sergey Parajanov Rportaj

Ali Hasar 31 Ocak 2013 Rportaj, Sovyet Sinemas Bu sylei Ashik Kerib filminin Filmfest Mnchendeki prmiyerinden nce, 1 Temmuz 1988 tarihinde gerekletirilmitir. Parajanov bu syleide genelde grsel elerle konuuyor. Grnen o ki artistismus, patoloji, elektro gibi baz szckler onun iin ayr anlamlar ifade ediyor. Kendince anlam ykledii bu kelimeleri Parajanovun kurduu balam iinde aynen kullanmay tercih ettim. Damla Gl Sergei, nasl ynetmen oldunuz?

Bence ynetmen olarak domanz gerekir. Bu bir ocuun maceralarna benziyor: dier ocuklarn arasnda ilk adm siz atarsnz, bir gizem yaratarak ynetmen olursunuz. Etrafnzda grdklerinizi ekillendirir ve yaratrsnz. Kendi artistismusunuz ile insanlara ikence edersiniz gecenin bir yars annenizi ve bykannenizi korkutursunuz mesela. Charleys Aunt filmindeki gibi giyinebilir ya da Andersen masallarndaki kahramanlarn klklarna brnebilirsiniz. Aa gvdesinden koparacanz paralarla kendinizi bir horoza evirebilirsiniz. Bunlar hep benim kafam kurcalad, bu da aslnda ynetmenliin ta kendisi. Bir ynetmen VGIK (Sovyetler Birlii Devlet Sinematografi Enstits) gibi bir okulda bile eitilemez. Ynetmenlii renemezsiniz. Bununla domanz gerekir. Daha anne karnndayken ynetmen olmalsnz. Anneniz de bir aktris olmal, bylece bu zellii miras alabilirsiniz. Benim annem de babam da sanat konusunda doutan yetenekliydi. VGIKte mezuniyet filminiz ne zerineydi? Ksa bir ocuk filmiydi: Moldavian Fairy Tale (1951). Alexander Dovzhenko filmi grdkten sonra yle dedi: Tekrar izleyelim. VGIK tarihinde ilk kez, kurul bir mezuniyet filmini iki kez izlemeye karar verdi. imdi baarl bir film ve sanat eletirmeni olan Rostislav Yurenev u yorumu yapmt: Parajanov Dovzhenkoyu rnek alm. Bu destans ve antsal bir yapt. Parajanov Zvenigora (1928) filmini izlemi.

Dovzhenko yle dedi: Seni gidi geveze! Otur da beni dinle. O Zvenigoray izlemedi. Sonra, Neredesin gen adam? diye sorunca ayaa kalktm. Doruyu syle, Zvenigoray izledin mi? sorusuna Hayr cevabn verdim. Grdn m? Bu samalk! O dnemde Yurenev pek bilinmiyordu. Bir ynetmenden tekine koan, ince yapl bir adamd. Benim mezuniyet filmim, bir film ynetmeni olarak anlatmaya alacam eye olduka yaknd muhtemelen. Ama mezuniyet filminiz kayboldu Hayr. Evde duruyor. O zaman neden burada retrospektif kategorisinde gsterilmiyor? Onu unuttum aslnda. Burada sadece Andriesh, yani onun daha uzun bir versiyonu gsterildi. O film de maalesef ocuklara deil, yetikinlere hitap ediyordu. Alexander Dovzhenko ve Igor Savchenko tarafndan verilen dersler nasld?

Dovzhenko ve Savchenko dmanlard. Srekli tartyorlard, anlaamyorlard hi. kisi de yetenekli, zel ve nemli insanlard. Biri Polonyal ressam Jan Matejkonun tarznda alyordu, Rnesans stillerini deniyordu. teki ise bir elmay, bir ihtiyar adamn lmn, uup giden bir leylei tasvir ediyordu. Sanat, muhteem ocukluundan besleniyordu. Bir tarafta estetie ok nem veren biri, teki tarafta gemiten kalan tanr arasndaki bu atma, Dovzhenkonun stdyosunda tartmalara sebep oluyordu. Savchenko gen yata ld. Sadece 43 yandayd. Tabutu iinde yatarken yal bir adama benziyordu. Biz imdiden ondan 20 yl fazla yaadk. rencileri, retmenlerinden yal artk. Vladimir Naumov 60 yanda, ben ise 64 yandaym. 20 yl daha uzun bir yaam Savchenkonun kayb, Dovzhenkoyu derinden sarst. Snavlarmzn sorumluluunu o stlendi, diplomalarmz o imzalad. ok cmertti. zellikle de Alexander Alov, Naumov ve merhum Felix Mironer hakknda ok hevesliydi. Grnen o ki o zamanlar VGIK yetenekli kimselerle doluydu. Aramzda baz ilgin insanlar vard, bunlarn iinde tabii ki Dovzhenko da var. Kaybettiim, benimle ayn dnemden renciler iin ok zlyorum. Aralarndan drd artk bizimle deil. Yakn zamanda arkadalarla toplandk, masada drt bo sandalye braktk, tpk drt mum yakm gibi. Sonra arkadalarmzn bize braktklarn dndk. Hayatn Naumov ile film ekmeye adayan Alov; Marlen Khutsiev ile Spring on Zarechnaya Street (1956) filmini eken Mironer; Grisha Grigori Aronov ve Seva Vsevolod Voronin. Drt arkadamz bizi terk etti, bir sonrakinin kim olacan hibirimiz bilmiyoruz.

Biz, inanlmaz yetenekli bir adam olan Savchenko tarafndan seildik. Bizi sevdi, taparcasna sevdi hatta. Bize ilham verdi. Bir mucize gerekletireceimiz gn bekledi hep. Khutsiev ve Mironer, ilk filmleri Spring on Zarechnaya Street (1956) iin GLKVK (Sovyetler Birlii Film Datm Ajans) ile szleme imzaladnda ok mutlu olmutu. Mercedeslerine atlayp Moskova caddelerine indiler. Khutsiev yeni oraplar aldklarn sylemiti. Savchenko onlarn yrtk prtk oraplarn daha arabann iindeyken karttrm. Eskileri arabadan dar atp, yenilerini giymiler. Onlar artk sadece renci deil, paras olan film yapmclar da olmulard. Alov ve Naumov birlikte Restless Youth (1958), Pavel Korchagin (1957) ve The Wind (1958) filmlerini ynettiler. Avant-Garde akmna da nclk yaptlar. Film ynetmek sizin iin ne demek? Gerek hayat? Rya? Gizem? Bence ynetmek esasnda gerein ta kendisi, grntlere dntrlm hali: keder, umut, ak, gzellik Bazen, senaryolarmdaki hikayeleri anlatyorum insanlara ve soruyorum: Bu gerek mi, yoksa ben mi uydurdum? Herkes uydurma diyor. Hayr, anlattm ey gerek. Benim algladm ekliyle gerek. lk filmlerinizin gereki bir yn vard. Tarznz deitiren ne?

O gnlerde kendi kiisel tatminim iin alyordum daha ok. te o gnler gerekiydi: jenerasyon, arka plan, zerinde altm tuval altm ve ac ektim, despot vard tepemde. Despotlar Kremlindeydi. Bugn perestroyka* zaman yanstan bir kalp elektrosu ilevi grmeye alyor. Belki de bir gn, tm bu zamanlar ileyen bir kitap ortaya kacak ve hakikaten kalp elektrosu gibi olan biteni o anlatacak. Stalin ykselirken, orap fiyatlarn drd. nsanlar memnundu, oraplar artk daha ucuzdu. Alt ayda bir oraplarn ve atletlerin fiyatlarn drd. Oysa ekmein fiyat hi deimedi Bir elektro ekimi O an Sovyet filmleri, sadece benimkiler deil, bir terrn elektrosu gibiydi. Korkunun elektrolaryd. Filminizi kaybetme korkusu, alktan lme korkusu. Kendi iinizden korkuyordunuz. Siz bir film yapmcs msnz? Yoksa bir grafik sanats m? Ben grntleri ekillendirmeye alan bir grafik sanats ve ynetmenim. Yol gsterenimiz, danmanmz olan Savchenko, dncelerimizin taslan yapmaya ve onlara plastik biimler vermeye tevik ederdi bizi. Biz film okulunda dncelerimizi izmek zorundaydk. Giri snavnda, bizi bir odaya aldlar ve Ne isterseniz onu izin dediler. Grafik almanzn burada, Filmfest Mnchende ald tepkilerden memnun musunuz?

Bu atlye sergisinde almalarmdan bir ksmn sergiledikleri iin ok mutluyum, tam benim tarzmda bir duvar sergisi. Yirmiye yakn almam getirdim. Evet, ok deil; ama bir fikir oluturmaya yeter. Bu almalar arasnda bir iek buketi var. Bu kolaj, oullarn savata kaybetmi Mnihli annelere adand. Bu iek buketi bir ayna zerine yerletirildi bu pek rastlanmayan bir motif. Tpk Sovyet anneleri gibi, son savata inanlmaz aclar eken anneler iin Baz fotoraflar ekiyorum eve gtrmek iin, gerekten unutulmaz fotoraflar. Mnihte Yunan Ortodoks kilisesine davet edildim. Ayine katldm ve papazla konutum. Duvarda ocuklarn yapt baz izimler sergileniyordu. Kraliyet ifti Prens Vladimir ve Prenses Olgay izmilerdi. Btn izimler de bu tema zerineydi: harika, ilkel izimler. Sosyalist Gerekiliin kurallarn ykmlar. Prens Vladimir bile olduu gibi gsterilmiti: bir aya ksa olan, bu nedenle aksayan haliyle. ok keyifli izimlerdi bunlar, Almanyadan geriye kalan en gzel hatra eyalarm da bu izimler. Artistismus derken neyi kastediyorsunuz?

Engel olamyorum, Lenini taparcasna seviyorum. Bir ynetmen olarak onun artistismusuna hayranm: onun artistik drtleri, bir hatip olarak becerileri. Beyni muhteem bir ekilde alyor, bir peygamberin beyni gibi gl. Dnya onun iin yeterince byk deildi. Onun artistismusu onu bir keresinde zrhl bir arabann zerine kard, sanki oras bir sahneymi gibi. Orada bir ant misali duruyordu; doutan aktrd. Artistismusu takdir ediyorum, artistik yetenei yani. Siyasetiler, arkadalar, herkes yetenekli olabilir. Uyuuk insanlar sevmiyorum. Brezhnev, benim adma hareket etmeye alt, beni zgr klmaya alt, ama uyuyakald. Bizim doutan yetenekli konumaclara ihtiyacmz var. Biz artistismusu severiz. Biz nnde katlar olmadan konuabilen siyasetileri severiz. Biz bu siyasetilerin elerinin onlarn yan banda durmasn severiz. Ancak baz evreler, bir kadn, siyasetinin yannda olursa bundan holanmazlar. Zeki ve yetenekli bir kadn. Bizim liderlerimiz buna almadlar, elerini saklamay tercih ediyorlar. Bu kadnlar canavar, patolojik canavarlar. Evet, neden bahsettiimi biliyorum. Bakn, dileri bakan Eduard Shevardnadzenin kars ne kadar sevimli ve gzel. stelik ylece duruyor ve asla tek kelime etmiyor. Kafkasyadan geliyor. Bu kadn nasl apka giyileceini biliyor. Bir ynetmen olarak byle eylere ok dikkat ediyorum. Bir apka kalitenin simgesidir, artistismusu gsterir, artistik eilimlerin gstergesidir. Her eyden te, grg kurallarn simgeler. Sosyalist Gerekilik sizin iin ne ifade ediyor? Sosyalist Gerekilik gerekten tanmlanamaz. yle ansiklopedik bir kavram deildir. Sadece kitaplarmzda vardr. Nasl olur da Sosyalist Gerekilik, Sergei ve Georgi Vasilievin

Chapayev (1934), Grigori Kozintsev ve Leonid Traubergin The Youth of Maxim (1935) ya da The Vyborg Side (1939), Mark Donskoyun Rainbow (1944) veya She Defended Her Country (1945) gibi filmleri iin bir etiket olarak kullanlabilir? Heyecan verici belgesellerimiz ne olacak? Onlar da Sosyalist Gerekilik deil miydi? Bu bizim tm dnyay sarsacak film Rnesansmz! Birey klt buna bir son verdi. Egemenliin gzelliklerini, korkun despotlarn rejimini methetmek zorundaydk. Yetenekli ynetmenler byle filmler yapmak iin ruhlarn sattlar: Mikhail Chiaurelinin The Vow (1946) ve The Fall of Berlin (1949) filmleri, dalkavuk sanatlarn boyun een almalaryd. Artk onlar ak ak knamann zaman geldi. nemli bir Grc film yapmcs olarak tannan Mikhail Chiaureli neden Stalin iin alt?

Baz sanatlar kendilerini satabilirler, Chiaureli ve Vladimir Petrov bunu yapt. Dierleri de resmi grevler almlard. Brolar dolduran beyin gc insanlaryd onlar, tpk Mikhail Bleiman ve Grigori Zheldovich gibi. Yetenekli olmalarna ramen, hi phesiz bizim sinematografimizi baarszla srkleyen de onlard, nde gelen film karakterlerimizi de beraberlerinde gtrdler. Bu yzden mehur Sergei Eisenstein ldnde, potansiyelinin sadece birazn gerekletirebilmiti. Yetenekli Mikhail Romm ldnde, gz korkmu ve bitkin bir haldeydi. Sovyet neo-gerekilik ekolnn kurucusu olan, Rainbow ve The Unvanquished filmlerini yapan Donskoy bile potansiyelini gelitirememiti. Bu ok byk bir trajedi. Sosyalist Gerekilik iyi bilinen bir kavram, peki ya Sovyet Neo-Gerekilii? O dnemle ilgili ne kitap ne dergi var, ne de konferanslar dzenleniyor. Herkes sessiz. Hatta bir sonraki nesil bu kavram tamamen unutabilir. Belki de biri ilk adm atar ve bununla ilgili bir eyler yazar, arivlerde sakl olan bu dnemi kullanr. Ben kendi arivimi aarsam, orada zgrlm elimden alan hapis cezas bulursunuz. Bir de beni knayan bir mahkeme karar var, sosyal yapy bir ejderha olarak gren bir srrealist olduum iin. Sanki Notre Damen tepesine tnemi koca burunlu koca toynakl bir ejderhaym da Paris ehrine bakyorum yukardan. Ben de byle bir ejderhaydm, dar izleyen ve yeni gnn geliini kskanan. Ukraynada ka tane film yaptnz? Sekiz film yapmtm Ukraynada. Dokuzuncu filmim de Shadows of Our Forgotten Ancestors (1964) idi. te tam o zaman ana konumu, ilgi alanm bulmutum: insanlarn yaadklar problemler. Etnografya, Tanr, ak ve trajedi zerine younlatm. Edebiyat da sinema da benim iin bunlar aslnda. Bu filmi yaptktan sonra, trajedi dikkat ekti.

Sovyet Sinema Bakanl ofisinde neler oldu, Shadows of Our Forgotten Ancestors izlendikten sonra? Resmi grevliler filmi izlediklerinde, bu filmin Sosyalist Gerekiliin ve o dnemde sinematografimizi hkimiyet altna alan toplumsal pln tm prensiplerini yktn anladlar. Artk yapacaklar hibir ey yoktu, i iten gemiti: ki gn sonra Mikhail Kotsyubinskynin doum gnyd. Yznc yana girecekti yaasayd. Bu yzden brakalm filmini gstersin dediler. Film gsterime girdi. Nasl olsa sonra da yasaklayabilirdi. Bu sayede de tm meseleden bir ekilde kurtulacaklard. Ancak entelektel kesim filmi izlediinde hareket geti. Bu film huzursuzluk dolu zincirleme tepkiler yaratt. Bakanlk benden filmin Rus versiyonunu yapmam istedi. Film sadece Ukrayna dilinde ekilmemiti, ayrca Hutsul lehesindeydi. Benden filmin Rusa dublajn yapmam istediler. Bu teklifleri kati suretle reddettim. Daha sonrasnda Ermenistanda Sayat Novay ekmek iin Ukraynadan ayrldnz

O filmi gerekten ok seviyorum. Gurur duyuyorum. Hepsinden nce, Altn Aslan ya da Gm Tavus Kuu kazanmad iin gururluyum. Bu iin bir taraf. Dier taraf ise bu filmi olabilecek en zor koullar altnda ekmi olmam. Hibir teknik n koul yerine getirilmedi, hi Kodak malzemem yoktu, Moskovadaki bo filmleri ileme imkn yoktu. Aslnda hibir eyim yoktu. Ne yeterli klandrmam vard, ne rzgr makinem ne de zel efektler kullanma ihtimalim. Yine de btn bunlara ramen, filmin kalitesi tartlmaz. Bu durumlarn neticesi ilkel ve gereki ortamlarn varl oldu, tpk tipik bir kydeki ya da sradan bir bozkrdaki ortam gibi Kk hindiler, kk hindiler gibi gsterildi Gerek bir durumdan bir peri masal yaratld. Btn bunlar hiper-gerekilik izlenimi vermenin farkl yollaryd. Eer bir kaplana ihtiya duyarsam, bir oyuncaktan kaplan yaparm. Bu da gerek bir kaplandan daha fazla etki yaratr. Bezden yaplm bir kaplann kahraman korkutmas daha ilgin olsa gerek. Sayat Nova (1966) filminin Kafkasyann filmi olduu fikrine katlyor musunuz? Bence Sayat Nova ran yapm bir mcevher kutusu gibi. Dnda gzellii gz dolduruyor; harika minyatrleri gryorsunuz. Sonra ayorsunuz, iinde daha fazla ran aksesuar buluyorsunuz. Olay byle aslnda. Benim kahramanmn annesi bizim iin 15 Krt etei yapt. alan, sokaklar temizleyen, bir evin de ilerini yapan bir Krt kadnyd. Yapt frfrl etekleri nce

kafasnda tasarlamt, sonra kollarna asp getirmiti. Yaratt etki bir Pasolini filmi gibiydi. Bunu saklamak istemiyorum, altn ize ize anlatmak istiyorum. Sayat Novanz Pasoliniden etkilenmi gibi duruyor. ou insan moda olan eyleri taklit etmeyi sever. Ancak bir eyi taklit etmeye baladklar anda sefalet eken, fakir ve perian yaratklar olduklar ortaya kar. Yine de insanlar bir bakasnn ayak izlerini takip eder. Eer biri Filmleriniz Pasolini filmlerini andryor derse ben kendimi muhteem hissederim. Daha kolay nefes alabilirim. nk Pasolini benim iin bir Tanr gibi. Estetik tanrs, bir tarzn efendisi, bir devrin patolojisini sunan kii O kyafetlerde kendini at, o mimiklerde kendini at. Onun Oedipus Rex (1967) filmine bir bakn. Bence kesinlikle usta ii bir alma. Onun oyuncular, onun kadnlk ve erkeklik hakkndaki hisleri Pasolini sradan bir Tanr deil. En yce Tanrya yakn. Hem yeryzndeki varlmzn patalojisine yakn hem de bizim neslimize. Onun 1001 Nights (1974) filmini yeni izledim. Benim iin, gl bir kutsal kitap yorumu bu. Ayn kompozisyondan g alyor, ayn plastik formdan biimleniyor, kutsal kitaptaki gibi. Fellininin filmlerini seviyor musunuz?

Fellininin filmlerindeki sihir artyor. Onun tanr vergisi d gc inanlmaz. Ama bu d gc tek ynl ilerliyor gizemli bir hava vermeye doru. Karakterlerini gerek st yapmak iin bitip tkenmeyen bir inad var. E la nave va (1984) filmine bakn. Bir zamann trajedisi, bir opera arkc hakknda (Edmea Tetua), sava (Birinci Dnya Sava) hakknda harika bir film olan biten her ey bir geminin gvertesinde gerekleiyor: La Scaladan nl bir arkcnn kllerinin dal zekice! nsanlar nasl onun kendisini tkettiini dnebilir. Bence tam aksine bu film Fellininin en iyi filmlerinden biri. Onun Casanova (1976) filmine bakn! Shadows of Our Forgotten Ancestorstan sonraki filmlerinizin milli ve etnografik zellii mi banz resmi mercilerle belaya soktu? Doa bizi dourur, sonra da bizi yeniden koynuna alr. Doaya tapmak zorundasnz: Onun gerei, onun ideali, onun annelii, onun anavatan. Doa hem vatan sevgisini yaratr hem de ar dknl. Hem hkmetin temel prensiplerini korumak iin hem de lkeyi byk bir hassasiyetle sevmek iin.

Ben Ukraynada Ukraynann sorunlaryla uraan bir Ermeniydim. Shadows of Our Forgotten Ancestors ile 23 altn madalya kazandm. lki Mar del Platada, sonuncusu Cdizde. Ukraynada tanndm. Ukraynallar beni sevdiler. Karm Ukraynalyd, olum Ukraynalyd. Oysa baz evreler bundan hi holanmad. Tutuklandm ve be sene hapiste kaldm. Sert geen bir mahkmiyet. Hapishanede neler oldu? Hayatta kalmay nasl baardnz?

Sovyetler Birlii esir kamplarndaki tecrit gerekten dayanlmas ok zor bir durumdu. Asl trajedi, ruhsal kntye urayp iimi kaybetmek olurdu. Bu ortamda bir sulu olabilirdim. Uzun su kaytlar olan, kt yola dm, tehlikeli tutuklular vard. Bu ortama dtm birden, sonrasnda sanatm beni kurtard. izmeye baladm. Drt yl on bir gnden sonra, serbest brakldm. Louis Aragon, Elsa Triolet, sevgili arkadam Herbert Marshall ve John Updike sayesinde zgrlme yeniden kavutum. Cezam tamamlamama on bir ay on sekiz gn kala affedildim. Bunun haricinde, mahkmlar da beni sevdiler, onlarn itiraflarn dinleme grevini stlenmitim. Her bir sulunun itiraf, trajedileri ve sular kulama fsldand. Tm bunlar muhteem bir senaryo ya da roman gibiydi. Bana verilen hediyelerdi bunlar. Yz roman ve alt senaryo aldm; bu senaryolardan drd yakn zamanda filme ekilecek. Dierleri de benim srrm olarak kalacak. Belki bir gn baslrlar, belki beyaz perdede grrsnz, belki de sonsuza dek benimle kalrlar. Hapishanedeki yaam zordu. Ancak dalp paralanmak yerine, oray daha gl olarak terk ettim. Drt senaryo yazar olarak, daha zengindim. Bunlardan biri yapm aamasnda. Ynetmen Yuri Ilyenko Swan Lake The Zone (1990) filmini ekecek, bu benim kt yoldakilerin ortam hakkndaki senaryom. Su ortam ve patolojisi yaknda, insanlar daha patolojik hale getiren tecrit hakknda Sizi on gn boyunca kilitli tutuyorlar, burada hem zihinsel hem cinsel olarak hayatta kalabilmek iin patolojik oluyorsunuz. nk tecrit insanlarn tylerini rpertiyor. 2000 insan bir esir kampnda, mntkada, tecrit altnda tutarsanz, trajik eyler meydana gelir. Trajik durumlar ve patolojiler. O durumda ne yaptnz? izmeye baladm. Grafik sanatna dndm. Baz ilgin materyaller yarattm, bu tecritteki izimlerim kald bende. Arkadalarm btn o pisliin ortasnda kendi iimle ve ruhaniliimle inanlmaz bir safla eritiimi dnyorlar. Olabilecek en kt hapishane koullaryla karlatmda, bir seim yapmak zorunda olduumu anladm: ya dibe vuracaktm ya da bir sanat olacaktm. Bu yzden izmeye baladm. Hapishaneden ktmda 800 almam vard. Hapishanede yaptm ilerden ou

Erivanda sergilendi. ay srd sergi. Sergi kapandnda, kapsnda hl bir kilometrelik kuyruk vard. Son filminiz Ashik Kerib bir ocuk filmi tpk ilk filminiz Andriesh gibi. Evet, Andriesh, Ashik Kerib filmine ok yakn. Farkllar ama. Ustalk, deneyim, zaman meselesi aslnda. O zamanlarda masumiyet ve genliin atei vard. Andriesh aceleyle yapld. Ashik Kerib nasl dodu? Yedi yandayken anjin hastalna yakalanmtm, annem bana Mikhail Lermontov tarafndan yazlan Ashik Kerib masaln okurdu. ok bilinen bir masal deildi, okullarda okutulmuyordu artk. Kafkasyada yaayan bir Trk kadn bu masal Alexander Pushkin kadar iyi bir air olan Lermontova anlatm. Lermontov hakikaten cierime ilemiti ben ocukken. Aladm hatrlyorum. Alamtm, nk Magul Migeri sevdiini bekliyordu. Baka bir adamla evlenmek zorunda kalmt ve kendini ldrmek istiyordu. Akna ihanet etmemek iin kl ve zehir kullanmay bile denemiti. Sonra birden Ashik dnd. Bir Amerikan filmi gibi bitiyordu: Mutlu son. Kendi Ashik Keribimi aramaya baladm, bu Mslman ozan dnyann eitli yerlerinde dolayor ve Magul Migeriyi esaretten kurtarmak iin gereken paray kazanmay alyordu. Byle bir gen adam gerekten buldum, komum olan bir Krt. 22 yanda, kavgac bir tipti: Bir polisi epey bir benzetmiti. Akan at yznden bir grevliyi dvmt. Araba alyor, az dalana giriyordu. Onunla tantmda Bu kavgacl bir seneliine brakabilir misin? diye sormutum. Sonsuza dek brakabilirim, ne teklif ettiine bal demiti. Krtler Mslman deildir. O da bir Hristiyand, ama sahnede bir Mslman oynad. Ashik Kerib filminde mzik ok dikkat ekici

Kullandmz bir Mslman mzii. TransKafkasyadan deil bu mzik. Mslman muram, eski bir rapsodi arks. Mslman bir ozan ar ar dolayor dnyay, rapsodiler syleyerek. Sonra bu Mslman, Hristiyan dnyasna geliyor, Grcistana. Bu blmn ad The Ruined Cloister (Ykk Manastr). Burada Tanr birdir fikri var sadece tek bir Tanr vardr. Grcistandaki leitmotifin, srekli tekrarlanan temann anlam budur: Grc kilise korosu, onu Mslmanlar tarafndan dvlmekten kurtaran Grc ocuklar. Burada, Ashik kendisi gibi olanlardan dayak yiyordu, nk onlar dmann topraklarnda, sen de dmansn diye dnyorlard. Belki sen sadece dmann topraklarndan geen bir kardeimizsin, ama bu da seni bizim dmanmz yapyor. Aslnda, mziin anlatmaya alt tam olarak bu.

Yetenekli bir Azeri besteciyle altm. Ad Lavanchir Kuliyevdi. Ne istediimi anlamt. Yapaca i ok zordu. Karsna pek ok zorluk kardm, hepsinin stesinden geldi. Avrupa mzii bile kullandk: bir Ave Maria, Schubert, Gluck, Passiondan motifler. Mzik modern bir dokunula, su gibi akt. stedik ki Avrupal seyirci Ave Mariay Mslman dnyas ile badatrabilsin. Film mziklerinde, kilise mzii de duyduumu sanmtm Evet, org mzii, Hristiyan kilise mzii. God Is One (Tanr Birdir) blmndeydi, Grcistanda. ok sesli a cappella kilise mzii duyuluyordu. Sonras da Mslman muram. Halkn filmi anlayp anlamayaca baka bir ey. Bir yetimhanedeki ocuklar ark sylediler filmde. Farkl illerden, dalardan, bozkrlardan ocuklar geldiler okula, nasl muram syleneceini renmek iin sadece. ark syleyen ocuklar bir filmde duygusal derinlik ekleyebilirler. Sadece ok az film ve birka ynetmen iki dnya arasndaki snr aabilir. Ylmaz Gney de bunlardan biri. Onun, Doudan birinin, Avrupa iin filmler yapabilmi olmas gerekten mthi. Bu kltr, dnyann dousu ile bats arasndaki snrn tam ortasnda kalyor. Son filminiz Sayat Nova, The Legend of Suram Fortress ve Ashik Kerib bir leme oluturuyorlar m, konu ya da tarz balamnda?

Lenin dln kazanmak iin filmleri birbirine balayp leme haline getirirsiniz sonra da halkn beenisinin tadn kartn! Bu Tengiz Abuladze ve onun filmine oldu. Gze arpan filmi Prayer (1969), The Wishing Tree (1977) ve Repentance (1986). Bu film aslnda birbirine bal deildi. Ortak hibir noktalar yoktu. Ona Lenin dln kazandrmak iin bir bahane olarak birletirildiler. Benzer tarzlar, ierdikleri ifadelerin grafik gc nedeniyle onlar bir leme olarak dnld. Byle geliigzel vgye ihtiyacm yok. Benim filmlerimin tek bir ortak noktas var: tarzda bir benzerlik. Benim hayatm yeterli bir kant. Ben bir okul kurmak ya da birilerine bir eyler retmek istemedim. Beni taklit etmeye kalkan herkes yolunu kaybeder. Yeteneksiz gen ynetmenlerden, gen sonradan grmelerden oluan bir ordu var, sinema sektrne gelmiler ve ynetmen olmay bekliyorlar. Oysa hayatlar boyunca yapmalar gereken nasl ynetmen olabileceklerini dnmek olmal. ok uzun zamandr yeni filminiz Confession planlyorsunuz. Ermenistana sinematografik bir itiraf borluyum, bir tr kiisel kutsal kitap. Annem, babam, okluum, hapishanedeki tecrit, dlerim hakknda olacak. Ayrca Sergei Kirov adna bir kltr park yapmak iin harap edilen bir mezarln trajedisini de anlatacam. Mezarlk,

komnist Kirovu onurlandrmak iin yer vermeli. Sovyet vatanseverleri gelir, hayaletler oradan uzaklatrlr. Nereye gideceklerini bilemiyor hayaletler, bu yzden yaayan varisleri olan benimle barnak aryorlar. Onlar ieri alamam. Geceyi benimle geirdiklerini polise rapor etmek zorundaym. Elektrii bile olmayan ben, bir sigorta acentesi de deilim. Onlar ktlk bilmezler. Onlarn nesli, o zamanlar, daha kibard. Tek istedikleri benimle kalmakt. Ben ise onlar sevdiimi kantlamak iin onlarn gzlerinin nnde lmeliyim. Bu benim halkma kar grevim. Ben Grcistandan bir Ermeniyim. Ben Ukraynada filmler ektim. Grcistanda ve Ukraynada parmaklklarn ardnda ac ektim. Bazen gecenin bir yars uyanyorum ve bitlerin saldrsna uradm hayal ediyorum. Hapishaneye temiz girebilirsiniz, ama o bitler sizin zerinizde cirit atarlar. ki saat iinde bitlerle kapl hale gelirsiniz. Bir sonraki filminiz ne olacak? Faust zerine bir film?

Evet, ancak Faust zerine almadan nce, Amerikaya gitmek ve Longfellowun The Song of Hiawathas zerine bir film ekmek istiyorum. O harika bir i. Rusyada bizim neslimiz tarafndan hl epey biliniyor. Ancak kitabn evirisini bulmak ok zor; maalesef kimse onu yeniden basma zahmetine katlanmyor. Bu filmi Amerikada ekmek istiyorum, Longfellowdaki manzaraya kar. Doaya, yerlilere, tylere, atlara, kahverengi derili gen kzlara, yakkl kahramanlara ihtiyacm var. Amerikada bu film abucak ve ok az maliyetle ekilebilir. Akll bir yapmc olaslklarn nerelerde beklediini, iyi ilikilerin nasl kurulacan bilmelidir. Doa gerisini halleder. Doa zaten bizim iin mkemmel bir set hazrlam. Hiawatha kyafetleri de zaten var. Tek karar vermem gereken efin kyafetinde ka ty olaca. Benim filmim kutsal kitaplardaki hikyelere benzeyecek, The Song of Hiawatha bu temalarn biraz deiii sadece. Ashik Kerib de Mslmanlarn hikyelerinin bir eidi. Kahramann doaya, mizaha, kadnlara, ktle ve gzellie bakndan bunu anlayabiliriz. Peki Faust? Faust Almanyann meselesi, Dou ve Bat Almanya Hkmetlerinin. Bence Almanlar harika insanlar. Onlar ayran duvara ramen, ayn tarihi ve ortak bir gelecei paylayorlar. Umarm film doru deerlendirilir. Bu film ticari bir proje olarak grlmemeli. Sanatsal deeri iin yaplmal. Faust gelecek nesil iin nemli. u anki nesil yeniden eitilemez. Televizyon onlarn hayatlarn ynetiyor. Sakz inemeyi seviyorlar. Belli kyafetleri giyiyorlar. Ancak bir sonraki nesil bunlar olmadan yaayabilir. Biz sanatlar, ynetmenler, siyasetiler gelecek nesillerin yetitirilme tarzn gvence altna almalyz. Gelecein Almanlar hl anne

karnnda Onlar, kk Almanlar, bydklerinde byk Almanlar olmak istiyorlarsa Fausta ihtiyalar var. Ashik Keribin prmiyeri iin neden Filmfest Mncheni setiniz? Ashik Keribi halka sunmak iin Mnihten baka bir yer seemezdim. Filmimle ilgili syleyecek nemli bir eyim var. Bu filmi ok seviyorum. Her sanat ne zaman leceini bilmeli. Ben bu filmden sonra lmek istiyorum, nk gerekten yaptmla gurur duyuyorum. Bu film, benim sevgili arkadam Andrei Tarkovsky ansna adand. Tanr Birdir. Andrei Tarkovskynin aziz hatras iin bir dakikalk sessizlik rica ediyorum eviri: Damla Gl Deerli Damla Gl Hanmefendiye Sinemazingo adna teekkr ederiz. __________ (*) .n. Perestroyka: Gorbaov tarafndan balatlan yeniden yaplanma sreci.