Ano ang paraan ng komunikasyon ng mga Filipino?

Ito ang isa sa maraming tanong na sinasagot ng Pahiwatig: Kagawiang Pangkomunikasyon ng Filipino (2002) niMelba Padilla Maggay. Hitik umano sa pahiwatig at ligoy ang pakikipag-usap ng mga Filipino, dahil nagmumula sila sa kulturang may mataas na uri ng pagbabahaginan ng kahulugan, kompara sa mga taga-Kanluran na itinuturing na may mababang konteksto ng kulturang mababa rin ang antas ng pagbabahaginan ng kahulugan. Bukod ditoy ginagamit ng mga Filipino ang konsepto ng pakikipagkapuwana pagturing sa kausap bilang bahagi ng sarilina mauugat sa kulturang mataas ang pagpapahalaga sa ugnayan ng pamayanan. Habang lumalayo ang agwat ng pagsasamahan ng mga Filipino, ani Maggay, lalong tumataas ang antas ng di-pagkatiyak sa pakikipag-ugnayan sa isat isa. Halimbawa, gagamit ang mga Filipino ng mga tayutay (figure of speech), bulaklak ng dila (idyoma), at talinghaga (metapora) kung ang kausap ay itinuturing na ibang tao (i.e., hindi kaibigan, kaanak, o kakilala). Itinuturing na maligoy ang gayong paraan ng komunikasyon, samantalang nagtatangkang ihayag ang panlabas na anyo ng pakikipag-ugnay at pakikibagay. Pormal ang tono ng pakikipag-usap, at nakatuon sa pagpapakilala. Ngunit may kakayahan din ang mga Filipino na magsabi nang tahas, kung ang kausap ay kapalagayang-loob. Ang kapalagayang-loob dito ay maaaring kaanak, kaibigan, o kasamang matagal nang kakilala at matalik sa loob ng isang tao. Idinagdag ni Maggay na mahilig umano ang mga Filipino sa malapitang pag-uugnayan, na humihipo at dumadama sa mga tao at bagay-bagay. Kung pagbabatayan naman ang tahas at magagaspang na banat ng mga komentarista sa radyo, diyaryo, at telebisyon sa ilang personalidad o politiko, ang gayong paraan ng komunikasyon ay maaaring pagbubukod mismo ng mga taong nanunuligsa sa mga taong tinutuligsa. Ang ugnayan ay maaaring nagiging kami laban sa kayo, na hindi lamang umaangat sa personalismo, gaya ng isinaad ni Maggay, bagkus kaugnay ng papel ng kapangyarihan at impluwensiya mula sa dalawang panig. Mahabang disertasyon naman kung pag-aaralan ang paraan ng komunikasyon ng mga blogistang Pinoy sa cyberspace. Ang mga blogistang Pinoy ay maaaring isaalang-alang pa rin ang dating anyo ng komunikasyon ng mga Filipino, at ang pagtuturingan ng mga nag-uusap ay hindi bilang magkakabukod na entidad bagkus matatalik sa kalooban o sirkulo ng blogista. Nalilikha ang pambihirang espasyo sa pagitan ng blogista sa kapuwa blogista o mambabasa, at sumisilang ang isang uri ng diskursong matalik sa sirkulo nila. Halimbawa, ano ba ang pakialam ng mambabasa kung nakabuntis ang isang blogista o kayay nagkahiwalay ang dalawang blogistang dating magkasintahan? Makapapasok lamang sa ugnayan ang mambabasa kung ang pagturing ng mga blogista sa kanilang mambabasa ay para na ring kalahok sa mga pangyayari, at ang gayong pangyayari ay likha ng konsepto ukol sa pamayanan ng mga Filipinong blogista. Sa ilang Filipino, ang pagsulat ng blog ay pagsangkot na rin sa madlang mambabasa sa anumang nagaganap sa buhay ng blogista, kaya ang mambabasa ay hindi basta ibang tao bagkus kapuwa tao na marapat makaalam, makaugnay, at makatuwang sa lahat ng bagay. Mahalaga ang kapuwa-sa-kapuwang komunikasyon ng mga Filipino. Kung babalikan ang mga pagaaral ni Iigo Ed. Regalado hinggil sa talinghaga, kawikaan, at tayutay, mababatid na kumukuha ang mga Filipino noong sinaunang panahon ng mga salitang buhat at kaugnay sa kaligiran, at ang mga ito ang kinakasangkapan sa paghahambing, pagtatambis, pagtutulad, at

panghalili sa mga katangian ng tao na pinatutungkulan, ngunit ayaw tahasang saktan dahil sa kung ano-anong dahilan. Malimit gamitin noon ang pisikal na anyo ng hayop, isda, ibon, insekto, halaman, at bagay upang itumbas sa ugali at asal ng tao. Halimbawa nito ang tagong-bayawak na tumutukoy sa madaling makita; buhay-pusa na mahaba ang buhay; at paang-pato na katumbas ng tamad. Kung minsan, ginagamit ang isang bahagi ng katawan upang maging metonimiya sa ugali, pananaw, at asal ng isang tao. Maihahalimbawa rito ang taingang-kawali na ibig sabihin ay nagbibingi-bingihan; mainit ang mata na katumbas ng buwisit o malas na miron sa sugalan; at marumi ang noo na katumbas ng taong may kapintasan. Heto ang ilan pang tayutay at idyomang tinipon ni Regalado, ang mga kawikaang maaaring nakaiwanan na ng panahon, ngunit maaaring balikan ng mga Filipino upang ipagunita sa susunod na henerasyon: Talinghagang tinumbasan ng mga katangian ng hayop, ibon, isda, kulisap, at halaman Asong-pungge susunod-sunod sa dalaga Balat-kalabaw Matibay ang hiya; walanghiya Balat-sibuyas maramdamin; madaling umiyak Basang-sisiw api-apihan; kalagayang sahol sa hirap Buhay-alamang laging nasusuong sa panganib; hikahos Buhay-pusa mahaba ang buhay; laging nakaliligtas sa panganib Bulang-gugo buks ang palad sa paggasta Buwayang-lubog taksil sa kapuwa; hindi mabuti ang gawa Dagang-bahay taksil sa kasambahay Kakaning-itik api-apihan Kutong-lupa bulakbol; walang hanapbuhay Lakad-kuhol mabagal utusan; patumpik-tumpik kapag inutusan Ligong-uwak hindi naghihilod o gumagamit ng bimpo kapag naliligo; ulo lamang ang binabasa. Maryakapra (marya-kapra) babaing masagwa o baduy magbihis Mataas ang lipad hambog Matang-manok Malabo ang paningin kung gabi; Di-makakita kung gabi May sa-palos Hindi mahuli. Mahirap salakabin. Madulas sa lahat ng bagay. Nagmumurang kamatis nagdadalaga Nagmumurang kamyas bagong naniningalang-pugad; bagong nanliligaw. Paang-pato tamad; makupad; babagal-bagal kung lumakad Pagpaging alimasag walang laman Puting-tainga maramot Putok sa buho Walang tiyak na ama nang isilang Salimpusa (saling-pusa) hindi kabilang sa anumang panig; Sangkahig, sangtuka Ginagasta ang siyang kinikita. Tagong-bayawak madaling makita sa pangungubli Tawang-aso tawang nakatutuya Talinghagang tinumbasan ng mga bahagi ng katawan o kayay kilos ng tao Buks ang palad magaang magbitiw ng salapi; galante; hindi maramot Kadaupang-palad kaibigang matalik

Kumindat sa dilim nabigo; nilubugan ng pag-asa Lawit ang pusod balasubas Ligaw-tingin torpe; hindi makapagsalita sa nais ligawan Mababang-luha iyakin; bawat kalungkutan ay iniiyak Mabigat ang dugo kinaiinisan Magaan ang bibig palabati; magiliw makipagkapuwa Magaan ang kamay magandang magbuwana mano, kung sa negosyo o sugal; mapagbuhat ng kamay, o madaling manampal o manakit Mahaba ang paa nananaon sa oras ng pagkain ang pagdating o pagdalaw Mahabang-dila palasumbungin Mahabang-kuko palaumit Mahigan ang kaluluwa matinding galit Mainit ang mata malas sa panonood; nagdadala ng kamalasan kapag nagmiron sa sugalan Manipis ang balt mapaghinanakit; madaling masaktan kapag sinabihan Marumi ang noo taong may kapintasan May balahibo ang dila sinungaling May blat sa batok malas May bituin sa palad masuwerte sa lahat ng bagay, lalo sa negosyo; mapapalarin May kuko sa batok masamang tao; di-mapagkakatiwalaan May kurus ang dila nagkakatotoo ang bawat sabihin May nunal sa paa Lays; mahilig maglagalag May tala sa noo babaeng ligawin o malimit suyuin ng mga lalaki May-sungay lalaking di-pinagtatapatan ng asawa; lalaking kinakaliwa o pinagtataksilan ng asawa Nakadikit ng laway tanggalin; madaling tanggalin Namuti ang mata Nabigo sa paghihintay; hindi dumating ang hinihintay Namuti ang talampakan kumarimot dahil naduwag; tumakbo palayo dahil sa natakot o naduwag. Nasa dulo ng dila hindi masabi-sabi; hindi matandaan, bagamat alam na alam Naulingan ang kamay nagnakaw; kumupit ng salapi Puting tainga maramot Sa pitong kuba paulit-ulit Tabla ang mukha walang kahihiyan Taingang-kawali nagbibingi-bingihan; kunwariy hindi nakarinig. Walang butas ang buto malakas Walang sikmura hindi marunong mahiya Masasabing mahiligin ang mga Filipino, lalo ang mga sinaunang Tagalog noon, sa paglikha ng mga taguring ambil na naghuhudyat ng kaugalian, kung lilimiin ang pag-aaral ni Regalado. Ang ambl ay tumutukoy sa salita, parirala, o pahayag na may katumbas na pakahulugang hindi tuwirang nagsasaad ng orihinal na tinutukoy na ugali o asal o katangian ng tao. Sa Ingles, tinatawag itong personipikasyon at malimit kasangkapanin sa matalinghagang pamamahayag sa tula. Halimbawa, maaaring wala nang nakaaalam ngayon na ang orihinal na salitang ganid ay tumutukoy sa malaking asong ginagamit sa pamamaril o pangangaso. Ang ganid ngayon ay hindi ikinakabit sa

German Shepherd o iba pang aso, bagkus sa taong sakim o taong nais lamang kumabig nang kumabig ngunit ayaw maglabas kahit isang kusing. Isa pang halimbawa ang ampalaya na ginagamit na ambil sa mga tao na napakahirap hingan ng kahit ano, lalo na kung salapi. Bagaman naglaho na ang ganitong taguri, higit na kilala ang ampalaya ngayon bilang pangontra sa diabetes at alta-presyon. May ibang salita namang nagbabalik ngayon, at kabilang dito ang limatik na isang uri ng lintang maliit ngunit masidhing manipsip ng dugo. Iniaambil ang salitang ito sa mga tao na mahilig kumabit sa ibang tao upang manghuthot ng salapi hanggang wakas; o kayay sa mga propitaryong walang habas magpatubo. Nagbabalik din ang hunyango na isang uri ng hayop na may pakpak, sinlaki ng karaniwang kuliglig, na nakikikulay sa bawat makapitan. Panukoy ito ngayon sa mga tao na taksil kung hindi man mapagbalatkayo. Usong-uso rin ang balimbing na isang uri ng punongkahoy na ang bunga ay may limang mukha o panig. Tumutukoy ito sa taong kung sino ang kaharap ay siyang mabuti, at idinagdag dito ang isa pang kahulugang tumutukoy sa politikong palipat-lipat ng partido. Marami pang dapat pag-aralan ang bagong henerasyon ng mga Filipino hinggil sa paraan ng komunikasyon nito. At upang magawa itoy kinakailangang magbalik sa nakaraan, halungkatin ang mga antigong dokumento at aklat, itala ang mga kuwento ng matatanda, at sipatin sa ibat ibang anggulo ang mga wika, kaisipan, at panitikan. Maaaring maging makulay din ang gagawin nating mga ngangayuning idyoma, talinghaga, at tayutay kung maly tayo sa mga aral ng nakaraan na pawang makatutulong sa pagbubuo ng masigla, maunlad, at abanseng panitikang Fillipinona maipagmamalaki ng sinumang Filipino saanmang panig ng mundo.

Binanggit ni Lope K. Santos ang apat na katangian ng katutubong pagtula, at kabilang dito ang tugma, sukat, talinghaga, at kariktan [Santos: 1929]. Mahaba ang kaniyang paliwanag sa kapuwa sukat at tugma, ngunit manipis ang talakay hinggil sa talinghaga at kariktan. Hindi malalayo ang pag-aaral nina Julian Cruz Balmaseda at Iigo Ed. Regalado sa pag-aaral ni L.K. Santos, ngunit imbes na talinghaga ay gagamitin ni Regalado ang salitang kaisipan. Ang kaisipan, ani Regalado, ay siyang salik na kinapapalooban ng diwat mga talinghagang ipinapasok ng sumusulat. Dito nakikilala ang tunay na manunula. Dito nasusukat ang ilaw ng pag-iisip at ang indayog ng guniguni ng isang ganap na makata [Regalado: 1947]. Mahihinuha sa talakay ni Regalado na ang kaisipan ay sumasaklaw sa buong retorika ng pagtula. Mahirap ipakahulugan ang talinghaga dahil salt na salt ang pakahulugan dito sa mga diksiyonaryo, at kahit ang Vocabulario de la lengua tagala (1860) nina Juan de Noceda at Pedro Sanlucar ay tinumbasan lamang iyon ng misteryo kumbaga sa kaisipan, at metapora kumbaga sa kataga at pangungusap, at siyang nakalahok din sa akda ni L.K. Santos. Para kay L.K. Santos, ang talinghaga ay hindi lamang sumasakop sa sinekdoke, metapora, at metonimiya bagkus sa

kabuuan ng retorika at poetika na tumatalakay sa mga kaisipan at sari-saring pamamaraan ng pamamahayag nito. Taglay nito ang di-tuwirang pagpapahayag ng damdamin, hangad, bagay, o pangyayari sa pamamagitan ng kataga o paglalarawan ng mga pangungusap na nilapatan ng tugma at sukat. Para kay L.K. Santos, may dalawang uri ng talinghaga: una, ang mababaw; at ikalawa, ang malalim. Ang unay tumutukoy sa madaling maunawaan ng nagbabasa o nakikinig; samantalang ang ikalawa ay nangangailangan ng malalim na pag-iisip at tuon upang maunawaan ang kahulugan. Ipinanukala naman ni Virgilio S. Almario na sinupin ang mga butil ng halagahan, paraan ng pahayag, at tayutay na ginagamit noon ng mga makatang Tagalog. Sa pamamagitan nitoy mauunawaan ang talinghaga, malilinang ang anumang maituturing na katutubo at mapauunlad ang anumang kabaguhan. Ang paliwanag ni Almario hinggil sa talinghaga ay nakapaloob sa aklat na Taludtod at Talinghaga (1991). Ipinaliwanag niya roon ang pakahulugan at ang mga mekanismo ng talinghaga sang-ayon sa naging gamit nito sa ibat ibang yugto ng kasaysayan. Ang talinghaga, ani Almario, ay ang buod ng pagtula. Ito ang utak ng paglikha at disiplinang pumapatnubay sa haraya at sa pagpili ng salita habang isinasagawa ang tula. Sa gayon, napaghaharian nito ang pagbukal at pagdaloy ng diwa gayundin ang kislap ng tayutay at sayusay na isinasangkap sa pagpapahayag. Mabigat pa rin ang paliwanag ni Almario, at para masuhayan ang gayong pahayag ay gagamitin niya ang panloob at panlabas na puwersa na pawang kaugnay sa paglalarawan o pagsasalaysay ng tula, at nakaaapekto sa pagsagap sa isang bagay, pangyayari, o persona. Ang panloob na puwersa ay mahihinuhang may kaugnayan sa mga salita o sagisag na ginagamit sa loob ng tula, samantalang ang panlabas na puwersa ay may kaugnayan umano sa anumang umaantig o nakaaantig sa diwa o guniguni. Kung paglalangkapin ang siniping mga pakahulugan, ang talinghaga ay maaaring magtaglay ng mga sumusunod na katangian: una, ito ang sisidlan ng diwa; ikalawa, ito ang palaisipan na nakasakay sa pahiwatig at ligoy; ikatlo, ito ang disenyo at paraan ng pagpapahayag, paglalarawan, o pagsasalaysay; ikaapat, ito ang buod na nilalaman ng tula. Maidaragdag ko rito ang isa pang elemento, at ito ang resultang diwain sanhi ng kombinasyon ng mga salita, sagisag, pahiwatig, pakahulugan, at disenyong taglay ng tula. Ano ang ibig sabihin nito? Ang talinghaga ay hindi malamig na bagay na nakatago sa loob ng tula. Nabubuo ito sa pagsasalikop at pagsasalimbayan ng mga salita at disenyo sa loob ng tula, at naihahayag sa isang pambihirang pamamaraan. Ang dalawa o higit pang salita na pawang may kani-kaniyang pakahulugan o pahiwatig ay nagkakaroon ng isa o higit pang resultang pahiwatig o pakahulugan kapag pinagsama-sama. Mababatid ito sa ganitong hatag:A+B=C. Tumatayo ang A sa unang salita, ang B sa ikalawang salita, at ang resultang pahiwatig ay ang C, bagaman ang C na ito ay maaaring hindi lamang isa ang pahiwatig, gaya ng bugtong, bagkus iba-iba ang pahiwatig, gaya ng iniluluwal ng salawikain. Ipinapalagay dito na ang A ay hindi lamang simpleng singkahulugan ng B. Tingnan ang halimbawang ito: Ang tubig may malalim malilirip kung libdin itong budhing magaling maliwag paghanapin.

Sa naturang kawikaan, isinasaad na gaano man kalalim ang tubig, gaya sa dagat o ilog, ay madali itong mababatid kung nanaisin ninuman kompara sa budhing magaling (mabuting kalooban) na mahirap matagpuan sa libo-libong tao. Kasalungat ng budhing magaling ang budhing masama na tumutukoy sa mga tao na may negatibong asal o ugali. Sa naturang tula, ang talinghaga ay ang bunga ng kombinasyon ng tubig, budhi, malilirip, at maliwag. Talinghaga rin ang konseptong nabuo sa paghahambing ng budhi at tubig, ng malalim at magaling, at ng malilirip at mahirap hanapin. Ang tubig o budhi ay hindi maituturing na talinghaga agad hanggat hindi lumalampas ito sa likas o nakagawiang pagkakaunawa rito, saka naiuugnay sa iba pang salitang may partikular ding diwain. Samantala, ang tubig, na ikinabit na pahambing sa budhi, ay mahihinuhang lumalampas sa ordinaryong pakahulugan, nagiging talinghaga, at nagiging kasangkapan upang maitanghal ang kakatwang katangian ng kalooban ng tao. Heto ang isa pang halimbawa: Ang katakatayak, sukat makapagkati ng dagat. Ipinahihiwatig ng matandang kawikaang ito, na itinala nina Noceda at Sanlucar, na ang isang patak na alak ay makapagtataboy palayo ng mga alon. Sa ibang anggulo, ang patak ng alak ay kaya umanong makahawi ng dagat, gaya sa Biblikong alusyon. Ang talinghaga rito ay hindi lamang ang utak o diwa ng pagkakalikha. Tumitindi ang pahiwatig ng paglalarawan sa kombinasyon ng mga salitang katakatayak at dagat na bagaman magkasalungat ang katangian (maliit ang una at malaki ang ikalawa) ay kayang makapagluwal ng kabatirang maparikala. Hinihikayat ng tula ang mambabasa na aninawin kung ano ang katakatayak o dagat nang higit sa karaniwang pagkakaunawa rito ng mga tao. Ang katakatayak ay mahihinuhang metonimiya lamang ng bisyo o paglalasing, kung ibabatay sa kaugalian ng mga tao noon na mahilig uminom ng alak, gaya ng tuba o lambanog. At ang dagat ay maaaring hindi ang pisikal na dagat, kundi maaaring tumukoy sa kaugalian, lipunan, katahimikan, at iba pang diwaing matalik noon sa mga katutubo. Sa naturang pahayag, ang resultang kabatiran ay maaaring magsanga-sanga, dahil ang katakatayak ay maaaring sipatin sa doble-karang paraan: positibo (dahil sumasalungat sa nakararami) at negatibo (dahil maaaring taliwas ang patak o gawi sa itinatakda ng kalikasan). Ang resultang diwain ay masisipat na hindi rin basta ang buod [summary] ng tula, kung isasaalangalang ang mga tulang pasalaysay. Ang serye ng mga pangyayari ay dapat may kakayahang magluwal ng isang pahiwatig nang higit sa dapat asahan. Maaaring ihalimbawa ang tula ni Regalado na pinamagatang Ang Salt sa Isip: Ang aking si Kuting may nahuling daga kinakagat-kagat sa aming kusina, nang aking makita, sa dagay naawa, pusay binugaw ko, dagay nakawala. Nang kinabukasan, ang bago kong damit ukat sira-sira sa pagkakaligpit, ako ang naaway sa akin nagalit, ganyan kung gumanti ang salt sa isip!

Maituturing na tulang pambata ito na hinggil sa istorya ng dagang nahuli ng alagang pusa ng persona. Ang hatag ng mga pangyayari ay masisipat nang ganito. Una, naawa ang persona nang akmang kakainin ng pusa ang daga. Ikalawa, pinalis ang pusa. Ikatlo, nakatakas ang daga. Ikaapat, gumanti ng paninira ang daga sa persona. At ikalima, salt sa isip ang daga. Kung wawariin, ang resultang diwain o talinghaga ay hindi ang simpleng pagganti ng daga. Ang literal na daga ay maaaring lumampas sa nakagawiang pagkakaunawa rito ng madla sakalit ikinabit sa pag-iisip. Bagaman may utak ang daga, nabubuhay ito batay sa instinct at alinsunod sa liks na pangangailangan. Ang pagganti nito ay pagpapamalay ng mataas na kalooban, na matataglay lamang ng tao. Samantalay may ilang tao na walang utang na loob, at kahit tinulungan nay nagagawa pang gumanti sa negatibong paraan para manaig sa kapuwa. Sa tula, hindi na magbubulay pa ang daga na tinulungan ito ng persona, at wala itong hangad na pumantay sa antas ng tao. Pabaligtad na ipinahihiwatig wari ng tula na may ilang tao na gaya ng daga, at ito ay hindi lamang dahil sa kasalatan sa isip kundi sa pagtalikod sa makataong damdamin. At ang awa ay hindi dapat ibinibigay sa lahat ng pagkakataon, dahil ang awa ay nararapat lamang sa sinumang makauunawa ng gayong kaselang damdamin. Ang nasabing kabatiran ang maituturing na talinghaga. Ang talinghaga ay nadaragdagan ng pakahulugan habang lumilipas ang panahon. Masisipat ito hindi lamang bilang resultang diwain o pangyayari, bagkus maging sa pagpapahiwatig ng aksiyon o pagbabago ng mga tauhan, lunan, at panahon. Heto ang isang tanaga na pinamagatang Tag-init (1943) ni Ildefonso Santos: Alipatong lumapag Sa lupanagkabitak Sa kahoynalugayak Sa pusonaglagablab! Sa tanagang ito, ang alipato na tumutukoy sa munting apoy mula sa lumilipad na titis o abo ay maituturing na lumalampas sa ordinaryot nakagawiang pagpapakahulugan. Ang pagbabagong idinudulot ng alipato ay serye ng mga pambihirang pangyayari. Una, pagkatuyot ng lupa. Ikalawa, pagkasira ng kahoy. At ikatlo, pagkabuhay sa damdamin. Ang alipato kung gayon ay masisipat na pahiwatig ng munting pangyayari na makalilikha ng malaking pagbabago sa buhay o kaligiran ng tao. Ang ibat ibang antas ng kabatiran o anomalya hinggil sa alipato ang masasabing talinghaga ng tula. Tumitindi ang talinghaga kung idaragdag ang pambihirang tugma, na bumabagay sa masilakbong damdamin o pangyayari. Ang ganitong taktika ay ginagawa ng mga makata upang umangkop ang tunog o himig sa nais iparating na pahiwatig ng tula. Mahihunuha na ginamit lamang ang alipato bilang kasangkapang panghalili sa bagay na makapagdudulot ng pagkasira o pagkabuhay sa sarili o paligid. Ang pagpapakahulugan sa talinghaga na binanggit dito ay hindi pangwakas, bagkus muling pagsipat at pagdaragdag sa mga naunang pakahulugan. Inaasahan ang pagiging dinamiko ng pakahulugan, dahil kung magiging estatiko ito ay mahuhubdan ng misteryo ang salita at maaaring itumbas lamang sa napakakitid na pagkakaunawa sa banyagang metapora.

Sanggunian: Almario, Virgilio S. Taludtod at Talinghaga: Mga Sangkap ng Katutubong Pagtula. Pasig: Anvil Publishing Inc., 1991. Noceda, Juan de at Pedro Sanlucar. Vocabulario de la lengua Tagala. Manila: Ramirez y Giraudier, 1860. Regalado, Iigo Ed. Ang Panulaang Tagalog. Maynila: Institute of National Language, Tomo 6, bilang, 5, Hulyo 1947. Regalado, Iigo Ed. Damdamin: Mga Piling Tula. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press, 2001. Binigyan ng introduksiyon ni Roberto T. Aonuevo. Santos, Lope K. Peculiaridades de la poesia tagala. Manila, 1929. Muling inilathala sa Poetikang Tagalog: Mga Unang Pagsusuri sa Sining Pagtulang Tagalog, inedit ni Virgilio S. Almario. Lungsod Quezon: Sentro ng Wikang Filipino, 1996.