Saatin Tahakkm

George Woodcock ev. Yusuf Sargz Bugn batda var olan toplum -Avrupa'daki veya doudaki- eski toplumlardan, baka hibir karakteristiinde zaman algsnda olduundan daha keskin ekilde ayrlmaz. Antik Yunan'dan in'e, Arap obanlardan gnmz Meksika amelelerine varncaya kadar, zaman, doann dngsel sreleriyle temsil edilir: geceyle gndzn yer deitirmesi veya bir mevsinden tekine gei. Gebeler ve iftiler, gnlerini gnein douu ve bat ile, yllarn ise ekin vakti, hasat zaman, aalarn yapraklarn dkmesi ve gllerle rmaklarn stndeki buzlarn erimesine bakarak lerlerdi -ki hl da yle yaparlar-. ifti doa olaylarna gre alrd, zanaatkr ise rnnn eksiklerini tamamlamak gerektiini hissettii mhdete. Zaman, bir doal deiim srecinde grlrd ve insanlar onun kesin olarak llmesiyle ilgilenmezdi. Bu nedenle, baka alanlarda ok gelimi toplumlar zaman lmek iin en ilkel aralara sahipti: akan kumu veya damlayan suyuyla bir cam kutu, kapal havalarda ilevsizleen gne saati, yanmadan kalan gaz veya mumunun saatleri ifade ettii lamba ya da amdan. Tm bu aralar kesin olmayan tahminler yapabiliyordu ve ounlukla hava ya da sorumlu kiinin kendi tembellii yznden gvenilmez ekilde iletiliyordu. Antik ve ortaa dnyasnn hibir yerinde, zaman ile matematiksel kesinlik asndan ilgilenenler ok kk bir aznlktan daha fazlas deildi. Oysa modern bat insan, saatin mekanik ve matematiksel sembollerine gre ileyen bir dnyada yayor. Saat, onun hareketlerini belirliyor ve eylemlerini kstlyor. Saat, zaman bir doa sreci olmaktan karp llebilen, bylece alnp satlabilen bir mala dntryor:sabun veya kuru zm gibi. Ve, zaman kesin olarak lmenin aralar olmadan kapitalizm hibir zaman geliemeyeceinden ve iileri smrmeye devam edemeyeceinden, saat modern insann hayatnda dier tm smren kii ve makinelerden daha gl bir mekanik tahakkm temsil ediyor. Sattin modern Avrupa uygarlnn sosyal geliimini etkilemesinin tarih sreci iindeki izlerini srmek bu yzden deerli. Bir kltr ve uygarln daha sonra kendi ykm iin kullanlacak arac gelitirmesi, tarihte sk rastlanan bir durumdur. rnein eski inliler barutu icat ettiler ve barut batnn askeri uzmanlarnca gelitirildikten sonra in uygarlnn kendisinin yksek patlaycl modern silahlar tarafndan yklmasna yol at. Benzer ekilde, ortaa Avrupa ehirlerindeki zanaatkrlarn yksek mhendislik baars mekanik saatin icadyd ve saat, zaman kavramn radikal ekilde deitirerek, smren kapitalizmin bymesine ve ortaa kltrnn yklmasna nayak oldu. Saat on birinci yzylda dzenli aralklarla alan ziller olarak manastrlarda ortaya kmt ki manastrlar, sakinlerine empoze ettii gdml yaam ile, ortaadaki sosyal kurumlar arasnda gnmz fabrikalarna en yakn olanyd. Kabul edildii ekliyle ilk saat on nc yzylda grld ve saatlerin Almanyadaki kamu binalarnda yaygn ekilde yer edinmesi on drdnc yzyl buldu. Arlklarla iletilen bu ilk saatler tam doru deillerdi ve on altnc yzyla kadar da herhangi bir ekilde yksek gvenilirlik elde edilemedi. rnein ngilterede, Hampton Courttaki 1540 yapm saatin, lkedeki ilk doru saat olduu sylenir. Ve sadece saat kollar olduundan, on altnc yzyl saatlerinin dahi doruluklar grecedir. Zaman dakika ve saniyelerle lme fikrinin dnlmesi on drdnc yzyl matematikileri kadar eskiye

dayanyordu, fakat panddln 1657deki icadna dek bir dakika kolu eklemeye izin verecek yeterli doruluk elde edilmi deildi, ve saniye kolu on sekizinci yzyla kadar grlmedi. Bu iki yzyln, kapitalizmin, toplum zerindeki hakimiyetini kurmak iin teknikteki sanayi devriminden faydalanacak kadar byd yzyllar olduu grlmelidir. Lewis Mumfordun da belirttii gibi saat, hem teknoloji hem de insann alkanlklar zerindeki etkilerinden tr, makine ann kilit nemdeki makinesini temsil ediyor. Teknik olarak saat, insan hayatnda yle ya da byle nem kazanm, gerek anlamyla otomatik ilk makinedir. Onun icadndan nce yaygn olan makineler, ileyilerinin insan veya hayvan kas, su veya rzgr gibi d ve gvenilmez bir gce baml olduu bir doaya sahiptiler. Greklerin ilkel anlamda otomatik baz makineler icat ettikleri dorudur, fakat bunlar, -kahramanlarn buhar makineleri gibi- tapnaklarda doast grnmler elde etmek veya Levanten ehirlerinin zorba hkmdarlarn elendirmek iin kullanlyordu. Fakat saat, halk genelinde nem kazanan ve toplumsal bir ilev stlenen ilk otomatik makineydi. Saat yapm, insanlarn makine yapmnn temellerini rendii ve sanayi devriminin gelimi makilerini retecek olan teknik beceriyi kazand endstri haline dnt. Toplumsal olarak saat dier tm makinelerden daha radikal bir etkiye sahip oldu, nk smren bir sanayi sistemi iin gerekli olan hayatn tanzim ve tasnif edilmesinin en iyi ekilde gerekletirilebilecei ara oydu. Saat, -hibir felsefenin doasn henz belirleyemedii, elegelmez bir kategori olan- zaman, kadrann evresindeki boluun elletutulur ekillerinde somut ekilde lebilmenin aralarn salad. Sreklilik olarak zaman ihmal edilir oldu ve insanlar artk -patiska uzunluundan bahsedermi gibi- zaman uzunluklarndan sz etmeye ve yle tahayyl etmeye baladlar. Ve artk matematiksel sembollerle llebilir olan zaman, tm dier mallarla ayn ekilde alnp satlabilen bir mal olarak grlr oldu. zellikle yeni kapitalistler hzlca zaman bilinci kazandlar. Burada iinin emeini sembolize eden zaman, onlar tarafndan neredeyse sanayinin temel hammddesiymi gibi grlyordu. Vakit nakittir kapitalist ideolojinin anahtar sloganlarndan biri haline geldi ve zaman tutucu, kapitalist devrin ortaya kard memurlarn en nemlisi oldu. lk fabrikalarda iverenler, iilerinin bu yeni ve deerli mallarndan biraz olsun alabilmek iin, saatlerinin ayarlaryla oynayacak ya da fabrika ddklerini yanl saatlerde alacak kadar ileri gittiler. Daha sonra bu tr uygulamalar azald, fakat nceleri yalnzca manastrlarda bilinen saatin etkisi artk halkn ounluunun yaamna bir dzenlilik empoze etti. Aslnda insanlar saatler gibi oldular, doal bir varln ritmik yaamna hi de benzemeyen, srekli tekrarlayan bir dzenlilikle hareket etmeye baladlar. Victoria dneminin ifadesiyle, saat gibi dzenli oldular. Yalnzca hayvanlarn ve bitkilerin doal yaamlar ile doa olaylarnn hayat ynlendirmeye devam ettii kenar yerleimlerde nfusun geni bir kesimi tekdzeliin lmcl tkrtsn boyun emedi. Balangta zamana kar bu yeni tavr, yaamn bu yeni dzenlilii, saat sahibi iverenler tarafndan gnlsz yoksullara empoze ediliyordu. Fabrika klesi ise bo zamanlarnda, on dokuzuncu yzyl balarndaki sanayinin cin kokulu varolarn en iyi ekilde simgeleyen kaotik bir dzensizlik iinde yaamakla karlk veriyordu buna. nsanlar alkoln ve metodist telkinlerin zamansz dnyasna kayordu. Fakat dzenlilik fikri giderek iiler arasnda da yayld. On dokuzuncu yzyl din ve ahlk da, halka zaman israf etme gnahndan bahsederek roln oynad. 1850lerde kol ve duvar saatlerinde seri retime geilmesi, nceleri sadece fabrika ddne ve sabahlar uyandran kiiye duyarl olanlar arasnda zaman bilincini yaygnlatrd. Bylece kilisede ve okulda, ofiste ve atlyede, dakiklik erdemlerin en by derecesine ykseltilmi oldu.

On dokuzuncu yzyldaki her bir snfa nfuz eden mekanik zamana bu klece ballk temelinde, bugnki fabrika iini en iyi ekilde simgeleyen, yaamn moral bozucu gdmll geliti. Ayak uyduramayan insan, toplumca knanma ve ekonomik ykmla kar karya geliyor. Fabrikaya ge kaldnda ii iini kaybediyor, hatta gnmzde (1944 sava zaman dzenlemeleri yrrlkteyken) kendini hapisanede buluyor. Aceleye getirilen nler, trenler ve otobsler iin her sabah ve akam tekrarlanan kargaa, zaman izelgelerine gre almak zorunda olmann gerginlii; hepsi de, sal harap eden ve mr ksaltan sindirim ve sinir bozukluklarna katk salyor. stelik dzenliliin finansal yk uzun vadede daha byk verimlilie de yol amyor. Aslnda rn kalitesi ou kez daha dk oluyor, nk zaman karlnda deme yapt bir mal olarak gren iveren iiyi yle bir hza zorluyor ki, i zorunlu olarak asgari dzeyde yaplm olarak kalyor. Niteliktense nicelik belirleyici hale geliyor, iin iinden elenceli taraf karlp alnyor ve ii, vardyas geldiinde, bir saat tutucuya dnyor, yevmiyesinin ve yorgunluunun izin verdii kadar sinema, radyo ve gazetenin zaman izelgeli ve mekanik zevkleriyle tka basa dolarak zaman ldrd sanayi toplumunun yetersiz ve tekdze elence dnyasna ne zaman kaabilecei tek meselesi oluyor. nsan, yalnzca baz inan ve dnlere gre yaamann zararlarn kabul etmeye istekliyse saate bir kle olarak yaamaktan kanabiliyor. Saatin problemi, genel olarak makineninkine benziyor. Tpk makinenin, gereksiz emei en aza indirmenin bir arac olarak deerli olmas gibi, mekanik zaman da ok gelimi bir toplumda etkinliklerin koordine edilmesinin bir arac olarak deerli. Her ikisi de toplumun przsz ilemesine yaptklar katklardan tr deerliler ve insanlarn verimli ekilde birlikte almalarna, emek israfn ve toplumun kafa karkln ortadan kaldrmalarna yardmc olduklar srece kullanlmallar. Fakat ikisinin de, bugn olduu gibi, insanlarn yaamlarna hkmetmesine izin verilmemeli. imdilerde, saatin hareketleri insanlarn yaamnn temposunu belirliyor -bylece kendi yarattklar zaman kavramnn klesi oluyorlar ve, Frankensteina kendi canavarnn yapt gibi, korkuya hapsediliyorlar. Makul ve zgr bir toplumda, saatin veya makinenin insan eylemlerine byle keyfi ekilde hkmetmesi elbette szkonusu olamazd -insana insan yaratmnn hkmetmesi, insana insann hkmetmesinden ok daha sama-. Mekanik zaman, doru olan bir referans olma ve koordinasyon ilevine geri ekilirdi ve insanlar, artk saate tapnmann hkmetmedii dengeli bir hayat grne geri dnerdi. Zira tam zgrlk, insanlarn ynetiminden olduu gibi soyutlamalarn tahakkmnden de kurtulmay ima eder.