PSIHOLOGIJA, 2008, Vol. 41 (3), str.

357-378

UDC 159.922.8.072-053.6:616.89 DOI 10.2298/PSI0803357H

DEPRESIVNOST I SOCIJALNE RELACIJE INSTITUCIONALIZOVANIH MLADIH PRESTUPNIKA1

Jasna Hrni2
Institut za kriminoloka i socioloka istraivanja, Beograd

Rad se bavi istraivanjem povezanosti depresivnosti i socijalnih relacija kod adolescenata, lienih slobode zbog svojih prestupa. Predloen je model unipolarne depresije, koji pretpostavlja da su bazini uslovi nastanka depresije nepovoljnost i nedovoljnost sadanjih i prolih, realnih ili internalizovanih, afektivnih veza sa socijalnom sredinom, i neefikasnost adaptivnih mehanizama da ovo stanje prevazie. 191 mladia u vaspitnim i popravnim ustanovama Srbije, uzrasta 15-22 g., su popunili tri skale samoprocene depresivnosti, i 18 skala samoprocene odnosa u porodici i vrnjakoj grupi. Dobijena je korelacija socijalnih varijabli i depresivnosti od 0.745, to objanjava ak 55.50% varijanse. Ona je najveim delom objanjena negativnim i odbacujuim odnosima u porodici i vrnjakoj grupi, i nedovoljnom individuacijom u porodici. Varijable porodice i varijable vrnjake grupe su dale znaajan meusobno nezavisan doprinos objanjenju depresivnosti. Takoe, znaajan meusobno nezavisan doprinos objanjenju depresivnosti su dali i sadanji i proli vrnjaki odnosi. Nalazi idu u prilog predloenom modelu depresije. Kljune rei: Antisocijalno ponaanje, komorbiditet, diferencijacija, afektivne veze.

Rad je deo projekta Prevencija kriminala i drugih socijalnih devijacija koji podrava Ministarstvo nauke i zatite ivotne sredine (Projekat br. 149016). 2 : jhrncic@gmail.com

Jasna Hrni

UVOD
Prisustvo depresivnosti kod osoba sa antisocijalnim ponaanjem je fenomen koji je dugo bio zanemarivan u strunoj i naunoj javnosti. Uprkos ranoj studiji Bolbija, koja je jo 1946. pokazala da je depresivnost bila manje ili vie prisutna kod ak 25 od 44 dece lopova (Bowlby, 1946), sve do osamdesetih godina dvadesetog veka preovladavala je predrasuda da antisocijalno ponaanje i depresija ne idu zajedno. Meutim, brojni empirijski nalazi su nedvosmisleno pokazali znaajno vie prisustvo komorbiditeta antisocijalnog ponaanja i depresivnosti kod mladih, nego to su ovi poremeaji pojedinano prisutni u populaciji (Hrni, 2003, 2007b). Prouavanje ovog fenomena omoguava bolje razumevanje oba pojedinana poremeaja, kao i njihovog interaktivnog efekta, te time i efikasnije planiranje i realizaciju njihovog tretmana. U naoj sredini nije bilo istraivanja koja bi doprinela njegovom rasvetljavanju. Pregled literature pokazao je da su pojedini teorijski pristupi razumevanju nastanka i odranja depresije neprimereni za objanjenje depresije kod antisocijalne populacije. Klasino psihoanalitiko tumaenje da je depresija rezultat konflikta izmeu Superega i Ega (Rado i Jacobson, po Becker, 1974; Mendelson, 1974) nije primenjivo na Shvatanje populaciji, koju karakterie nedovoljno izgraena Superego formacija. Razumevanje depresije kao ambivalentne reakcije na gubitak libidinozno katektiranog objekta u kojoj se agresija, prvobitno usmerena prema objektu koji je izgubljen, introjekcijom usmerava prema sebi (Freud, 1957), nije relevantno za populaciju u kojoj je agresija prema drugima prihvatljiv i ak favorizovan oblik ponaanja. Osnov za nae razumevanje visokog komorbiditeta depresije i antisocijalnog ponaanja su dali autori koji smatraju da postoje dva prevalentna principa koja odreuju ljudsku poziciju u skladu sa zakonima prirode: princip integracije i princip diferencijacije (Blatt, 1998). Posebno izdvajamo teoriju afektivne vezanosti Bolbija, i shvatanja Lovena. Bolbi (Bowlby, 1960; 1961; 1980; 1982; 1988) smatra da postoje dve meusobno komplementarne bazine komponente ljudske prirode. Jedna je potreba za afektivnom vezanou, koja ima funkciju uspostavljanja sigurnosti (pripadanje socijalnoj grupi daje sigurnost i zatitu). Druga je potreba za eksploracijom sveta, koja daje osnov za razvoj adaptivnih mehanizama osobe i poveanje sposobnosti kontrole okoline. Da bi se osoba upustila u eksploraciju okoline i sebe, potrebna je sigurna osnova, dakle potreba za afektivnom vezanou je primarna u odnosu na potrebu za eksploracijom. U cilju zadovoljenja svojih potreba, osoba stvara unutranje radne modele sveta, koji dalje utiu na njena razmiljanja, oseanja i ponaanja. Loven (Lowen, 1972) opisuje dve vrste vrednosti kod ljudi, koje u zdravom meuodnosu jednu drugu stimuliu i time obogauju osobu. Spiritualne vrednosti su inherentne procesima ivota. Obuhvataju jedinstvo sa svojim blinjima, zadovoljstvo spontane responsivnosti, i veru u sebe i svet. Ego vrednosti su zasnovane na ekspanziji moi nad sobom i okolinom. To su: individualnost, kontrola, i znanje.
358

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

Spiritualne vrednosti korespondiraju sa potrebom za afektivnom vezanou, dok ego vrednosti korespondiraju sa potrebom za eksploracijom. Naem razumevanju komorbiditeta depresije i antisocijalnog ponaanja su znaajano doprineli i pristupi koji su istakli znaaj koji diferencijacije selfa ima za razvojne procese. Boven (Bowen, po Okun i Rappaport, 1981) postavlja diferencijaciju selfa na centralno mesto u objanjenju razvojnih procesa. On smatra da zrelost individue i sistema zavisi od stepena diferencijacije ili fuzije koji je postignut ne samo izmeu sebe i drugih, ve i izmeu unutranjih funkcija emocionalnosti i intelekta. Osoba iji je nivo diferencijacije nizak nije u stanju da se odvoji od emocionalnih odnosa u neposrednom socijalnom sistemu u kome se nalazi, niti da izbegne da postane njihova rtva. Blat (Blatt, 1998) smatra da su dve osnovne tendencije u razvoju jedinke diferencijacija od drugih i odnoenje sa drugima, tj. separacija i povezivanje. One se razvijaju u dijalektikom interaktivnom procesu, u kome je od centralnog znaaja formiranje i razvoj unutranjih reprezentacija koje su osnov za adaptaciju na uslove sredine (Blatt, 1995; 2001). Bolje razumevanje razvoja same depresije kod mladih sa antisocijalnim ponaanjem omoguili su radovi nekoliko autora. Bolbi smatra da je povlaenje investicija u objekat - detachment - deo zdravog procesa alovanja koji oslobaa put za nova emotivna ulaganja (Bowlby, 1960; 1961; 1980; 1982). Sandler i sar. (Sandler, 1960, Sandler i Rosenblatt, 1962, Joffe i Sandler, 1965; 1968; Sandler i Joffe, 1965; 1969) smatraju da se depresija moe razviti bez upliva Superego formacije, shvatajui je kao odgovor na ugroavanje (oseanja) sigurnosti i dobrobiti koje je osnovni regulator ponaanja. Oni ukazuju na bol koji nastaje kada je akcija u cilju reaktiviranja emotivnih veza neuspena, tumaei povlaenje investicija u objekat kao odbrambenu fazu alovanja kojoj je cilj je da se, restrikcijom panje i zaravnjavanjem afekata, odri minimalni nivo dobrobiti i sigurnosti osobe. Od centralnog razvojnog znaaja za prevazilaenje izazova spoljanje sredine je ego autonomija kao sloboda individue da istrauje i da pronae nova reenja a da pri tome ne pati od netolerabilnog poremeaja unutranjeg oseanja dobrobiti i sigurnosti (Joffe i Sandler, 1968, str. 453). Dalji doprinos razumevanju depresije je dala teorija bespomonosti, koja je ukazala na znaaj koji, za razvijanje depresivnog odgovora, ima zakljuak osobe da ne moe da kontrolie situaciju (Seligman i sar., 1968; Dweck i Reppucci, 1973, Abramson i sar., 1978). Znaajan doprinos razjanjavanju prikazanih razlika u tumaenju nastanka depresije je dao Blat, ukazivanjem na postojanje dva tipa depresije (Blatt, 1998). Prvi tip karakterie vulnerabilnost na naruavanje interpersonalnih odnosa koja se iskazuje prvenstveno kroz oseanje gubitka, naputanja, i usamljenosti. Ovaj tip odgovara Bolbijevom povlaenju investicija u objekat. Drugi tip karakterie vulnerabilnost na naruavanje pozitivne definicije sebe i samopotovanja, koja se pre svega iskazuje kroz oseanje gubitka autonomije i kontrole. Ovaj tip odgovora Radoovom razumevanju depresije kao posledice unutranjeg konflikta izmeu Ega i Superega. Ego ima funkciju kontrole i autonomije, dok Superego predstavlja mentalne reprezentacije afektivnih odnosa vanih drugih prema osobi formiranih kroz ponavljanje situacija (Leary i sar., 1995; Blatt i Auerbach, 2001). Smatramo da se oba tipa depresije mo359

Jasna Hrni

gu svesti na vulnerabilnost na naruavanje spoljanjih ili interiorizovanih socijalnih emotivnih odnosa. Ugroavanje potrebe za afektivnom vezanou zbog nedovoljnih socijalnih afektivnih veza, unutranjih ili spoljanjih, vidimo kao osnovni uslov za nastanak unipolarne depresije. Ipak, sama depresivna reakcija ne nastaje zbog nedovoljnosti ovih veza, ve zbog neadekvatnih mehanizama prevazilaenja bolnog stanja nezadovoljene socijalne potrebe. Depresiju shvatamo kao znaajno smanjenje ili potpuno povlaenje emotivnih ulaganja osobe u socijalnu okolinu, a time i u sebe, u cilju odbrane od psihikog bola nastalog zbog nedovoljnih socijalnih afektivnih veza. Da bi dolo do ovakvog mehanizma odbrane, potrebno je da osoba nepovoljno stanje afektivnih odnosa shvata kao stabilno i globalno, i da nema na raspolaganju adaptivnije mehanizme da ovakvo stanje promeni ili da se na drugi efikasniji nain odbrani od psihikog bola. Da li su se ovi uslovi ispunili, zavisi kako od realnih okolnosti, tako i od mogunosti osobe, koje su visoko odreene stepenom njene diferencijacije od socijalne okoline. Pod diferencijacijom podrazumevamo relativnu nezavisnost od neposredne okoline u zadovoljenju svojih potreba, a naroito potrebe za pozitivnim afektivnim vezama. Stepen diferencijacije je odreen unutranjim reprezentacijama afektivnih odnosa sebe i sveta, i adaptivnim mehanizmima koje osoba ima na raspolaganju. Da bi osoba postigla visok nivo diferencijacije, potrebno je da razvije unutranje reprezentacije socijalnih afektivnih odnosa koje su stabilno i globalno pozitivne, te omoguavaju relativnu nezavisnost samopotovanja i oseanja sigurnosti, od trenutne socijalne situacije. Takoe, potrebni su i efikasni adaptivni mehanizmi koji omoguavaju uspostavljanje i odravanje odnosa koji zadovoljavaju potrebe, posebno socijalne potrebe osobe. Kao i kod svih ostalih bazinih potreba, kada je osnovni nivo socijalne potrebe zadovoljen, dalje poveanje stepena prihvaenosti nije potrebno (Leary i sar., 1995). Sa druge strane, za neadekvatnu diferencijaciju je, u razvojnom smislu, krucijalno postojanje negativnih i odbacujuih relacija, koje dovode do negativnih unutranjih reprezentacija afektivnih odnosa, i time predisponiraju osobu da nepovoljne okolnosti shvati kao stabilne i globalne (Blatt, 1995). Takoe, krucijalno je i nepodsticanje i/ili spreavanje autonomije i individuacije u porodici, kao i nedostatak ili neadekvatnost relevantnih uticaja drugih bliskih socijalnih grupa (npr. vrnjake), to dovodi do siromanih i neadekvatnih adaptivnih mehanizama individue (Bowlby, 1982; 1988; Lyons-Ruth, 1996). U predloenom modelu depresije socijalne relacije su dominantne i u predisponiranju i u precipitiranju depresije. Prole socijalne relacije su predisponirajui faktor depresije jer utiu na razvoj kako unutranjih reprezentacija, tako i adaptivnih mehanizama, i time na stepen diferencijacije koji je osoba postigla. Sadanje socijalne relacije su precipitirajui faktor depresije, jer odreuju da li je socijalna potreba zadovoljena. Pokazuje se da sami sredinski nepovoljni uslovi, ukoliko ne utiu nepovoljno na interpersonalne odnose osobe, nisu povezani sa depresivnou (Hrni, 2007a). Polazei od ovog modela depresije, komorbiditet depresije i antisocijalnog ponaanja kod mladih se moe objasniti na dva naina. Prvi je preko zajednikih etio360

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

lokih faktora kod oba poremeaja: negativnih i odbacujuih socijalnih odnosa i nedovoljne autonomije i individuacije u porodici. Istraivanja pokazuju da oba poremeaja mladih karakteriu: nepovoljna afektivna situacija u porodici (Vuchinich i sar., 1994; Reiss i sar., 1995; Lyons-Ruth, 1996; Rosentein i Horowitz, 1996; Fergusson i sar., 1996, Hrni, 2000), nepodsticanje i/ili spreavanje autonomije i individuacije u porodici (Vuchinich i sar., 1994; Lyons-Ruth, 1996; Barber, 1996) i negativni, odbacujui vrnjaki odnosi (Fergusson i sar., 1996; Cole i Carpeniteri, 1990; Windle, 1994). Oba poremeaja, dakle karakteriu ne samo nepovoljnosti sadanje socijalne situacije, ve i nepovoljni uslovi za diferencijaciju. Smatramo da je kod mladih uticaj porodice krucijalan za razvoj diferencijacije, jer odreuje ne samo stepen diferencijacije postignut u porodici, ve i status osobe u vrnjakoj grupi, to zatim utie na dalji razvoj osobe (Patterson i sar., 1992). Odnosi sa vrnjacima imaju i svoj nezavisan uticaj na diferencijaciju, ali ne tako izrazit kao uticaj porodice. Drugi nain objanjenja ovog komorbiditeta je da antisocijalno ponaanje dovodi do razvoja fakora rizika depresivnosti, te time i do poveane incidence depresivnosti u populaciji koju karakterie takvo ponaanje. Disruptivno, agresivno i antisocijalno ponaanje se pokazalo prediktivno za kasniju depresivnost mladih (Block i sar., 1991; Lewinsohn i sar., 1994; Kerr i sar., 1997; Feshbach i sar., 1997, Caspi, 2000). Ono dovodi do odbacivanja prosocijalnih vrnjaka (Cantrell i Printz, 1985; Dodge i sar., 1990; Dishion, 1990; Cole i Carpeniteri, 1990; Patterson i sar., 1992; Crick, 1996), to je faktor rizika depresije (Cole i Carpeniteri, 1990; Joiner i Metalsky, 1995). Mladi sa antisocijalnim ponaanjem se dalje po pravilu udruuju sa slinim vrnjacima u antisocijalne vrnjake grupe, koje karakteriu negativni afektivni odnosi i razvoj nepovoljnih adaptivnih mehanizma (Hrni, 2004), to dalje pogoduje depresiji. Antisocijalno ponaanje dovodi i do poveanja drugih stresora koji pogoravaju socijalne odnose (npr. odvajanje i odbacivanje od strane porodice, izolacija u instituciji, interpersonalni konflikti, grubost krivinog postupka, zlostavljanje, nasilje - Hrni, 2001; 2004). Oni mogu biti precipitirajui faktor depresije. Po predloenom modelu depresije, antisocijalno ponaanje moe da uzrokuje depresiju preko njegovog nepovoljnog uticaja ne samo na sadanje afektivne veze, ve i na diferencijaciju mlade osobe preko razvijanja nepovoljnih unutranjih socijalnih reprezentacija i razvijanja neefikasnih i razvojno nepovoljnih adaptivnih mehanizama. Pokazuje se da je uticaj vrnjake grupe na mlade sa problemima vei nego na dobro adaptirane mlade. Deca i mladi se utoliko vie oslanjaju na vrnjaku grupu a manje na porodicu, ukoliko imaju vie problema ponaanja (Donovan i Jessor, 1985, Booth i sar., 1998), i emotivnih problema (Aseltine i sar., 1994). U svrhu rasvetljavanja mehanizama nastanka komorbiditeta depresije i antisocijalnog ponaanja i provere predloenog modela, sproveli smo istraivanje meu mladima koji pokazuju izrazito antisocijalno ponaanje, i koji su zbog toga prinudno smeteni u vaspitne i popravne ustanove. Izabrali smo ovu populaciju jer se nalazi u uslovima liavanja slobode i zajednikog boravka sa antisocijalnim vrnjacima. Ovu situaciju karakteriu nepovoljne afektivne relacije, uz osiromaenje ili prekid prethodnih socijalnih i porodinih veza, to pogoduje razvoju depresivnosti. U ovim
361

Jasna Hrni

okolnostima uticaj vrnjaka, koji predstavljaju dominantnu sadanju socijalnu sredinu, mogao bi biti izrazitiji od uticaja porodice. Ukoliko bi se u ovoj populaciji pokazalo da i sadanji i proli vrnjaki odnosi nemaju vei uticaj na depresivnost ispitanika nego i sadanji i proli porodini odnosi, to bi ilo u prilog predloenom modelu depresije. Model pretpostavlja da je diferencijacija osobe krucijalna za njenu eventualnu depresivnost. Poto je porodica mnogo manje prisutna u svakodnevnom ivotu ispitanika, ali je bila daleko uticajnija u procesu diferencijacije ispitanika u prolosti, znaaj njenog uticaja u ovim okolnostima bi se tumaio pre svega preko uticaja na diferencijaciju. Takoe, ovakav nalaz bi iao u prilog objanjenju komorbiditeta preko zajednikih etiolokih faktora nepovoljnih porodinih i vrnjakih afektivnih odnosa. Sa druge strane, nezavisan uticaj nepovoljnih prethodnih vrnjakih odnosa na depresivnost iao bi u prilog objanjenju ovog komorbiditeta kao posledice antisocijalnog ponaanja. Pripadnost devijantnoj grupi pre smetaja u ustanovu je indikator odbacivanja od strane prosocijalnih vrnjaka zbog kojeg je verovatno mlada osoba ula u devijantnu grupu, a koje je opet verovatno bilo posledica prethodnog disruptivnog ponaanja mlade osobe (Patterson i sar., 1992). Ova pripadnost je takoe indikator negativnih afektivnih odnosa koje karakteriu samu devijantnu grupu (Hrni, 2004), ali ne i pokazatelj smanjenih adaptivnih sposobnosti u situaciji boravka u vaspitnim i popravnim ustanovama, poto se u devijantnoj grupi ue upravo one socijalne vetine koje su korisne za vrnjake odnose u ovim okolnostima. Cilj istraivanja je da se pokae da je depresivnost mladih, institucionalizovanih zbog svog antisocijalnog ponaanja (krivinih dela), visoko povezana sa njihovim prolim i sadanjim socijalnim relacijama, i to na nain koji je u skladu sa predloenim modelom depresije. Pretpostavljamo: 1) da e se pokazati visoka povezanost depresivnosti sa prolim i sadanjim socijalnim relacijama mlade osobe; 2) da e visoka povezanost izmeu depresivnosti i socijalnih odnosa biti najveim delom objanjena samoopisom negativnih i odbacujuih prolih i sadanjih socijalnih odnosa u okviru porodice i vrnjake grupe i nedovoljne individuacije u okviru porodice, dok ostale dimenzije socijalnih odnosa nee znaajno doprinositi objanjenju; 3) da e porodini i vrnjaki odnosi dati znaajan nezavisan doprinos objanjenju depresivnosti; 4) da vrnjaki odnosi nee biti znaajniji za objanjenje depresivnosti od porodinih odnosa; i 5) da e i sadanji i prethodni negativni vrnjaki odnosi imati svoj nezavisan doprinos objanjenju depresivnosti.

362

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

METOD Varijable i instrumenti

Zavisna varijabla istraivanja je bila depresivnost, merena sa tri skale samoprocene depresivnosti: skala D6R Momirovia, skala BDI Beck-a i sar., i skala CESD Radloff-a (detaljnije u Hrni, 2007b). Nezavisne varijable su bile 18 varijabli socijalnog polja, koje su obuhvatale odnose u porodici kao celini, odnose izmeu majke i ispitanika, i vrnjake odnose. Odnosi u porodici kao celini su mereni sa 6 skala GRADIR-a Kneevia (1994): Glad, Razmena, Aktivnost, Demokratinost, Individuacija i Red, definisanih po Modelu stanja i odnosa u porodici RRRG (Berger, 1992). Odnosi majke i ispitanika su mereni sa 9 skala: 7 skala SRDI Opaia (1995): Intimnost, Odbacivanje, rtvovanje, Zahtevi, Kanjavanje, Kontrola, Unutranja kontrola; skalom PCS-YRS Barber-a (1996) - Psiholoka kontrola; i skalom Monitoring Brown-a i sar. (po Barber, 1996). Vrnjaki odnosi su mereni skalama: Kohezivnost i PKO Kneevia, i Agresivnost Hrnieve (2002). U Tabeli 1 su prikazani predmeti merenja upotrebljenih skala.
Tabela 1: Skale samoprocene upotrebljene u istraivanju i njihov predmet merenja NAZIV SKALE GLAD RAZMENA AKTIVNOST DEMOKRATINOST INDIVIDUACIJA RED INTIMNOST ODBACIVANJE RTVOVANJE KANJAVANJE ZAHTEVI PREDMET MERENJA PORODICA Zadovoljenje potreba, elja i oekivanja u porodici. Dimenzije: zadovoljenje potreba frustriranost potreba. Kvalitet emocionalne razmene u porodici. Dimenzije: emocionalna bliskost emocionalna udaljenost. Nain strukturiranja vremena u porodici. Dimenzije: aktivnost pasivnost. Uloge u porodinom sistemu. Dimenzije: demokratina fleksibilnost autoritarna rigidnost. Mogunosti za individuaciju lanova porodice. Dimenzije: individuacija simbioza. Planiranje, organizacija i kontrola zbivanja u porodici. Dimenzije: planiranje i kontrola stihijnost i odsustvo kontrole. ODNOS MAJKE I ISPITANIKA Intimnost i otvorenost u komunikaciji. Odbacivanje, zanemarivanje ispitanika. Kontrola rtvovanjem majke. Nesistematsko kanjavanje majke. Previsoki zahtevi majke.

363

Jasna Hrni

KONTROLA UNUTRANJA KONTROLA PSIHOLOKA KONTROLA MONITORING KOHEZIVNOST AGRESIVNOST PKO D6R BDI CES-D

Preterano ograniavanje ponaanja ispitanika. Strahovanje ispitanika da svojim postupcima ne izneveri roditelja. Skriveni, psiholoki metodi kontrole aktivnosti i ponaanja ispitanika, koji ne dozvoljavaju njegovu individuaciju. Kontrola ponaanja ispitanika nadgledanjem njegovog kretanja i druenja. VRNJAKA GRUPA Sile koje utiu na ispitanika da ostane u vrnjakoj grupi. Agresivno ponaanje prema ispitaniku u neformalnoj grupi kojoj pripada. Prokriminalno ponaanje lanova neformalne grupe kojoj je ispitanik pripadao pre dolaska u instituciju. DEPRESIJA Trajno stanje hipotenzije. Depresivno raspoloenje, pad energije, i depresivna kognicija. Depresivni simptomi: afektivni, kognitivni, bihejvioralni i somatski. Depresivni simptomi: preteno se odnose na depresivno raspoloenje, pad energije i depresivnu kogniciju.

Skale koje opisuju negativne i odbacujue sadanje i prole socijalne odnose su: u porodici - Razmena (u porodici) i Odbacivanje majke; a u vrnjakoj grupi Agresivnost (sadanji odnosi), i Prokriminalno ponaanje (proli odnosi, pre dolaska u instituciju). Skale koje opisuju nedovoljnu individuaciju u porodici su: Individuacija (u negativnom polu), Psiholoka kontrola majke i Kontrola majke (Tabela 1).

Uzorak
Istraivanje je obuhvatalo mladie izmeu 15 i 22 g., koji su u momentu ispitivanja boravili u vaspitnim i popravnim ustanovama Srbije zbog poinjenih krivinih dela, dobro znali srpski jezik, bili funkcionalno pismeni, i imali ivu majku i poznavali je. Konaan uzorak je inio 191 ispitanik (detaljnije u Hrni, 2007b). Ispitanici su pokazali visoko prisustvo depresivnosti na testovima samoprocene. Aritmetike sredine rezultata su bile: 64.26 na skali D6R (SD=29.41), 15.15 na skali BDI (SD=12.28) i 15.6 na skali CES-D (SD=9.94). Na skali BDI, 26.7% ispitanika je bilo iznad kritikog skora 19 (kliniki znaajno izraena depresija), a 13.6% iznad skora 30 (teka depresija). Ovi rezultati su po veini pokazatelja daleko vii od onih dobijenih u istraivanjima opte populacije (Hrni, 2007b).

364

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

REZULTATI3 Povezanost depresivnih simptoma sa socijalnim relacijama

U svrhe provere prve pretpostavke, uraena je kanonika korelaciona analiza na punom skupu varijabli (Tabele 2,3, 4, i 5). Levi skup varijabli definisan je varijablama socijalnog polja, a desni skup varijablama depresivnosti. Dobijeni koeficijenti kanonikih korelacija pokazuju da samo prvi par kanonikih varijabli ima znaajnu kanoniku korelaciju od 0.745, to objanjava ak 55.50% varijanse (Tabela 3). Za ovaj par kanonikih varijabli su prikazani kanoniki koeficijenti, faktori i krosfakori izvornih varijabli socijalnog polja (Tabela 4) i varijabli depresivnosti (Tabela 5).
Tabela 2.: Kroskorelacije levog i desnog skupa varijabli VARIJABLE Glad Razmena Aktivnost Demokratinost Individuacija Red Intimnost Odbacivanje rtva Kazna Zahtevi Kontrola Unutranja kontrola Psiholoka kontrola Monitoring Kohezivnost Agresivnost PKO D6R -.511 -.592 -.336 -.558 -.624 -.245 -.374 .574 -.442 .534 .523 .577 -.200 .586 -.217 -.218 .478 .402 CES-D -.413 -.454 -.247 -.446 -.493 -.125 -.325 .471 -.352 .470 .463 .456 -.149 .502 -.233 -.264 .460 .318 BDI -.326 -.365 -.196 -.377 -.439 -.084 -.232 .441 -.326 .429 .379 .469 -.091 .455 -.149 -.151 .364 .280

Tabela 3.: Koeficijenti kanonikih korelacija i njihova znaajnost: Par kanon. varijabli 1 2 3 rho .745 .340 .267 lambda .366 .821 .929 hi2 180.125 35.248 13.260 df 54 34 16 Sig. .000 .409 .654

Zbog ekonominositi izlaganja, prikazani su samo glavni rezultati. Za detaljniji prikaz obratite se autoru.

365

Jasna Hrni Tabela 4.: Kanoniki koeficijenti, faktori i kros-faktori varijabli socijalnog polja VARIJABLE Glad Razmena Aktivnost Demokratinost Individuacija Red Intimnost Odbacivanje rtva Kazna Zahtevi Kontrola Unutranja kontrola Psiholoka kontrola Monitoring Kohezivnost Agresivnost PKO Kanoniki koeficijenti -.095 .277 .075 .072 .149 -.012 .158 -.194 .129 .122 .060 -.231 -.100 -.074 -.072 .013 -.184 -.258 Kanoniki faktori .702 .809 .460 .760 .844 .335 .520 -.772 .595 -.722 -.717 -.767 .279 -.793 .308 .317 -.660 -.544 Kanoniki krosfaktori .523 .602 .342 .566 .629 .250 .387 -.575 .443 -.538 -.534 -.571 .208 -.591 .230 .236 -.491 -.405

Tabela 5: Kanoniki koeficijenti, faktori i kros-faktori varijabli depresivnosti VARIJABLE D6R CESD BDI Kanoniki koeficijenti -.989 -.172 .166 Kanoniki faktori -.992 -.798 -.712 Kanoniki kros-faktori -.739 -.594 -.530

Uraena je i kanonika analiza kovarijansi izmeu istih skupova, radi utvrivanja stabilnosti dobijenih rezultata (Kneevi i Momirovi, 1996). Pokazuje se visoka slinost sa rezultatima dobijenim kanonikom korelacionom analizom. Samo prvi par kvazikanonikih varijabli ima znaajnu kvazikanoniku korelaciju od 0.661, koja objanjava 43.69% varijanse. Ona je za 11.81% nia od dobijene kanonike korelacije, i ukazuje na stabilnost rezultata. Potvruje se prva hipoteza.

Negativni i odbacujui socijalni odnosi i nedovoljna individuacija

U svrhu provere druge hipoteze, uraena je kanonika korelaciona analiza, u kojoj je levi skup varijabli definisan sa sedam varijabli socijalnog polja. To su: etiri varijable koje se odnose na negativne i odbacujue socijalne odnose - Razmena (u
366

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

negativnom polu), Odbacivanje, Agresivnost, i PKO; i tri varijable nedovoljne individuacije u porodici: Individuacija (u negativnom polu), Psiholoka kontrola, i Kontrola (Tabela 7). Desni skup je definisan trima varijablama depresivnosti (Tabela 8). Dobijeni koeficijenti korelacija pokazuju da samo prvi par kanonikih varijabli ima znaajnu kanoniku korelaciju od ak 0.733 (Tabela 6). Time je objanjeno 53.73% varijanse kanonikih varijabli, to je samo 1.77% manje od vrednosti dobijene na prethodnom punom skupu varijabli. Dakle, ovih sedam varijabli socijalnog polja objanjava najvei deo zajednike varijanse kanonikih varijabli dobijene u prethodnoj analizi.
Tabela 6: Koeficijenti kanonikih korelacija i njihova znaajnost Par kanonikih varijabli 1 2 3 rho .733 .214 .168 Lambda .429 .927 .972 hi2 156.287 13.941 5.278 df 21 12 5 sig .000 .304 .383

Tabela 7: Kanoniki koeficijenti, faktori i kros-faktori varijabli socijalnog polja VARIJABLE Razmena Individuacija Odbacivanje Kontrola Psiholoka kontrola Agresivnost PKO Kanoniki koeficijenti .312 .131 -.283 -.159 -.022 -.208 -.230 Kanoniki faktori .821 .857 -.784 -.772 -.806 -.673 -.553 Kanoniki kros-faktori .602 .629 -.575 -.571 -.591 -.493 -.405

Tabela 8: Kanoniki koeficijenti, faktori i kros-faktori varijabli depresivnosti VARIJABLE D6R CESD BDI Kanoniki koeficijenti -.972 -.202 .175 Kanoniki faktori -.990 -.808 -.990 Kanoniki kros-faktori -.726 -.592 -.521

Kanonika analiza kovarijansi, uraena izmeu ista dva skupa, pokazuje znaajnu kvazikanoniku korelaciju izmeu samo jednog para kvazikanonikih varijabli, koja je 0.681, to objanjava 46.38% varijanse. Ovaj rezultat je za 2.69% vii od rezultata prethodne kvazikanonike analize na punom skupu varijabli, to ukazuje na visoku stabilnost rezultata.
367

Jasna Hrni

Da bismo proverili da li je doprinos ostalih dimenzija znaajan kada se kontrolie uticaj ovih sedam varijabli socijalnog polja, kao i da li doprinos ovih sedam varijabli ostaje znaajan kada se kontrolie uticaj ostalih varijabli socijalnog polja, uraen je par hijerarhijskih multiplih regresija (Tabela 9). Prediktorske varijable su bile varijable socijalnog polja. Kriterijumska varijabla je bila depresivnost, definisana kao prva glavna komponenta izolovana na tri skale depresivnosti. Pokazalo se da je uticaj sedam varijabli negativnih afektivnih odnosa i nedostatka individuacije ostao znaajan i nakon kontrole uticaja ostalih varijabli (p < 0.01). Ostali socijalni odnosi nisu znaajno doprinosili objanjenju varijanse depresivnosti poto se kontrolisao uticaj sedam osnovnih varijabli. Potvruje se druga hipoteza.
Tabela 9: Rezultati hijerarhijske multiple regresije - poreenje prediktivnosti sedam osnovnih varijabli i ostalih varijabli socijalnog polja PREDIKTORSKE VARIJABLE Prvi korak Razmena Individuacija Odbacivanje Kontrola Psihol. kontrola Agresivnost PKO Drugi korak Glad Aktivnost Demokratinost Red Intimnost rtva Kazna Zahtevi Unutr. kontrola Monitoring Kohezivnost Prvi korak Glad Aktivnost Demokratinost Red Intimnost rtva Kazna Zahtevi Unutr. kontrola ZAVRNA STATISTIKA Korelacija ZVa Stand. Beta -.516 -.569 .543 .550 .565 .476 .366 0.018 -.458 -.285 -.506 -.166 -.341 -.410 .524 .499 -.161 -.219 -.231 0.404*** -.458 -.285 -.506 -.166 -.341 -.410 .524 . 499 -.161 .058 -.136 -.356*** .159 -.017 -.271* .170 .055 .100 .001 .005 .043 .008 .000 .017 .001 .001 .005 .049 -.100 -.097 .101 -.058 -.162 -.027 -.062 .116 .010 -.012 .001 .003 .001 .003 .001 .005 .000 .001 .006 .000 .000 -.095 -.138 .202* .137 .031 .156* .146*

delta R2 0.458***

sr2 .002 .003 .017 .007 .000 .016 .018

368

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika Monitoring -.219 -.044 Kohezivnost -.231 -.053 0.072** Drugi korak Razmena -0,516 -.083 Individuacija -0,569 -.106 Odbacivanje 0,543 .135 Kontrola 0,550 .165 Psihol. kontrola 0,565 .041 Agresivnost 0,476 .131 PKO 0,366 .169** a Korelacija ZV korelacija prediktora sa zavisnom varijablom; sr2 - kvadrat semiparcijalne lacije, jedinstveni doprinos svakog predikotra totalnoj varijasi koja objanjava ZV. * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.0001 .001 .002 .001 .002 .004 .007 .000 .008 .021 kore-

Prediktivnost porodinih i vrnjakh odnosa

Relativno visoki kvadrati semiparcijalne korelacije varijabli vrnjake grupe na skupu sedam osnovnih varijabli (za Agresivnost sr2=0,016, za PKO sr2=0,018, Tabela 10), uz visoke rezultate varijabli porodice (za Odbacivanje sr2=0,017), sugeriu da porodica i vrnjaka grupa imaju znaajan meusobno nezavisan uticaj na depresivnost. U svrhu dalje provere uraen je par hijerarhijskih multiplih regresija (Tabela 10). Prediktorske varijable su bile sedam osnovnih varijabli socijalnog polja. Kriterijumska varijabla je bila depresivnost, definisana kao i u prethodnim regresijama. Rezultati pokazuju znaajan meusobno nezavisan uticaj na depresivnost kako varijabli porodice (p<0.0001), tako i varijabli vrnjake grupe (p<0.001). Pokazuje se da uticaj vrnjake grupe nije vei od uticaja porodice. Time se potvruju trea i etvrta hipoteza.
Tabela 10: Rezultati hijerarhijske multiple regresije - poreenje prediktivnosti osnovnih varijabli porodice i vrnjake grupe PREDIKTORSKE VARIJABLE Prvi korak Razmena Individuacija Odbacivanje Kontrola Psihol. kontrola Drugi korak Agresivnost PKO Prvi korak Agresivnost delta R2 0. .416**** -.516 -.569 .543 .550 .565 0. 458*** .476 .366 0. 274**** .476 .398**** .141 .156* .146* .016 .018 -.073 -.225 .211* .151 .093 .001 .010 .019 .008 .002 ZAVRNA STATISTIKA Korelacija ZVa Stand. Beta sr2

369

Jasna Hrni PKO .366 .232*** 0. 458**** Drugi korak Razmena -.516 -.095 Individuacija -.569 -.138 Odbacivanje .543 .202* Kontrola .550 .137 Psihol. kontrola .565 .031 a Korelacija ZV korelacija prediktora sa zavisnom varijablom; sr2 - kvadrat semiparcijalne lacije, jedinstveni doprinos svakog predikotra totalnoj varijasi koja objanjava ZV. * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.0001; **** p < 0.0001 .048 .002 .003 .017 .007 .000 kore-

Poreenje uticaja sadanjih i prethodnih vrnjakih odnosa

Prikazani rezultati varijabli Agresivnost i PKO vrnjake grupe u okviru kanonikih analiza (kanoniki koeficijent za Agresivnost je -0.184 i -0.208, za PKO 0.258 i -0.230, Tabele 4 i 7) i hijerarhijske multiple regresije (kvadrat semiparcijalnih korelacija za Agresivnost na skupu sedam osnovnih varijabli je 0.016, a za PKO je 0.018, Tabela 10) sugeriu da pretpostavka o meusobno nezavisnom uticaju sadanjih (skala Agresivnosti) i prolih vrnjakih odnosa (skala PKO) ima osnova. Dalje hijerarhijske multiple regresije su potvrdile da ove dve varijable daju znaajan nezavisan doprinos objanjenju varijanse depresivnosti kada se kontrolie uticaj svih ostalih osnovnih varijabli socijalnog polja (za Agresivnost - p=0.021, za PKO p=0.015, Tabela 11). Potvruje se peta hipoteza.
Tabela 11: Rezultati hijerarhijske multiple regresije za prediktorske varijable Agresivnost i PKO Korak 1. 2. 3. 1. 2. 3. Varijable uneene u koraku 5 osnovnih varijabli porodice Agresivnost PKO 5 osnovnih varijabli porodice PKO Agresivnost Kumul. R2 .416 .440 .458 .416 .442 .458 Delta R2 .416 .024 .018 .416 .026 .016 Sig. .000 .005 .015 .000 .004 .021

DISKUSIJA
Nai rezultati pokazuju da izmeu seta varijabli socijalnog polja i seta varijabli depresivnosti, postoji vrlo visoka kanonika korelacija, koja objanjava ak 55.5% varijanse. Ona sugerie visoku povezanost izmeu socijalnih odnosa mlade osobe i njene depresivnosti, u skladu sa modelom depresije koji predlaemo. Ipak, injenica da je i procenu depresivnosti, i procenu socijalnih relacija davala ista osoba u obliku
370

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

samoopisa, poziva na oprez pri donoenju zakljuaka. Povezanost moe biti posledica drugih faktora, kao to je delovanje kognitivnih procesa karakteristinih za depresivne osobe, i varijansa deljenog metoda. Mnogi autori ukazuju na postojanje depresivnih kognicija kao sastavnog dela depresivne simptomatologije. One podrazumevaju negativnu obojenost pogleda na sebe, svoju budunost, svoju prolost i svet u odnosu na sebe (Asarnow i sar., 1987; Beck, 1989; Haley i sar., 1985, Haaga i sar., 1991, Harrington, 1995; Birmaher i sar., 1996). Usled svojih kognitivnih distorzija, depresivne osobe mogu da procenjuju svoje socijalne odnose gorim od realnih, pa bi dobijene korelacije izmeu socijanih odnosa i depresivnosti bile artefakt samog poremeaja. Meutim, pokazuje se da depresivni mladi imaju realnu procenu sadanjih socijalnih odnosa, dok su mladi koji nisu depresivni skloniji ulepavanju realnosti (Asarnow i sar. 1987, Goodyer i sar., 1991; Shepperd i sar., 1994). Negativna kognicija depresivnih se pre svega odnosi na procenu sebe i na autobiografska seanja, a naroito na emotivne odnose odbacivanja (Haaga i sar., 1991). U ovom smislu, depresivne kognicije bi trebalo da utiu: a) podjednako i na pozitivne i na negativne afektivne odnose; b) podjednako na opis i porodice i vrnjake grupe, koji bi tako bili meusobno zavisni; c) vie na opis prolih nego na opis sadanjih vrnjakih odnosa. Meutim, nae istraivanje je pokazalo: a) da negativni afektivni odnosi bolje objanjavaju depresivnost od nedovoljnih pozitivnih odnosa; b) da porodini i vrnjaki odnosi daju znaajan nezavisan doprinos objanjenju depresivnosti, i c) da proli vrnjaki odnosi nemaju vei znaaj za objanjenje depresivnosti od sadanjih vrnjakih odnosa. Zato smatramo da depresivne kognicije ne mogu da objasne visoku povezanost socijalnih relacija i depresivnosti dobijenu u ovom radu. U naem istraivanju ista osoba procenjuje i svoju depresivnost, i svoje socijalne relacije, ime se dobija tzv. varijansa deljenog metoda, deo zajednike varijanse koja nastaje samo usled zajednikog izvora podataka. Osobenosti linosti procenjivaa odreuju njegove odgovore i u jednom i u drugom setu varijabli, te se tako dobija korelacija kojoj je izvor trei faktor karakteristike procenjivaa. Ipak, dobijene oekivane razlike u prediktivnosti pojedinih varijabli socijalnog polja, u suprotnosti su sa delovanjem varijanse deljenog metoda, koja podjednako utie na sve posmatrane varijable. Takoe, visina dobijene korelacije izmeu skupa varijabli socijalnih relacija i skupa varijabli depresivnosti sugerie da, ak i ako deo ove korelacije dugujemo varijansi deljenog metoda, ostaje znaajna poveznost depresivnosti i socijalnih relacija. Dobijena zajednika varijansa izmeu depresivnosti i socijalnog polja skoro je u potpunosti bila objanjena samoprocenom negativnih i odbacujuih socijalnih odnosa osobe u okviru porodice i vrnjake grupe, kao i samoprocenom nedovoljne autonomije i individuacije u okviru porodice, opisanih kao sedam osnovnih varijabli socijalnog polja. Kanonika korelacija izmeu ovih varijabli i depresivnosti objanjava ak 53.73% varijanse kanonikih varijabli, to je samo 1.77% manje od one dobijene na punom skupu varijabli. Ove nalaze je potvrdila i hijerarhijska multipla regresija, koja je pokazala da je uticaj ovih sedam varijabli ostao znaajan i nakon kontrolisanja uticaja ostalih 11 varijabli socijalnog polja, dok obrnuto nije bio sluaj.
371

Jasna Hrni

Istraivanje Reiss-a i sar. (1995) je imalo sline zakljuke: konfliktni i negativni odnosi roditelja prema detetu su objanjavali skoro 60% varijanse antisocijalnog ponaanja i 37% varijanse depresivnosti. Pozitivni odnosi su objanjavali tek 10% varijanse oba poremeaja. U naem istraivanju se pokazuje da vrnjaka grupa i porodica imaju meusobno nezavisan uticaj na depresivnost mladih, i da vrnjaka grupa nema vei uticaj na depresivnost od porodice. Ovaj nalaz je dobijen kod institucionalizovanih antisocijalnih adolescenta, koji su u svakodnevnoj komunikaciji sa vrnjacima, ali ne i sa porodicom, i koje karakterie vei uticaj vrnjake grupe od uticaja porodice (Donovan, Jessor, 1985; Booth i sar., 1998). Ovi rezultati ukazuju na znaaj procesa diferencijacije osobe u okviru porodice. Ukoliko su oni nepovoljni zbog negativnih i odbacujuih odnosa i onemoguavanja individualizacije i autonomije, smanjuju se mogunosti osobe da zadovoljni svoje socijalne potrebe i da se adaptira na nepovoljne okolnosti. Znaajan uticaj na depresivnost negativnih i odbacujuih socijalnih odnosa u okviru porodice i vrnjake grupe i nedovoljne autonomije i individuacije u okviru porodice, koji su etioloki faktori i depresije i antisocijalnog ponaanja, ide u prilog tumaenju visokog komorbiditeta depresije i antisocijalnog ponaanja preko zajednikih etiolokih faktora oba poremeaja . Nezavisan uticaj sadanjih vrnjakih odnosa sugeriu znaaj koji za depresivnost ima zadovoljenje potrebe za afektivnom vezanou u neposrednoj socijalnoj sredini, koju u uslovima institucionalizacije mladih ine pre svega vrnjaci. Nezavisan uticaj prolih afektivnih odnosa ukazuje na znaaj unutranjih reprezentacija prethodnih afektivnih odnosa, koje potom utiu na manju otpornost osobe na sadanje socijalne nepovoljnosti. On ide u prilog objanjenju komorbiditeta depresivnosti i antisocijalnog ponaanja kroz uticaj koji antisocijalno ponaanje ima na razvoj depresivnosti. Antisocijalno i disruptivno ponaanje dovodi do odbacivanja prosocijalnih vrnjaka i ukljuivanja mlade osobe u devijantnu vrnjaku grupu, koju po pravilu karakteriu negativni i odbacujui afektivni odnosi, ime se nastavlja zloudni krug loih socijanih odnosa koji su opet faktor rizika depresije. Dobijeni rezultati potvruju sve hipoteze istraivanja, koje su izvedene iz predloenog modela depresije. Po ovom modelu, centralni prediktori eventualne depresivnosti su socijalni faktori: nepovoljnost i nedovoljnost sadanjih i prolih, realnih ili internalizovanih afektivnih veza sa socijalnom sredinom i nepodsticanje i/ili spreavanje autonomije i individuacije u bliskim socijalnim grupama, koje dovodi do siromanih i neadekvatnih adaptivnih mehanizama individue.

ZAKLJUAK
Sprovedeno istraivanje je pokazalo da je samoopis socijalnih varijabli u visokoj korelaciji sa samoopisom depresivnosti mladih sa antisocijalnim ponaanjem. Ova korelacija je najveim delom bila objanjena negativnim i odbacujuim socijal372

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

nim odnosima osobe u porodici i vrnjakoj grupi i nedovoljnom individuacijom u porodici. Varijable porodice i varijable vrnjake grupe su dale znaajan meusobno nezavisan doprinos objanjenju depresivnosti. Doprinos vrnjake grupe se nije pokazao izrazitiji od uticaja porodice, to je interesantno ako se uzme u obzir da je nalaz dobijen u uzorku institucionalizovane antisocijalne omladine, kojoj je neposredna socijalna sredina vrnjaka grupa, a ne porodica, a vrnjaci neretko vaniji od porodice. Ovi nalazi idu u prilog objanjenju komorbiditeta depresije i antisocijalnog ponaanja preko zajednikih etiolokih faktora u okviru porodice. I sadanji i proli negativni vrnjaki odnosi su dali znaajan nezavisan doprinos objanjenju depresivnosti. Nezavisan uticaj prolih odnosa sugerie da i samo antisocijalno ponaanje moe biti etioloki faktor depresivnosti. Navedeni nalazi idu u prilog modelu unipolarne depresije koji predlaemo. Po ovom modelu, depresija je znaajno smanjenje ili potpuno povlaenje emotivnih ulaganja osobe u socijalnu okolinu, a time i u sebe, u cilju odbrane od psihikog bola nastalog zbog nedovoljnih socijalnih afektivnih veza. Bazini uslovi nastanka depresije su: nepovoljnost i nedovoljnost sadanjih i prolih, realnih ili internalizovanih afektivnih veza sa socijalnom sredinom, i neefikasnost adaptivnih mehanizama da ovo stanje prevazie. Socijalne relacije se shvataju kao dominantan faktor rizika depresije. Proli socijalni odnosi uglavnom utiu na stepen diferencijacije osobe, preko unutranjih reprezentacija socijalnih odnosa i adaptivnih mehanizama osobe koji se ue i podstiu u bliskim socijalnim grupama. Sadanje socijalne relacije uglavnom odreuju da li je potreba za socijalnim afektivnim vezama zadovoljenjena. Dobijeni nalazi daju novi pogled na depresivnost iz ne ba esto razmatranog ugla antisocijalne omladine, koji omoguava da se jasnije uvidi sutina depresivnosti, kao i njene specifinosti u ovoj populaciji. Potrebna su dalja istraivanja longitudinalnog dizajna da bi se dalje testirao mehanizam nastanka depresije sugerisan u ovom radu.

LITERATURA
Abramson, L. Y., Seligman, M. E. P., & Teasdale, J. D. (1978). Learned helplessness in humans: critique and reinformation. Journal of Abnormal Psychology, 87(1), 49-74. Asarnow, J. R., Carlson, G. A., & Guthrie, D. (1987). Coping strategies, selfperceptions, hopelessness, and perceived family environments in depressed and suicidal children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55(3), 361-366. Aseltine, R. H., Gore, S., & Colten, M. E. (1994). Depression and the social developmental context of adolescence. Journal of Personality and Social Psychology, 67(2), 252-263.

373

Jasna Hrni

Barber, B. K. (1996). Parental psychological control: revisiting a neglected construct. Child Development, 67, 3296-3319. Beck, A. T. (1989). Cognitive Therapy and Emotional Disorders. London, Penguin Books. Becker, J. (1974). Depression: Theory and Research. New York, V.H. Winston & Sons. Berger, J. (1992). Psihologija porodice - model stanja i odnosa RRRG. Psiholoka istraivanja, 5, 11-47. Birmaher, B., Ryanm, N. D., Williamson, D. E., Brent, D. A., Kaufman, J., Dahl, R. E., Perel, J., & Nelson, B. (1996). Childhood and adolescent depression: a review of the past 10 years. Part I. Journal of American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 35(11), 1427-1439. Blatt, S. J. (1995). Representational structures in psychopathology. U D. Cicchetti & S. Toth (Eds.) Rochester Symposium on Developmental Psychopathology, Volume VI: Emotion, Cognition, and Representation. Rochester, NY: University of Rochester Press (str. 1-33). Blatt, S. J. (1998). Contributions of psychoanalysis to the understanding and treatment of depression. Journal of the American Psychoanalytic Association, 46(3), 723752. Blatt, S. J., & Auerbach, J. S. (2001). Mental representation, severe psychopathology, and the therapeutic process. Journal of the American Psychoanalytic Association, 49(1), 113-159. Block, J. H., Gjerde, F., & Block, J. H. (1991). Personality antecedents of depressive tendencies in 18-year-olds: a prospective study. Journal of Personality and Social Psychology, 60(5), 726-736. Bolbi, D. (1980). Kratak osvrt na istorijski razvoj teorije afektivne vezanosti. U R. Zazo (ur.) Poreklo ovekove oseajnosti. Beograd, Zavod za udbenike i nastavna sredstva (str. 45-46). Booth, C. L., Rubin, K. H., & Rose-Krasnor, L. (1998). Perception of emotional support from mother and friend in middle childhood: links with social-emotional adaptation and preschool attachment security. Child Development, 69, 427-442. Bowlby, J. (1946). Forty-four Juvenile Thieves: Their Characters and Home-life. London, Balliere, Tindall & Cox. Bowlby, J. (1960). Grief and mourning in infancy and early childhood. The Psychoanalitic Study of the Child, 15, 9-52. Bowlby, J. (1961). Process of mourning. The International Journal of PsychoAnalysis, 42(4-5), 317-340. Bowlby, J. (1982). Attachment and Loss, Vol. 1: Attachment, 2nd ed. New York, Basic Books. Bowlby, J. (1988). Developmental psychiatry comes of age. The American Journal of Psychiatry, 145, 1-10 Cantrell, V. L., & Prinz, R. J. (1985). Multiple perspectives of rejected, neglected, and accepted children: relation between sociometric status and behavioral characteristics. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53(6), 884-889.
374

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

Caspi, A. (2000). The child is father of the man: personality continuities from childhood to adulthood. Journal of Personality and Social Psychology, 78(1), 158-172. Cole, D. A., & Carpentieri, S. (1990). Social status and the comorbidity of child depression and conduct disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58(6), 748-757. Crick, N. R. (1996). The role of overt aggression, relational aggression, and prosocial behavior in the prediction of childrens future social adjustment. Child Development, 67, 2317-2327. Dishion, T. J. (1990). The family ecology of boys peer relations in middle childhood. Child Development, 61, 874-892. Dodge, K. A., Coie, J. D., Pettit, G. S., & Price, J. M. (1990). Peer status and aggression in boys groups: developmental and contextual analyses. Child Development, 61, 1289-1309. Donovan, J. E., & Jessor, R. (1985). Structure of problem behavior in adolescence and young adulthood. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53(6), 890-904. Dweck, C. S., & Reppucci, D. N. (1973). Learned helplessness and reinforcement responsibility in children. Journal of Personality and Social Psychology, 25(1), 109-116. Fergusson, D. M., Lynskey, M. T., & Horwood, J. L. (1996). Origins of comorbidity between conduct and affective disorders. Journal of American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 35(4), 451-460. Feshbach, S. (1997). The psychology of aggression: insights and issues. U S. Feshbach & J. Zagrodzka (Eds.) Aggression: Biological, Developmental, and Social Perspectives. New Jork, London, Plenum Press (str. 213-235). Freud, S. (1957). Mourning and melancholia. Standard Edition vol 14. London, The Hogarth Press (str. 243-258). Goodyer, I., Germany, E., Gowrusankur, J., & Altham, P. (1991). Social influences on the course of anxious and depressive disorders in school-age children. British Journal of Psychiatry, 158, 676-684. Haaga, D. A, Dyck, M. J., & Ernst, D. (1991). Empirical status of cognitive theory of depression. Psychological Bulletin, 110(2), 215-236. Haley, G. M. T., Fine, S., Marriage, K., Moretti, M. M., & Freeman, R. J. (1985). Cognitive bias and depression in psychiatrically disturbed children and adolescents. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53(4), 535-537. Harrington, R. (1995). Depressive Disorder in Childhood and Adolescence. Chichester, John Wiley & Sons. Hrni, J. (2000). Porodice mladih: poreenje delinkvenata i klijenata institucija mentalnog zdravlja. Psihologija, 33(3-4), 455-470. Hrni, J. (2001). Delinkventno ponaanje mladih, stres i porodica. Jugoslovenska revija za kriminologiju i krivino pravo, 39(1), 167-176. Hrni J. (2002). Analiza socijalnih relacija adolescenata sa komorbiditetom depresivnih simptoma i antisocijalnog ponaanja. Doktorska disertacija, Medicinski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd.
375

Jasna Hrni

Hrni, J. (2003). Komorbiditet depresivnih simptoma i antisocijalnog ponaanja kod mladih. Psihijatrija danas, 35(1-2), 5-28 Hrni, J. (2004). Pregled faktora rizika antisocijalnog ponaanja mladih (individualni faktori, stresori i vrnjaka grupa). Revija za kriminologiju i krivino pravo, 42(3), 133-163. Hrni, J. (2007a). Restriktivnost ustanove i depresivnost mladih lienih slobode. Nauka, bezbednost, policija, 12(2), 127-144. Hrni, J. (2007b). Depresivnost kod institucionalizovanih mladih delinkvenata. Revija za kriminologiju i krivino pravo, 45(3), 169-188. Joffe, W. G., & Sandler, J. (1965). Notes on pain, depression, and individuation. The Psychoanalytic Study of the Child, 20, 394-424. Joffe, W. G., & Sandler, J. (1968). Comments on the psychoanalytic psychology of adaptation, with special reference to the role of affects and the representational world. The International Journal of Psycho-Analysis, 49, 445-454. Joiner, T. E., & Metalsky, G. I. (1995). A prospective test of an integrative interpersonal theory of depression: a naturalistic study of college roommates. Journal of Personality and Social Psychology, 69(4), 778-788. Kerr, M., Tremblay, R. E., Pagani, L., & Vitaro, F. (1997). Boys behavioral inhibition and the risk of later delinquency. Archives of General Psychiatry, 54, 809-816. Kneevi, G. (1994). Merenje i porodino funkcionisanje - predlog novog instrumenta. asopis za kliniku psihologiju i socijalnu patologiju, 1(1-2), 251-175. Kneevi, G. i Momirovi, K. (1996). Algoritam i program za analizu relacija kanonike korelacijske analize i kanonike analize kovarijansi. U P. Kosti (ur.) Problemi merenja u psihologiji (primena raunara), vol. 2. Beograd, Institut za kriminoloka i socioloka istraivanja (str. 57-73). Leary, M. R., Tambor, E. S., Terdal, S. K., & Downs, D. L. (1995). Self-esteem as an interpersonal monitor: the sociometer hypothesis. Journal of Personality and Social Psychology, 68(3), 518-530. Lewinsohn, P. M., Clarcke G. N., Seeley, J. R., & Rohde, P. (1994). Major depression in community adolescents. Age of onset, episode duration, and time to recurrence. Journal of American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 33(6), 809-818. Lowen, A. (1972). Depression and the Body. Baltimore, Penguin Books. Lyons-Ruth, K. (1996). Attachment relationships among children with aggressive behavior problems: the role of disorganized early attachment patterns. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64(1), 64-73. Mendelson, M. (1974). Psychoanalytic Concepts of Depression. New York, Spectrum Publications. Okun, B. F., & Rappaport, L. J. (1981). Working with Families: An Introduction to Family therapy. North Scituate, Massachusetts, Dixbury Press. Opai, G. (1995). Linost u socijalnom ogledalu. Beograd, Institut za pedagoka istraivanja. Patterson, G. R., Reid, J. R., & Dishion, T. J. (1992). A Social Interactional Approach. Vol. 4. Antisocial Boys. Eugene, Castalia Publishing Company.

376

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

Reiss, D., Hetheringon, M. E., Plomin, R., Howe, G. W., Simmens, S. J., Henderson, S. H., OConnor, T. J., Bussell, D. A., Anderson, E. R., & Law, T. (1995). Genetic question for environmental studies. Differential parenting and psychopathology in adolescence. Archives of General Psychiatry, 52, 925-936. Rosenstein, D. S., & Horowitz, H. A. (1996). Adolescent attachment and psychopathology. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64(2), 244-253. Sandler, J. (1960). On the concept of superego. The Psychoanalytic Study of the Child, 15, 128-162. Sandler, J., & Rosenblatt, B. (1962). The concept of the representational world. The Psychoanalitic Study of the Child, 17, 128-145. Sandler, J., & Joffe, W. G. (1965). Notes on childhood depression. The International Journal of Psycho-Analysis, 46, 88-96. Sandler, J., & Joffe, W. G. (1969). Towards a basic psychoanalytic model. The International Journal of Psycho-Analysis, 50, 79-90. Seligman, M. E., Maier, S. F., & Geer, J. H. (1968). Alleviation of learned helplessness in the dog. Journal of Abnormal Psychology, 73(3), 256-262. Shepperd, J. A., Arkin, R. M., Strathman, A., & Baker, S. M. (1994). Dysphoria as a Moderator of the relationship between perceived effort and perceived ability. Journal of Personality and Social Psychology, 66(3), 559-569. Vuchinich, S., Wood, B., & Vuchinich, R. (1994). Coalitions and family problem solving with preadolescents in referred, at-risk, and comparation families. Family Process, 33, 409-424. Windle, M. (1994). A study of friendship characteristics and problem behaviors among middle adolescents. Child Development, 65, 1764-1777.

377

Jasna Hrni

ABSTRACT

DEPRESSIVENESS AND SOCIAL RELATIONS OF JUVENILE OFFENDERS DEPRIVED OF THEIR LIBERTY Jasna Hrni
Institute for criminological and sociological researches, Belgrade

The article examines the interrelations between depressiveness and social relations of adolescents, deprived of their liberty due to their offences. The model of unipolar depression is proposed, that assumes that basic conditions for occurrence of depression are adversity and insufficiency of current and past, real or internalized affective relations with social environment, and inefficiency of adaptive mechanisms to overcome that state. 191 male juveniles 15 - 22 years of age, in residential and correctional institutions in Serbia, completed three self-rating scales of depression, and 18 self-rating scales of family and peer relations. The correlation between depression and social relations was 0.745 that explains even 55.50% of the variance. It was largely explained by negative and dismissive family and peer relations, and insufficient individuation in a family. Both family and peer variables gave significant mutually independent contribution to the explanation of depressiveness. Both current and past peer relations had significant mutually independent contribution to the explanation of depressiveness. Findings are in favour to proposed model of depression. Key words: Comorbidity, antisocial behaviour, differentiation, attachment.

RAD PRIMLJEN: 31.06.2008.

378