SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Mays 2010, Say:21, ss.227-236.

Ritellerin Toplumsal Etkileri

Kasm KARAMAN
ZET Sosyokltrel yaamn ayrlmaz bir paras olan riteller, balangta sosyolojinin ilgi odanda olmasna karn zamanla antropoloji ile zdeletirilir hale gelmitir. Ancak toplumsal etkileim alar iindeki nemi ve toplumsal ilevleri temelinde giderek artan bir biimde sosyolojinin de dikkatini ekmeye balamtr. Ritel, birey ya da gruplarla ilgili baz deerlerin, uygun zamanlarda, sembolik ve aa-yukar deimeyen ardk davran biimleri ile tekrarlanmas olarak tanmlanr. Riteller yaplma amalarna ve dnemlerine gre farkl snflandrmalara tabi tutulabilmektedir. Gei ritelleri, takvimsel riteller ve bunalm ya da kriz dnemi ritelleri ayrm ise en kabul gren snflandrma biimlerindendir. Toplumsal hayata olan etkilerine bakldnda ritellerin sosyal btnlemenin nemli bileenlerinden biri olduu grlmektedir. Ayrca, temel karakterleri itibariyle kolektif bir nitelik tayan riteller, grubu bir arada tutmakta, dayanmay artrmakta, topluluun kolektif uurunu glendirmektedir. Riteller, gemii gnmze, gnmz de gelecee balayan bir ba olma zelliine sahiptir. Anahtar Kelimeler: Ritel, Sosyoloji, Antropoloji.

The Social Effects of Rituals

ABSTRACT Though the rituals, the inseparable part of socio-cultural life, were initially under the interest focus of sociology, it has turned out to be identified with anthropology in the course of time. However, based on its significance and social functions within the societal networks of interaction, it has also begun to draw the attention of sociology in a gradually increasing way. Ritual is defined as recurrence of some values related with individuals or groups along with some symbolic and rarely unvarying sequential behaviors modes in appropriate periods. Rituals can be subject to some different classifications according to their goals of application and periods. Among the most admitted classification forms are the rites of passages, calendrical rituals and the crisis rituals. When it comes to their effects on the social life, rituals appear to be the important components of social integration. Moreover, the rituals bearing a collective hallmark in accordance with their basic characters keep the group together, improve the solidarity and strengthen the collective consciousness of community. The rituals have the function of a tie connecting the past with the present and the present with the future. Key Words: Ritual, Sociology, Anthropology.

Giri Riteller, sosyokltrel yaamda yarattklar etkiler ile toplumsal yaamn temel dinamiklerinden olagelmilerdir. yle ki; ritellerin sosyokltrel yaamda oklu etkileim alar iindeki yeri, nemi ve ilevleri, sosyal bilimlerin eitli disiplinlerinin

Yrd. Do. Dr.; Giresun niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm, kasim.karaman@giresun.edu.tr

228

Ritellerin Toplumsal Etkileri

farkl yaklam biimleri balamnda, balangta temel ilgi odan oluturmutur. Ancak riteller sosyal bilimlerin merkez konularndan birisi olma zelliklerini zamanla kaybetmi, genellikle sosyal bilimlerin bir disiplini yani antropolojiyle zdeletirilir hale gelmilerdir. Modern dnyann dnda kalan topluluklara ilikin aratrmalar bir yana brakp giderek ilgi alann modern toplumlarla snrlandran sosyoloji, sz edilen toplumlarn tipik zellikleri olarak grlen ritellere de bir sreliine olduka mesafeli durmutur. Sosyolojinin ritellere ynelik bu eilimi Weberci yaklam biiminin sosyolojiye hkimiyeti ile ilikilendirilmitir. Zira Gusfield ve Michalowicz, Durkheim sosyolojisinin temel konularndan olan ritellerin, modern dnemde sosyologlarn toplumu Weberci yaklamla rasyonel balamda ele alma eilimleri nedeniyle, yeterince aratrma konusu yaplmadn iaret etmektedirler.1 Bununla birlikte daha sonraki srete modernleme eilimlerinin riteller gibi toplumlarn temel dinamiklerini yok etmedii aksine toplumlarn kendi mevcudiyetlerini devam ettirmek zere bu dinamiklere yeni formlar kazandrarak srdrdkleri gr sivil din tartmalar rneinde olduu zere yeniden dile getirilmeye balanmtr. Bu erevede olmak gibi sosyokltrel yaamn bir btn olarak devamlln salamaktaki etkin fonksiyonlar sklkla dile getirilir olmutur. Geleneksel bir toplum olma zelliinin de etkisiyle ritel hayat olduka canl olan lkemizde de durum farkl seyretmemi, sosyoloji genellikle modernleme sreleriyle alakal bir perspektifi korumu, ritellere ok snrl dzeyde ilgi gsterilmitir. Batda zellikle E. Durkheim ile balayp ardndan antropoloji kanalyla devam eden ritel almalarna duyulan ilgi lkemizde Z. Gklaple yansma bulmusa da sre iinde giderek snmtr. Gkalp ile balayan gelenein sreklilik kazanamay geleneksel sosyokltrel yaamnn ayrlmaz bileeni de olsa Trkiye gibi toplumlarn kendi sosyokltrel yaamlarn analiz edecek kuramsal ve kavramsal perspektifleri gelitiremeyileri ve Batl bilim algsnn ynlendirici gcne boyun emeleri ile ilikilendirilmektedir.2 Ritellere ilikin kuramsal ve kavramsal yaklam biimleri Batda yn deitirmekle birlikte kesintiye uramakszn devam etmitir. Ritellerin nitelikleri, sosyokltrel etkileri, eit ve tipleri zerine geni bir literatr olumu, ritellerin toplumsal balamla ilikililii bu literatr erevesinde sosyolojik ilgiyi de harekete geirmitir. lkemizde ise ritellere dair almalardaki kesinti halen byk oranda devam etmektedir. Bu alma, ritel almalarndaki sz edilen kesinti ve boluun doldurulmasnn zellikle Trkiye gibi geleneksel toplumlarda ne denli nemli olduunu hatrlatmak zere literatre dayal olarak ritellerin temel tipleri ile toplumsal etkilerine dair anlaylar ele almay kendisine konu edinmitir. Bu erevede olmak zere ncelikle ritellerin temel zellik ve tipleri ele alnm ardndan da sosyokltrel etkilerine deinilmitir.

1 Joseph R. Gusfield, Jerzy Michalowicz Secular Symbolism: Studies of Ritual, Ceremony, and the Symbolic Order in Modern Life, Annual Review of Sociology, Vol. 10, 1984, pp. 417418. 2 lkay ahin, Gmen Kadnlarn Dini Ritellere Katlm: Amersfoort (Hollanda) ve Boazlyan rneinde Karlatrmal Bir nceleme, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Kayseri, 2008, s.70.

Kasm KARAMAN

229

Ritellerin Tanm ve Snflandrlmas Sorunu Ritel kavramnn tanmlanmas uras -belki de- bu almann en zor blmn oluturmaktadr. Leachin ifadesi ile ritel zerindeki en yaygn kabul, kavramn nasl anlalmas gerektii zerindeki anlamazlktr.3 Riteller, apraz bulmacalara benzetilir. Bulmaca karelerinin doldurulmas sosyologlara ve antropologlara dmektedir. nk ritel, toplumsal bir olgu olmann yannda, ritele katlanlarn duygu dnyalaryla da ilgilidir.4 Bundan dolay riteli yorumlayann kendi bak as yannda bizatihi onu yaayan katlmcnn ritele ykledii anlamlar da kavramaya almas gerekmektedir; riteli yorumlama ve tanmlamadaki baar buna baldr. Ortak zellik ve ilevlere gre ele alndnda ritel, birey ya da gruplarla ilgili baz deerlerin, uygun zamanlarda, sembolik ve aa-yukar deimeyen ardk davran biimleri ile tekrarlanmasdr.5 Standartlam ve tekrarlanan sembolik davran biimi olan ritel, bireysellikten te grup bilincini ve birlikteliini ortaya koyan duygusal bir kanal, yeni bilgi ve tecrbeler iin bir rehber olarak gemii gnmze, gnmz de gelecee balayan bir ba6 olmas nedeniyle sosyal bilimlerin temel konularndan birisi olagelmitir. Riteller, ounlukla dini karakterli olmakla birlikte, yalnzca din alanna sktrlamazlar. Dolaysyla riteller dini olabilecei gibi sekler de olabilirler. Ancak dini ya da sekler olma durumuna gre kavramsal farkllama sz konusu olmaktadr. Bu balamda sosyoloji ve antropolojide ritel ve seremoni arasnda bir ayrm ngrlmektedir. Bu ayrm, ritelin daha ok dini, seremoninin ise dnyevi sembolik bir etkinlik olmas temelinde ekillenmektedir. Ayrca seremoni, birden fazla kiiden oluan bir topluluk gerektirir, oysa ritel, kolektif ya da tek bir kii ile meydana getirilebilir.7 Bu yzden Max Gluckman, riteli, trensel faaliyetlere benzer fakat mistik dnceleri de iine alan faaliyetler olarak ele alr. Ritel katlmcnn mutluluunu etkiler. Bunu onlar korumak iin ya da onlar mutlu etmek iin yaptna inanlr. 8 Bu anlamda ritel hem tekil bir etkinlie hem de tm bir tre iaret eden bir topluluk ismine karlk gelecek ekilde kullanlmaktadr. Rit ise tekil manasnda ritel ile deitirilebilir bir biimi ifade eder.9 Toplumsal ilikilerin ritel bir form iinde ifade edilmesi eilimini vurgulamak zere de ritelleme (ritualizasyon) kavram kullanlmaktadr.10

3 Christel Lane, The Rites of Rulers, Ritual in Industrial Society- The Soviet Case, Cambridge University Press, Cambridge, 1981, pp. 11. 4 Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, (ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc), Bilim ve sanat Yay., Ankara, 1999, s. 624. 5 Lauri Honko, Theories Concerning the Ritual Process, Science of Religion Studies in Methodology, (Ed. Lauri Honko) Paris, New York, 1979, pp. 372. 6 N. M Theo Schuyt,. John J. M. Schuijt, Rituals and Rules: About Magic in Consultancy, Journal of Organizational Change Management, Vol. 11, No.5, 1998, pp. 400. 7 Honko, pp. 351. 8 Lane, pp. 1415. 9 Lane, pp. 15. 10 Lane, pp. 14.

230

Ritellerin Toplumsal Etkileri RTEL ERK RTEL ETKLER

Grup birliktelii bedenen bir arada bulunu (kalp davran biimleri de dhil) Ortak Dardakilerin engellenii

Grup dayanmas Bireydeki duygusal enerji

eylem ve olaylar
Geici duygusal iticiler

Karlkl ilgi oda Ortak ruh hali

Sosyal ilikinin sembolleri (kutsal nesneler) Ahlak ilkeleri

Riayet etmeyenlere kar erdemli fke

ekil 1: Ritel Etkileim (Kaynak: Randall Collins, s.48) Collins, ritele katlanlar asndan ritel bileenleri yle aklar: ki veya daha fazla kiinin ayn meknda fiziksel varlklar birbirini etkiler. Ritele katlanlar arasnda duygu paylam yaanrken, dardakiler duygusal olarak dlanrlar. Ritele katlanlar, ortak nesneler, eylemler ve iletiim yoluyla birbirlerine odaklanrlar ve odaklandklar ortak noktann farkndadrlar. Katlmclar bylece ortak ruh halini ya da duygusal tecrbeleri paylarlar.11 Ritel katlmclar iin kt olarak, ncelikle, grup dayanmas ve grup yelii duygusunu ortaya koyabiliriz. Ritele katlanlarda oluan duygusal enerjiyle kendine gven, zevk, g vb. duygusal hisler oluur. Ritelin gerekletirilmesi srasnda kullanlan semboller, kelimeler, jest ve mimikler yoluyla kolektif birleim salanr. Dier taraftan, grup yeleri arasnda, grubu bir arada tutan semboller yoluyla oluan kutsal ballk duygusu ahlaki hisleri de glendirir.12 Riteller, yaplma amalarna ve dnemlerine gre farkl snflandrmalara tabi tutulabilmektedir. Durkheim, kutsal alan ile profan alan tabular koymak suretiyle birbirinden ayran ritleri negatif; insan ve kutsal alan birbiriyle etkileime sokan ritleri ise pozitif rit olarak adlandrmaktadr.13 Durkheimin bu tasnif biimini Gkalp menfi
Randal Collins, Interaction Ritual Chains, Princeton University Press, New Jersey, 2004, pp. 48. Collins, pp. 49. 13Emile Durkheim, The Elementary Forms of the Religious Life: A Study in Religious Sociology, Translated from the French by Joseph W. Swain, Free Press, Illinois, 1947, pp. 299300
11 12

Kasm KARAMAN

231

ayinler ve msbet ayinler bal altnda kendi modeline uyarlamtr.14 Gei/giri ritelleri, takvimsel riteller ve bunalm ya da kriz dnemi ritelleri ayrm ise en kabul gren snflandrma biimidir. Gei/giri ritelleri, toplumsal organizeler olmalarna karlk uygulamalarn temel nedenleri bireyseldir. Bireyin bir statden baka bir statye geiini salayan gei/giri ritelleri, mevcut toplumsal statnn bittiini, bununla birlikte, baka bir statye giriin toplumsal kabul grdn simgeler.15 Toplumsal statdeki deiim, yeni statye uygun rol deiimini de zorunlu klar. Yeni statnn gerei, bireyden, beklenen rollerin gerekletirilebileceini kantlamas iin, baz topluluklarda eitli riteller dzenlenmektedir. Doum, evlilik, lm ve yelie kabul ritleri, gei ritellerinin en nemlileri ve evrensel nitelikli olanlardr. yelie kabul ritlerini, ana balk altnda toplamak mmkndr: Bireylerin, yetikin hale gelip toplumda nitelikli duruma geldiklerini simgeleyen ya grubu yelii, gizli bir toplulua, klte veya meslee ynelik gizli kabul ve yksek toplumsal stat ieren bir meslee kabuln gerei yaplan meslee kabul ritelleri bu erevede deerlendirilebilir.16 Takvimsel ritellere gelince bu riteller, dnemler halinde ortaya kan, topluluk tarafndan organize edilen ve mevsimlerin ounlukla banda ya da sonunda yaplan ritlerdir. Doann gzlemlenmesi sonucu ortaya kan doal takvimi izledikleri, ekonomik ilikilere dayandrlan ekonomik takvimi takip ettikleri ve sosyal etkileimi dzenleyen bayram takvimini izledikleri iin yazl hibir takvim bulunmamasna ramen takvimsel ritler olarak adlandrlr. Takvimsel ritler, sosyal hayatn ritmini olutururlar; gnmzde, ncelikli amalarn ne olduunu, hangi normlarn yrrlkte olduunu rekabetin kurallarnn ne olduunu gstererek toplumun kolektif ve nceden belirlenmi deerlerini n plana karrlar.17 Takvimsel ritler, grup odakldr; tek bir kiinin, takvimsel sistemin ritmini oluturan toplumsal zamanlarn ritmini ya da nabzn kontrol etmesini dnmek ok zordur. Toplumsal ve ekonomik aktivitelere giri ve klar dzenleyen bu ritler, tekrarlanan niteliktedir ve katlmcy toplumsal evresine, defalarca tekrarlanan ama ayn zamanda yaratc bir yolla balarlar.18 Halk takvimleri olarak da bilinen takvimsel ritler, toplumsal ekonomik farklla gre eitlenmektedir. Nitekim tarmla geinen yerleik Trk toplumunda takvim, ekim ve hasat, ba bozumu vb. zamana gre belirlenirken; geimi hayvancla dayal olanlarda hayvanlarn reme (ko katm), ya da srye katlma dnemlerine gre ekillenmektedir. Kriz durumlarnn yaratt belirsizlik ve huzursuzluu amak iin organize edilen kriz ritleri kii veya toplum hayatn tehdit eden durumlarda kii veya toplum tarafndan organize edilirler. Hastalklardan korunma ya da iyileme, ktlktan kurtulma, yangn, deprem, sel gibi doal afetlerden korunma ya da tekrarn nlemeye ynelik yaplan kriz ritlerinin zamann nceden tahmin etmek mmkn deildir. Dolaysyla olumsuzluun ortaya kt her dnemde yaplabilirler.

Ziya Gkalp, Dinin timai Hizmetleri II, Makaleler VIII, (Haz. Ferit Ragp Tuncor, Kltr Bakanl Yaynlar), Birinci Bask, Ankara, 1981, s. 5153 15 Barbara G. Myerhoff, Linda A. Camino, Edith Turner, Rites of Passage, The Encyclopedia of Religion, Editor Inchief Mircea Eliade, Vol. 12, pp., 380. 16 Honko, pp. 375. 17 Honko, pp. 375376. 18 Honko, pp. 377.
14

232

Ritellerin Toplumsal Etkileri

Kriz ritleri, takvime bal tekrar olmayan uygulamalardr; benzer durumlarda benzer riteller gerekletirilir. rnein; Uygurlar, hastalk veya doal afetler gibi birey ya da toplumu ilgilendiren durumlarda, olumsuzluun giderilip yeniden dzenin salanmas amacyla hatm-i hace (hacign) yaparlar. Hatm-i haceyi yneten hatm- ba liderliinde toplu olarak yaplan bu kriz ritelinde, hatm-i banda bulunan ve benzer olumsuzluklarda yeniden kullanlan 1000 adet taa, farkl saylarda eitli dualar okuyarak belann def edilmesini isterler.19 Benzer bir biimde Anadoluda sklkla icra edilen yamur duas da bir eit kriz ritelidir. Ritellerin Toplumsal levleri Biim ve ierii itibariyle kltrel etkilere ak olan riteller kltrel eitliliklerinin tesinde sosyal yaamda benzer ve ortak pek ok etkiyi yaratmaktadrlar. Riteller, her eyden nce, sosyal btnlemenin nemli bileenlerindendir. Temel karakterleri itibariyle kolektif bir nitelik tayan riteller grubu bir arada tutmakta, dayanmay artrmakta, topluluun kolektif uurunu glendirmektedir. Uyum iinde tekrarlanan ritmik hareketler, grup yelerinin birliktelik dncelerinin pekimesine katk salar. Ancak riteller, ayn zamanda, dierlerinden de farklln sembolik ifadesi olmaktadr. Sonuta, riteller, temsil ettikleri topluluk ya da toplumlar iin hem toplumsal btnlemeye katk salayan hem de onlarn dier topluluk ya da toplumlardan farkllklarn ortaya koyan bir kimlik tanmlayclardr. O halde riteller, hangi amala olursa olsun, katlmc her bireyin grup bilincinin ykselmesine katk salarlar.20 Grup bilincinin ykselmesi ve grup kimliinin pekimesi, bireyi kimlik bunalmndan kaynaklanan ve yabanclamayla sonulanan, anomi gibi, bir takm olumsuzluklara kar korur. Riteller, toplumsal ilikilerin dzenlenmesi, srdrlmesi ve toplumsal dzenin salanmasnda nemli ilevlere sahiptir. Gluckmann toplumsal ilikilerin riteli olarak tanmlad riteller, gnlk yaamda bireyleri birbirine balayan ve ilikilerdeki sreklilii salayan prtikler olmaktadr.21 Dolaysyla, toplumsal temele dayanan riteller, toplumsal yapya uygun olarak deiime aktr. Riteller, toplumsal stat ve rollerin de belirleyicisidir. Nitekim doum, evlenme ve lm gibi gei/giri ritelleri, farkl biimlerde olmakla birlikte, bireyin bir toplumsal statden bir baka statye geiini simgeleyen ritellerdir. Kiilerin rol ve stat dnmleri sosyal yapda deiiklikler meydana getirmektedir. Sz konusu sosyal yapda meydana gelen deiikliklerin mevcut yapyla atan durumlar oluturmasnn nne ise riteller sayesinde geilmektedir. Zira riteller sosyal yapdaki bu tr dnmleri, atmalar engelleyerek ya da yaanan dnm merulatrarak salar. Bu noktada ritellerin dramatizasyon zellii nemli bir rol oynar. Ritellerin icra edilen eitli rollerden ibaret olan bir tiyatro oyunu gibi dramatik bir yaps vardr. Ritel geni bir toplumsal balam iinde, bireye kendi znel tecrbelerinin yerini tayin
Kasm Karaman, Gmen Uygurlarn Dini Yaaylar zerine Sosyolojik Bir Aratrma (Kayseri rnei), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 1995, s. 27 28. 20 Anthony P. Cohen, Topluluun Simgesel Kuruluu, ( ev. Mehmet Kk), Dost Kitabevi Yay., Ankara, 1999, s. 54. 21 James L Peacock,. Notes on a Theory of the Social Evolution of Ritual, Science of Religion Studies in Methodology, (Ed. Lauri Honko) Paris, New York, 1979, pp. 391.
19

Kasm KARAMAN

233

etme imkn tanr. Riteller istenilen durumlar yaratmak ya da istenilmeyen durumlardan kanmak amacyla icra edilirler.22 Ritellerin bu dramatizasyon zelliinin bir nemli yan da sosyal roller iin bir model oluturmasdr. Ritel, bireyin toplum iinde nasl hareket edeceini gstererek ve davranlar konusunda hazr kalplar sunarak, hem her olayda yeni araylar arama zorunluluunu kaldrr hem de duygusal bir ba ile gemie ball salar. Bylelikle yeni nesillere de nasl davranacaklar retilmi olur. Nitekim Giddens, gelenein, formle edilmi inan ve ritellerin meydana getirdii bileim ile korunduunu ileri srer. Ritel ve formle edilmi inanlar arasndaki balant, ayn zamanda ierdekiler ve dierleri ayrmn verir. Ona gre, bu ayrm salayan gelenekler, ritellerle bir kimlik olutururlar.23 Bireysel ya da kolektif olarak ekillenen kimlik, gemiten elde edilenlerle, gelecein ekillendirilmesinde sreklilik oluturur. Btn toplumlar, bireysel kimlii ve daha yaygn olarak ilev gren kolektif kimlii, varlklarnn korunmas ve srdrlebilmesi iin nemli bir ara olarak grrler. Bu psikolojik ilgi, ritlerle gl bir toplumsal duyguya dnr. Bu ynyle riteller, yalnzca var olanlar anlatan ritmik hareketler deildirler. Daha nemlisi dile getiricilik zellikleridir. Ancak trenlerin dile getiricilik zellikleri, sadece onlarn belirli bir dzen iinde yaplmalarndandr. Belirli kalplar iinde ve tekrar edilme zellikleri nedeniyle kolay kolay deimezler veya dar snrlar ierisinde kk deiikliklere urarlar. Trenler, doalama ve anlk hareketlerle ekillenmezler. Tersine belli duygular anlatmak iin olduka bilinli olarak uygulanan ve duygular aa karan bir karaktere sahiptirler. Ancak duygularn aa vurulmas, trenlerin tek zellii deildir. Trenler, ayn zamanda, etkileri tren zamanlaryla snrl olmayan ve tren nitelii tamayan dier eylemlerden ayrlan, uygulayclarn hayatna deer ve anlam kazandran bir gce de sahiptirler.24 Belli dnemlerde yinelenen trenler, gemiin kesintisiz devamlln saladndan, geleneklerin nesilden nesile geii iin birer vastadrlar. Dolaysyla ritel, duygusal bir kanal, yeni tecrbe ve bilgiler iin bir rehber olarak grlmekte ve bir grup formasyonu gelitirdii kabul edilmektedir. Ritelin gemii gnmze, gnmz de gelecee balayan anlam sayesinde, iinde yaadmz dnyay kefederiz. Bylece riteller, sreklilik hissi salamak suretiyle bir kimlik oluturma arac haline gelirler.25 Riteller, insanlarn neyi nemli ve gerekli bulduunu sylemelerinin bir yoludur. Dorudan nedensel aklamalarn salanmas gerekli grlmez. lm, hastalk ve iddet gelimi bir toplumda her gn karlalan olaylardr. Bilimsel bir aklama bulunmadnda insanlar, riteller ve dinler gibi sembolik anlamlar ieren olgulara sarlma eilimindedirler. Bu artlar altnda riteller, her eyden nce, baka trl aklanmas mmkn olmayan olaylar aklamaya bu suretle de endie, phe ve belirsizlie kar bir are sunma ilevini yerine getirirler.26 Riteller, topluluk ilikilerindeki ok katlln doasnda barndrd atmalar, roller arasnda ayrm
Schuyt; Schuijt, pp. 400. Giddens, Living in a Post-Traditional Society, Reflexive Modernazition, Ed. Ulrich Beck; Anthony Giddens; Scott Lash, Polity Press,1994, pp. 7980. 24Paul Connerton, Toplumlar Nasl Anmsar?, (ev. Alaaddin enel), Ayrnt Yay., stanbul, 1999, s. 7072. 25 Schuyt; Schuijt, pp. 400. 26 Schuyt; Schuijt, pp. 400.
22 23Anthony

234

Ritellerin Toplumsal Etkileri

izgisi ekme zellikleriyle ortadan kaldrrlar.27 Bylece riteller, ok katmanl ilikiler a iinde, topluluk yelerinin rollerinin dzenlenmesi ve topluluk btnlemesinin salanmas ilevine sahip olurlar. Ritellerin bireysel ve toplumsal yaamda kendini hissettiren tm bu etkileri ise kltrel balamda, farkl toplum tiplerinde farkl younluklarda kendini hissettirmektedir. cra edilme sklk ve younluu toplum tiplerinde farkllaabilmektedir. Nitekim Assmana gre, arkaik toplumlarda ayinler ya da ritel iletiim, toplumsal kimlii kuran bilginin dolam ve yeniden retilmesi ilevine sahiptir. Yani ritellerle toplum bilinci veya toplum kimlii arasnda sk ve sistematik bir iliki vardr. Riteller, toplumsal kimlik sisteminin alt yapsn kuran damarlar olutururlar.28 Arkaik toplumlarda, toplum dzeninin temel kaynaklar, krallk ve aristokrasidir; toplumsal ilikiler hiyerarik ve katmanldr. Ast-st ilikisi ya da kural koyucu ve kural uygulayc arasnda, stn kutsallna hatta tanrlna dayanan bir toplumsal sistem mevcuttur. Bu sistemde st, toplumsal dzenin dnda ilahi bir varla sahiptir. Kutsal, dnyevi ve yereldir. Riteller, kurban ve krallk ayinleri olarak ekillenmitir.29 zellikle kralla ilgili ritellerde, ilahi bir gce sahip olduuna inanlan ve toplum dzenini salayan kral ile sradan insanlar, geici olarak rol deiimi yaparlar. Kralla alay edip ona hakaret ederler. Bylece dzen bozulur ve kozmostan kaosa geilir. Ritelin devamnda kral, kontrol tekrar ele geirir ve kaostan yeniden kozmosa dn olur. Orta a toplumlarnda da ast st arasndaki ilikiler, hiyerarik olarak devam etmekle birlikte katmanlk azalmtr. nk stler kutsal niteliini kaybetmilerdir ve kutsallk bu dnyadan baka bir dnyaya tanmtr. Riteller, dorudan tanrya yaplan dualar eklindedir; ilikiler, ritele katlanlar arasnda btnletirici bir unsur olmaktan ok, baka bir dnyadaki kutsala yneliktir.30 Ancak yine de doast bir varla ynelii sembolize eden ortak standart davran kalplar, katlmclar ortak bir noktada buluturan unsurlar olarak arkaik toplum ritellerine benzemektedir. Kolektif uur ve dayanmay glendirme fonksiyonlar ile riteller, modern toplumlarda da eitli biimlerde varln devam ettirmekte, hatta ou zaman spor ritelleri rneinde olduu zere toplumu bir arada tutacak yeni riteller retilmektedir. Bu anlamda modern toplumlar geirdikleri yapsal ve kltrel dnmlere uygun ritelleri de retmi grnmektedir. O halde ritel, toplum olma ve bir arada yaamann bir eylemi olarak seklerleme, bireyselleme ve modernizasyona direnerek bir arada var olma temel fikri erevesinde kendini devam ettirmi grnmektedir. Ritellerin toplumsal yaam bir btn olarak devam ettirtme zelliinden hareketle ritel bir balamn yeniden ina ediliine Amerika merkezli sivil din31 tartmalar ile Lanenin bir ideoloji olarak komnizmin varln srdrmek zere ritellere bavuruuna dair gr rnek olarak verilebilir.32 Tm bunlarn tesinde modern zamanlar, yarattklar teknolojik ilerleme ile de ritel etkinliklere katlm
Cohen, age., s. 31. Jan Assmann, Kltrel Bellek, Eski Yksek Kltrlerde Yaz, Hatrlama ve Politik Kimlik, (ev. Aye Tekin), Ayrnt Yay., stanbul, 2001, s.143. 29 Peacock, pp. 394395 30 Peacock, pp. 397. 31 R. Stephen Warner, Religion, Boundaries, and Bridges, Sociology of Religion, 58/3, 1997, pp.224 32 Lane, pp.19.
27 28

Kasm KARAMAN

235

artrmtr. rnein Magnarella, Trkiyede hacca gitme eilimindeki art ile teknolojik ilerleme arasnda bir iliki kurmaktadr.33 Benzer bir biimde hzl deiim sreci geiren modern toplumlardaki stat deiimleri, bir dizi ritelle de dile getirilmeye devam edilmektedir. Anlalan o ki bilimsel akla kavuturulamayan ya da insanst durumlar, modern insanda sembolik anlamlar ieren olgulara sarlma eilimini artrmaktadr.34 Ancak modern toplum ritellerinin, bo ve rutinlemeye balayan kat ehresiyle insanlar yeterince mutlu edemedii, bu nedenle de modern insann yeni araylar iine girdii dile getirilmektedir.35 yle grnyor ki ritellerin sosyokltrel yaamn ayrlmaz bileeni olduklar gerei hem toplumsal yaamda hem de sosyal bilimler alannda yeniden ikrar edilmektedir. Temel karakterleri ile sosyokltrel yaamdaki oklu etkileimleri ritellerin toplumlar kadar eski bir eylem biimi olduunu aikr hale getirmi grnmektedir. Sonu Ritel, gemiten gnmze, nakledilme yoluyla, szl ve uygulamal olarak ve toplumsal katlmla sregelen, standart ritmik hareketlerle ve sembolik bir dille ifade edilen toplumsal bir olguyu tanmlar. Dini veya sekler bir anlam tayabilen ritler, bireysel ya da toplumsal olma kapasitesine sahiptirler. Ancak bireysel ierikli olanlar da toplumsal bir nitelik tamaktadr. Ritellerin etkileri, ritel zamanlaryla snrl deildir. Bu zellikleri nedeniyle riteller, toplumsal devamlln salanmasnda nemli ilevler grrler. Riteller, ritele katlanlar arasnda oluan grup bilinci veya kolektif uur vastasyla bir toplumsal kimlik tanmlaycs olurlar. Bu ilev, toplumsal btnlemenin de en nemli unsurlarndan birisi olmaktadr. Riteller, yaplma amalarna ve dnemlerine gre eitli snflara tabi tutulmaktadr. Bir statden baka bir statye geii sembolize eden gei/giri ritleri; genellikle, sosyoekonomik temele dayal farkllklarla biimlenen takvimsel ritler ile zaman belirlenmemi ve ihtiya duyulduu zaman yaplan bireysel veya toplumsal istek ya da isteksizliklerin dile getirildii kriz ritleri ayrm, ounlukla tercih edilen bir ritel snflama biimi olarak ifade edilebilir.

J. Paul Magnarella, Tradition and Change in a Turkish Town, Schenkman Publishing Company Inc., Cambridge 1981, pp. 8 34 Schuyt, Schuijt, pp. 401. 35 Peacock,, pp. 400-401.
33

236

Ritellerin Toplumsal Etkileri

Assmann, Jan; Kltrel Bellek, Eski Yksek Kltrlerde Yaz, Hatrlama ve Politik Kimlik, (ev. Aye Tekin), Ayrnt Yay., stanbul, 2001. Cohen, Anthony P. ; Topluluun Simgesel Kuruluu, (ev. Mehmet Kk), Dost Kitabevi Yay, Ankara, 1999. Connerton, Paul; Toplumlar Nasl Anmsar?, (ev. Alaaddin enel), Ayrnt Yay., stanbul, 1999. Durkheim, Emile; The Elementary Forms of the Religious Life: A Study in Religious Sociology, Translated from the French by Joseph W. Swain, Free Press, Illinois, 1947. Giddens, Anthony; Living in a Post-Traditional Society, Reflexive Modernazition, Ed. Ulrich Beck; Anthony Giddens; Scott Lash, Polity Press,1994. (56109). Gkalp, Ziya; Dinin timai Hizmetleri II, Makaleler VIII, (Haz. Ferit Ragp Tuncor), Kltr Bakanl Yaynlar, Birinci Bask, Ankara, 1981. Gusfield, Joseph R.; Jerzy Michalowicz Secular Symbolism: Studies of Ritual, Ceremony, and the Symbolic Order in Modern Life, Annual Review of Sociology, Vol. 10, 1984. (417435). Honko, Lauri; Theories Concerning the Ritual Process, Science of Religion Studies in Methodology, (Ed. Lauri Honko) Paris, New York, 1979. (369390) Karaman, Kasm, Gmen Uygurlarn Dini Yaaylar zerine Sosyolojik Bir Aratrma (Kayseri rnei),Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 1995. Lane, Christel; The Rites of Rulers, Ritual in Industrial Society- The Soviet Case, Cambridge University Pres, Cambridge, 1981. Magnarella, Paul J.; Tradition and Change in a Turkish Town, Schenkman Publishing Company Inc., Cambridge, 1981. Marshall, Gordon; Sosyoloji Szl, (ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc), Bilim ve sanat Yay., Ankara, 1999. Myerhoff, Barbara G.; Camino, Linda A.; Turner, Edith; Rites of Passage, The Encyclopedia of Religion, Vol. 12, Macmillan Pub., New York, 1987. (380-386). Peacock, James L.; Notes on a Theory of the Social Evolution of Ritual, Science of Religion Studies in Methodology, (Ed. Lauri Honko) Paris, New York, 1979. (390-401) Schuyt, Theo N. M.; Schuijt, John J. M.; Rituals and Rules: About Magic in Consultancy, Journal of Organizational Change Management, Vol. 11, No.5, 1998. (399406). ahin, lkay; Gmen Kadnlarn Dini Ritellere Katlm: Amersfoort (Hollanda) ve Boazlyan rneinde Karlatrmal Bir nceleme, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Kayseri, 2008. Warner, R. Stephen, Religion, Boundaries, and Bridges, Sociology of Religion, 58/3, 1997. ( 217238).

KAYNAKA