evi , Nada. 2000. Seoba i srpska kulturnoistorijska predanja. Od bajke do izreke. Beograd:
292
Dru tvo za srpski jezik i knji evnost, bibliotekaKnjievnost i jezik knj. 7, 140-150. Rihtman-Augu tin, Dunja. 2000. Ulice moga grada. Beograd: XX vek. Rot, Klaus. 2000. Slike u glavama. Beograd: XX vek. Shircliffe, Barbara. 2001. We Got the Best of that World. A âse for the Study of Nostalgia in the Oral History of School Segregation. Oral History Review, 28 (2): 59-84. Vernant, qean-Pierre. 1982. Mythe et pense chez les Grecs, I. Paris: P^M.
Dragana Antonijevi A PROPOS DU CONCEPT DE MOTIF DE L OUBLI DE LVI-STRAUSS La structure de la communication perturbe et styles de pense dans la Serbie en transition Le point de dpart du prsent travail est le concept smantiue de Lvi-Strauss ue constituent loubli, le malentendu, lindiscrtion et la nostalgie. En analysant les mythes indiens et grecs, Lvi-Strauss est amen la conclusion ue le champ smantiue de loubli est charg de significations importantes ui, avant tout, se rapportent ltablissement de certaines rgles et rituels, ou autrement dit, lintroduction de la culture dans la nature des processus cognitifs et sociau. Aprs lintroduction de concept de communication prturbe et dun certain nombre de corrections dans le concept de Lvi-Strauss, lon part dans ce travail de lhypothse
Dragana Antonijevi
293
ue la priode de la transition reprsente un temps instable, temps de crise, dans leuel la socit discute sur les significations, dans leuel rivalisent et simposent diffrents styles de pense (notion de Mary Douglas), incarns par les groupes de diffrents pouvoirs et influences sur les processus sociau, politiues et idologiues actuels. Le champ de communication de ces styles de pense peut tre considr comme un champ de communication prturbe ui, en dernire analyse, a une fonction normative : dintroduire et dtablir des normes pour certaines attitudes, opinions et connaissances et cela travers des rcits et des rituels appropris ui vont symboliser la communaut de lordre tabli au moment de sa stabilisation socio-historiue suppose. Enfin, par la convergence de deu modles ` celui de Lvi-Strauss et de la structure de la modalit vridictoire de Greimas, des hypothses sont mises sur les chances des eemples paradigmatiues des formes de pense dans la Serbie en transition dimposer leur point de vue, uelles ue soient leur retentissement et leur visibilit dans lespace public. Dans le sens mythiue, le succs ou lchec de leurs efforts semble toutefois dj assur lavance, tant donn ue, daprs les lois immanentes ces structures, ces formes de pense se rangent priori dans des catgories (im)puissantes et (non)influentes en tant ue communauts de pense. Mots-cls: le concept de loubli de Lvi-Strauss, la communication prturbe, styles et communauts de pense, modalit vridictoire, transition, fonction socio-normative de la smantiue de loubli.
294
Dragana Antonijevi IN REGARD TO LEVI-STRAUSS S "MOTIVE OF OBLIVION" Structure of Disturbed Communication and Styles of Thoughts in Transitory Serbia This paper starts with Levi-Strausss semantic concept that consists of oblivion, misunderstanding, indiscretion and nostalgia. Through his analysis of North American and Greek myths, Levi-Strauss concluded that semantic filed of oblivion has an important meaning especially in the construction of particular rules and rituals; or, in other words, it has an important part in the introduction of culture to the nature of cognitive and social processes. After the introduction of concept Structure of disturbed communication and some corrections to the Levi-Strausss concept, I start with the proposition that the period of transition represents unstable and slippery time in which society negotiates different meanings. That is the time when different styles of thoughts, represented by different and powerful groups that have an impact on current social, political and ideological processes, compete with each other fighting for supremacy. Their field of communication can be seen as a field of disturbed communication, which in the final instance has a normative function: to reinforce and regulate certain attitudes, ideas and knowledge. This is achieved through the narratives which symbolise a community of newly established order in the moment of its supposed socio-historical stabilisation. Finally, combining two different theoretical models ` Levi-Strausss one described above with Greimass ideas about structures of modes of veridiction, this paper predicts chan-
Dragana Antonijevi
295
ces of particular paradigmatic forms of thought in transitory Serbia to became dominant modes of thought, despite of their current low visibility in the public sphere. In mythical terms, it seems though that their domineering efforts are predetermined to success or fail, since they position themselves according to the laws immanent to these structures themselves, which on their part a priori position these structures as powerful or powerless, influential or non-influential communities of thought. Key words: Levi-Strausss motive of oblivion, structure of disturbed communication, styles and communities of thoughts, modes of veridiction, transition, socio-normative function of the semantics of the oblivion.
Danijel Sinani Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu sinanid@ikomline.net
Strukturalizam u prou avanju narodne religije u Srbiji

Apstrakt: U radu se diskutuje primena strukturalizma u oblasti prou avanja narodne religije u Srbiji. Razmatraju se eventualne anticipacije i po eci primene strukturalisti kog metoda, period izuzetne popularnosti teorija o obredu prelaza u na oj etnologiji/antropologiji, kao i najrazvijenije forme analize inspirisane strukturalizmom. Na osnovu dve odabrane "studije slu aja" pokazuje se na in na koji je strukturalizam u na oj nauci doprineo sagledavanju problema iz potpuno novog ugla i formiranju inovativnih i originalnih zaklju aka. U radu se tvrdi da je po etak primene ideja i metoda razvijenih u strukturalizmu, ozna io bitnu prekretnicu u dotada njim istra ivanjima fenomena iz narodne religije i, u svojim najve im dometima, na izvestan na in pru io osnove da se narodna religija sagleda kao zaokru en sistem. Klju ne re i: strukturalizam, narodna religija, srpska etnologija i antropologija, mit, analiza mita, ritual, obred prelaza. Tekst je prilog sa projekta br. 147035 koji u celosti finansira Ministarstvo za nauku i tehnolo ki razvoj Republike Srbije.
Danijel Sinani
297
1. U istoriji nauke veoma su retki autori koji su do iveli stotu godinu ivota u ambijentu proslave njihovog dela, koja je poprimila gotovo globalne, svetske dimenzije. Ako se ima u vidu injenica da se upravo takvo priznanje odaje Klodu Levi-Strosu, nau nom delatniku iz domena humanisti kih i dru tvenih disciplina, prethodna tvrdnja dobija jo vi e na zna aju. Klod Levi-Stros, osniva i glavni protagonista teorijsko-metodolo kog pravca najpoznatijeg pod imenom strukturalizam, izvr io je izuzetno zna ajan uticaj ne samo na potonja etnolo ka/antropolo ka istra ivanja, ve se njegova ideja ` slavljena ili osporavana, potvr ivana ili kritikovana, sirova ili prilago ena ` na la u i i tuma enja irokog spektra problema kojima se bave dru tvene nauke, uop te. O Levi-Strosu i strukturalizmu, kao i o njihovom zna aju i doprinosu za nauku, kulturu ili umetnost, napisane su brojne studije, a moglo bi ih se napisati bar jo jednak broj. Osnovne postavke strukturalne antropologije postale su (i ostale) nezaobilazno tivo svih akademaca koji sebe vide kao budu e poslenike drutvenih i humanisti kih nauka, makar i u kratkim pregledima antropolo kih teorija, teorija kulture ili filozofija ivota. Stoga, imaju i u vidu prethodno re eno ali i namenu i predvi eni obim ovog teksta, u njemu ne e biti retrospektive i sa imanja najzna ajnijih ideja i elemenata, te
298
Strukturalizam u prou avanju narodne religije
kamena temeljaca strukturalne analize. U ovom radu pa nja e biti posve ena na inu na koji su strukturalizam i njegove (re)interpretacije na le svoje mesto u istra ivanjima fenomena iz oblasti narodne religije u etnolo ko-antropolo koj nau noj zajednici u Srbiji. Probaemo, tako e, da damo odgovore i na pitanja kao to su ` koji su dometi strukturalne analize koja je anga ovana u prou avanju narodne religije u Srbiji i koji su njeni doprinosi boljem poznavanju ili tuma enju navedene problematike. U okviru prethodno navedenog, proba emo da poka emo da je po etak primene strukturalizma u prou avanju narodne religije u Srbiji predstavljao znatno vi e od jo samo jednog novog pogleda na problem, da je ozna io prekretnicu u istra ivanjima i potpunu promenu u pristupu fenomenima iz oblasti narodne religije, te omogu io prepoznavanje i koncipiranje jednog logi ki zaokru enog sistema mi ljenja i pona anja. Na samom po etku potrebno je objasniti i za to je za predmet ovog rada izabrana ba narodna religija, ili, ta nije ` po eci implementiranja strukturalizma u razmatranja fenomena iz oblasti narodne religije u Srbiji. Naravno, li ni afiniteti i bliskost pomenute tematike autoru predstavljaju uvek zna ajan inilac, ali u ovom slu aju nikako ne i najbitniji. Naime, samim pogledom na bibliografije doma ih autora, sasvim je jednostavno zaklju iti da se, kako prve strukturalisti ke studije u Srbiji, tako i njihov najve i broj uop te ` po ev od radova o obredima prelaza do kompleksnijih studija koje su kombinovale nekoliko komplementarnih nivoa ana-
Danijel Sinani
299
lize iz razli itih teorijskih pravaca, bave upravo problemima iz domena narodne religije. Daleko najve i korpus tema koje su obra ene u strukturalisti kom maniru ili pristupima inspirisanim strukturalizmom u srpskoj etnologiji/antropologiji pripada upravo narodnoj religiji. Ukoliko uop te ima smisla razmi ljati i sporiti se oko pitanja koja je oblast Levi-Strosovog rada najzna ajnija i koja je izvr ila najvi e uticaja na etnolo ka istra ivanja irom sveta ` teorija srodstva, logika i analiza mita ili teorija klasifikacije primitivnih zajednica1, u srpskoj etnologiji/antropologiji, po tom pitanju, stvari bi bile sasvim jasne. 2. Vratimo se na jedan od po etaka kojih emo se dota i u ovom radu. Predstavljanje celovite istorije bavljenja fenomenima iz oblasti narodne religije u Srbiji zahtevalo bi znatno vi e prostora nego to je za ovaj rad predvi eno, tako da emo na ovom mestu ukazati samo na osnovne tokove koji e otvoriti prostor daljoj argumentaciji. Nakon perioda koji je obele en gotovo isklju ivo prikupljanjem i bele enjem etnografskog materijala, s kraja XIX i po etkom XX veka javljaju se prvi radovi koji se bave fenomenima iz narodne religije, a da, pritom, nije re isklju ivo o pukom konstatovanju i zapisivanju ka1
Videti: E. Li , Klod Levi-Stros, Beograd 1982: 8-9.
300
kvog verovanja ili obi aja. Ipak, studije iz ove oblasti nastale pre Drugog svetskog rata, retko su prevazilazile nivo deskripcije. Kritike koje su u okviru nau ne javnosti upuene autorima ` po ev od Sime Trojanovi a, preko Tihomira or evi a ili qovana Erdeljanovi a do Veselina ajkanovi a, poznate su, uglavnom opravdane i nije ih bilo te ko uo iti i formulisati. Nepostojanje ili nerazra enost referentnog okvira, izostanak ili pogre na upotreba nau nog metoda, atomizam nepridr avanje jedinstvenih kriterijuma klasifikacije, obilje etnoeksplikacija itd. ` samo su neke od opaski na koje se naj e e nailazi. Naravno, kada se daje ovakav skupni pregled i ocena rezultata nauke treba imati u vidu barem dve stvari ` vreme kada su pomenuti tekstovi nastali, ali i injenicu da se pristupi i radovi navedenih autora me usobno razlikuju, te da nisu svi podjednako lo i ili dobri. No, pored prethodno navedenih zamerki teorijsko-metodolo ke prirode, jo ve i problem je predstavljao op ti pristup istra ivanjima i prou avanju narodne religije, ili, jo jednostavnije ` cilj koji su autori sebi postavljali. Naime, u gotovo svim radovima o pojavama iz narodne religije iz pomenutog perioda, u kojima se mo e prepoznati kakav-takav analiti ki postupak, nailazimo na komparacije razli itog kvaliteta kojima je cilj isti ` rekonstrukcija stare srpske religije, tuma enje pojedinih verovanja ili obi aja tako to e se prona i eventualna sli nost sa postoje im religijama, vremenski i prostorno, manje ili vi e udaljenih naroda, te restauracija i/ili osmi ljavanje plejade starih srpskih bo ansta-
Danijel Sinani
301
va ` to je pojava koja je kasnije okarakterisana kao specifi an srpski panteonizam2. U istra ivanjima narodne religije tra ila se potvrda starog slovenskog porekla, etni ke bliskosti ili, u ambicioznijim studijama ` svojevrstan indoevropski pedigre. Istra iva ke te nje i ambicije autora iz pomenutog perioda nastavile su i njihove posleratne kolege. Filipovi , Kuli i ili ]e evi ` da pomenem samo najistaknutije, mo da su se, donekle, re ili izvesnih kolskih nedostataka pojedinih svojih prethodnika, ali njihov pristup problemu, odnosno ideja o tome ta bi istra ivanje religijskih fenomena trebalo da predstavlja, nije zna ajno evoluiralo. Istra iva ki postupak koji je naje e nazivan istorijskim ili genetskim i dalje je dominirao u radovima koji se bave narodnom religijom. I dalje se kao kona ni cilj uglavnom postavlja pitanje porekla pojedinih elemenata ili celokupne narodne religije, povla e paralele izme u naizgled sli nih obi aja naeg i drevnih naroda, obo avaju pre ici i rasteruju naslage pra ine sa likova slovenskih bo anstava. Ispostavilo se da su neki potencijalno interesantni i upotrebljivi rezultati prou avanja narodne religije ostali na marginama velikih ciljeva i obja njenja. Prethodno opisano stanje se u oblasti prou avanja fenomena iz narodne religije u Srbiji odr alo sve do
2 I. Kova evi , Mit i umetnost, Beograd 200J: 39-40. Naalost, radovi i ideje ovog karaktera ne predstavljaju samo daleku pro lost doma e etnologije.
302
proboja ideja i metoda strukturalne antropologije, kojoj je teren pripremilo nekoliko poku aja implementiranja funkcionalisti kih na ela.3 Strukturalizam je u srpsku nauku stigao sa vi egodi njim zaka njenjem, tako da se po eci prihvatanja osnovnih na ela ovog pravca odnose, u stvari, na njegovu dora ivanu, reinterpretiranu i usagla avanu varijantu. Ona je, opet, u na u nauku uvezena najvi e posredstvom britanske kole strukturalne antropologije. Ovakav razvoj dogaaja nam omogu ava da, radi izbegavanja nesporazuma, itav niz pristupa problemima inspirisanih talasom ideja koje su potekle iz strukturalizma, bilo izvornih, Levi-Strosovih, bilo ideja razli itih prenosioca i brusioca strukturalizma, u ovom radu nazovemo, jednostavno ` strukturalisti kom idejom. Uvo enjem strukturalizma u prou avanja narodne religije (samim tim i u srpsku etnologiju/antropologiju), najzna ajnija posledica desila se upravo na osnovnom, bazi nom polju ` na planu strategije prou avanja, percepcije problema i prirode ciljeva koje su autori-strukturalisti pred sebe postavljali. Strukturalizam
O neuspehu promocije funkcionalizma u Srbiji tokom modernizacijskih procesa u doma oj antropologiji videti u tekstu Ivana Kova evi a, Modernizam i strukturalizam. Srpska etnologija|antropologija u poslednjoj etvrtini dvadesetog veka, objavljenom u ovom tematskom broju. Na ovom mestu je potrebno primetiti da su se i svi radovi koji su u doma oj nauci prvi put primenjivali principe funkcionalne analize, bavili tako e problematikom iz oblasti narodne religije.
3
Danijel Sinani
303
je omogu io prekid sa konstruktom koji bismo za potrebe ovog rada kolokvijalno mogli da nazovemo arheolo kom narodnom religijom. Potraga za maglovitim prapo ecima narodne religije u Srba, rekonstrukcija verovanja i obi aja i povla enje paralela sa drevnim religijskim sistemima prestaje da bude obavezni cilj istra ivanja. Uvo enje strukturalisti ke ideje ozna ava momenat kada se napu ta potraga za korenima i praporeklom, izvo enje neplodnih ili, ak, besmislenih rekonstrukcija, analogija i krugova komparacija i prelazi se na pitanja kako ta religija radi i koja je njena uloga i mesto u ivotima onih koji je praktikuju? Koje su to osnovne logi ke i idejne strukture koje stoje u pozadini religijskog i ritualnog pona anja u na em narodu? Tra e se odgovori na pitanja za to neko ne to radi pod uticajem svojih religijskih uverenja, a ne odakle vodi poreklo takvo pona anje, kom kultu pripada i da li je prepoznato kod jo nekog nama bliskog ili dalekog naroda. Tako, na primer, mogu e je slo iti se sa tvrdnjom da re Bog mo da vodi poreklo od iranske re i Bhaga. Ne emo tvrditi da bi takvo saznanje bilo potpuno bezna ajno, ali ta nam ono stvarno govori o odnosu na eg naroda prema pojmu koji ta re obele ava, i koliko e nam pomo i da razumemo ritualnu paksu razvijenu prema vrhovnom bi u? Isto tako, mo da neko stvarno veruje u pri u o matrijarhatu, ali koliko nam tuma enje, na primer, nekih agrarnih obi aja kao elemenata kulta koji vodi poreklo iz matrijarhata zapravo poma e da shvatimo brojne tabue i, u najmanju ruku,
304
neobi no pona anje aktera seja kih poslova? Analize su po ele da se vode u novom pravcu i odgovori na ovako postavljena pitanja po eli su da se kristali u tek po prihvatanju i implementiranju principa strukturalne antropologije. 3. Pre nego to u ovom delu teksta prika emo delimi nu hronologiju prijema i razvoja strukturalizma u prouavanjima narodne religije i na konkretnim primerima predstavimo razliku u ishodima koja se postizala primenom strukturalne analize, na ovom mestu je potrebno razjasniti i jednu potencijalnu nedoumicu. Naime, kada se govori o po ecima strukturalne antropologije u ovoj oblasti, pored ostalog, mo e se uti i mi ljenje da studija Slobodana ]e evi a o desnoj i levoj strani u narodnom verovanju4, mo e da se posmatra kao protostrukturalisti ka, odnosno, da predstavlja protostudiju strukturalizma u Srbiji. U skladu sa tim, ]e evi bi onda trebalo da predstavlja anticipatora pravca u na oj nauci. I zaista, ]e evi se u pomenutom radu bavi strukturalizmom nalik opozicijama kao to su: desno/levo, mu ko/ ensko, sre no/nesre no, solarni/lunarni. No, osim navo enja razli itih primera iz narodne tradicije u kojima se vidi
4 S. ]e evi , Desna i leva strana u srpskom narodnom verovanju, GEM 2J, Beograd 19J3: 195-201.
Danijel Sinani
305
postojanje i zna aj ovih opozitnih parova, ]e evi propu ta da izvede bilo kakvu analizu pomenutih verovanja, ve ih povezuje sa tragovima solarnog, odnosno lunarnog kulta, oslanjaju i se na mitsku pri u o prelasku iz matrijarhata u patrijarhat. Na alost, moramo da konstatujemo da u ]e evi evoj studiji nema ni primisli strukturalizma. Da je bilo druga ije, doma a nauka bi bila me u prvima koje su prihvatile nove tendencije u antropologiji i nau na i zainteresovana javnost ne bi morale da ekaju jo punih 15 godina do pojave prvih strukturalisti kih radova u Srbiji. Slobodno se mo e tvrditi da je strukturalizam u etnologiju i antropologiju u Srbiji u ao putem primena teorije obreda prelaza, koja je na ovim prostorima postala naro ito popularna krajem 70-ih i tokom 80-ih godina XX veka5. Kao to je ve pomenuto, prvi, kao i najve i broj radova nastali su primenom novog analiti kog instrumentarijuma na pojave iz oblasti narodne religije. I naravno, potpuno je razumljivo za to se najve i broj studija koje se bave obredom prelaza bazirao upravo na fenomenima koji pripadaju ovom domenu istra ivanja. Narodna religija zna ajan korpus tema kojima se bavi crpe u ritualima i ritualizovnom ponaanju ` obredi prelaza su upravo osmi ljeni kako bi se
Videtii: I. Kova evi , Van Genep po drugi put me u Srbima, EAP, god. 1, sv. 1, Beograd 200J: 81-94. Pogledati takoe i: 6. Prodanovi , Prijem strukturalizma na primeru prouavanja obreda prelaza u etnologiji i antropologiji Srbije, GEI SANU 54, Beograd 2005: 407-417.
5
306
njima na novi na in pristupilo sadr ajima rituala. Simboli ki bremenito pona anje koje ini sr narodne religije predstavljalo je posebno povoljno tle za oprobavanje primenjivosti novog metoda. Obredi prelaza, postulirani od strane francuskog etnologa Arnolda Van GenepaJ, u srpskoj antropologiji su prihva eni uz posredstvo i intervenciju britanske kole strukturalne antropologije, koja je, razumljivo, ostavila specifi an strukturalisi ki pe at7. Uzimaju i za paradigmatske opozicije parove kao to su, na primer ` red/nered, kultura/priroda i sveto/profano, i pod sna nim uticajem Li ove vizije strukturalisti kih interpretacija kulture, srpski autori su na razli itim primerima pokazivali zna aj rituala u konstrukciji i (re)definisanju granica, statusa, vremena i prostora za njihove aktere. Prvi rad na prostoru tada nje qugoslavije u kojem je primenjena teorija obreda prelaza je rad hrvatskog etnologa Milivoja Vodopije, koji je analizirao maturiranje zagreba kih srednjo kolaca kao specifi an rite de passage8. Prvi rad ove vrste u Srbiji je delo Mirjane Pro i koja je kroz prizmu teorije o obredu prelaza sagledala obi aj poklada9. Sledili su radovi Ivana KoA. Van Gennep, Les rites de passage, Emile Nourry, 1909; srpsko izdanje: A. Van Genep, Obredi prelaza, Beograd 2005. 7 Videti: I. Kova evi , nav. delo. 8 M. Vodopija, Maturiranje kao Rite de passage, Narodna umjetnost 13, ]agreb 197J. 9 Mirjana Pro i , Teorijsko-hipoteti ki okvir za prou avanje poklada kao obreda prelaza, Etnolo ke sveske 1, 1978.
J
Danijel Sinani
307
va evi a o ritualnom razbijanju sudova prilikom svadbenog obreda10, Du ana Bandi a o tabuima kao specifi nim markerima kulturno konstruisanog vremena i prostora u nekim obi ajima vezanim za trudno u i poro aj, kao i agrarnim ritualima11, zatim, tekstovi Miroslave Male evi o ritualima vezanim za prvu menstruaciju12 i Mirjane Pro i o pogrebnim ritualima13. Do 1985. godine objavljeni su i radovi Du ana Bandi a o posmrtnom umiranju14 i Ivana Kova evi a o volovskoj bogomolji15 i dodolama1J. Samo u poslednje dve decenije XX veka u srpskoj etnologiji objavljeno je vi e od dvadeset radova koji su sa aspekata obreda prelaza, ne tako retko i uz manje ili vi e zna ajne terijsko metodolo ke dopune i razrade originalnih
10 I. Kova evi , Razbijanje predmeta kao granica pojedinih faza svadbenog rituala, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevi4a VII, Prijepolje 1979. 11 Du an Bandi , Tabu kao element kulturnog vremena i prostora, Gradina J-7, Ni 1981. 12 M. Male evi , Porodi ni rituali oko prve menstruacije, Promene u tradicionalnom porodi nom #ivotu u Srbiji i Poljskoj, PI EI SANU 25, Beograd 1982. 13 M. Pro i , Pogrebni ritual u svetlu obreda prelaza, na primeru Stonskog primorja, Etnolo ki pregled 18, Beograd 1982. 14 D. Bandi , Koncept posmrtnog umiranja u religiji Srba, Etnolo ki pregled 19, Beograd 1983. 15 I. Kova evi , Volovska bogomolja, GEM 47, Beograd 1983. 1J I. Kova evi , Novi rezultati semiolo kog prou avanja dodolske povorke, Makedonski folklor 34, Skopje 1984.
308
postavki, tretirali najrazli itije rituale iz tradicionalne ali i urbane kulture u Srbiji17. Njihovo dalje nabrajanje ne bi bilo od zna aja za ovaj rad18, ali bi trebalo napomenuti da se sa primenama i razradama obreda prelaza nastavilo i u novom milenijumu, a dobar primer je rad Bojana iki a o kr tenju odraslih i dece u savremenoj Srbiji19. Radovi koji su na u etnolo ku javnost uveli u teoriju obreda prelaza, ozna ili su ujedno i raskid sa tradicionalnim pristupima pru avanju narodne religije. Kako to naj e e biva, ni ovaj raskid nije bio bezbolan, ali iz njega je iza la generacija etnologa koja je svoju nauku uvela u modernizacijske tokove20. to se istra ivanja narodne religije ti e, na strategijskom planu, pronala enje korena srpske religioznosti nije
17 ]a kompletnu bibliografiju radova o obredima prelaza pogledati: I. Kova evi , Van Genep po drugi put me u Srbima, EAP, god. 1, sv. 1, Beograd 200J. 18 Potrebno je naglasiti da prethodno hronolo ki navedeni tekstovi ne predstavljaju sve radove koji su objavljeni u tom periodu u Srbiji a koji su se bavili obredima prelaza. U tekstu nisu navedeni radovi koji su se bavili urbanim ili svetovnim ritualima, a za kompletnu informaciju videti prethodnu referencu. 19 B. iki , Kr tenje odraslih i dece u Srbiji u poslednjoj deceniji dvadesetog veka, u: ]. Divac (ur.), Obi aji #ivotnog ciklusa u gradskoj sredini, PI EI SANU 45, Beograd 2002. 20 Videti: I. Kova evi , Modernizam i strukturalizam .., ili: isti, Van Genep..., 87-88.
Danijel Sinani
309
vi e bilo imperativ; potraga za Indoevropljanima, Slovenima i paganskim elementima ili bogovima sklonjena je u stranu21. Na teorijsko-metodolo kom planu, redeskripcije, forsirane komparacije i etnoeksplikacije ostavljene su ljubiteljima pri a o tome kako je nekada bilo i ta je, na primer, od uroka a ta, eventualno, nije. U me uvremenu su u Srbiji publikovane i prve studije doma ih autora koje na kompleksniji na in angauju strukturalisti ke ideje i koncepte, te se ne svode na puku primenu teorije obreda prelaza. Naro ito je primena i prilago avanje osnovnih ideja iz Analize mita, kao jedne od najrazvijenijih strukturalisti kih teorija, dovela do zna ajnih pomaka u kompleksnosti ` kako problema koji se uzimaju za predmet analize, tako i tuma enja do kojih se dolazi. Otkrivanje kodiranih poruka i skrivenih zna enja koje pojedini obi aji i rituali u narodnoj religiji Srba eventualno nose u sebi postaje jedan od glavnih ciljeva koje autori sebi postavljaju. Bandi ev rad o vampiru22 ili
U cilju otklanjanja eventualnih nesporazuma, potrebno je napomenuti da autor nema ni ta protiv dijahronijske perspektive u istra ivanjima; ona predstavlja potrebnu i legitimnu etapu u analiti kom postupku. Besmislenim jedino smatra postupak u kojem se kao jedini ili glavni cilj istra ivanja postavlja otkrivanje, rekonstruisanje ili izmi ljanje pro losti bilo kog religijskog fenomena. 22 D. Bandi , Vampir u religijskim shvatanjima jugoslovenskih naroda, Kultura 50, Beograd 1980: 81-103.
21
310
Kova evi eva analiza mita o Me edovi u23, na primer, predstavljaju u potpunosti nov pristup ve dobro poznatim temama. Strukturalna analiza, u ma kojem svom obliku, naj e e predstavlja bazi ni segment analize koji e de ifrovanjem poruke ili otkrivanjem i pozicioniranjem osnovnih elemenata, pripremiti materijal za dalju kontekstualizaciju. Tek nakon neophodnog otkrivanja skrivenog zna enja, sistema odnosa, odnosno idejnog sklopa koji se mo e prepoznati iza razmatranog problema, dolazi se do socijalnog sadr aja i prelazi na tuma enje uloge jednog obi aja ili rituala u ivotima onih koji ih praktikuju. Ujedno, uvo enjem strukturalne analize prevazi eni su nedostaci funkcionalisti kih tuma enja, koja su tra e i funkciju u pojavnim, realnim aspektima rituala esto delovala amaterski. 24 Na zna aju, kona no, dobijaju pitanja kako i za to odre eni obi aji i verovanja danas ive u na em narodu. Koju ulogu imaju u ivotima svojih praktikanata? Na ovaj na in, strukturalna analiza ili elementi strukturalne analize, postaju gotovo standard u ve ini studija iz narodne religije, to je trend koji se odr ao i u savremenoj doma oj antropologiji. Kako se pri a o strukturalizmu u narodnoj religiji ne bi zavr ila na pregledu, op tim opaskama i autoroI. Kova evi , Strukturalna analiza mita, Sociolo ki pregled 2-3, Beograd 1974; isti, ]na enje kulta medveda, GEM, 45, Beograd 1981. 24 Videti i: I. Kova evi , Semiologija mita i rituala I ` Tradicija, Beograd 2001: 193-19J.
23
Danijel Sinani
311
voj elji da mu se veruje na re , u slede em odeljku e biti predstavljena dva konkretna primera, dve studije slu aja ` ta nije, studije dva razli ita obi aja, koji e na krajnje indikativan na in ukazati na razliku izme u strukturalisti kog i dotada njih pristupa razmatranoj problematici. 4. U doma oj nauci ima vi e radova koji mogu poslu iti za prikaz razli itosti i nadmo i eksplanatornog kapaciteta strukturalne ideje u odnosu na ranije pristupe. Dve studije iji e osnovni zaklju ci biti predstavljeni na narednim stranicama, izabrane su zbog zna ajnih i lako uo ivih otklona od prethodnih rezultata i, naravno, li nog afiniteta. a) Prva od pomenutih je studija Ivana Kova evi a o obrednoj povorci lazarica iz 1978. godine25. Ve na prvi pogled je jasno da, za na u antropologiju tog vremena, Kova evi koristi krajnje netradicionalne termine kao to su: kod, kodiranje, konotativni i denotativni nivo, paradigmatska opozicija, krucijalni uzem, sabiranje finalnih paradigmi, kojima je pretila opasnost da zali e na surovu aritmeti ku analizu. No, za one koji ne bi na
25 I. Kova evi , Socijalni sadr aj obi aja o Lazarevoj suboti, Etnolo ke sveske I, Beograd 1987.
312
po etku obeshrabreni odustali, krajnji ishodi su mogli biti veoma interesantni. Kova evi je idealtipsku deskripciju lazari ke obredne povorke podelio na 33 uzema (najmanje sastavne jedinice obi aja) koje je svrstao u 5 grupa. U drugom koraku, u cilju otkrivanja zna enja uzema ` a samim tim i dekodiranja itavog rituala, postavio je opozicije izme u onih uzema koji i u samom obredu ispoljavaju antagonisti ki odnos. Na taj na in, dobijena su dva para opozicija: mu ko : ensko / u ku i : van ku e Ova dva opozitna para se lako mogu dovesti u meusobnu vezu, a predstavljaju dve izrazito antagonisti ke sfere: mu ko : ensko u ku i : van ku e uku ani : lazarice Kako bi otkrio prvi deo koda koji je neophodan za dekodiranje ostalih uzema kao i uspostavljene opozicije, Kova evi koristi uzem ` dizanje deteta u lazari kom kolu, koji je ujedno i bilo najte e objasniti prethodnim tuma enjima lazari ke obredne povorke. Kada se ovaj uzem sagleda u svetlu prethodno utvrenih opozicionih parova otkriva se specifi an kod: U uslovima suprotstavljenosti mu kog i u ku i sa enskim i van ku e, dizanje deteta koje pripada uku anima a koje se odvija u prostoru van ku e predstavlja ` otmicu.
Danijel Sinani
313
Po to se ne radi o realnom doga aju i po to se svi primeri otmice u patrijarhalnom dru tvu de avaju sa obrnutim polnim ulogama, ta nije ` mu karci otimaju ene, Kova evi u ovoj simboli noj radnji prepoznaje imaginarnu inverznu otmicu. Inverzna imaginarna otmica kao kd obja njava jedan deo uzema, da bi se objasnili i ostali uzemi potrebno je prona i i drugi deo kda. Kova evi ga otkriva u elementima koji predstavljaju glavne karakteristike preostalih uzema. Sve ani karakter odela koje se koristi u povorci, njegova bela boja (za Lazaricu), kao i rekviziti koji se u obredu koriste (cve e, zvona, praporci...) ukazuju na svadbeni ritual. Kada se prethodno rekonstruisani deo kda dopuni na ovaj na in dekodiranim uzemima dobija se celovit kd neophodan za tuma enje obredne povorke: Lazarice inverzna otmica svadba Osnovni smisao lazari ke obredne povorke nalazi se u imaginarnoj kompenzaciji koju posti e enski deo populacije, imaju i u vidu njihov realan polo aj u patrijarhalnoj zajednici. Na ovaj na in, iskazuje se nezadovoljstvo ena, koje se u ovom konkretnom slu aju odnosi pre svega na njihovu isklju enost iz odlu ivanja pri izboru budu eg bra nog partnera. Ono to u jednoj patrijarhalnoj zajednici omogu ava da se ovaj obred uop te odigrava jeste injenica da ga mu ki deo populacije ita na drugi na in ` obredno pona anje koje predstavlja
314
izraz enskog nezadovoljstva svojim socijalnim statusom, mu karci tuma e kao situaciju u kojoj se mlade devojke, spremne za udaju, pokazuju zajednici i potencijalnim mlado enjama i njihovim porodicama. Pre pojave Kova evi evog rada, najobimnija studija koja se bavila lazari kom obrednom povorkom bio je ]e evi ev rad Elementi na e mitologije u narodnim obredima uz igru2J. Na osnovu naziva i vremena izvo enja, pore enja sa sli nim verovanjima vezanim za formalne elemente obreda, kao i tekstova pesama koji se prilikom njega izvode, ]e evi je utvrdio da je uloga lazarica profilaksa protiv zmija27 i da obred pripada kultu zmije. Naravno, u skladu sa svojim prethodnim tezama, autor nije propustio da pretpostavi da je obi aj najverovatnije poreklom preslovenski i da su ga na i narodi mo da primili pod uticajem balkanskih starosedelaca te da bi njegov nastanak hronolo ki mogao da se stavi u totemizam28. Pored o iglednih problema teorijsko-metodolo ke prirode, kao to su cikli na obja njenja, komparacije naizgled sli nih verovanja iz, na primer, Brvna (Krbava) i Vukovlja kod Kutine ali i Misiraca, Grka i Rimljanja, ostaje nejasno i da li lazarice po ]e evi u predstavljaju personifikaciju zmije, boraca protiv zmija (vra ,
2J S. ]e evi , Elementi na e mitologije u narodnim obredima uz igru, ]enica 1973. 27 Isto, 82. 28 Isto, 85.
Danijel Sinani
315
aman),29 ili vesnike prole a. Tako e, zna ajan broj obja njenja koja se ti u pojedinih elemenata obreda baziran je na neubedljivoj argumentaciji, a za neke od njih tuma enja nisu ni ponu ena. No, po to cilj ovog rada nije diskreditacija ]e evi eve studije, na ovom mestu je sasvim dovoljno da konstatujemo da se rezultati strukturalisti ke analize drasti no razlikuju od prethodnih obja njenja. Nije ak neophodno ni tvrditi kako nakon Kova evi eve analize imamo pravu istinu o lazaricama pred sobom. Me utim, sasvim je sigurno da smo na ovaj na in dobili originalno i metodolo ki dosledno tuma enje jednog obreda, koje je za lo ispod zmijske pojavnosti rituala i ponudilo nam tuma enje njegove uloge u zajednici u kojoj se praktikuje. b) Kao dobar primer studije koja se zasniva na strukturalisti koj ideji, ali u kojoj se pose e i za alatima komplementarnih pristupa, poslu i e nam rad Du ana Bandi a o vampiru u religijskim shvatanjima jugoslovenskih naroda, koja je objavljena 1980. godine30. Bandi eva studija o vampiru predstavlja originalan i inovativan pristup prou avanju jednog od najpopularnijih mitskih bi a ne samo na e narodne religije.
Isto, 75. D. Bandi , Vampir u religijskim shvatanjima jugoslovenskih naroda, Kultura 50, Beograd 1980:81-103. ]a potrebe ovog rada kori en je tekst koji je objavljen u: D. Bandi , Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko, Beograd 1997.
29 30
316
Inspirisan Levi-Strosovim stavom da je mitove mogu e protuma iti ukoliko se otkrije njihovo skriveno zna enje, ta nije idejom koju je Levi-Stros preuzeo iz op te teorije informacija ` da mit ne predstavlja prosto bajku ve prenosi poruku31, Bandi se upu ta u de ifrovanje poruke koja stoji iza idejnog sprega vezanog za individualitet vampira. Da podsetimo ` teorijski, mit, obred ili verovanje sadr e odre enu, naj e e skrivenu poruku. Po iljaoci te poruke su generacije predaka a poruka je namenjena pripadnicima dananjih generacija. Akteri ove specifi ne informacione transakcije ne moraju ni da budu svesni da se ona odvija32. U skladu sa navedenim postulatima, Bandi zaklju uje da se osnovne ideje o vampiru mogu tretirati kao medijum putem kojeg se s kolena na koleno prenose dru tveno zna ajne poruke.33 Pomenuti idejni spreg, koji je detaljno predstavljen i argumentovan u prvom delu studije o vampiru se, prema Bandi u, najpogodnije mo e predstaviti putem slede a tri stava: 1. Aberantni pojedinci se posle smrti pretvaraju u vampira 2. Vampir je opasan za pripadnike svoje dru tvene zajednice i
Videti: E. Li , Klod Levi-Stros, Beograd 1972: J9, 71. Isto. 33 D. Bandi , Carstvo zemaljsko..., 103.
31 32
Danijel Sinani
317
3. Vampira treba ubiti i na taj na in prekinuti njegov kontakt sa zajednicom. Kako se iz navedenih tvrdnji mo e videti, one govore o posmrtnoj sudbini specifi ne kategorije pokojnika. Imaju i u vidu injenicu da obimna etnografska gra a ukazuje da se u mnogim religijama veruje da posmrtna egzistencija oveka predstavlja samo nastavak njegove zemaljske egzistencije, odnosno da se preminuli ovek zami lja onakvim kakav je bio i dok je iveo, Bandi pretpostavlja da se isto shvatanje mo e odnositi i na ljude za koje se veruje da su se povampirili posle smrti. Ovo implicira da se njihova aberantnost iz realnog ivota zadr ava i u njihovom posmrtnom obliku u li nosti vampira34. Bandi zaklju uje da se poruka koja je skrivena u predstavama o vampirima mora odnositi na njihove ive prethodnike, te da su ovakve predstave specifi na religijska forma kojom se iskazuju odre ene poruke o aberantnosti i aberantnim pojedincima. Ovakav zaklju ak predstavlja klju ili kd za de ifrovanje idejnog sprega koji je prethodno predstavljen u tri stava o individualitetu vampira. Ukoliko se u pomenutim stavovima pojam vampira zameni pojmom aberantnog pojedinca dobija se slede a poruka: 1. Li nost aberantnog pojedinca ne menja se ni posle smrti 2. Aberantan pojedinac je opasan za pripadnike svoje zajednice i
34
Isto, 105.
318
3. Treba prekinuti kontakt aberantnog pojedinca sa zajednicom. U daljoj razradi poruka i rezultata prethodnog toka analize, u funkcionalisti kom maniru, Bandi dolazi do zaklju ka da predstave o uzrocima vampirenja nisu ni ta drugo do upozorenja ili pravila pona anja kojih je se neophodno pridr avati ukoliko osoba ne eli da posle smrti do eka sudbinu vampira. Na apstraktnijem planu, pridravaju i se pravila koja bi trebalo da spre e da pojedinac postane vampir, prihvataju se tradicijom propisane norme pona anja i spre ava se sukob pojedinca sa svojom zajednicom. Na simboli nom planu, ubijanje vampira predstavlja, u stvari, ubijanje aberantnog pojedinca ` u dru tvima tradicionalnog tipa u kojima su razmatrana verovanja i najrazvijenija, a u kojima naj e e ne postoje druga sredsta za obra un sa aberantnim pojedincem, na ovaj na in se jasno svim pripadnicima zajednice ukazuje na posledice koje ih o ekuju ukoliko prekr e propise i iza u iz tradicijom odre enih okvira pona anja. Iako je vampir kao izuzetno popularno mitsko bi e do tada inspirisao niz radova, Bandi eva studija bazirana na ideji koja je u strukturalisti koj interpretaciji mita posebno dobila na popularnosti, prva je koja na ovako ubedljiv na in pristupa razmatranju problema sa komunikacijskih aspekata. Bandi nije sebi postavio za cilj opis fenomena, njegovo pozicioniranje u sistemu verovanja na eg naroda, iznala enje porekla ili razmatranja njegovog mesta u kultu mrtvih, odnosno animisti kim
Danijel Sinani
319
predstavama o zagrobnom ivotu ` to je bio manir prethodnih autora, ve je probao da poka e koje su njegove dru tvene konsekvence i da li je upravo iz tih razloga verovanje u ovo mitsko bi e i dalje tako ivo. Naravno, ovakav kvalitet u istra ivanju problema iz oblasti narodne religije, kako se u itavom tekstu tvrdi, donela je upravo strukturalisti ka ideja. Kako je ve prethodno pomenuto, korpus tekstova i novina koje su oni doneli, a koji bi se mogao navesti kao potpora prethodne teze, je veliki. îlj ovog rada je, verujemo, ve postignut i upu tanje u dalja navo enja primera i diskusije rezultata bi samo opteretilo tekst. Na ovom mestu je potrebno jo konstatovati da je strukturalna analiza, u ma kojoj svojoj varijanti, makar u funkciji zamajca ili po etne identifikacije strukture i me usobnih odnosa razmatranih sadr aja i dalje esto sastavni deo istra iva kih pristupa fenomenima iz narodne religije. A to se strukturalisti ke ideje ti e ` uticaj koji je izvr ila, ta nije, promena u pristupu koju je izdejstvovala je trajna i njeni rezultati su gotovo od neprocenjivog znaaja za potonja istra ivanja. 5. U poslednjem delu ovog rada, nakon retrospektive, iznesenih teza i navedenih primera, ostalo je jo samo da rezimiramo prethodno re eno i potcrtamo odgovaraju e zaklju ke.
320
Strukturalisti ka ideja, kao plod originalne, izvorne Levi-Strosove konceptualizacije ali i brojnih usagla avanja i kombinovanja, kao i razli itih verzija ovog metoda, u istra ivanja narodne religije ` a samim tim i u etnologiju i antropologiju u Srbiji, u la je uglavnom preko posrednika ` prvenstveno putem uticaja koji je imala britanska kola strukturalne antropologije predvo ena radom Edmunda Li a. Narodna religija predstavlja oblast istra ivanja u kojoj je strukturalizam u Srbiji najverovatnije na ao i najve u primenu. Istovremeno, ova primena verovatno ni u jednoj oblasti istra ivanja etnologije i antropologije kod nas nije izazvala tako temeljne i zna ajne promene. Pritom, kada se govori o promenama koje je u doma u nauku unela strukturalisti ka ideja, ne misli se samo na metodolo ke i analiti ke alate koji su omoguili nove i bolje rezultate, ve se u na em slu aju mo e govoriti o potpunoj promeni pristupa istra ivanju fenomena iz narodne religije u Srbiji. Prihvatanje strukturalisti ke ideje predstavlja gotovo revolucionaran prelaz sa rekonstrukcionizma i panteonizma, na istra ivanja koja ne pretpostavljaju pogled unazad, na potragu za zna enjem i zna ajem religioznog pogleda na svet i ritualne prakse. Promena teorijsko-metodolo kog okvira otvorila je doma oj nauci vrata modernizacijskim tokovima. Ipak, narodna religija u Srbiji nije imala svog strukturalistu, ali je imala niz autora koji su se bavili pojedinim problemima i aspektima narodne religije u strukturali-
Danijel Sinani
321
sti kom maniru ili svoje tuma e koji su svoj teorijskometodolo ki aparat, pored ostalih, bazirali i na strukturalisti kim konceptima teorije kulture. Tako, na primer, Ivan Kova evi ` autor koji je u doma oj nauci naj e e i najdoslednije primenjivao strukturalnu analizu, nije se bavio isklju ivo fenomenima iz narodne religije, dok Du an Bandi , koji je bio najpredaniji istra iva narodne religije, nije bio isklju ivo i u potpunosti posve en metodama razvijenim u strukturalnoj antropologiji. Na samom kraju, dolazimo i do, mo da, najzna ajnijeg pokazatelja doprinosa strukturalizma prou avajima na e narodne religije. Naime, kada je Du an Bandi postavljao samu definiciju narodne religije Srba, po ao je od sasvim jednostavnog koncepta35. Po Bandi u, ve samim njenim nazivom, narodnu religiju Srba odre ujemo po tri razli ita osnova: tvrdimo da je narodna, da je srpska i da predstavlja religiju. U ovom trenutku za nas je od zna aja argumentacija samo poslednje odrednice ` ideje da sistem verovanja i verovanjima uslovljenog pona anja na eg naroda predstavlja jedinstvenu religiju a ne skup razli itih religijskih tradicija. Nakon viedecenijskog sakupljanja etnografskog materijala i istra ivanja narodne religije, korpus verovanja i ritualnih pona anja koji nam je na raspolaganju za nove, razli ite interpretacije, jasno svedo i o svoj raznolikosti i bogatstvu religijske tradicije na eg naroda. O tome svedo e i
35 D. Bandi , O pojmu narodna religija Srba, GEM 54-55, Beograd 1991: 179`184.
322
ponekad zna ajne regionalne razlike u konceptualizacijama izvesnih pojava, a odavno se odoma ila i izreka da svako selo ima svoj obi aj. Na prvi pogled, mo e nam se u initi bli im zaklju ak da u takvim uslovima ne mo emo govoriti o jedinstvenom sistemu, ve pre o skupu raznorodnih fenomena. Me utim, kako zaklju uje Bandi , razli ita lokalna shvatanja esto su utemeljena na istim dogmama.3J Ispod svih prividnih razli itosti krije se ujedna en i organizovan pogled na svet, istovetni mitski modeli, odnosno ` jedinstvena logi ka struktura. Sasvim je izvesno da su izvo enje ovakvih zaklju aka, koji govore o samoj su tini na e narodne religije, u velikoj meri omogu ila upravo istra ivanja koja su zaivela u na oj nauci u poslednjoj etvrtini XX veka a koja su se sprovodila u duhu strukturalisti ke ideje. Pomenuto nasle e svoj najsna niji izraz dobilo je upravo u finalnom stavu Bandi eve definicije narodne religije koji glasi ` ona (narodna religija) se mo e identifikovati kao religija ali ne na empirijskom, ve na jednom, nazovimo ga, transempirijskom planu37. Literatura:
Bandi , D. 1980.Vampir u religijskim shvatanjima jugoslovenskih naroda, Kultura 50, Beograd. Bandi , D. 1981. Tabu kao element kulturnog vremena i prostora, Gradina J-7, Ni .
3J 37
Isto, J2. Isto, J3.
Danijel Sinani
323
Bandi , D. 1983. Koncept posmrtnog umiranja u religiji Srba, Etnolo ki pregled 19, Beograd. Bandi , D. 1991. O pojmu narodna religija Srba, GEM 5455, Beograd. Bandi , D. 1997. Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko, Beograd. Kova evi , I. 1974. Strukturalna analiza mita, Sociolo ki pregled 2-3, Beograd. Kova evi , I. 1979. Razbijanje predmeta kao granica pojedinih faza svadbenog rituala, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevi4a VII, Prijepolje. Kova evi , I. 1981. ]na enje kulta medveda, GEM, 45, Beograd. Kova evi , I. 1983. Volovska bogomolja, GEM 47, Beograd. Kova evi , I. 1984. Novi rezultati semiolo kog prou avanja dodolske povorke, Makedonski folklor 34, Skopje. Kova evi , I. 1987. Socijalni sadr aj obi aja o Lazarevoj suboti, Etnolo ke sveske I, Beograd. Kova evi , I. 2001. Semiologija mita i rituala I ` Tradicija, Beograd. Kova evi , I. 200J. Mit i umetnost, Beograd. Kova evi , I. 200J. Van Genep po drugi put me u Srbima, EAP, god. 1, sv. 1, Beograd. Li , E. 1982. Klod Levi-Stros, Beograd. Male evi , M. 1982. Porodi ni rituali oko prve menstruacije, Promene u tradicionalnom porodi nom #ivotu u Srbiji i Poljskoj, PI EI SANU 25, Beograd. Prodanovi , 6. 2005. Prijem strukturalizma na primeru prou avanja obreda prelaza u etnologiji i antropologiji Srbije, GEI SANU 54, Beograd. Pro i , M. 1978. Teorijsko-hipoteti ki okvir za prou avanje poklada kao obreda prelaza, Etnolo ke sveske 1.
324
Pro i , M. 1982. Pogrebni ritual u svetlu obreda prelaza, na primeru Stonskog primorja, Etnolo ki pregled 18, Beograd. Van Gennep, A. 1909. Les rites de passage, Emile Nourry. Vodopija, M. 197J. Maturiranje kao Rite de passage, Narodna umjetnost 13, ]agreb. ]e evi , S. 1973. Elementi na e mitologije u narodnim obredima uz igru, ]enica. ]e evi , S. 19J3. Desna i leva strana u srpskom narodnom verovanju, GEM 2J, Beograd. iki , B. 2002. Kr tenje odraslih i dece u Srbiji u poslednjoj deceniji dvadesetog veka, u: ]. Divac (ur.), Obi aji #ivotnog ciklusa u gradskoj sredini, PI EI SANU 45, Beograd. Danijel Sinani STRUCTURALISME DANS L TUDE DE LA RELIGION POPULAIRE EN SERBIE Dans le prsent travail est discute lapplication du structuralisme dans le domaine de ltude de la religion populaire en Serbie. Sont ici considrs dventuelles anticipations et dbuts dapplication de la mthode structuraliste, priode dune popularit eceptionnelle des thories sur le rite du passage dans notre ethnologie/anthropologie, de mme ue les formes les plus pousses danalyse inspires par le structuralisme. A partir de deu tudes de cas est ici dmontre la manire dont le structuralisme dans notre science a contribu considrer les problmes dun angle entirement nouveau et formuler des conclusions innovatives et originales. Dans le travail lon soutient ue les dbuts dapplication des
Danijel Sinani
325
ides et des mthodes dveloppes dans le structuralisme, ont maru un tournant dcisif dans les tudes des phnomnes de religion populaire et, dans leurs plus grandes performances, ont dune certaine manire pos les bases pour tudier la religion populaire comme un systme clos. Mots-cls: structuralisme, la religion populaire, Serbie, le tournant dcisif dans les tudes Danijel Sinani STRUCTURALIST INSPIRED RESEARCH OF FOLK RELIGION IN SERBIA This paper discusses application of structuralist methodology to the research of folk region in Serbia. I discussed possible anticipations and the beginning of application of structural methodology; period of high popularity of rites of passage theories in our ethnology/anthropology, as well as most developed forms of analysis inspired by structuralism. On the eample of two specifically chosen case studies I show the ways in which structuralism in our science helped us to see problems from a completely new angle and fostered a creation of new and original conclusions. In the paper, I claim that the beginning of applications of the ideas and methods developed in structuralism, made a breaking point with the previous research of folk religion, and at its highest points, in some ways, made a basis for the understanding of folk religion as a holistic system. Key words: structuralism, folk religion, Serbia, research breaking point
Bojan iki
Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu bzikic@sbb.rs
Za ta su dobri anrovi?

Deljenje, razgrani avanje i razvrstavanje u strukturalnoj i kognitivnoj antropologiji na primeru muzi ke kulture
Apstrakt: Levi-Strosovo teorijsko-metodolo ko edo, antropolo ki strukturalizam, predstavlja jedno od najva nijih ishodi ta kognitivne antropologije. Ponekad previ e apstraktna za "prakti ne" umove, akademski odgojene u britanskoameri koj empiricisti koj nau noj tradiciji, Levi-Strosova misao posredovana je radovima britanskih struktural-funkcionalista, pre svih Daglasove i Li a, koji su fokusirali njene postulate, na izvestan na in, u smislu kontekstualne partikularizacije nesporenog univerzalizma. Na in na koji funkcioni e ljudski kulturni um predstavlja, sa svoje strane, jednu od predmetnih temeljnica kognitivne antropologije, odakle iz strukturalne antropologije ba tini ono to s njom i deli kako to primereno struktralisti ki zvu i zanimanje za procese deljenja, razgrani avanja i razvrstavanja, u smislu kulturnog operisanja do ivljavanjem okru uju e stvarnosti. Primer, na kojem to razmatram u ovom tekstu, jeste muzika, ta nije muzi ka kultura, to je izraz koji koristim ele i da impliciram to, da naklonost ka odre enoj vrsti muzike, ili anru, posmatram u smislu odgovaraju eg kulturnog promi ljanja i pona anja. Klju ne re i: kognitivna antropologija, antropolo ki strukturalizam, anr, muzika: klasi na, rokenrol, tzv. narodna.
Tekst je prilog sa projekta br. 147035 koji u celosti finansira Ministarstvo za nauku i tehnolo ki razvoj Republike Srbije
Bojan iki
327
And I can see, hear, smell, touch, taste, And I(ve got one, two, three, four, five, Senses working overtime Trying to take this all in I(ve got one, two, three, four, five Senses working overtime Trying to tell the difference (tween the goods and grime Turds and treasure And there(s one, two, three, four, five Senses working overtime Trying to take this all in I(ve got one, two, three, four, five Senses working overtime Trying to taste the difference (tween a lemon and a lime Pain and the pleasure, And the church bells softly chime. Andy Partridge
Uvod Ono to izaziva najve e nesporazume kada je u pitanju odnos izme u antropologa i njihovog dru tva, naj e e, jeste nerazumevanje toga ime se prvi bave. Naziv na e nauke sugeri e to, mo da, s kakvom idejom je nastala, te ta bi joj bio neki najuop teniji cilj, ali ne samo to ne govori ni ta o tome ta ta no radimo i kako doprinosimo ciljevima ugra enim u taj najop tiji cilj, ve deluje pomalo kontradiktorno, u tom smislu, zbunjuju i neupu ene u istoriju antropolo kih istra ivanja, njenog predmeta, teorije i metoda, dolazili oni sa pijace ili iz
328
akademske zajednice. ]aklju ivanje po imenskom korenu nije isto, jo uvek, to i uo avanje generi kog termina, odakle antropolozi muku mu e da objasne za to ne vole da nazivaju svoju nauku ` naukom o oveku, iako ona jeste to, u su tini. Antropolozi strukturalisti prokomentarisali bi to nekom formulacijom, poput, da bismo znali kako misli ovek, moramo nau iti kako misle ljudi: ono to saznajemo o samima sebi, saznajemo zahvaljuju i dostignu ima biolo kih, medicinskih i neuro nauka, u jednu ruku, ali i uzimaju i u obzir one uslove na eg postojanja koji su nadgra eni na na e biofizi ke korene. Prva paradgima posve ena je onome to laici ` s diplomom Filozofskog fakulteta ili osnovne kole, svejedno ` do ivljavaju kao antropolo ki cilj ` prou avanju oveka, odnosno onih njegovih svojstava koja proizlaze iz postojanja odre enih univerzalija, koja omogu avaju takva uop tavanja, na osnovu kojih izneto za jednu osobu mo e da va i za sve ljude. Antropologija uzima to u obzir, naravno, ali kako je svesna toga da univerzalije mogu biti samo biolo ke prirode, posve ena je dezavuisanju takvih uop tavanja koja su spremna da zanemare sociokulturne inioce, u potrazi za ovekom, bila ona rasisti ka ili alijenisti ka. Strukturalizam i kognitivnost u antropologiji Nakon toga, po to je antropolo ki funkcionalizam tradicije Malinovskog prvi uspostavio teorijsko-meto-
Bojan iki
329
dolo ki zasnovanu istra iva ku vezu izme u dva osnova vida ljudskog postojanja, biofizi kog i sociokulturnog, antropolo ki strukturalizam tradicije Levi-Strosa postao je prvo paradigmatsko teorijsko-metodolo ko ostvarenje antropologije, tzv. kola, organizovano na temeljima biolo kog univerzalizma i kulturnog relativizma. Levi-Stros nije formulisao stvari na takav na in, odmah, trebalo mu je vremena da otkrije heuristi ki zna aj sociokulturnog konteksta za svoj interpretativni sistem, insistiraju i u po etku na tzv. univerzalnim karakteristikama ljudskog uma, kao na referentnoj bazi svoje interpretativne metodologije1. Ideja o psihi kom jedinstvu oveka nije strukturalisti ka, naravno. Ona datira, u antropologiji i njenim prete ama, jo iz druge polovine devetnaestog veka, a sam Levi-Stros ubrajao je psihoanalizu, recimo, u idejne sisteme kojima je bio inspirisan u razvoju svoje teorije i metodologije2. Antropologe strukturaliste nisu zanimale nekakve psihi ke osnove dru tvenog ivota, ve im je bio potreban okvir za takvo operisanje novim interpretativnim momentom u faktografski suvoj dru tvenoj nauci, kakva je glavnotokovska antropologija bila do tada, koji je mogao da smisleno uklju i relacionizam, kao jedan od osnovnih analiti kih okvira, datog teorijskometodolo kog usmerenja. To su bili simboli: komunici1 Upor. razliku u analizi mitova starih Grka i îm ijan Indijanaca u Lvi-Strauss 1977: 202 i dalje, te Lvi-Strauss 1988: 132 i dalje. 2 V. Li 1972.
330
ramo na kulturno determinisan na in, kulturno kodiranim simbolima, ali ono to omogu ava perpetuiranje takve komunikacije i njenu interkontekstualnost, u izvesnom smislu, barem u pogledu razumljivosti, jesu na ela na kojima je ona uspostavljena, tj. logika formiranja i povezivanja simbola3. To poslednje zanima i kognitivnu antropologiju, izme u ostalog. Kao i strukturalna antropologija, ona polazi od teorijske misli, zasnovane na ideji o univerzalnim ljudskim mentalnim i psihi kim karakteristikama, a usredsre uje se na partikularisti ka, kulturno kontekstualizovana ispoljavanja toga. Veze izme u dva vida antropolo kih prou avanja mogle bi se uspostaviti na jo na ina, ali tome nije mesto ovde, ba kao ni razmatranju svih osnovnih teorijskih postavki antropolo kog strukturalizma. Namera mi je da stavim naglasak na kognitivnu stranu antropolo kog strukturalizma ` ako mogu da je nazovem tako ` odnosno na strukturalisti ku usmerenost ka razmatranju misaonog, mentalnog, kognitivnog, simboli kog, intelektualnog, ideacijskog reda stvarnosti, na potragu strukturalisti kih antropologa za uzro nostima i pravilnostima u ljudskoj (kulturnoj) misli, njenim obrascima i formulacijama. Antropolozi strukturalisti to nisu formulisali na takav na in, ali njihove analize i interpretacije kulturno determinisanih simboli kih sistema upu uju na epistemolo ku ideju, blisku shvatanju da se kultura sastoji od
3
Detaljnije o tome v. u Li 1983.
Bojan iki
331
logi kih pravila, a koja su zasnovana na idejama ljudskog uma, to sa svoje strane predstavlja, opet, kognitivno antropolo ko razmi ljanje. I strukturalna i kognitivna antropologija zanimaju se za kulturno operisanje do#ivljavanjem okru uju e stvarnosti. Klju no mesto u tom zanimanju imaju postupci deljenja, razgrani avanja i razvrstavanja, u smislu neke vrste osnovnih misaonih alatki malopre pomenutog operisanja do ivljavanjem stvarnosti, emu je ovaj tekst i posve en. qedna od osnovnih strukturalisti kih pretpostavki, uostalom, govori upravo o tome. Ona ka e, otprilike, da sve to znamo o svetu, tj. o fizi koj stvarnosti koja postoji nezavisno od nas, saznajemo preko na ih ula. Sledi, dakle, da na a spoznaja sveta, a sledstveno tome i na in njegove organizacije, tj. na eg pona anja u njemu, biva odre ena time kako su nam ula ustrojena, a ustrojena su tako da diskontinuiraju kontinuum. Drugim re ima, na a ula zatvaraju ona blejkovska vrata opa anja4, sugeri u i nam da se svet sastoji iz beskoU prevodu S. Stefanovi a, Kad bi vrata svesti bila o iena, sve bi se javilo oveku kao to jeste ` bezgrani no, Viljem Blejk (William Blake), Ven anje Neba i Pakla. U originalu stoji, me utim, If the doors of perception were cleansed everything would appear to man as it is, infinite (podvukao B. .). Stefanovi je bio inspirisan posebnim itanjem Blejka, verovatno, u duhu vremena, u kojem je prevodio (20-te godine pro log veka), dav i svom izvanrednom prevodu vi e svedenborgijansku notu, mo da, nego to je to bila Blejkova ideja, ali to nije tema ovog izlaganja
4
332
na nih skupova, sa injenih od imenovanih klasa objekata, fenomena itd. Na a stvarnosna organizacija sveta odgovara na oj mentalnoj slici sveta. Kategorijalni aparat, koji omogu ava uspostavljanje veze izme u stvarnosnog i mentalnog ure ivanja sveta, predstavlja jezik, iji temeljni zadatak jeste, zapravo, da izrazi strukturiranje u to jasnijim pojmovnim kategorijama, odnosno da uva simboli ke granice i doprinosi prevazila enju tzv. temeljnih suprotnosti, ta nije da su ava obim neklasifikabilnih kategorija, tj. pojmovnih sadr aja, koje nije mogu e razvrstati jasno na jednu ili drugu stranu nekog opozicionog para. qezik predstavlja, tako, za strukturalne antropologe ultimativnu alatku operisanja uro enom ljudskom sposobnou strukturiranja. Proizvodi te sposobnosti o itavaju se kao odgovaraju e strukture u na em umu, logi ki i kauzalno ustrojene, bilo da se odnose na fenomene iz fizi kog sveta, poput klasifikovanja ivotinja, na primer, na one iz ljudskog dru tva, poput sistema srodstva, recimo, ili na sam jezik.5 Iznutra, u mentalnom svetu, koji je organizovan tako, kako jeste, na osnovu odgovaraju eg ustrojstva na eg ula, imamo neposredne posledice na e uro ene sposobnosti strukturiranja, koje su ure ene logi ki, onako kako smo u stanju da ih pojmimo, poput strukture jezika, strukture mita, ili strukture srodstva. Na povr ini, odnosno u stvarnosti, te strukture posredovane su jezi5
Upor. 1997: 83 i dalje.
Bojan iki
333
kom i ispoljavaju se kroz logi ki utemeljene celine, poput diskursa govora, mitova ili obrazaca bra nog i porodi nog ivota. Logika koja ustrojava obrasce ispoljavanja mentalno formiranih struktura u stvarnosti, odgovara logici ustrojavanja tih struktura, odakle do prve dolazimo otkrivanjem druge, zapravo, a to inimo obra aju i pa nju na odgovaraju i na in jezi ke upotrebe, odnosno na kategorizaciju koju nam omogu ava, razlikovanjem postupaka deljenja, razgrani avanja i razvrstavanja simbola i njihovih stvarnosnih referenci. Ono to omogu ava na e komuniciranje svim tim, napokon, zasnovano je na postojanju procesa uspostavljanja veze izme u onoga to se de ava u stvarnom svetu i odgovaraju ih analoga u na em mentalnom svetu. Na a iskustva iz fizi ke realnosti pretvaraju se u ono to smatramo ishodi tem konceptualnog nivoa nae misli, u tzv. mentalne predstave, mentalne slike, ili ulne slike, odnosno slike u mislima koje formiramo, kako za realno, tj. za fizi ki opa ljive objekte i doga aje, poput ivih bi a ili zvuka, recimo, tako i za apstraktne koncepte. ulne slike predstavljaju ono to uspostavlja, prvo, simboli ku vezu izme u objekta ili pojave u spoljnom svetu, pa onda posreduje formiranju pojma u mislima.J Drugim re ima, na e kulture izgledaju tako kako izgledaju ` uklju uju i tu njihove materijalne aspekte, podjednako, kao i njihove idejne poretke ` zbog toga
J
Upor. Li 1983: 27 i dalje.
334
to je temeljno svojstvo na eg uma da onda kada opazimo ne to, odeli to od ostatka opa aja, prvo, zatim da uo i emu bi to bilo sli no u formalnom smislu, pa da ga razvrsta u odnosu na pretpostavljene formalno sli ne stvari, ali u odnosu na njih, te da uspostavi granice, onda, kako izme u formalno sli nih, ali ne i identi nih objekata, pojava, bi a itd, tako i prema ostatku sveta, a polaze i od njih. Taj postupak ponavlja se, dalje, na osnovu prevazila enja formalnih sli nosti, te traganja za strukturnim i sadr inskim, ali ostaje isti, u principu, po ivaju i na postupcima deljenja, razvrstavanja i razgrani avanja. S druge strane, sredi nja hipoteza svake kognitivne nauke, u su tini, jeste da mi ljenje mo emo razumeti na najbolji na in u terminima reprezentacionih struktura u umu i komputacionih procesa uz pomo kojih njima operi emo7. Eksperimentalna istra ivanja u onim kognitivisti kim disciplinama ` koja ih imaju, naVe i deo rada u eksperimentalnim domenima kognitivnih nauka ustrojen je, uostalom, oko ideje da su mentalne predstave na eg uma analogne strukturama kompjuterskih podataka, a da su ra unske procedure na eg uma sli ne komputacionim algoritmima ra unara, a to su strukturalni antropolozi tvrdili jo polovinom pro log veka. Sve to se odnosi na op te i teorijske postavke kognitivne antropologije u ovom tekstu, izneto je na osnovu 2008 (izuzev napomene o taksonomskoj klasifikaciji u fusnoti 20), odakle treba v. literaturu tamo navedenu za detaljnija razmatranja pojedina ne problematike.
7
Bojan iki
335
ravno ` zasnovana su, upravo, na ideji da um percipira samo mentalne predstave objekata izvan sebe, a ne same te objekte. Ono to je nekada delovalo kao svojevrsno naga anje antropologa strukturalista o prirodi ljudskih ula, tj. o na inu na koji su ona ustrojena, dobilo je potvrdu, me utim, u istra ivanjima elektronskih simulacija disperzije luminoznosti i hromatizma ovekovog vidnog polja: um zaista vr i kategorizaciju sveta u skupove objekata. Sli no tome, malopre navedenom odre enju ulne slike odgovaraju rezultati kognitivisti kih istra ivanja iz oblasti vizuomotorike i audiomotorike, koji tvrde da je na e mentalno do ivljavanje odre enih utisaka iz spolja njeg sveta organizovano u tzv. perceptivne grupe. Kod vida, na primer, to grupisanje odnosi se na na in na koji se elementi kombinuju ili ostaju odvojeni jedni od drugih u na oj mentalnoj slici sveta, to dobrim delom odgovara Li ovoj ideji o perceptivnoj vezi izme u objekta u spolja njem svetu i pojma u mislima. Grupisanje jeste automatski proces, to zna i da se ve i deo toga odigrava nesvesno u na em vizuelnom polju. Ono to je bitnije za kognitivnu antropologiju, meutim, kao i za antropologiju uop te, a to proizlazi iz rezultata tih istra ivanja, jeste obesmi ljavanje intuitivnog ube enja da u mozgu postoji striktno izomorfna predstava okru uju e stvarnosti. Mentalna predstava, odatle, mo e da se opi e najjednostavnije na slede i na in: ako predstavom smatramo, na primer, neki objekat sa njegovim semanti kim svojstvima, onda mental-
336
na predstava jeste mentalni objekat sa semanti kim svojstvima. Drugim re ima, naglasak je na onome, to prou avaoce kulture zanima najvi e, na zna enjima koja se pridaju stvarima i doga ajima kontekstualno, odnosno ` zna enja ne postoje po sebi i za sebe, ve su uvek relacione prirode. Muzi ki um = kulturni um Umetni ka slika predstavlja mnogo vi e od jednostavnog kombinovanja osnovnih elemenata vizuelne percepcije, poput recimo, boje, luminoznosti, teksture itd. Ono to umetnost ini od niza linija i boja jeste odnos izme u ove i one linije, zapravo, kao i na in na koji jedna boja ili forma odra ava drugu, na razli itim delovima platna. Sli no tome, znakovi i simboli dobijaju zna enja isklju ivo u kontekstu, iz ega proizlazi da, elim li da poka em bilo ta vezano za postupke deljenja, razvrstavanja i razgrani avanja u sturkturalnom ili kognitivnom antropolo kom smislu, moram imati kontekst. ]bog toga, u mom primeru, i pravim razliku izme u muzike i muzi ke kulture, mada taj drugi pojam koristim na ne to druga iji na in od onoga koji dominira u svakodnevnoj govornoj upotrebi. Naglasak stavljam na kulturu, u tom kori enju, da bih mogao da je posmatram u smislu odgovaraju eg kulturnog promi ljanja i pona anja, a kroz naklonost ka odre enoj vrsti muzike, odnosno muzi kom anru i
Bojan iki
337
sve to proizlazi iz toga. Izraz muzika rezervisan je za deo okru uju e stvarnosti, koji mo e postojati nezavisno od ljudskog sveta, a koji ljudskom percepcijom, kao i kulturnim poimanjem i delovanjem, postaje stoer apstrakcije koja predstavlja na e konceptualno znanje o muzici kao kulturnoj kategoriji. Taj izraz predstavlja emu, u smislu kognitivne strukture u naoj memoriji, zna i, stereotipnog koncepta o upotrebi visine tona, njegove boje itd. u konstruisanju odgovaraju eg muzi kog izraza. Treba obratiti pa nju na to, me utim, da se sam izraz visina tona odnosi na mentalne predstave organizma o osnovnoj frekvenciji zvuka: to je psiholo ki fenomen, u potpunosti, koji se odnosi na frekvenciju vibriranja molekula vazduha. Njihovi pokreti i oscilacije mogu biti izmereni, u fizi kom smislu, ali na mozak jeste ono to ih mapira, u smislu unutra njeg kvaliteta, koji nazivamo visinom tona. to se ti e percepcije muzike, ona je organizovana na sli an na in, kao i bilo koja mentalna predstava. Mozak konstrui e i tu sopstvenu verziju stvarnosti, a to organizovanje se vr i po emama. Osnova ematskog organizovanja muzi kog iskustva uklju uje re nik anrova i stilova, kao i razdoblja, ritmova, akorda itd. Nare eno muzi ko iskustvo postaje tada onaj okida , koji prespaja percepciju muzike po sebi u odnos prema muzi koj kulturi, ta nije, prema odre enoj muzi koj potkulturi, u okviru nje ` prema anru. Drugim re ima, ukoliko postupci deljenja, razgraniavanja i razvrstavanja funkcioni u na isti ili sli an na-
338
in, onda kada je u pitanju odnos izme u kognitivne obrade podataka na eg mozga i percepcije fizi ke realnosti, s jedne strane, i kulturne upotrebe te datosti, s druge strane, postoji razlika izme u prirodne i kulturne kognitivne operacije u tome to druga vr i odre en odabir, ipak, u pogledu toga kako upotrebljava rezultate, tj. posledice tih postupaka, s aspekta onoga ` emu pridaje odre eni zna aj. Ono to ho u da ka em jeste to da rezultati odre enih kognitivisti kih istra ivanja upu uju na zaklju ak da su strukturalni antropolozi bili u pravu, u izvesnom smislu, onda kada su tvrdili da na mozak podra#ava stvarnost, strukturiraju i je. Primer toga predstavlja razlika izme u kognitivne obrade muzike i kulturne upotrebe toga kroz muzi ku kulturu. Podaci kojima operi emo odnose se na muziku, u fizi kom smislu, na tonalizaciju zvukova, njihovo kombinovanje itd, a interpretacija tih podataka na na e miljenje o tome ta ujemo, ili smo uli, te na pona anje u skladu s tim mi ljenjem. Kada ka em to, da drugo navedenim postupkom podra#avamo prvom, imam na umu odnos izme u svojevrsnog statusa muzike u fizi koj stvarnosti i u na em umu, a sledstveno i u kulturi. U umu delimo ono od ega mislimo da se sastoji muzika, na melodiju i ritam, recimo, uspostavljamo perceptivnu granicu izme u te dve kategorije, pa razvrstavamo konkretne muzi ke celine koje ujemo, u skladu s tim, kako emo imenovati neku melodiju ili neki ritam. Na li ni odnos prema nekoj muzi koj celini, a samim tim i na e kulturno pona anje, zavisi e od toga
Bojan iki
339
kako smo imenovali njene delove, ponovo ih povezali i izvr ili novo deljenje, razgrani enje i razvrstavanje ` na tzv. muzi ke pravce, stilove ili anrove. U stvarnosti ne postoji nijedan muzi ki izraz, koji bi pripadao rokenrolu, klasi noj muzici ili bilo kojem drugom muzi kom anru sam po sebi. ovek ga proizvodi s namerom da data muzi ka celina zvu i na odre eni na in, a to, kako mo e da zvu i uop te, na osnovu mogu nosti koje proizlaze iz samih osobina zvuka, rezultat je ovekove intervencije, u dobroj meri, odnosno od tehnolo kog ovladavanja akustikom od strane odre ene kulture.8 Ono to ho u da ka em, zapravo, jeste da ne to ne mora postojati potpuno izvan oveka i njegovog dosega da bi bilo podlo no takvoj (kulturnoj) kognitivnoj obradi, koja strukturiranjem podra ava stvarnosti. Ne mora pripadati domenu Prirode, onako kako su to videli klasi ni strukturalni antropolozi: zvuk jeste ne to to postoji nezavisno od oveka, gde god postoji vazduh da mu posreduje, ali na sopstvenu upotrebu zvuka primenjujemo ista na ela koja primenjujemo i onda kada su u pitanju jestiva i nejestiva iva bi a, ili boje, na primer. Odatle muzi ki anrovi. Ba kao to ne postoji nikakva prirodna granica do koje traje detinjstvo, a od koje smo zreli ljudi, ne postoji ni stvarna granica
8 D id erid u, gusle i sintisajzer razlikuju se dramati no u pogledu toga kakve zvuke mogu da proizvedu, uklju uju i tu bilo koji od osnovnih akusti kih elemenata ` visinu, boju tona itd.
340
izme u hevi-metal ritma i pank ritma, recimo9; postoji u na em umu, me utim, a to zna i i u na oj kulturi. Sli no tome, onda kada defini emo muziku u kognitivnom smislu, a to predstavlja postavljanje osnova za potonje definisanje muzi ke kulture, um vr i odabiranje kojem kasnije podra ava na e ure ivanje sfere muzi ke kulture: um ima mogu nost da se usredsredi na bilo koji element onoga to ini neki muzi ki komad, me utim, istra ivanje na ina na koje pamtimo, a to se odnosi na vizuelnu i auditivnu percepciju, pokazala su da melodija predstavlja osnov oko kojeg se vr i kognitivno organizovanje na eg muzi kog iskustva, u prvom redu, a da svi ostali akusti ni elementi bivaju na osnovu toga kasnije razvrstani, odnosno prvo pridodavanjem odre enim melodijama u nomenklaturnom smislu, a onda i u kulturno evaluativnom smislu.10 Da ponovim, odatle nam muzi ki anrovi. ]bog ega ba melodija? Melodija jeste glavna tema muzi kog komada, deo koji pevu imo, niz tonova koji je najprisutniji u na em umu. Melodija je definisana odnosom sukcesivnih visina tona u odre enoj jedinici vremena. Ve ini ljudi nije problem da prepoznaju melodiju, odsviranu u vi em ili ni em tonalitetu od onog u kojem su je uli ranije. O njoj mo emo razmi ljati kao o apstraktnom prototipu, koji nastaje kombinacijom to9 Uzev i obzir da su najuobi ajeniji metri u zapadnoj kulturi 4/4, 2/4, 3/4, bilo o kojoj vrsti muzike da se radi. 10 V. Levitin 200J: 18.
Bojan iki
341
naliteta, tempa, instrumentalizacije itd. Melodija predstavlja neku vrstu zvu nog objekta, koji zadr ava svoj identitet, uprkos transformacijama. Predstava melodije jeste ono to se razlikuje od anra do anra, onda kada je u pitanju kognitivni odnos prema ovekovim operisanjem akusti nih mogu nosti fizi kog sveta. To je nivo nomenklature, koji priprema teren za kulturnu evaluaciju. Kada je u pitanju razlikovanje anrova, na osnovu melodije, u rok muzici, recimo, tipi ne su posebne melodije za strofe i refren, a strofe se razlikuju promenom re i (koje se pevaju), ali esto i promenom instrumentacije (onoga to se svira). U klasi noj muzici, melodija predstavlja poetnu ta ku za kompozitora koji kreira varijacije na tu temu, odakle ta tema (zna i, melodija) mo e biti koriena kroz ceo komad, u razli itim formama. Ovako, kako sam to izlo io, pome ao sam deljenje i razvrstavanje. Izvr io sam primarnu podelu muzi kih anrova u zapadnoj kulturi ` a to zna i i u onoj kojoj lokalno pripadam ` na osnovu karakteristika melodije, tj. njenog pona anja u datoj muzi koj celini. To ponaanje nije samostalno, razume se, ve je u pitanju odgovaraju i na in njene upotrebe, ali to ne menja stvari onda kada govorim o razlici, prili no tananoj, priznajem, izme u na e kognitivne obrade podataka i svesnog, kulturnog manipulisanja njima. U datoj podeli, me utim, rokenrol nije ono to treba da stoji naspram klasi ne muzike. Upotreba kategorije rokenrol predstavlja razvrstavanje, po to se radi o jednoj
342
od kategorija anra popularne muzike. Na to upu uje na in razgrani enja muzi kih anrova, izvr en na osnovu upotrebe melodije. Treba obratiti pa nju na to, me utim, da tako uspostavljena granica nije ni ta vi e stabilnija, ili manje propusna, od bilo koje mito-logi ke granice klasi nog antropolo kog strukturalizma, te da njeno o uvanje ili prevazila enje zavisi od situacije do situacije: da li govorimo samo o granici izme u muzi kih anrova, kao o zvuku kojeg mo emo zapisati, ili o tome da anrovsko odre enje mo e zavisiti od vrste instrumenta koji je upotrebljen da bi se neki muzi ki komad odsvirao, ili o tome, pak, da li su dopu tene varijacije na temu izvornog dela itd. ` sve to mo e uticati na opredeljenje da neki muzi ki komad, ili neko muzi ko izvo enje, proglasimo ovim ili onim muzi kim anrom. Kako god da bilo, razgrani avanje, deljenje i razvrstavanje, obavljeni na takav na in, uzimaju u obzir samo one pojmove, koji su dovedeni u neposrednu meusobnu vezu tim postupcima. Strukturalno razvrstavanje kao da predstavlja kontekst sam po sebi i pored toga to se insistira na stanovi tu da ono ime se operi e nema zna enje po sebi. Kako to zna enje poti e od me usobnog kontekstualizovanja, u stvari, pretpostavlja se da postoji taj op ti zna enjski referentni okvir, bilo da ga mo emo nazvati socijalnim ili sociokulturnim u u em smislu, kao onda, kada je u pitanju zna enje mitova ili pravila vezanih za ishranu, ili da ga moemo specifikovati dodatno, pa tvrditi njegovu poseb-
Bojan iki
343
nost u okviru datog kulturnog konteksta, kao u slu aju muzike i ine joj kulture, u ovom slu aju. Da bi se objasnilo to, kako muzika predstavlja pokreta ku osnovu za promi ljanje muzi ke kulture i pona anje u skladu s tim, treba uzeti u obzir injenicu da, za razliku od mitova u tzv. primitivnim dru tvima, mora postojati aktivan odnos pojedinaca prema njoj, koji je stvar kulturne mogu nosti, a ne kulturne neumitnosti. Kultura se u i, izme u ostalog, a to podrazumeva razliite stepene uspe nosti u savladavanju gradiva, ak i u predtehnolo kim kulturama ` u ta ne u ulaziti dalje ovde ` ali uklju uje i afinitete u pogledu nau enog, to sve sugeri e postojanje procesa odabira na kognitivnom planu. Kako to funkcioni e na nekom stritkno unutranjem planu ` ozna ili ga kao neurolo ki, psiholo ki, nesvesni itd. ` nije predmet ovog teksta, a nisam siguran ni da jeste poznato, u potpunosti. Ono to razmatram ovde, jeste posledica svesnog odabira, odnosno polazi od teze strukturalnih antropologa da arbitrarnost i konsenzus jesu svojstva kulture, pa i na e misli onda, kada povezujemo stvari i njihova zna enja, ali da kultura nije nasumi na, ako ni zbog ega drugog, onda zbog toga to, ako ne uskla ujemo na a pona anja, prema uspostavljenom odnosu izme u stvari i zna enja, uspostavljamo ih u odnosu na njega, barem. Ono to kognitivna antropologija ima da doda tome, jeste tvrdnja da proces kulturnog operisanja pojmovima po iva na principu me usobne aktivacije lingvisti kih oblika i kognitivnih ema, u tom smislu da
344
se imenovani pojmovi asociraju u memoriji sa kulturnim modelima. Kulturni modeli jesu apstrakcije, koje predstavljaju na e konceptualno znanje o ne emu, a sastoje se od me usobno povezanih nizova elemenata, odnosno ema, kojima je strukturisano na e znanje o onome na ta se model odnosi. Drugim re ima, diskontinuiranje mo e ili ne mora da bude posledica odgovaraju eg ustrojstva na ih biolo kih datosti, ali na osnovu njega funkcioni u sve ne e mentalne operacije, iji rezultat jesu kulturne informacije. Govore i o muzici, tako, moramo u uzeti u obzir da njeno anrovsko razgrani avanje, deljenje, razvrstavanje, na osnovu melodije, nije jedini na in da uspostavimo sopstveni odnos prema njoj, te da konstrui emo muzi ku kulturu, na osnovu toga. Neuhvatljivi aspekt li nog afiniteta ne predstavlja prvi element muzi kog modela u na oj kulturi, svakako, ali predstavlja osnovu njene utilizacije, to spada u agendu kongitivne antropologije, tako e: osim toga, to smo upoznati s konceptualizacijom ne ega u na oj kulturi, mi mo emo da u estvujemo u utilizaciji tog ne ega, za ta nam je potrebna svojevrsna idiosinkrazija u kulturnom saobraanju sa drugima. Sli no tome, kao to razumemo gestovnu komunikaciju, iako njene fizi ke posrednike ostvarujemo svako na svoj na in11, tako se uklapamo i u komunikacioni aspekt kulturnog konceptualizovanja muzike: prepoznajemo kulturno kodirane granice mu11
O tome detaljnije v. u 2002: 237 i dalje.
Bojan iki
345
zi kih anrova, ali smo u stanju da ih pre emo ili zanemarimo, ukoliko nam se neki muzi ki komad zaista dopada. Delimo, razvrstavamo i razgrani avamo muziku tako, zna i, da sami upravljamo tim procesima, u okviru mogu nosti koje su nam kulturno ponu ene (ili: nametnute, svejedno, ali za konkretnu temu ` nebitno). Orijenti emo se, u tom smislu, prema unutra njim svojstvima samog muzi kog komada, koji je u pitanju, ali i prema tome koji kulturni kognitivni model on aktivira. Neka muzika nam se svi a zbog toga to zvu i tako kako zvu i, jednostavno, ali prema nekoj razvijamo afinitet zbog toga to predstavlja ono oko ega konstrui emo muzi ku kulturu, ta nije zbog onoga iz sociokulturne stvarnosti sa im je povezujemo zna enjski, ali emotivno i afektivno, tako e. Razlikuju se kriterijumi na osnovu kojih to inimo onda, kada je u pitanju muzika i onda, kada se radi o muzi koj kulturi. Muzi ke celine mo emo da razlikujemo intuitivno. Govorimo li o pesmama, recimo, pored melodije, specifi ne visine tona, ritma, one poseduju op te sazvu je, tzv. soni nu boju. To je sli no poimanju kvaliteta, koji ini da ravnice izgledaju na jedan na in, ume na drugi, a planine na neki tre i na in, a da smo u stanju da izvrimo dodatno unutarkategorijalno razlikovanje, pa da ka emo to, da se ravnice Srema razlikuju od ravnica Banata, a planine isto ne Srbije od planina zapadne Srbije: pre prepoznavanja bilo kog detalja slike tih predela, mentalno sagledavamo njihovu op tu sliku, pej-
346
za . Taj kognitivni pejza , mentalna predstava strukturirane celine koja zna i ne to, razlikuje se od svega drugog, a omogu ava sopstveno unutarkategorijalno razlikovanje. Njega razmatramo kao celinu, kao neku vrstu kognitivnog konteksta po sebi. Sazvu je, ili auditivni pejza , do ivljavamo kao jedinstvenu predstavu, tako, koja se ne odnosi na pojedina ne pesme, govorimo li o popularnoj muzici, na primer, a to je ono to nam omogu ava da identifikujemo autore ili izvo a e pesama, ak i onda kad ne prepoznajemo odre enu pesmu. Rani albumi Bitlsa (The Beatles) poseduju odre enu vrstu boje tona, koja omogu ava prepoznavanje nekih pesama kao pesama Bitlsa, ak iako odre enu pesmu nismo uli nikad. Te op te timbralne predstave, sazvu ja, odnose se i na itave muzi ke periode, odnosno na muzi ke anrove i pod anrove: muzika 30-ih godina XX veka razlikuje se, uop teno, od muzike 80-ih godina tog veka, ne ulaze i u njeno bilo kakvo dalje razvrstavanje, ba kao to se hevi-metal muzika razlikuje od disko muzike. Sa druge strane, muziku ne povezujemo samo sa muzi kim izvo enjem. Na prvom mestu, slu anje muzike uklju uje poseban i iv niz memorijskih klju eva, u kojima je kontekst enkodiran zajedno sa delovima se anja, to zna i to, da u se anju ukr tamo muziku koju smo slu ali u razli itim prilikama u ivotu, s doga ajima koji su se de avali u tim prilikama. Proizlazi to, da muziku povezujemo s odre enim doga ajima i odreene doga aje povezujemo s muzikom, na li nom pla-
Bojan iki
347
nu, pre svega. Pored toga, me utim, muziku povezujemo i sa takvim prilikama koje nemaju neposredne veze s nama samima, ili je ta veza posredna, u tom smislu da ne uklju uje muziku koju mi slu amo, ve na evaluativni odnos, naj e e negativan, prema muzici, koju slu aju drugi. Ta dva na ina nadgradnje muzike muzi kom kulturom predstavljaju zajedno platformu na kojoj se vr i takva kategorizacija muzike, koja uklju uje postupke deljenja, razvrstavanja i razgrani enja, tako e, ali na osnovu nameravanog kontrastiranja, izme u onoga to e se na i s jedne i druge strane granice, prvo, a zatim i unutar generi kih kategorija. Kao to je to re eno malopre, osnovu kognitivnog razvrstavanja muzike u naoj kulturi trebalo bi da predstavlja razgrani enje izme u tzv. klasi ne i tzv. popularne muzike, zasnovano na melodijskim karakteristikama. Specifikujemo li kulturni kontekst na srpsku lokalnost, me utim, anrovsko razvrstavanje muzike dobija sasvim druga iji oblik, polaze i od ne tog to nema veze s unutra njim svojstvima melodije, zapravo. Niko ne e sporiti razlikovanje klasi ne i popularne muzike, na primer, ali se toj razlici ne e pridavati tolika pa nja u evaluativnom smislu, kolika razgrani enjima druge vrste. Slu aoci klasi ne muzike i odre enih vrsta popularne muzike, uostalom, esto predstavljaju
348
istu kategoriju osoba12. Razlikovanje e se vr iti izmeu samih kategorija popularne muzike, dakle u okviru kognitivno odre ene anrovske kategorije i biti posledica sociokulturne evaluacije muzi ke kulture, pre, negoli muzike same po sebi. Granica koja se uspostavlja radi toga, jeste granica dru tvenih elita, zapravo, a ne muzi kog izraza po sebi, a od toga polaze, onda, postupci deljenja i razvrstavanja. Razgrani enje kao kulturno kategorisanje Granica o kojoj je re uzima u obzir, dakle, odgovaraju e sociokulturne ideologije, odnosno kulturno miljenje i pona anje, kao i dru tveni svetonazor, emu muzika predstavlja posrednika i simbol, istovremeno. Kao to sam to rekao, ve , mi ljenje na kojem je zasnovana isklju uje iz odgovaraju ih kognitivno-strukturiraju ih postupaka klasi nu muziku, usredsre uju i se na forme popularne muzike. Ono to je postavljeno
12 Kako god shvatili tu vrstu informacije ` kao nemotivisano
li no saop tenje, etnografsku crticu ili usputno zapa anje, moram izneti to, da nisam sreo nikoga, nikada, ko bi slu ao/la klasi nu muziku i bilo koji vid muzike, kategorisan u paradigme narodne muzike ili turbofolka, ve u zavisnosti od vremenskog okvira kategorizacije. To se ne odnosi na razli ite oblike tzv. etno-muzike ili world music, ali ovde mi nije cilj razmatranje postoje ih anrovskih razvrtavanja, ve razmatranje postojanja tog principa i njegovog sociokulturnog smisla.
Bojan iki
349
jedno naspram drugog, podeljeno je u smislu binarne opozicije, iji jedan kraj predstavlja kategorija dobrog, po eljnog, ispravnog i tome sli no, a drugi kraj kategorija vrednosno suprotnog zna enja. anrovske kategorije, koje su u pitanju, jesu rokenrol i turbofolk, naravno13. Svestan sam toga, koliko takvo predstavljanje situacije jeste uop teno, kao i postojanja mogu ih stvarnosnih me ukategorijalnih transgresija, ali svrha ovog izlaganja nije utvr ivanje injeni nog stanja toliko, koliko predstavljanje i razmatranje odre enih principa mentalnog ure ivanja sveta. Muzi ka kultura sadr i onoliko muzike, me utim, koliko u svakoj ali ima ale; to zna i da muzi ko anrovsko razgrani avanje nije svrha, samo po sebi, ve sredstvo za izra avanje ne eg drugog, a to se odnosi i na deljenje anrova jednih od drugih, te na dalje unutarkategorijalno razvrstavanje muzi kih formi unutar njih. Muzika konotira estetiku i ono to se naziva li nim unutra njim do ivljajem, obi no, ali muzi ka kultura konotira ne to sasvim drugo, to jeste u relacionoj vezi s tim, esto je determinantno u tom pogledu, a to je sociokulturna ideologija. Ne govorim o politi koj
Podela bi mogla da se prati jo od one, na zabavnu i narodnu muziku, pa da se poka e (be)smisao sadr inskog generisanja pojmova izvorna narodna muzika i novokomponovana narodna muzika, kao i za etak unutarkategorijalne diferencijacije zabavne muzike, koja e dovesti do postepenog gubljenja tog pojma iz javnog govora, ali to ne spada u cilj ovog rada; v. fusnotu J.
13
350
ideologiji, razume se, mada i ona mo e biti uklju ena tu, ve o partikularizaciji sociokulturnog svetonazora u takvom dru tvenom i kulturnom kontekstu, koji predstavlja popri te borbe, zapravo, bilo za hegemoniju, bilo za autonomiju, razli itih vrednosti, normi, stavova prema ivotu, pona anja, vizija budu eg razvoja drutva, na ina odlu ivanja itd. Tome bi odgovarala podela na dve Srbije, u lokalnom sociokulturnom kontekstu, na primer, nastala 90ih godina pro log veka, navodno, koja govori o nacionalnoj, narodnja koj, patrijarhalnoj, klerikalnoj, zaostaloj itd. Srbiji, naspram kosmopolitske, evropske, demokratske, tolerantne, napredne itd. Srbije.14 Granica koja deli ta dva paradigmatska pogleda ` ne toliko na samu zemlju, koliko na ljude u njoj ` odgovara onoj, koja deli turbofolk od rokenrola, ponovo ` ne odnose i se toliko na muziku, koliko na one koji je sluaju. Naveo sam taj primer, ba zbog toga, da bih pokazao kolika razlika postoji izme u mentalnih operacija
Govorim o podeli koja postoji u ovda njem javnom govoru na nekoliko nivoa: u medijima, u svakodnevnoj interpersonalnoj komunikaciji, u stru noj literaturi razli itih disciplina. Ispoljava se druga ije, na svakom od tih nivoa (uklju uju i i neevaluativno bavljenje njome), odakle bi njeno razmatranje trebalo da uzme u obzir sve te posebnosti, a da ne polazi od obrasca, kakav je naveden ovde. qa se zadravam na njemu ovde, me utim, po to govorim o odre enom principu mentalnog operisanja kulturnim artefaktima (i fizi kog sveta), emu su podre eni svi primeri u tekstu.
14
Bojan iki
351
kojima ure ujemo svet, pre nego to po nemo da mislimo o njemu i delamo u njemu, zaista, i stvarnosti. U stvarnom ivotu, transgresija pomenutih granica odvija se vi esmerno, to pokazuju javno izra ene politi ke preference pojedinih ljudi iz muzi kog anrovskog domena rokenrola, recimo, koji se mogu karakterisati u politi kom smislu u nacionalnu paradigmu, na primer, ali na koje ne bi mogle da se primene sve, niti ve ina, onih kategorijalnih karakterizacija, koje korespondiraju odgovaraju em delu paradigmatizacije dve Srbije15. Veoma mali broj ljudi do ivljava e svet upravo tako, kako su ga strukturirali, me utim, opstaju i na svojevrsnom omen est nomen pogledu na ivot, Vaseljenu i sve ostalo1J. Bez obzira na to, to smo svi svesni jaza, koji postoji izme u mentalne predstave, nastale na
15 Bora or evi deklarisao se kao pristalica tzv. narodnja kog bloka u periodu 2007-2008, recimo, jo ranije kao nacionalista i pre izbijanja rata na teritoriji biv e SFRq, ali nije bio pozvan da uzme u e e u projektu Pesme iznad Istoka i ]apada 2001. godine, dok je grupa Darkvud dab (Darkwood Dub) predstavljala okosnicu tog projekta, na primer, ali nikada nije javno izra avala politi ke preference. Pesme iznad Istoka i ]apada, u izdanju PGP RTS, predstavlja kompakt disk s 13 pesama, na stihove vladike Nikolaja (Velimirovi a), koje su uglazbili razli iti izvo a i, mahom rokenrol provinijencije, iz Srbije, ^rne Gore i Republike Srpske, pod uredni tvom jeromonaha qovana (ulibrka). 1J Floskula Daglasa Adamsa (Douglas Adams) iz Autostoperskog vodi a kroz Galaksiju.
352
osnovu takve kategorizacije, i onoga to znamo o stvarnoj situaciji u tom pogledu ` vezanoj za konkretne osobe, ako tako ho ete ba , veoma rado uspostavljamo takve zna enjske veze, koje su nastale postupcima deljenja, razvrstavanja i razgrani avanja, na sociokulturnoj osnovi, tretiraju i ih tako, kao da su kudikamo prirodnije, odnosno kao da zaista odra avaju unutra nji kvalitet onoga na ta se odnose. Sli no va i i onda, kada govorimo o muzi kim anrovima. Rasprave o formalnim karakteristikama muzi kih oblika, razvrstanih unutar kategorije rokenrol, podse aju na rasprave o vrstama biblijskog teksta, pomalo: ne odra avaju stvarne razlike toliko, koliko neije stavove o tome17. U muzi kom smislu, ambijentalna muzika ili neke vrste elektronske muzike trebalo bi da budu svrstane u klasi nu, pre, negoli u popularnu muziku, uzev i u obzir kriterijum melodije za odre enje granice izme u tih kategorija18. U stvarnosti,
<. Leach 1988b: 122. Nema jasnijeg primera od stvarala tva Brajana Inoa (Brian Eno), naro ito one njegove faze koja je usledila neposredno po napu tanju grupe Roksi mjuzik (Roy Music), a koje je karakterisano eksperimentima sa odsustvom melodije, ak, to je parametar, koji se ustalio, u narednih tridesetak godina, kao determinanta anra popularne, a ne klasi ne muzike. ]a one, koji ne znaju o emu se radi, preporuujem preslu avanje Inoovih albuma: Discreet Music (Obscure, 1975), Ambient 1: Music for Airports (Polydor 1978), Apollo: Atmospheres and Soundtracks (EG 1983).
17 18
Bojan iki
353
ne postoji nikakav parametar koji bi govorio o tome, kako i od ega odeliti dela Harolda Bada (Harold Budd), na primer, koristimo li muziku kao kriterijum. Najdalje, do ega mo emo do i u tom smislu, jeste da ka emo da ta muzika li i na neku drugu muziku19.
Badovo stvarala to opisuje se kao ambijentalna muzika, naj e e. Lepota ili kvaka 22 u bavljenju muzi kim anrovima jeste u tome to ne postoji akademska klasifikacija koja bi odgovarala lineovskom (Linne) principu sistematizovanja ivog sveta, odnosno da sva anrovska odre enja poti u odozdo, u folkloristi kim terminima, ta nije od onih koji su autori ili konzumenti datog stvarala tva, pri emu ne postoji standardna klasifikacija, ali postoje standardne kategorije: na ini klasifikovanja zavise doslovno od osobe koja vr i klasifikaciju, ali ma kako to izgledalo, postoje standardne kategorije, koje su nezaobilazni elementi klasifikacije, bez obzira na to, kako su raspore eni. Na primer, rokenrol se mo e kategorisati kao generi ka kategorija, koja obuhvata, izme u ostalog, ritam i bluz (rhythmnblues), hevi metal (heavy metal), pop rok (pop rock) itd, ali mo e i deliti taj klasifikacioni nivo s ritam i bluzom i kantrijem (country), ba kao to mo e biti svrstan u pop muziku ` koju ne treba brkati s popularnom muzikom, opet ` u takvom na inu deljenja i razvstavanja, koje uo ava postojanje granice izme u one muzike, ija forma je strukturirana oko strofe i refrena, te one, ija forma ima druga iju strukturu, a ne smatra se klasi nom, svejedno. Sli no tome, hevi metal e uvek biti smatran pod anrom rokenrola (rocknroll), bez obzira na to, kako izgleda klasifikacija. Kada je u pitanjuambijentalna muzika, tim izrazom opisuje se klasifikacija nastala na osnovu
19
354
Na stranu postavljanje pitanja kriterijuma sli nosti20, uop te, muzi ki komadi Harolda Bada imaju onih melodijskih elemenata, na primer, svojstvenih klasi noj muzici, takvih bli ih popularnoj muzici, ali najvi e takvih, nekako, koje ne mo emo svrstati ni u jednu od tih kategorija. Bavimo li se muzikom, prona li bismo na in, mo da, da napravmo takvu podelu, koja bi nastala na osnovu uspostavljanja nekih granica koje omogu avaju precizno muzi ko razvrstavanje Badovog opusa. Antropolozi se ne bave muzikom po sebi, me utim, ba kao ni biblijskim tekstovima, radi njih samih. Sli ni su po tome tzv. obi nim ljudima, onima ija kulturna misao reaguje u
toga, pre svega, kakvo raspolo enje izaziva primarno ulno iskustvo. Ako bi u obzir bio uzet na in proizvo enja zvuka, onda bismo govorili o eksperimentalnoj muzici, to zna i to, da bismo istog autora mogli razvrstati u razli ite anrove ili pod anrove, na osnovu razli itih kriterijuma, ta nije ` na osnovu toga, ta emo izabrati kao kriterijum za uspostavljanje granice, deljenje na osnovu toga od drugih sli nih stvari, te eventualno razvrstavanje, unutar uspostavljene kategorije. O taksonomskom principu klasifikovanja, v. D'Andrade 1995: 92 i dalje. ]a razli ita vi enja na ina, na koje se mo e podeliti popularna muzika, razlozima i kriterijuma toga, preporu ujem serijal asopisa Ritam Novi Ritam, u periodu 1990-1992. godina, iji urednici i autori kao da su bili opsednuti takvim stvarima. O muzici, koja se opisuje kao ambijentalna, eksperimentalna i tome sli no, najbolje je ste i poetna obave tenja u Inoovoj knjizi ]aobilazne strategije (Si^ radionica, Beograd 198J). 20 O emu je raspravljano u 2002.
Bojan iki
355
me usobno determinantnom smislu s kulturnom kognicijom i javnim govorom. U stanju su da razumeju to, odatle, zbog ega sociokulturna klasifikacija Badovih dela uo ava granice izme u odre enih oblika popularne muzike, smatraju i ih anrovima, dakle me usobno odeljenim vrstama muzi kog izraza, pa tek tada traga za sli nim oblicima, da bi razvrstala ta dela, prema tome ta im smatra dovoljno sli nim, a opet neophodno razli itim. Razlog tome nije sama muzika, koliko to jesu oni koji je slu aju. Razvrstavaju i muzi ke oblike i uspostavljaju i granice izme u muzi kih anrova, oni sme taju sebe, zapravo, u odre ene kategorije, a te kategorije imaju smisla za njih same, naravno, te za one koji su u stanju da pojme takvu specifikovanu sociokulturnu mikrokontekstualizaciju, uo avaju i vezu izme u muzi kih preferenci, nastojanja njihovog sociokulturnog ispoljavanja, te pogleda na svet i na ina ivota. Parametri takvog strukturiranja nisu strogo strukturalisti ki, odnosno ne korespondiraju do kraja sa kriterijumima predlo enim od strane klasi nih strukturalnih antropologa, ve po ivaju na odabiru koji je svesniji, negoli to bi to pojam arbitrarnosti sugerisao:
Kao i svi le inari i ovaj se hrani strvinama, no ak i tankoutni Englezi dr e da njegov gizdav let prije pobu uje hvalospeve divljenja negoli odvratnost. Pa ako se, rekao bih, alegorijska referencija u Mateju odnosi na Izabrane, onda su tradicionalni orlovi bli e izvornom smislu, premda le inari novih prijevoda zna e napredak s obzirom na ornitolo ku to nost.21
21
Leach 1988b: 131.
356
Primenljivost ovog odlomka na anrovsko razvrstavanje muzike, u smislu muzi ke kulture, pokazana je na primeru muzike Harolda Bada: nije u pitanju to, kako Badova muzika zvu i, nego ` ko je slu a, a sam naziv anra, pod anra itd. nije bitan uop te. Svrha tog odlomka, me utim, jeste ta da podupre stav o va nosti aktivne uloge kulturne kognitivnosti u bavljenju okru uju om realno u: svesni smo toga, da znamo odre ene stvari o bi ima, objektima, doga ajima u stvarnom svetu, ba kao i toga, da nam to znanje omogu ava pravljenje takvih izbora prilikom njihovog konceptualnog kategorijalnog razgrani enja, deljenja i razvrstavanja, koji nam omogu ava postizanje odre enog sociokulturnog cilja, odakle to i upotrebljavamo na odgovaraju i na in. qasno je da ovakav stav podse a na Levi-Strosovu tezu o tome koja je prava svrha totemizma, ba kao to i cela postavka razmatranja datog problema ide za njegovom idejom o kontekstualnoj kulturnoj partikularnosti22, uo avaju i u njoj zametak ideje o neospornoj odgovornosti kulturne determinacije za takva ispoljavanja univerzalnih struktura ljudskog uma, koja dezavui e ovekolo ku atributaciju antropologije, s jedne strane, a omogu ava kognitivisti ku antropolo ku nadgradnju, s druge. Principi strukturiranja mogu biti univerzalni, mo da, ali ono ime se rukovodimo u konkretnim situacijama daleko je od sociokulturne nemotivisanosti, a jo dalje od bilo kakvih ljudskih univerzalija.
22
Upor. Leach 1988a: 7 i dalje.
Bojan iki
357
Zaklju ak Strukturalna antropologija sugeri e postojanje logi kih pravila u mentalnom ure enju sveta, ali kao da odbija mogu nost izvesne naknadne intervencije u takvom ustrojstvu: zna enja su jednom uspostavljena da bi se prenosila kontinuirano, odakle je do pravila lak e do i u tzv. hladnim dru tvima, onim bez pisma, ili u svetim tekstovima, koji se tretiraju kao logi ki i simboli ki referentni okvir po sebi23. Kognitivna antropologija uva ava, u principu, da na e mentalno operisanje svetom zavisi od na ina njegove ulne spoznaje, a to se odnosi na uspostavljanje pravila, obrazaca i tome sli no u ure ivanju na e kulturne ni e, ali uklju uje u svoja razmatranja za nijansu manje apstraktan element od strukturalisti kih relacija izme u simbola. U pitanju je na a mogu nost manipulisanja semanti kim relacijama, na osnovu kulturnog znanja o ne emu, te kulturne motivacije za postizanjem odre enog cilja. Razlika izme u postupaka deljenja, razvrstavanja i razgrani avanja u strukturalisti kom i kognitivisti kom antropolo kom smislu ne poti e, otuda, toliko od uo avanja svojstava onoga to predstavlja objekat tih postupaka, kao uspostavljanje osnova za mentalne operacije, koliko od toga, ta nemaravamo da uradimo s tim, to smo uo ili. U pitanju je, zapravo, kori enje principa strukturalisti kih transformacija, u tom smislu da se transfor23
Upor. Leach 1988a, b.
358
macije, na odabranim primerima, izvedu izvan analiti kog okvira i tretiraju kao homologne strukture. Drugim re ima, kognitivna antropologija polazi od toga da smo nau ili da upotrebljavamo strukturalisti ke relacije, odnosno da nas kultura oprema time, verovatno zbog toga, ba , to je izgra ena na ne em sli nom, polaze i od onoga to nam omogu avaju biolo ke datosti. A anr, kao pojam? anr je bitan tu, sam po sebi, koliko i Li ovi sve njaci, zgodan primer i ` ni ta vi e
Literatura: D'Andrade, Roy. 1995. The Develpoment of Cognitive Anthropology, âmbridge University Press, âmbridge. Leach, Edmund. 1988a. Uvod, u E. Leach i D. A. Aycock, Strukturalisti ke interpretacije biblijskog mita, ]agreb: August êsarec. Leach, Edmund. 1988b. Protiv anrova: jesu li usporedbe svije e stavljene na svije njake ili pod vari ak? u E. Leach i D. A. Aycock, Strukturalisti ke interpretacije biblijskog mita, ]agreb: August êsarec. Lvi-Strauss, ^laude. 1977. Strukturalna antropologija, ]agreb: Stvarnost. Lvi-Strauss, ^laude. 1988. Strukturalna antropologija 8, ]agreb: kolska knjiga. Levitin, Daniel q. 200J. This is Your Brain on Music. The Science of a Human Obsession, New York: Plume. Li , Edmund. 1972. Klod Levi-Stros, Beograd: Duga. Li , Edmund. 1983. Kultura i komunikacija. Logika povezivanja simbola: uvod u primenu strukturalisti ke analize u socijalnoj antropologiji, Beograd: Prosveta.
Bojan iki
359
, &. 1997.

}/, &": * Q* 6
[ 43. , &. 2002. II:
, &": ! \ , Q\ +.8. , &. 2008. $ !> , > % : " , Antropologija J: 117-139. Bojan iki A QUOI SERVENT LES GENRES? Partage, delimitation et classification dans l anthropologie structurale et cognitive, sur l exemple de la culture musicale Enfant thoriue et mthodologiue de Lvi-Strauss, le structuralisme anthropologiue, reprsente un des points de dpart les plus importants de lanthropologie cognitive. Parfois juge trop abstaite par des esprits prtiues, levs dans la tradition scientifiue empiriste anglo-amricaine, la pense de Lvi-Strauss a t transmise par les travau des structural-fonctionnalistes britanniues, avant tout de Douglas et de Leach, ui ont par ailleurs orient ses postulats dans le sens dune particularisation contetuelle dun universalisme incontest. La manire dont fonctionne lentendement culturel humain reprsente de son ct un des principau fondements de lanthropologie cognitive, ui hrite de lanthropologie structurale ce uelle a en commun avec celle-l ` tout fait dans lesprit structuraliste ` lintrt pour les processus de partage, de dlimitation et de classification, dans le sens
360
dune activit culturelle eerce par leprience de la ralit environnante. Leemple, sur leuel je vais mappuyer dans ce tete, est la musiue, plus eactement la culture musicale, epression ue jutilise voulant sous-entendre ue le penchant pour une sorte de musiue, ou un genre, est ici considr dans le sens dune rfleion et dun comportement culturels correspondants. Mots-cls: anthropologie cognitive, structuralisme anthropologiue, genre, musiue: classiue, musiue rock, musiue populaire. Bojan iki WHAT ARE GENRES GOOD FOR? DIVISIONS Demarcations and classifications in structural and cognitive anthropology, on the example of music culture Levi-Strausss theoretical-methodological legatee ` anthropological structuralism was one of the most important theoretical frameworks used in cognitive anthropology. Since it was sometimes too abstract for practical minds, trained in British-American empirical traditions, Levi-Strauss thought was mediated through the works of British structural-functionalist, particularly those of Mary Douglas and Edmund Leach, who established its premises as a kind of contetualised particularism of the unuestioned universalism. Ideas about the way in which human cultural mind functions, is one of the corner stones of cognitive anthropology,
Bojan iki
361
which cognitive anthropology shares with structural anthropology, and from which cognitive anthropology actually inherits what it shares with structural anthropology ` this sounds properly structural - that is: an interest in the processes of division, demarcation and classification in a sense of cultural management of a perceived surrounding reality. An eample for such analysis, that I use in this paper, is music, or more precisely music culture, an epression that I use in order to imply that the affinity to a type of music, or musical genre should be understood in a sense of a particular cultural way of thinking and acting. Key words: cognitive anthropology, anthropological structuralism, genre, music: classical, rock n roll and so called folk.
Sadr aj
Re urednice ........................................................................ Ivan Kova evi ................................................................... Modernizam i strukturalizam
Srpska etnologija|antropologija u poslednjoj etvrtini dvadesetog veka
5 8
Modernisme et structuralisme Modernism and structuralism
Ethnologie|anthropologie serbe dans le dernier quart du vingtime sicle Serbian ethnology|anthropology in the last twenty five years of the twentieth century
Milo Milenkovi ............................................................... Eh, da je Derida propustio taj let...
32
O procenjivanju 5dometa5 tzv. 5ameri ke antropologije5 iz Beogradske strukturalno-semiolo ke kole antropologije folklora
Eh, si Derrida avait manu ce vol ...
Sur l(valuation des 5performances5 de la prtendue 5anthropologie amricaine5 vu de la perspective de l(Ecole de Belgrade structural-smiologique de l(anthropologie du folklore
If only Derrida missed that flight...
About the assessment of the 5academic achievements~ of the so-called 5American Anthropology~ by Belgrade Structural-semiotic School of Folklore
364
Sadraj
Gordana Gorunovi .......................................................... Gerc vs. Levi-Stros: latentne strukturalne pretpostavke u Gercovom kulturalizmu? Geertz vs. Lvi-Strauss: des hypothses structurales sous-jacentes dans le culturalisme de Geertz? Geertz vs. Levi-Strauss: Latent structural dispositions in Geertz theory of culture? Ivan Vukovi ......................................................................... Transcendentalni idealizam i strukturalizam Lidalisme transcendental et le structuralisme Transcendental idealism and structuralism
58
9J
Ljiljana Gavrilovi ............................................................. 108 Levi-Stros : UNESCO = antropologija : politika Lvi-Strauss : UNESÔ anthropologie : politiue Levi-Strauss : UNESÔ anthropology : politics Vlado Kotnik ........................................................................ 13J Lvi-Strauss and the Opera Lvi-Strauss et l' Opra Levi-Stros i opera
Strukturalna antropologija danas
365
Senka Kova ......................................................................... 172 Klod Levi-Stros: maska i mit ^laude Lvi-Strauss: le masue et le mythe ^laude Levi-Strauss: Mask and Myth Aleksandar Palavestra .................................................. 19J Strukturalizam u arheologiji Structuralisme en archeologie Structuralism in Archaeology Ines Prica ............................................................................... 21J "Pobuna ozna itelja": suvremena radijacija pojma bricolage Rebellion du signifiant: le rayonnement contemporain du concept de bricolage Rebellion of the signifier: ôntemporary effects of the concept bricolage Dragana Antonijevi ........................................................ 24J Povodom Levi-Strosovog koncepta "motiva zaborava". Struktura poreme4ene komunikacije i stilovi mi ljenja u tranzicijskoj Srbiji A propos du concept de motif de loubli de Lvi-Strauss La structure de la communication perturbe et styles de pense dans la Serbie en transition In regard to Levi-Strausss motive of oblivion Structure of disturbed communication and styles of thoughts in transitory Serbia
366
Sadraj
Danijel Sinani ...................................................................... 29J Strukturalizam u prou avanju narodne religije u Srbiji Structuralisme dans ltude de la religion populaire en Serbie Structuralist inspired research of folk religion in Serbia Bojan iki ............................................................................ 32J Za ta su dobri anrovi? Deljenje, razgrani avanje i razvrstavanje u strukturalnoj i kognitivnoj antropologiji na primeru muzi ke kulture A uoi servent les genres? Partage, dlimitation et classification dans l(anthropologie structurale et cognitive, sur l(exemple de la culture musicale What are genres good for? Divisions, demarcations and classifications in structural and cognitive anthropology, on the example of music culture
Izdava i: Srpski genealo ki centar, Radni ka 50, Beograd i Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, ika Ljubina 18-20. ]a izdava e: Filip Ni kanovi i Bojan iki . Urednik: Miroslav Ni kanovi . Lektura: Aleksandra qak i . Prevod rezimea na francuski: dr Tamara Val i . Prevod rezimea na engleski: dr Marina Simi . Likovna realizacija Du an urica. Kompjuterska obrada i tampa: SG^, Beograd. Tira 500 primeraka. Beograd 2009.
ÎP ` $

" , &" 39:929
- .(082) 39:165.75"20"(082) STRUKTURALNA antropologija danas : tematski zbornik u ast Kloda Levi-Strosa / uredila Dragana Antonijevi . - Beograd : Srpski genealo ki centar : Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta, 2009 (Beograd : Srpski genealo ki centar). 366 str. : tabele, graf. prikazi ; 17 cm. - (Etnolo ka biblioteka / [Srpski genealo ki centar] ; #knj. #40) "Tematski zbornik 'Strukturalna antropologija danas' nastao je kao rezultat dodatnog teorijskog i metodolo kog promi ljanjai analiti kog produbljivanja onih ideja, stavova i koncepata koji su se mogli uti u usmeno izlo enim referatima na me unarodnom nau nom skupu 'Strukturalna antropologija danas : u ast Kloda Levi-Strosa', odr anom u novembru 2008. godine, povodom stogodi njice ro enja ovog velikog nau nika i mislioca XX veka." --> str. 5. - Radovi na srp. i engl. jeziku. - Tira 500. - Str. 5-6: Re urednice / Dragana Antonijevi . - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija uz ve inu radova. Rezimei na franc., engl. i srp. jeziku. ISBN 978-86-83679-57-7 (SGC) 1.
, [
] [
] a)
- , (1908-) - ! b) $ - %& - 21 - ! COBISS.SR-ID 170266380

Strukturalna Antropologija Danas Zbornik STROS

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Strukturalna Antropologija Danas Zbornik STROS

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Strukturalna Antropologija Danas Zbornik STROS

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Etnolo ka biblioteka Knjiga 40

Urednik Miroslav Ni kanovi

STRUKTURALNA ANTROPOLOGIJA DANAS

Ivan Kova evi

Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu ikovacev@f.bg.ac.rs

Ivan Kova evi

''Strukturalizam je dobar za mi ljenje'' Razni autori, gotovo narodna izreka

Ivan Kova evi

Ivan Kova evi

Ivan Kova evi

Ivan Kova evi

Ivan Kova evi

Ivan Kova evi

Ivan Kova evi

Ivan Kova evi

E. Nejgel, Struktura nauke, Beograd 1974: 4J2-47J. V. Mili , op.cit. J77-J78.

Ivan Kova evi

Ivan Kova evi

30 Ivan Kova evi

Ivan Kova evi Ivan Kova evi

Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu milmil@f.bg.ac.rs

Eh, da je Derida propustio taj let...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Eh, da je Derida propustio taj let ...

Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu ggorun@nadlanu.com

Gerc vs. Levi-Stros: latentne strukturalne pretpostavke u Gercovom kulturalizmu?

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Ortner, Theory in Anthropology since the Sities, 13J.

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Geertz, Works and Lives, 28, kurziv moj.

Gerc vs. Levi-Stros

Ibid, 37. Ibid, 39.

Ibid, 45, 4J.

Gerc vs. Levi-Stros

Ibid., 4J; up. Tu#ni tropi, 41.

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros

Gerc vs. Levi-Stros