LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

CUMHURYET GAZETESNN KURULUUNDAN GNMZE KISA TARH Aye Elif EMRE KAYA*

z Bu almann konusu, Cumhuriyet gazetesinin tarihine ilikin ksa bir bilgi vermektir. Cumhuriyet rejiminin kurulmasna tanklk eden ve yayn politikasn bu ideallerle biimlendirerek, siyasi gndeme pozisyonu gerei bazen tanklk, bazen de etki eden Cumhuriyetin 85 yl aratrlmtr. Basn tarihi zerine yaplan almalarn ok sayda bulunmasna karn, bir gazetenin tarihi zerine yaplan almalar yok denecek kadar azdr. Gazeteler zerine yaplan almalar ya bir dnem ile snrldr ya da belli bir konu bal altnda incelenmitir. Bu sebepler, bu tarz bir almann yaplmasn anlaml klm ve gazeteye ilikin betimleyici bir alma yaplmtr. Aratrma kapsamnn geni olmas, baz konularda detaya girilememesine yol asa da, bilgilerin ou bir ka kaynak zerinden aratrlarak paylalmtr. Siyasi tarihe katks olan bir gazetenin, toplumsal deiim srelerinde nasl etkilendiini anlamak ve geirdii deiimleri gzlemlemek, almann nemini ortaya koymakta ve almann gerek basn tarihi literatrne, gerek siyasi literatre katksn gstermektedir. alma sonucunda; gazetenin yayn politikasnda baz siyasi tutarszlklar olmasna karn, kurulu misyonu olan Atatrk ilke ve devrimleri konusundaki hassasiyetini gnmze kadar koruduu dncesine varlmtr. Anahtar Szckler: Cumhuriyet Gazetesi, Yunus Nadi, Nadir Nadi Abstract: The Short History Of Cumhuriyet Newspaper From The Beginning Till Today The subject of this study is giving a short information about Cumhuriyet newspapers history. We studied on the 85 years of Cumhuriyet newspaper. This newspaper was witnessed Republic regimes establishment and it was shaped its publication policy with Repuclic regimes ideals. Because of its political situation, sometimes the newspaper effects the agenda, sometimes imposes from the agenda. Although there are a lot of studies about press history, there is a little study about a newspapers own history. The studies about a newsapaper are bounded with a term or a specific subject. These causes are making our study meaningful. We did a descriptive analysis. Nevertheless, we couldnt make detailed analysis, because of the wide scope of the study, but we investigated most of the information through different sources. It is important for us to see how the newspaper is affected from the social changes and to see and observe the changes on it, because of its contibution to political history. In conclusion we saw that,there are some political inconsistencies in the paper's publication policy but the newspaper maintains its accuracy on Atatrk's principles and reforms. Key Words: Cumhuriyet Newspaper, Yunus Nadi, Nadir Nadi <<<<<<<<<<<.

Ara.Gr.Dr., Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, aemre@gazi.edu.tr

75

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

GR Bu almann konusu, Cumhuriyetin 85 yllk yayn hayatnn incelenmesidir. Cumhuriyet, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna tanklk etmi, rejimin benimsetilmesi ve yerletirilmesi misyonunu tam ve siyasi kimliini de bu izgide muhafaza etmeye almtr. lke siyaseti ile i ie olan bu gazete, dnem dnem siyasal ve toplumsal olaylarn seyrine etki etmi, bazen de yalnzca tanklk etmi ve sreten etkilenmitir. Btn bu ynleriyle, lke siyasi, toplumsal ve basn hayat ierisinde olduka nemli bir yeri olan bu gazetenin, siyasette ve toplumda yaanan alkant ve krlmalardan dolay yaad deiimleri gzlemleyip, gazetenin uzun soluklu yayn servenini kavramaya almak, bu almann amacdr. Bununla birlikte, gazeteye ynelik bilgi verilirken, lkenin siyasi, ekonomik ve toplumsal tarihine k tutmak da ayrca hedeflenmitir. Gazetenin farkl dnemlere denk den yayn hayatnda, kurulu misyonundan uzaklamayaca, rejimin devamlln esas alan bir politika izleyecei buradan hareketle de, lke siyasetini ve toplumsal yapy bu lekle deerlendirecei bu almaya yn veren grtr. almann kapsamnn geni olmas, gazete koleksiyonu zerinde ayrntl bir analiz yapmay mmkn klmam ve belli bal konularn almada n plana karlmas sonucunu dourmutur. Betimleyici bir alma olan bu makalede, arlkl olarak ikincil kaynak taramalar ve bunun yan sra baz gazete taramalarndan yararlanlm olup, ariv belgelerinden de faydalanlmtr. Elde edilen bilgilerin kronolojik bir izgide verilmesine zen gsterilmi, metnin alt balklar belirlenirken, gazete iin nemli dnm noktalar tespit edilmeye allmtr. Bu alma, btn bu ynleriyle alanda yaplacak bundan sonraki almalar 76

iin nc niteliinde olup, basn tarihine bir katk salama hedefindedir. 1924-1950 Yllar Arasnda Cumhuriyet Gazetesi. Kurtulu Savann ardndan ilan edilen Cumhuriyet rejimi, halk tarafndan heyecanla karlanmtr. Bununla beraber, yeni sistemin hayata geirilmesi srasnda yaplan deiikliklerin, hem istenildii oranda hzl olmamas, hem de baz evreler tarafndan srekli eletiriye uratlmas, rejimi savunmak ve kamuoyu oluturmak amacn gden bir gazetenin oluturulmasna1 yol amtr. Bu gazeteyi kurma grevi, Kurtulu Sava srasnda da ulusal direni hareketine Yeni Gnle1 destek veren Yunus Nadiye dmtr. Nebizade Hamdi ve Zekeriya Sertelin2 onar bin liralk sermayesi ve Atatrkn desteiyle kurulan Cumhuriyet3, 7 Mays 1924 ylnda yayn hayatna balamtr4. Yunus Nadi bir yl sonra bu defa da yabanclara devrimi anlatmak ve Trkiyeyi tantmak iin Cumhuriyetin Franszca basks olan La Republique kartmtr. Yedi sayfadan oluan gazetenin, ilk saysnn ilk sayfas, Yunus Nadinin planlad zere haber sayfas5 olup, Mustafa Kemalin beyanatlarna, d politik olaylara ve Yunus Nadinin kaleme ald gazeteyi tantan bir yazya ayrlmtr. Cumhuriyetin Karilere Takdimi balkl bu tantm yazsnda, u szleriyle gazetenin siyasi kimlii ve hedefleri, net bir biimde ortaya konmutur (7 Mays 1924):
<gazetemiz ne hkmet gazetesi, ne de bir frka gazetesidir. Cumhuriyet sadece Cumhuriyetin daha aleni ve amil ifadesiyle, demokrasinin

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

mdafisidir. Cumhuriyet ve demokrasi fikir ve esaslarn ihlal eden, ykan, ykmaya alan her kuvvetle mcadele edecektir. Memlekette her manasyla hakiki bir demokrasi ve hakiki bir cumhuriyet tesisi iin gazetemiz btn varlyla alacaktr.Memlekette halkn, halk tarafndan, halk iin idaresi bizim mefkuremizdir.Ve biz yalnz bu mefkurenin esiriyiz, baka hibir kuvvetin deil.

H.Emir Erkilet, Abidin Daver, Arif Ahskal, .Hami Daniment, . Habib Sevk, Nurullah Ata, M. ekip Tun, Burhan Toprak, K. smail Grkan, Hfz Veldet Velidedeolu, Yavuz Abadan, Z. Fahri Fndkolu, Ahmet Hamdi Tanpnar, Kemal Salih Sel, Hasan Cemil ambel, F. Osman; gibi dnemin gl yazarlar gze arpmakta idi. ortakl bir irket eklinde kurulan gazete, 1930lu yllarn bana gelindiinde ilkin Nebizade Hamdinin ardndan da Zekeriya Sertelin ortaklktan ayrlmasna tank olmu, gazetenin ynetimde tek yetkili kii Yunus Nadi kalmtr. erik kadar teknik yeniliklere de nem veren Yunus Nadi, gazetesine o dnemde Trk basn iin bir ilk olan linotip makinesini getirtmitir. Datm konusunda da deiikliklere giden gazete, tara kopyalarn bayilere dorudan doruya kendisi gndermeye balamtr. Trk basn iin teknolojik devrimlere imza atan gazetenin, kurulu misyonu dorultusunda hareket ederek devrimlerin yaygnlatrlmasnda da nc grevi stlendii grlmtr. rnein, 1928 ylnda Latin alfabesine geite gazetede bu ynde tam bir seferberlik havas hakim olmutur7. Gazetenin soyad kanunu, lakap ve unvanlarn kaldrlmas ile ilgili kanun, ondalk l sisteminin kabul edilmesi, hafta sonunun pazara alnmas gibi eitli konulardaki yaynlarn da ayn destei verdii grlmtr. Gazete, bu srelerin neden olduu tiraj bunalmlarn stesinden hkmetin mali yardmlar8 ve yneldii promosyon ve yarmalar ile gelmitir. ktidarn gayri resmi yayn organ olarak nitelenebilecek olan gazete9, Atatrkn lmnn ardndan retilen politikalardan rahatszlk duymu, 1940l yllara gelindiinde, ynetim ile aras olduka 77

Gazetenin ikinci sayfas yorum ve makale arlkl dzenlenmi olup, nc sayfas da haber ve yazlara ayrlmtr6. Gazetede ayrca biri siyasi ierikli, dieri toplumsal nitelikli iki karikatre yer verilmitir. Cumhuriyetin toplumun her kesimine hitap etmeyi hedeflemesinin sonucu olarak ocuk stunu, kadn stunu, spor stunu, iktisadi stun gibi blmlerle, her gn bir hikaye, gazetenin doktoru gibi popler stunlar oluturulmutur (7 Mays 1924). Bu ierikle ksa zamanda 7 binlik tiraj yakalayan Cumhuriyet, satn gitgide artrm, ikinci dnya sava yllarna gelindiinde ise 62 bine ulamtr (Ertop, 1973: 14). Bununla birlikte, gazetenin ilk fiyat kuru iken, yllar iinde gazete nce be, sonra sekiz kurua km, 1940lara gelindiinde fiyat 10 kurua varmtr (Kktener, 2004: 23). Gazetenin kadrosunda ise, Ziya Gkalp, Aka Gndz, M. Zekeriya Sertel, Hasan Bedreddin, Read Ekrem Bey, Ahmet Rasim, Peyami Safa, Muharrem Fevzi, Agah Togay, Ahmet Refik, Ahmet Hidayet, smail Habib Sevk, Abidin Daver, Cenap ahabettin, Vedat Nedim Tr, Halit Ziya Uaklgil, Selahattin Enis, Turhan Tan, Cevat Fehmi Bakut, Feridun Osman Menteolu, Ahmet hsan, Mmtaz Faik Fenik ve Fuat Kprl, M. Nermi, Halit Fahri Ozansoy, Ercment Ekrem Talu, Agah zzet, Mmtaz Faik Fenik, Agah, Burhan Felek, mer Rza Dorul,

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

almtr. zellikle de, ikinci dnya sava yllarnda Nadir Nadinin kaleme ald, Alman Realitesi balkl yaz, hkmet ile gazeteyi kar karya getirmitir. Bu konuya anlarnda deinen Nadir Nadi, yazsnn maksad atn kabul etmi, amacnn yalnzca o gnlerin siyasi atmosferinde ok seslilii salama kaygsndan ibaret olduunu dile getirmitir. Oysa o gnlerde bata Hseyin Cahit Yaln ve Sabiha Sertel olmak zere pek ok kii gazetede kan bu yazlar, Alman yanls bir tutum iinde olmak olarak yorumlanmlardr10. D politikann hassaslat bu srete, Cumhuriyetin tavrlar ynetimi rahatsz etmi ve gazete kapatlma kararlaryla ilk kez tanmtr. Gazete, Bakanlar Kurulu kararyla ve devletin genel politikasna aykr yayn yapt gerekesiyle 29 Ekim 1934 tarihinde 10 gn sreyle, 1940 ylnda da ayn gerekeyle bu kez ay kapatlmtr.12 Temmuz 1941de iki gnlne, yine ayn yln Aralk aynda da bu defa da devletin d politikasna aykr yayn yapt iin bir gnlne yayn durdurulmutur.11 kinci Dnya Savann bitiminde, gerek Trk siyasi hayatnda, gerekse de Cumhuriyette ynetimsel deiiklikler12 yaanmtr. lke ok partili hayata gei hazrlklar iinde iken, Cumhuriyet de kurucusu Yunus Nadinin lmne tank olmutur. Gazetenin ynetimini zerine alan Nadir Nadi, bir yandan gazetedeki deiime almaya alrken, bir yandan da iktidar ile muhalefet arasndaki dengeyi salamaya almtr. Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluu srasnda bir muhalif partinin varln demokrasinin gerei olarak gren gazete, yeni partiye destek yazlar yazmasna ramen, mesafeli yaklamaktan da geri durmamtr. 1946 ylnda kurulan 78

Demokrat Partiye ise, gazete, halkn partiye gsterdii ilgi ve sevgiden etkilenerek heyecan duymutur (Nadi, 1991:279-293). Bu heyecan, Hfz Topuz kitabnda DPyi tutmak olarak nitelemi, fakat ayn gnlerde Doan Nadinin kesinde bir ka cmlelik mizahi eletirilerin de bulunduunu eklemitir (2003:188). Cumhuriyetin DPye yaknlamas iktidar rahatsz etmi olacak ki, 1946-1950 yllar arasnda eitli sebeplerle hakknda dokuz dava alm ve Nadir Nadinin de saysz davada yarglanmtr (Nadi, 1991: 321).

1950-1980 Yllar Arasnda Cumhuriyet Gazetesi 14 Mays 1950 seimlerinde iktidar el deitirmi ve DP ynetime gelmitir. Siyasetin ehresinin deitii bu yllarda, basn da farkllam, sermayenin arl kendisini hissettirmeye balamtr. Cumhuriyetin bayazlarn bu dnemde de Nadir Nadi kaleme almaya devam etmitir. Doan Nadi, mer Sami Coar, Burhan Felek, Fahri Celal, Vala Nurettin, Hamdi Varolu, Cevat Fehmi Bakut, Feyyaz Tokar, Yaar Kemal, Hasan Ali Ycel, Bedri Rahmi, Ahmet Hamdi Tanpnar, Cahit Tanyol, Nurullah Kunter, Osman Okyar, Adnan Advar, smail Hakk Daniment, Kemal Saraolu, Esat Tekeli, Aydemir Balkan, Kemal Salih Sel, Hasan Ali Ediz, Fahrettin Kerim Gkay, Fakir Baykurt v.b. isimler Cumhuriyetin yaz kadrosunu oluturmakta idi. O yllarda ez alt, en fazla 10 sayfa olarak kan Cumhuriyet, bu dnemin de yksek tirajl gazetelerindendir. Gazetenin tirajnn yllar ierisinde seyrine ilikin kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, gazetenin ok fazla deimeyen, sabit bir okur kitlesi olduu ve gazetenin tirajnn ortalama olarak 50-60 bin civarnda olduu ifade edilmitir (Cumhuriyet, 10 Ekim 1953; nuur, 1992:

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

380-384; Kavakl, 2005: 157; Kktener, 2004: 83; ymen, 2004:166).Gazetenin kat ve resmi ilan alm oranlarna bakldnda da, kesin bir bilgi yoktur. Resmi kaynaklar, gazetenin ortalama 600 bin TL resmi ilan aldn ileri srerken, gazete bunun sadece 80 bin TL olduunu belirtmitir (Cumhuriyet, 18 Ocak 1956, 1 Mart 1960)13. Gazeteye tahsis edilen kat miktarna bakldnda; yanda yayn organlarndan dahi fazla tahsisin yapld grlmtr (TBMMZC,1958,564575). Gazetenin bu durumu, DP Manisa Milletvekili Sezai Akdan Meclis konumasna da yansm; Akda konumasnda, Cumhuriyete tonlarca kat, mrekkep ve binlerce dviz verdiklerini ifade etmitir (DPMGMZ, XI, Cilt 242, Oturum 1, 10). Gazetenin fiyatna bakldnda ise, 1943 yl itibariyle 10 kuru olduu, 1951de %50lik bir artla 15 kurua kt, son olarak da 1958de devalasyonla birlikte, 25 kurua satlmaya balanmtr. Gazetenin datmna bakldnda, bu konuda farkl bir uygulamaya geilmitir. Cumhuriyet dnemin dier gl drt gazetesi (Dnya, Hrriyet, Milliyet, Yeni Sabah) ve iki dergisi ile bir araya gelerek, Gameday kurmu ve uzun yllar da datmn bu yolla gerekletirmitir. Cumhuriyette farkllaan bir dier konu ise, gazetenin kuruluundan itibaren destekledii siyasi partiden uzaklap, DPye yaklamas, hatta Nadir Nadinin bamsz da olsa, DP listesinden milletvekili olarak Meclise girmesidir14. ktidarn Arapa Ezan okunma yasann kaldrlmasna ilikin kard kanun, Cumhuriyet ile DP iktidar arasnda yaanan ilk snav olmutur. Kanun, laik kesimin byk tepkisini ekmitir. Atatrk devrimlerinin savunucucu Cumhuriyetin de bu konuda kesin bir tavr gstermesi beklenirken, Nadir Nadiden fazla da suya

sabuna dokunmayan bir yaz gelmitir. Nadi, kanunun karlmasn, yeni hkmete yneltilecek olumsuz propaganda vesilesi olmas nedeniyle bir taktik hatas olarak ele almtr. Yazda her ne kadar iki parti de seim dneminde dini siyasete alet etmekten geri kalmadklarn belirtilse de, burada da ilk hareketin Halk Partisi tarafndan geldii sylenerek, DP bir bakma kayrlmtr. Hkmetin Ekim sonlarnda okullara zorunlu din dersi konmas konusunda ise Nadi, daha eletirel davranmtr (Cumhuriyet, 31Ekim 1950)15. Cumhuriyet, 1954 seimlerine kadar partiler arasnda dengeli bir tutum izlemeye zen gstermi, 1954 seimleri yaklatnda ise, aktan DPyi desteklemeye balamtr. zellikle de Nadir Nadinin o gnk bayazlar, drt sene boyunca demokrasiyi gelitirme ynnde admlar attn dnd DP iktidarna ynelik, vgler ile dolu idi16. Seimlerden bir sre sonra ise, gazetede tekrar eletirel yazlar kmaya balam ve bununla birlikte de iktidar ile aras almaya balamtr17. ktidarn basna ynelik tutumu ktletike, Cumhuriyetteki yazlar da sertlemitir. O dnemde Nadir Nadi yazlarnda en ok partinin hak ve hrriyetler konusunda muhalefet yllarndaki tavryla, iktidardaki tavrnn birbirine zt nitelikte oluu zerinde durmutur18. Gazete, o gnlerde DPden ayrlp kurulan Hrriyet Partisine (HP) yaknlam, fakat 1957 seimlerine yanatnda gl bir muhalefet gereksinim olduu inancndan tr CHPyi desteklemi ve 1957 seimlerinden itibaren kamuoyunu CHPyi iktidara yeniden getirme konusunda srekli ynlendirmelerde bulunmutur. 1950lerin sonlarna doru kurulan tahkikat komisyonu ile birlikte Cumhuriyet, DP iktidarnn varaca sonu hsran olarak tanmlam ve hukuk rejiminin tketildii bir ortamda 79

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

idare anlaynn uzun soluklu olamayacana iaret ederek, iktidar aktan uyarmtr (27 Nisan 1960)19. Hem bu yaz, hem de Ali Ulvinin bir karikatr nedeniyle Cumhuriyet 10 gn sreyle kapatlm, ksa bir sre sonra da ordu ynetimi ele almtr. lkenin genelinde olduu zere, Cumhuriyet de 27 Mays hareketini desteklemi20, fakat bu destek uzun srmemi, ksa bir mddet sonra gazetede yeni ynetimi eletiren yazlar yer almaya balamtr. Cumhuriyetin Milli Birlik Komitesi kararlar arasnda en ok tepki verdii 212 sayl21 kanun olmutur. Cumhuriyet dier sekiz gazete ile 10 Ocak 1961de ortak bir bildiri yaynlayarak, kanunu eletirmi, bildiriden sonu alamaynca da, gn gazete kartmama karar almtr. Bu karar, protestolarla karlanmtr. 300den fazla niversite genci, 13 Ocak 1961 gn saat 13de bir yry gerekletirmi ve sembolik olarak Hrriyet, Cumhuriyet, Yeni Sabahn nnde durakladktan sonra, vilayet binasnn nne gelip ellerindeki dvizleri22 brakmlardr. Fikir iileri de Cumhuriyetin kapsna, Sen de mi Nadir Nadi yazl bir dviz asmlardr. Nadir Nadi konuyu ele ald 14 Ocak 1961 tarihli Durum balkl bayazsnda, kanunun iktidara basn zerinde bask kurabilmek asndan ilevsel olduunu ifade ederek, basn hrriyetinin tehdit altnda olduunu ileri srmtr (stanbul Gazeteciler Sendikas, 1968: 27-35), (stanbul Gazeteciler Sendikas, 1968: 94). Kaynaklarda Cumhuriyetin 1960-1980 tarihleri arasndaki tirajna ilikin farkl rakamlara rastlanmtr. lk kaynaa gre; 1962 ylnda tiraj 89 bin iken, 1963te ise 100 bine ulamtr. 1965 ylndaki sat, Cevat Fehmi Bakuta gre, 115.022, Basn lan Kurumu yllk tiraj ortalamasna gre ise, 80

97.636 idi. Cumhuriyet en yksek tirajna Mart 1969da 150. 680 ile ulamtr. 1971 ylna kadar gazete 100 binin zerinde seyrederken, 1972de 56.534e, 1973te 65.112ye, 1974te 76. 059a kmtr. 1975te 98.529, 1976da 112. 360, 1977de 110.035, 1978de 99.389, 1979da ise 103.537ydi. 1980lerde gazete tiraj 76.358 (Kktener, 2004: 110-112). Basn lan Kurumunun verilerine dayanan bir baka kaynakta ise, Cumhuriyetin 1960-1972 yllar arasndaki tiraj u ekildedir: 1960ta 150 bin, 1962de 90 bin, 1963te 81 bin, 1965te 98 bin, 1966da 108 bin, 1967de 129 bin, 1968de 139 bin, 1969da 123 bin, 1970te 104 bin, 1971de 100 bin, 1972de 62 bin olarak verilmitir (Kavakl,2005:241). ki kaynakta rakamlar arasnda farkllk olmasna ramen, her ikisinde de ortak olan dnem iinde gazetenin tirajnn dalgalanma gsterdiidir. Bunun sebebinin dnemin siyasi atmosferinin yaratt alkantlar olduu dnlmektedir. Bu tarihler iinde yer alan 1963 ve 1971deki tiraj dnn nedeni ise, Nadir Nadinin istifalar srecinde yaanan bunalmlardr. Gazete ynetimine alkantlarn hakim olduu bu dnemde baz teknik yeniliklere gidilmitir. Bunlardan ilki, 1928den beri kullanlan rotatifin deitirilmesine karar verilmesi idi. Bylece matbaa makineleri tamamen yenilenmitir. kinci deiim ise, yaz kadrosunda yaanmtr. Gazete kadrosuna lhan Seluk dahil olmutur. Hasan Ali Ediz, Melih Cevdet Anday, Nzhet Baba, Selmi Andak, Burhan Arpad, Cihat Baban , Bahri Savc, smet Giritli, smet Sezgin, Oktay Akbal, Altan ymen, Mehmet Barlas, Sadun Tanju, Ahmet kr Esmer, Hfz Veldet Velidedeolu, evket Sreyya Aydemir, Seha Meray, Rauf Mutluay, M. Tali ngren, Samim Kocagz, mit Grtuna, Yaln Kk, Ergun Balc, Uur

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

Mumcu, Ali Sirmen, Mustafa Ekmeki, Orhan Apaydn, Yaln Doan, Merref Hekimolu, Tan Oral, Yaln Peken, Hasan Cemal 1960-1980 yllar arasnda Cumhuriyette yazan dier isimlerdir. Nadir Nadinin gazeteden ilk istifas, adi Alkln Trkiyenin Tek Kurtulu Yolu: Sosyalizm balkl yazsnn gazetede yaynlanmas zerine yaanan gelimelerden kaynaklanmtr. Yazarn, komnizm propagandas yapmak suuyla soruturmaya alnmas ve dava neticesinde sulu bulunmas zerine Genel Yayn Ynetmeni Cevat Fehmi Bakutun istifa etmek zorunda braktrlmas, Nadir Nadinin gazeteden uzaklama karar almasna yol amtr. Ortaklarnn Nadir Nadinin istifasna ses karmay, Nadir Nadinin lhan Selukun dncelerinin tesiri altnda kald dncesinden kaynaklanmtr. Bu olumsuz bak as nedeniyle Nadir Nadi gazeteye ancak bir buuk yl sonra dnebilmitir (Nadi, 1981:166-167). Nadinin gazetesine tekrar kavutuu gnlerde, toplumda terr olaylar gndeme iyice yerlemi, toplumsal kutuplama ise iyice artmtr. 12 Mart Muhtras ile bu duruma bir zm getirilmeye allm, gazetede muhtraya destek vermitir. lerleyen gnlerde ise, Nadir Nadinin muhtraya ilikin grleri deimi ve kayglar artmtr. Hatta anlarnda 12 Mart desteklemi olmakla bir hataya dm olabileceklerini dahi itiraf etmitir (Nadi, Kukulu Gnler, Cumhuriyet, 19 Mart 1971; Nadi, Bouna aba, Cumhuriyet, 31 Mart 1971). Nadir Nadinin 12 Mart sonras fikrinin deimesine yol aan en byk etmen ise, lhan Selukun tutuklanmas olmutur. Seluk, 27 Nisan 1971 tarihinde kaleme ald Hogeldin Tanzimat Kafas balkl yazs nedeniyle tutuklanm, gazete de

kapatlma cezas almtr. Nadi anlarnda, gazetenin daha erken almas ynndeki giriimlerde bulunduunu, fakat dnemin Genelkurmay Bakannn gazetenin gen subay zerinde ykc tesirler yaptn belirterek, bu isteini geri evirdiini aktarmtr (Nadi, 1981: 202). 1960larn getirdii sol dnce Cumhuriyette gitgide hakim olmaya balam, yle ki bu durum gazetenin dier ortaklarnda rahatsz etmitir. Fakat, bu honutsuzluk gazetenin izgisini etkileyememi, aksine 1970li yllarda gazeteye dahil olan kadro ile sol kimlie iyiden iyiye brnmtr. Artk gazete sol gruplarn kendi aralarndaki yazmalarna ev sahiplii yapacak kadar bu fikri temsil eder hale gelmitir. Bu nedenle de Cumhuriyet lkenin kark dnemlerinde sac gruplarn okunmasna tepki verdikleri bir yayn organ haline gelmitir. Oysa Nadir Nadi, gazetenin siyasi kimliindeki deiimi kendilerinin bilinli tercihi olarak deil de, zerlerine bir yaktrmaym gibi ele alarak, unlar sylemitir (aktaran Topuz, 2003: 240):
12 Marta yaklaan dnemlerde Cumhuriyet yeralt ve yerst rgtlenmeleriyle Marksist kkenli tm solcularn okuduklar bir gazete haline gelmiti. 1962'ye kadar, ilk kndan itibaren 39 yldr Cumhuriyet'in sayfalarnda hi grlmeyen bir ey oluyordu. Cumhuriyet, solcularn birbirleriyle i haberleme yaptklar ve kamuoyuna mesaj ilettikleri bir gazete oldu. Solcular yaynladklar gazete ve dergilerin ilanlarn ilk nce bize veriyorlard. Nian, nikah, doum, evlenme ve lm ilnlar bizde kyordu. Dzenledikleri miting ya da yry, bir protestoyu, bir konferans bir paneli bizim sayfamz araclyla duyuruyorlard. Bu

81

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

konumda yar cahil ve bilinsiz kitlelerin gznde admz, solcu gazeteye, komnistlerin okuduu gazeteye kmt< Ama ben, sac gazete ve yazarlar ciddiye almyor, 12 Mart darbecilerinin Cumhuriyete darbe vurabileceklerini hi aklma getirmiyordum.

Nadir Nadinin darbe olarak bahsettii gazete ynetiminin kendi iinde yapt bir giriimdi23. Cumhuriyet Matbaaclk ve Gazetecilik T.A.. Genel Kurulu olaanst bir toplant gerekletirmi ve Nadir Nadinin siyasal tutumunun gazeteyi kntye srkledii gerekesiyle ynetim kurulunun deitirilmesine karar vermilerdir. Nadir Nadi, bunun zerine istifa etmitir. Nadir Nadinin gazeteden ayrlnn ardndan yeni yneticiler solcu bildikleri yazarlar da gazeteden uzaklatrmlardr. Bir yl sonra ise, genel kurulda oy dengeleri deitiinde Nadir Nadi, tekrar gazeteye arlm, yazar da iliikleri kesilen arkadalarnn da geri alnmas koulunu ileri srerek, teklifi kabul etmitir (Nadi, 1981: 213-220). 1980den Gnmze Cumhuriyet Gazetesi Cumhuriyet, muhalif kimliini devam ettirmeye kararl olsa da, bu dnemde artlar onu zorlam ve basn iin dnm noktas olarak alnan ekonominin yeniden ekillendirildii 24 Ocak 198024 gn Cumhuriyet de deiime gitmitir. zellikle de, 25 Ocakta kat fiyatlarnn saptanmasnn zerine, btn basn ve yaynclk dnyas para sknts iine dm, piyasa da sadece arkasnda byk sermayeyi ve oradan gelen bol reklamn desteini alabilenler ayakta kalabilmilerdir. Direnmeyi deneyenlerin says ise, hayli snrl olmutur. Cumhuriyet kapanmak tehlikesi karsnda, Haziran 1980de bir

bildiri ile liberal ekonomiyi savunacan aklamak suretiyle zorluu ksa bir sre iin aabilmitir. Elde ettii dn ise, ke yazarlarna dokunulmamas olmutur (Kololu, 1992: 86). Bu gelimelerin ardndan, Cumhuriyet ikili bir grnme sahip olmu, gazetenin ekonomi sayfasnda lml liberalizmi savunulurken, buna karn yorum ve fkralarnda Atatrklkten sosyalizme kadar geni bir yelpazeyi iinde barndrm; ilan sayfalarnda en lks tketim mallarnn reklam ile devrimci rgtlerin anma ya da lm ilanlarn yan yana gelebilmitir. Bu durum solun ancak liberalizm emsiyesi altnda yaabilecei bir ortamda olunduunu net bir biimde gstermitir (1992: 105). Fikirlerin keskinletii bu dnemin sonunda, 12 Eyll askeri darbesi yaanmtr. Cumhuriyet dier olaylarda olduu gibi ilkin darbeye olumlu yaklamtr. yle ki, gazetenin bu tutumu ileride solun ezilmesine sessiz ve tepkisiz kalma olarak yorumlanmtr (Kktener, 2004:153). 1982 ylndaki bu tepkisizlik bir sre sonra yerini direnmeye ve gl bir muhalefete brakmtr. Bu durum, bir yandan gazetenin tirajnn ykselmesine neden olurken, bir yandan saysz kapatlmalar beraberinde getirmitir25. rnein 24 Ocak 1983 gn, Skynetim Komutanl, Nadir Nadinin bir gn nce yaynlanan Tuhaf Bir Tasar balkl bayazs nedeniyle gazetenin yaynn durdurma karar almtr (Saral, 1989: 2930)26, Nadir Nadi ile yaz ileri mdr Okay Gnensin hakknda da dava alm, dava sonucunda yazarlarn ikisi de hapis ve para cezas almlar, fakat Askeri Yargtay cezann uygulanmamasna karar vermitir (Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesi Karar, 9 Mays 1983).

82

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

Gazetenin yeniden ekillendii 1980-2000 yllar arasndaki tirajna bakldnda: 1980de 76. 358; 1981 ve 1982de 91 bin; 1984te 93. 984; 1987de 124. 415 iken, 1988de 114. 398 ve 1989da 115.594 olarak kaydedilmitir. 1991den itibaren ise de gemitir27. Bu dn altnda da yine gazete ii ekimeler yer almtr. 1992de 42 bin olan tiraj sorunlarn zm ile birlikte ykselmeye balam, 1994te 61 bine ykselmitir. Bu ykseli ksa srm, gazete bu defa da lkenin iinde bulunduu ekonomik krizden etkilenmitir. 1997de 46.345 binlik tiraj elde edilince, gazete de dier gazeteler gibi tutundurma abalarna rabet etmitir. Kltrel ierikli promosyonlar yapan Cumhuriyet bu sayede bir art yakalamtr, fakat bunda sreklilik salayamam ve gazete sat 2002 yl itibariyle 37 bin civarlarnda kalmtr (nuur, 1992: 520-521; Kololu, 1992: 118; Kktener, 2004: 158-162). Gazetenin fiyat ise; 1980de 10 lira iken yaanan enflasyon ve devalasyonlarn ardndan drt sene sonra tam on katna, 100 liraya kmtr. Gazete fiyat srekli bir art gstermi, ayn yln iinde be kez zamland dahi olmutur. 1990 yl sonunda gazete 1000 lira iken, srekli zamlarla, 1995te 15 bine, 1997de 100 bine, 2001de 500 bine ulamtr. Cumhuriyet dier gazetelerin 1960larda getii ofset bask ile 1983 ylnda tanm, 1987 ylnda da bilgisayar teknolojisine gemitir. 1992 ylnda da GAMEDAnn kapanmas sonrasnda gazete, nce Yay-Sat daha sonra da Birleik Basn Datm tarafndan datlmtr. Gazetenin pek ok farkl sorunla yz yze geldii 1990l yllarda, nemli bir kayp yaamtr. 1988den beri fiilen gazetede yer almayan Nadir Nadi, 1991 ylnda vefat etmitir. Bu lmn ardndan, gazeteden bir grup yazar ayrlmtr. Snrl reklam ve sat

gelirleriyle ayakta durmaya alan, fakat bir trl tirajn ykseltemeyen Cumhuriyet, mali adan zor gnler iine girmitir. Bu durum, ksa srede iflas beraberinde getirmitir. Alacakllarn artmas, gazete alanlarn maan alamamas zerine, gazete yeni bir yaplanmaya gitmi ve Cumhuriyet, gazetenin alanlarn da ortak olduu Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. adl yeni bir irket tarafndan baslmaya balamtr. Cumhuriyet ad bu irkete kiralanm, daha sonra kurulan Cumhuriyet Vakf da, Cumhuriyet Grubuna ait btn irketleri bnyesine katmtr. Nadir Nadinin lmnn ardndan, gazetenin imtiyaz sahipliini ve Cumhuriyet Vakfnn bakanln Berrin Nadi stlenmitir. Berrin Nadinin lmnn ardndan ise knyede ilkin Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..yi temsilen Cumhuriyet Vakf adna lhan Seluk ibaresi yer alm daha sonra imtiyaz sahibi Cumhuriyet Vakf adna lhan Seluk olarak yaz deitirilmitir. 1991 seimleri ve sandktan kan koalisyon hkmeti, gazetenin kendi i hesaplamalarn tekrar su yzne karmtr. Osman Ulagay seim sonularn deerlendiren bir yaz yazm (Cumhuriyet, 22 Ekim 1991) ve yazsnda ANAP-DYP koalisyonunu savunmutur. lhan Seluk nderliindeki grup, yazarn bu tarz yorum yazmamas gerektiini savunurken, Hasan Cemalin nderliindeki grup ise, fikir zgrl erevesinde yorumunun uygun olduunu ifade etmitir. Bunun zerine, lhan Seluk ve ona bal ke yazarlarnn ou gazeteden ayrlmtr. Bu durum, okur protestolarna sebep olunca lhan Seluk ve dier yazarlar gazeteye geri dnm, mevcut gazete ynetimi ise, gazeteden ayrlmtr. Bu dnemde, lhan Seluk tarafndan Cumhuriyet okuruyum, nk 83

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

Cumhuriyet okumuyorum szleriyle ate alan gazeteye ynelik bir boykot kampanyasn yrtlm, zellikle de Hasan Cemal hedef alnmtr, Berrin Nadinin Nadir Nadiye yazd ikayet mektuplarnn da etkisiyle ve kamuoyunun basksyla bir mddet sonra Hasan Cemal istifa etmi ve bunun zerine lhan Seluk tekrar gazeteye dnmtr. 1993 ylna gelindiinde ise, Uur Mumcuya dzenlenen suikast gazeteyi derinden sarsmtr28. Yazarn katilinin bulunmas iin kampanyalar dzenlenmi, fakat 2002 ylna kadar hibir sonu alnamamtr. 28 ubat srecine destek veren gazete, 2001 ylnda meydana gelen 11 Eyll saldrlarn da bu erevede ele alm, bu olayn gazetenin 28 ubat srecine gstermi olduu tepkinin haklln ortaya koyduunu belirtmitir (Cumhuriyet, 7 Mart 2002; Kktener, 2004: 343). AKPnin 2002 ylnda iktidara gelmesiyle birlikte muhalif kimliine iyice brnen Cumhuriyet, 2007deki Cumhurbakanl seimlerinde yrtt kampanya ile kamuoyunu da bilinlendirmeye gayret gstermitir. Gazetenin iktidar ile ilikisini gergin hale getiren bu yaklamlar, son yllara damgasn vuran Ergenekon Davas ile yeni bir boyut kazanmtr. Bu soruturma kapsamnda; lhan Seluk sorgulanp salverilmi, Mustafa Balbay ise tutuklanmtr. 2000li yllardan itibaren gazetenin mali sorunlar iyice artmtr. Son are olarak, yeni ortaklar bulmak ve halka almak zorunluluunu domutur. Gazetenin hisse yapsnn son durumunu 2003 ylnda Kongarn aktarmna gre lhan Seluk u ekilde ifade etmitir (Kongar, 2003):
Cumhuriyet Vakf deimez ve imtiyazl olarak %10 hisseye sahiptir. Holdingin %10u vakfa ait olan

imtiyazl hisselerin dndaki dalmnda bir ikinci %10da Cumhuriyet okurlarna aittir. Bu kiilerin says 240tr. Holding hisselerinin %20lik bir blm Kasm 2000 tarihinde Gnay apana satlmtr. Son gnlerde ikinci bir %20 hisse de Park Grubuna satlmtr.

Holdingin kurulmas ardndan, gazetedeki deiimleri bir baka kaynak ise u ekilde vermitir (Snmez, 2003):
1997de Esenyurt Belediye Bakan eski Dev Genli Grbz apan ve kardeleri Yeni Gn Holding ile Yeni Gn Haber Ajansna %40 ortak olmulardr. 2001in ortalarnda da ajansn dier %40 hissesi iadam Turgay Cinere satlmtr. Gnmzde Nadi ailesinin dnda, gazetenin hisseleri Turgay Ciner ile Mehmet Emin Karamehmet arasnda paylalm durumdadr.

2002 ylnda Leyla Tavanolunun sorularn yantlayan Turgay Ciner ise, Cumhuriyete ilikin hissesini u ekilde aklamtr (2002):
Cumhuriyet bir gnl iidir. Cumhuriyeti herhangi bir biimde parasal bir sonu karma amacyla yaklamyoruz. Zaten Cumhuriyet gazetesinin sahibi olunamaz. Cumhuriyetin sahibi Trkiyede yaayan 68 milyor kiidir. Cumhuriyet gazetesi 253 ortakl bir irkettir. Ortaklar iinde her kademede insan var. Hapiste yatm olan, ikenc grm olan, gzeli, irkini. Ben Cumhuriyetin bu yaplanmas iinde sadece Turgay Ciner ile apanlarn (Gndz ve Gnay apan) olmadn biliyorum.

84

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

2003 ylnda gazetenin genel yayn ynetmeni brahim Yldzn belirttiine gre, Cumhuriyet Vakfna bal drt irket vardr. Yeni Gn A.., a Pazarlama A., Yeni Gn Holding A.., Yapm- C A... Holding ortaklar arasnda Haydar Vezirolu, Glizar Cengiz, Turgay Ciner, M. Emin Karamehmet, Gnay apan hatta Aydn Doan da vardr. Gazetenin knyesine gre, imtiyaz sahibi Cumhuriyet Vakf adna lhan Seluktur. Gazeteyi yaynlayan Yeni Gn Haber Ajans ve Yaynclk A..dir. Ortaklarn pay oran ise belirtilmemektedir. Ama sylenenlere gre paylarn %40 Turgay Cinerin, %40 M. Emin Karamehmetin elindedir (aktaran Topuz, 2003: 346). Gnmzde ise, Cumhuriyetin hisse yaps iin baknz (Tablo 1: 88-89). Gazetenin 2007 itibaryla fiyat 75 kurutur. Bu fiyat dier gazetelerle karlatrldnda en yksek rakam olmas ile dikkat ekicidir. Gazetenin 2003 ylndan itibaren tirajlarna bakldnda; yle bir tablo ortaya kmaktadr29. 27 Ocak 2003 - 02 ubat 2003 (39.822- 42.104), 26 Ocak 2004 - 01 ubat 2004 (48.453- 51. 457), 24 Ocak 2005 - 30 Ocak 2005 (57.137- 55. 936), 30 Ocak 2006 05 ubat 2006 (61. 215 - 60. 742), 22 Ocak 2007- 28 Ocak 2007 (63.748 - 63.045), 26 Mart 2007 - 01 Nisan 2007 (62.599 - 69.316). 2008 ylnda gazetenin tiraj biraz ykselmi ve 73 binlere ulam, fakat bir sene iinde gazete bu satn kaybetmi, 2009 yl banda 66 binlere gerilerken, 2009 yl sonu itibariyle 54 binlere gerilemitir30. Gnmzde 1 Trk lirasna satlan gazetenin knyesinde halen imtiyaz sahibi Cumhuriyet Vakf adna lhan Seluk yer almaktadr. Gazetenin Genel Yayn Ynetmeni brahim Yldzdr. Son olarak, gazete yazarlarna baklacak olursa u

isimler gze arpmaktadr: Mustafa Balbay, Mmtaz Soysal, Emre Kongar, Erdal Atabek, Oral allar, Orhan Erin, Hseyin Ba, Erol Manisal, Trkel Miniba, Yakup Kepenek, Nilgn Cerraholu, Cneyt Arcayrek, Oktay Akbal, Hikmet etinkaya, zgen Acar, Deniz Som, Orhan Birgit, mit Zileli, Deniz Kavuuolu, Il zgentrk, Ataol Behramolu, Sunay Akn, Ik Kansu, Hilmi Develi, Bedri Baykam, Leyla Tavanolu, Ali Sirmen, Gray z, Hseyin Ba, kran Soner, ztin Akg, Ergin Yldzolu, Erin Yeldan, zlem Yzak, Yakup Kepenek, Yahya Arkan, Mustafa Pamukolu, Orhan Bursal, Mehmet Fara , Oktay Ekinci, Selmi Andak, Zeynep Oral, Turgay Fieki, Ahmet Cemal, Adnan Binyazar, Vecdi Sayar, Arif Kzlyaln, Adnan Diner, Ahmet Kurt, Halit Deringr. TARTIMA VE SONU Cumhuriyet rejimi ile birlikte doan ve bu ideallerle beslenen Cumhuriyet, 85 yl boyunca siyaset ile i ie olmu ve bu tankl nedeniyle de siyasetin alkantlarndan bir hayli etkilenmitir. Bir gazetenin geen uzun srede siyasi bir tutarla sahip olmas zor grnse de, Cumhuriyetin Atatrk ilke ve devrimleri konusundaki hassasiyetinin, yllara direndiini sylemek mmkndr. Biimsel Atatrkle her dnemde iddetle kar koyan gazete, ilke ve devrimlerin nderliinde demokratik kurum ve kurulularn lke siyasetinin gelimesi asndan nemini her dnem ayn kararllkla savunmutur. Bununla birlikte, gazetenin yllar ierisinde konulara olan yaklamnda ise, dnemlere gre baz farllklar sz konusu olmutur. Gazetenin tek partili dnemde devleti izgisini koruduunu ve gnn siyaset koullarna gre lke karlarn gzetme misyonunu n planda tutan bir siyasi izgiye sahip olduu 85

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

grlrken, 1950lerde liberal politikalara daha ak bir Cumhuriyet karmza kmaktadr. Souk Savan youn yaand gnlerde ise, tercihini Bat politikalarndan yana koyan ve Sovyetler Birliine kar mesafeli bir tutum izleyen Cumhuriyet, siyasi alanda da katlmc ve oulcu bir demokrasi anlay benimser grnrken, ar sa ve sol oluumlar dlayarak, kendi iinde elien tavrlar sergilemitir. Ekonomi alannda da, zel sektrn gelitirilmesine scak bakan Cumhuriyet, lke ierisindeki olanaklarn yetersiz kald durumlarda yabanc sermayenin desteini, d kredi ve d yardm almlarn normal karlam, bunlarn sonularn sorgulamamtr. Uluslar aras alanda Batl devletler nderliinde kurulan oluumlara da destek veren gazete, lke gvenliini n plana kararak aktif siyaset izlenmesi gerekliliini vurgulam ve dnem ierisinde uluslar aras politikada yaanan gelimelerdeki bu tutumu nedeniyle yer yer protestolara dahi maruz kalmtr. 1960 darbesinden sonra ise, gazetenin sa liberal politikalar desteklemeye bir mddet daha devam ettiini, hatta bu dnemde emek kart baz politikalar savunduu grlmektedir. Bununla birlikte, gazete kadrosuna katlan isimlerin etkisiyle ve toplumdaki sol grubun yazma alan olarak gazeteyi kullanmaya balamas ile birlikte gazete siyasi izgide sol ksma yerletirilir hale gelmi ve sa gruplarn tepkisini zerine ekmeye balamtr. Fakat bu durum, gazete

ynetiminin kendi tercihi olmad iin, bu bir mddet bir yaktrmadan ibaret kalm ve yaanan darbelerde gazetenin taknd tavrla da, bu durum iyice somutlamtr. zellikle de 1980 sonras gazete kendi i ekimelerinin de sonucu olarak liberal bir tutum izlemek zorunda kalm, ekonomik sorunlarn aabildii lde kendini sol izgiye yakn tutan yazarlarn bnyesinde muhafaza etmeyi baarmtr. lerleyen yllarla birlikte gazete muhalif bir izgiye kendisini iyice yerletirmi, sa liberal politikalara kar daha temkinli hale gelmi ve bu nedenle de son yllarda hkmetlerle ciddi skntlar yaamtr. Btn bu ideal ve elikileriyle birlikte, gerek siyasi evrelerde, gerek basn camiasnda, gerekse de halkn gznde her zaman bir saygnla sahip olmu ve ou zaman ok nemli kararlar Cumhuriyetin yazmasyla inandrcla sahip olmutur. Basnda ve gnmz kitle iletiim aralarnda isim yapm pek ok kiinin okulu olan Cumhuriyet, alanlarnn tamamnn sendikal olmas nedeniyle dier kurululara rnek olmu, bilinli bir okur kitlesine sahip olmasnn da etkisiyle de pek ok olayda bir sivil toplum kuruluu gibi hareket etmi, kamuoyuna k tutmutur. Gazetenin sat zerine yayn strateji gtmeyen gazete, fikir gazeteciliinin lke iindeki temsilciliini yrtmeye srarla devam etmitir.

86

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

SON NOTLAR

1931 ylnda Yeni Gn ksa bir sreliine yeniden yaynlanmaya balayacaktr. Yeni Gn hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Kocabaolu, 1981. 2 Yazarn gazetenin kuruluuna ilikin aktard bilgiler iin bkz. Sertel, 1973. 3 Gazetenin isim babas Mustafa Kemal Atatrktr. Falih Rfk Atay, Atatrkn gazeteyi kendi gazetesi saydn ifade etmitir (Ertop, 1974: 13; lknur, Bayazar Nadir Nadi, 20 Austos 2003:9). 4 Cumhuriyetin yaynlanmasndan bir sre nce, Yunus Nadi okurlara bir anket uygulatm, bu anketle okurlarn bir gazeteden beklediklerini anlamaya almtr. 5 Bu dzenleme, ileride deiecek, ba yaz ilk sayfada kullanlacaktr. 6 O gne dair bu blmde, bir promosyon ilan dikkati ekmekte idi. Cumhuriyetin 1000 liralk ikramiyesi yarndan itibaren tevzii ediliyor balkl haberin ayrntlarnda; gazetenin kmasndan evvel datlan kuponlar toplayan kiiler arasnda yaplacak on ayr ekiliin her birinde, 100 lira ikramiyenin farkl oranlarda olmak zere be kiiye verilecei bildirilmektedir (7 Mays 1924). 7Cumhuriyetin dier gazetelerden farkl olarak, birka yl ncesinden de baz yabanc reklamlarda Latin harflerinin kullanmna balad bilinmektedir. 8 Gazetenin ald mali yardmlar konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Kavakl, 2005: 67. 9 Gazetenin sahibi ve bayazar Yunus Nadi, CHP milletvekili olarak Mecliste yllarca grev yapmtr. Bu grev de, gazetenin yayn politikasnn hkmet ile ayn dorultuda olmasnda nemli etkenlerden biridir. Ne var ki, kinci Dnya Sava yllarnda gazetede kan yazlar, hkmet ile gazeteyi ters drm ve bu durum da Yunus Nadinin aday gsterilmemesine yol amtr. 10 Gazetenin Alman yanls tutumunun gstergesi olarak, o yllarda baz yayn organlar ile Alman irketleri arasnda yaanan olaylarda Cumhuriyetin sessiz kal da rnek verilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Parlar, 1997: 165. 11 Gazetenin bu dnemdeki yaynna ilikin ayrntl bilgi iin bkz. Pekta, 2003. 12 Yunus Nadinin vefatndan sonra, Cumhuriyet, gazete ve iletme olarak, iki ayr ynetime ayrlmt. Gazete imtiyaz miraslarda kalm. letmecilii ise kurulan bir anonim irket tarafndan yrtlmekteydi. Szleme tam metni iin bkz. T.C. Ticaret Bakanl Muamelat Umum Mdrl Kararlar Mdrl Karar Says 2148/26. 13 DP dneminde zel ve resmi ilan datmna ilikin ayrntl bilgi iin bkz. Alemdar, 2001:208-212. 14 Nadir Nadinin bu tercihi, gazete kadrosunda baz deiimlerin yaanmasna yol amtr. Nadir Nadinin DP listesinden seime girmesi, gazete yeleri iin balayc bir nitelik tamamtr. Gazetenin kendi ierisinde farkl grleri barndrabilen bir yapya sahip olduu, baz isimlerin (Cevat Fehmi Bakut, Burhan Felek) CHP listesinden seime girmeleri ve gazetede yer almaya devam etmeleriyle grlmekte idi. Cumhuriyetin bu dnemde bayazarnn yeni konumundan rahatsz olup, gazeteden ayrlmay seen yazarlar da olmutur. Bunlardan biri, Cemal Sait Barlas, dieri de Falih Rfk Ataydr. (Faik, 2003: 185; 2003b :229-230). 15 u bir gerektir ki, ilk dnem Nadir Nadi yazlarn, sert eletiriler yerine, lml tavsiyeler diye nitelemek daha doru olacaktr. 16 Gazetenin bu yndeki yayn iin, Nadir Nadinin 31 Ekim 1953 ile 28 Nisan 1954 tarihleri arasndaki bayazlarna baklabilir. 17 Bu sertleme gazete sorumlularnn haftada bir ka gn mahkemeye tanmasna neden olmutur (Topuz, 2003: 204). 18 Nadir Nadi iktidar ile olan ilikilerindeki bu dnmn Adnan Menderesin tavrlarna nasl yansdn u szlerle aktarmtr: yazdm yazlarda lml bir dil kullanyordum< Menderes bu lml yazlara bile tahamml edemiyor, bir yerde rastlatk m elimi skarken, yzn baka yana evirerek honutsuzluunu belirtmek istiyordu (1981: 69).
1

87

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

Cumhuriyet konan bir yayn yasa nedeniyle bo stunlarla kmt, Nadir Nadi konuyu ele ald bir yazsnda bu durumun bir sansr rejiminin rn olduunu ve hkmetin kendi karna uygun dmeyen durumlar halktan sakladn ifade etmitir (15 Temmuz 1959, Kabacal, 1994: 257). 20 Nadir Nadi anlarnda, sadece 27 Mays desteklemekle kalmadklarn, oluumunda da dier gazeteci arkadalar ile birlikte aktif rol stlendiklerini ifade etmitir (1971: 46). 21 1961de karlan 212 yasa; basn mesleindeki ii iveren ilikilerinin yeniden dzenlenmesi ve ilan messesesinin ileyiini yasal esaslara balayan Basn lan Kurumunun kurulmasn kapsamaktadr. 22 Bu dvizlerden bazlarnda unlar yazlyd: Patronlar memleketi siz deil, kanunlar idare eder, 28 Nisanda yan bamzda patronlar deil, fikir iileri vard, Zoraki kahramanlar yeter, Eriyi de doruyu da para iin yazan Yalman, Bu tela niye?, Hakikat yolu fikir iilerinin yoludur, Sosyal adaletten kaamazsnz stismara ok mu altnz, Sizin anladnz hrriyet menfaatlerinizdir Msy patronlar istemiyoruz Patron paraya deil, fikre kymet ver(stanbul Gazeteciler Sendikas, 1968: 27). 23 Nadir Nadi yaananlarn perde arkasn u ekilde aklamtr: <Cumhuriyet, gerici kar evrelerinin ok gzne batyordu. Bunlar bizi Moskovaclkla sulayarak, gazeteyi okutmamak iin okurlarmza yasa d saldrlar dzenleyerek amalarn gerekletiremeyeceklerini anlaynca nihayet daha etkin bir yol buldular. Cumhuriyetin ynetimi yandalar araclyla ele geirmeyi denediler < Gazetenin parasal durumu geri hi de parlak deildi. Okunmas yasa d yntemlerle engellenmek isteniyor, buna kar tiraj bakmndan Trkiyenin drdnc byk gazetesi olmak durumunu koruyordu. Ama gerek kamu sektr gerek kar evreleri Cumhuriyetin onda biri kadar ancak satan gerici basn bol ilanlarla donattklar halde bizi kasten bir keye itiyorlard (1981: 213-214). 24 Bu tarihte ekonomi, liberal yapya yneliyordu. Uzun sredir gelien byk sermaye basn zerinde hakimiyetini hemen hemen tamamlyordu. 25 12 Eyll 1980 - 12 Mart 1984 arasnda skynetim kararyla Cumhuriyet drt kez 41 gn kapatlyor, dier gazetelere oranla en yksek rakam olan 28 kere soruturma geiriyordu (Topuz, 2003: 259). 26 Hasan Cemal anlarnda kapatlma kararnn ofset bask makinesinin alnmasna denk gelmesini deerlendirirken, askeri ynetimin gazeteyi ekonomik ynden kertmek niyetinde olabileceinden bahsetmi buna karn Nadir Nadinin kararl tutumunda vazgemediini Cumhuriyet neyse yle kalacaktr dediini aktarmtr (2005: 82). 27 O tarihe kadar, tirajn yksek oluunu u bilgi aklayabilir.12 Eyllden sonra, uygulanan sansr nedeniyle haber sknts ekildii gnlerde Cumhuriyette de bir lde magazin haberlere ynelmek ihtiyac duyulmu zellikle sanat dnyasyla ilgili haberlerle sansrn basksndan kurtulma imkanlar aratrlmaya balanmtr. Bu uygulama, Cumhuriyetin o gne kadar alagelmi haber politika ve anlaynda bir yumuama ve deime yaratm olmakla beraber, bir bakma faydal olmu, gazetede tiraj art salanmtr( nuur, 1992: 479-480). 28 Gazetede saldrya urayan dier yazarlar unlardr: Cahit Orhan Ttengil, mit Kaftancolu, Server Tanilli, Bahriye ok, Muammer Aksoy, Onat Kutlar, Ahmet Taner Klal. 29 Gazetenin yllk tirajlarna ulamak mmkn olmamtr. Cumhuriyetin aylk tirajlar www.medyatava.net ve www.netgazete.com adreslerinden edinilmitir. Bu youn sonularnn tamamn burada vermek mmkn olmad iin 2003-2007 yllarnn Ocak aylarnn tiraj sonular verilerek en azndan bir fikir oluturulmak istenmitir. 30 Tiraj verilerindeki ikinci rakamlar, bir nceki ayla kyaslama yaplabilmesi iin verilmi rakamlardr.
19

88

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

KAYNAKLAR
Aktifhaber. (2009). te Cumhuriyetin Ortaklar, Mart 10, 2009, http://www.aktifhaber.com/news Alemdar, K. (2001). letiim ve Tarih. kinci Bask. Ankara: mit Yaynclk. Cemal, H. (2005). Cumhuriyeti ok Sevmitim. Cumhuriyet Gazetesindeki Savan Perde Arkas. Birinci Bask. stanbul: Doan Kitap. Cokun, S. (1995). Trkiyede Politika (1920-1995). stanbul: Cem Yaynevi. Ertop, K. (1973). Cumhuriyet (1924-1974). stanbul: Cumhuriyet Matbaaclk ve Gazetecilik A.. Faik, B. (2003). Matbuat Basn derken Medya. C. 2. stanbul:Doan Kitaplk. Faik, B. (2003b). Matbuat Basn derkenMedya. C. 3. 2.Bask. stanbul: Doan Kitaplk. Grkan, N. (1998). Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950). stanbul: letiim Yaynlar. Habervitrini. (2002). Turgay Ciner: nmzdeki 10 Yl inde Trkiyede ok Byk Gruplar kacak, Eyll 25, 2002, http://www.habervitrini.com/haber lknur, M. (2003). Bayazar Nadir Nadi. Cumhuriyet. 20-27 Austos. nuur, N. (1992). Trk Basn Tarihi. stanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayn. stanbul Gazeteciler Sendikas (1968). 10 Ocak ve tesi. stanbul: stanbul Gazeteciler Yaynlar. Kabacal, A. (1994).Trk Basnnda Demokrasi. Ankara: Milli Ktphane Basmevi. Kavakl, N. (2005). Bir Gazetenin Tarihi Akam. stanbul: YKY. Kocabaolu, U. (1981). Milli Mcadele Szclerinden: Anadoluda Yeni Gn. Ankara: niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Atatrk zel Says, 179-203. Kololu, O. (1992). Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn. stanbul: letiim Yaynlar. Kongar, E. (2003). Medya Yeniden Yaplanabilecek Mi? IV, Medya Notu, Cumhuriyet, 9 Ocak. Kktener, A. (2004 ). Bir Gazetenin Tarihi Cumhuriyet. stanbul: YKY. Nadi, N. (1971). 27 Maystan 12 Marta. Birinci Bask stanbul: SinanYaynlar. Nadi, N. (1981). Olur ey Deil. stanbul: ada Yaynlar. Nadi, N. (1991). Perde Aralndan, stanbul, ada Yaynlar. ymen, A. (2004). Deiim Yllar. 8. Bask. stanbul: Doan Kitaplk. Parlar, S. (1997). Osmanldan Gnmze Gizli Devlet, II. Bask, stanbul: Bibliotek Yaynlar. Pekta, . Milli ef Dneminde (1938- 1950) Cumhuriyet Gazetesi. stanbul: Frat Yaynlar. Saral, Z. (1989). Biz BirAileyiz, Ankara: Yurt- Kitap Yayn: 10. Sertel, Z. (1973). Hatrladklarm. stanbul: Gzlem Yaynlar. Snmez, M. (2003). Filler ve imenler Medya ve Finans Sektrnde Doan/Anti Doan Sava. stanbul: letiim Yaynlar. Ankara Sendikas

89

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

TBMM Zabt Ceridesi (1958). Devre XI, C.2 , tima : 1. 21 Kasm. Topuz, H. (2003). II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, 2. Basm. stanbul: Remzi Yaynevi. http://www.medyatava.net/tiraj http://www.netgazete.com/ratingtiraj Cumhuriyet gazetesinin saylar Milli Ktphane ve Gazi niversitesi letiim Fakltesi arivinden taranmtr. Belgeler Cumhuriyet Matbaaclk ve Gazetecilik Trk Anonim irketi Esas Mukavelenamesi, Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivinden temin edilmitir. T.C. Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesi Karar, Esas No: 1983/55, Karar No: 1983/229, 9 Mays 1983. T.C. Ticaret Bakanl Muamelat Umum Mdrl Babakanlk arivinden temin edilmitir. Kararlar Mdrl Kararlar, T.C.

Tablo 1: Gnmzde Cumhuriyetin Hisse Yaps

Hisse Sahibi

Hisse Oran

Bal Olduu Grup

Grevi

nan KIRA % 7 pay sahibi Ko Grubu

Vehbi Koun damad olup, ayn zamanda Ko grubunda yllarca st dzey yneticilik yapmtr.

Turgay CNER (Park Yatrm Holding)

%18 pay sahibi

Ciner Grubu

Sabah Gazetesi ile Atv'nin eski sahibi, Habertrk'n mevcut imtiyaz sahibi.

Kenan TEKDA

Park Yatrm temsilen ynetim kurulu yesi

Ciner Grubu

Ciner Grubu medya grup bakan

90

LETM FAKLTES DERGS / Cumhuriyet Gazetesinin Kuruluundan Gnmze Ksa Tarihi

Mehmet Emin KARAMEHMET T Medya Yatrm

%9 Pay Sahibi

ukurova Grubu

Akam, Gne, Show TV SKYTRK, Turkcellin Sahibi

Osman BERKMEN

KARAMEHMET'i temsilen ynetim kurulu yesi

ukurova Grubu

Ynetim kurulu bakan vekili

Grbz APAN

% 8 pay sahibi

Eski Esenyurt Belediye Bakan olup, Ergenekon operasyonu kapsamnda tutukludur. Eski Maliye Bakan, BDDK Eski Bakan ve eski DSP milletvekili. Halen Cumhuriyet Gazetesinde ke yazlar yazyor.

Zekeriya TEMZEL

Ynetim Kurulu Bakan Yardmcs

Akn ATALAY

Ynetim Kurulu yesi Ynetim Kurulu Bakan Cumhuriyet Gazetesi imtiyaz sahibi

lhan SELUK

brahim YILDIZ

Ynetim Kurulu yesi

Cumhuriyet Gazetesi genel yayn ynetmeni

Mustafa BALBAY

Ynetim Kurulu yesi

Cumhuriyet Gazetesi yazar

kran SONER

Ynetim Kurulu yesi

Cumhuriyet Gazetesi yazar

Kaynak: Aktifhaber (2009)

91