TMMOB NAAT MHENDSLER ODASI STANBUL UBES

2009 Yl lkbahar-Yaz Dnemi Meslekii Eitim Seminerleri

Depreme Dayankl elik Yap Tasarmna Giri

1. Yaplarda Deprem Etkileri 2. Gemi Depremlerde elik Binalarn Performans 3. Depreme Dayankl Yap Tasarm Felsefesi ve Snekliliin nemi 4. Deprem Kuvvetlerine Gre Tasarm 5. elik Yk Tayc Sistemler 6. AISC Sismik Hkmlerine ve Trk Deprem Ynetmeliine Bir Gzat 7. Tasarm Felsefeleri

Depreme Dayankl elik Yap Tasarmna Giri

Do.Dr. Blent Akba GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS Version 1 - March 2007 DEPREM VE YAPI BLMLER ANABLM DALI

Depreme Dayankl elik Yap Tasarmna Giri

1. Yaplarda Deprem Etkileri

11

Bina vmesi

Bina: Ktle = m

F = ma

Deprem Kuvveti = Ktle x Szde vme

0,6 06

zmit NS 17 Agustos 1999

0,4 0,2

Not: F = k x u F = m2 x u
Yer ivmesi

ivme,g

0 -0,2 -0,4 -0,6 0 5 10 15 20

F = m x (2u) F = m x Spa

zaman,sn

Depreme Dayankl elik Yap Tasarmna Giri

Yaplar Deprem Srasnda Nasl Davranrlar?

2. Gemi Depremlerde elik Binalarn Performans

2 2

Heyelanlar Landslides
Other Causes Dier sebepler Collapse of Timber Buildings AhapYaplar

Betonarme Yaplar Collapse of RC Buildings

Collapse of RC Buildings Betonarme Yaplar

3 tane 21-katl ve 2 tane 14-katl elik binadan oluan Pino Suarez Kompleksi, Mexico City: 21 katl bina 14 katl binann uzerine gt (1985 Mexico City Depremi)

Heyelanlar Landslides

Yangn Fire

Collapse of Yma Masonry Buildings

Other Causes Dier sebepler

yaplar

Yma Collapse of Masonry Buildings yaplar

Collapse of Timber AhapYaplar Buildings

Yangn

Fire

Deprem Sonucu Can Kayplar: 1900 - 1949 (795,000 Can Kayb)

Deprem Sonucu Can Kayb: 1950 - 1990 (583,000 Can Kayb)

Deprem Sonucu Can Kayplarnn Sebepleri: 1900 1990

Coburn, A.W., Pomonis, A. and Sakai, S. "Assessing Strategies to Reduce Fatalities in Earthquakes, Proceedings, International Workshop on Earthquake Injury Epidemiology for Mitigation and Response, Johns Hopkins University, 1989.

1994 Northridge depreminden ksa bir sre nce ina edilen 4-katl bir elik ofis binas: kiri-kolon birleimlerinde krlmalar gzlendi

Bir moment birleimindeki tipik bir krlma rnei: krlma kiri alt baln kolon balna balayan kt kaynak blgesinde (1994 Northridge Depremi)

33

1995 Kobe Depremi

~6000 insan ~90 elik bina

kayb, gmesi

En fazla hasar gren ve yklan binalar 1981 Japonya Deprem ynetmeliginden nce ina edilmilerdi. Birok modern elik binada da kaynakl kiri-kolon birleimlerinde krlmalar gzlendi

1995 Kobe Depremi: kaynakl kirikolon birleiminde krlma

Minneapolis Kprsnn Gmesi (1 Austos, 2007) Minneapolisde Mississippi Nehrinin zerindeki I-35W kprs (inaa tarihi1964) trafiin youn olduu saatte (18:05) gmtr ve kpr zerinde bulunan dzinelerce ara iindekilerle beraber nehre umutur.

1995 Kobe Depremi: yksek katl modern bir binadaki kutu kolonda krlma
"Preliminary Reconnaissance Report of the 1995 Hyogoken-Nanbu Earthquake - English Edition," Architectural Institute of Japan, April 1995.

4 4

Minneapolis Kprsnn Gmesi (1 Austos, 2007)

Gen kprnn ksmlar Bu kpr gmeden nce 17 sene boyunca Federal Ulatrma yetkilileri tarafndan yapsal olarak kusurlu olarak tanmlanmtr. Tm Amerikada bu ekilde tanmlanan 77,000 kpr bulunmaktadr.

Depreme Dayankl elik Yap Tasarmna Giri

3. Depreme Dayankl Yap Tasarm Felsefesi ve Snekliliin nemi

Gen kprnn ksmlar

Bu kpr gmeden nce 17 sene boyunca Federal Ulatrma yetkilileri tarafndan yapsal olarak kusurlu olarak tanmlanmtr. Tm Amerikada bu ekilde tanmlanan 77,000 kpr bulunmaktadr.

55

Geleneksel Depreme Dayankl Tasarm Felsefesi

Ama: Binann bulunduu blgede oluacak iddetli bir depremde gmenin ve can kaybnn nlenmesi

Siddetli Bir Depremde Binann Gmemesi in Yaplmas Gereken:

Snek Davrana Gre Tasarm

Amalar unlar deildir: - hasar snrlamak - yapnn fonksiyonuna devam etmesini salamak - kolay onarm durumu salamak

Sneklik = Elastik Olmayan Deformasyon

akma

gme

Sneklik Katsays =

gme akma

66

H
Helastik

H elik Yaplarda Snek Mod: Akma Snek Olmayan Gme Modlar: Krlma veya

3/4 *Helastik

Stabilite Kayb

H
1/2 *Helastik

Sneklik = Akma Gme = Krlma veya Stabilite Kayb

Dayanm Gereken Sneklik

1/4 *Helastik

MAKS

Kapasite Tasarm ve Snek Davrann Salanmas:

Deprem srasnda akacak ereve elemanlar (sigortalar)e. Sigortalar krlma veya stabilite kaybnn balangcndan nce byk elastik olmayan deformasyonlar karlayabilecek ekilde detaylandr (yani sigortalar snek detaylandr!!!). erevenin dier elemanlarn sigortalardan daha gl olacak ekilde tasarla, yani dier ereve elemanlarn sigortalar plastik kapasitelerine ulaabilecek ekilde tasarla.

(a) (a) Daha Fazla Snek Davran (b) Daha Az Snek Davran

(b)

7 7

Depreme Dayankl elik Yap Tasarmna Giri

Tasarm Deprem Ykleri Toplam Yatay Kuvvet :

V = A0IS(T)W / R
4. Deprem Kuvvetlerine Gre Tasarm

V = CsW
V = yapnn tabanndaki toplam tasarm kesme veya yatay kuvvet W = binann efektif sismik arl CS = taban kesme kuvveti (sismik mukabele) katsays

Yatay ykler binann arlyla orantldr. Yatay ykler binann dinamik zelliklerine baldr (yapnn periyodu) Yatay ykler sneklilie bal olarak azaltlabilir, yani azaltma sisteme baldr.

Baz elik Tayc Sistemler in R Katsaylar (TDY, 2007):

(Sneklik Dzeyi Yksek elik ereveler): (Dmerkez aprazl elik ereveler): (Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl elik ereveler): (Burkulmas nlenmi aprazl elik ereveler) (ASCE 7-05): (zel Levha Perde Duvarlar) (ASCE 7-05) : R=8 R=7 R=5

Depreme Dayankl elik Yap Tasarmna Giri

5. elik Binalarda Sismik Yk Tayc Sistemleri

R = 8 or 7 R=7

88

elik Binalarda Sismik Yk Tayc Sistemler

MOMENT EREVELER
Rijit balantl (moment aktaran) kiriler ve kolonlardan oluturulurlar. Yatay kuvvetleri kiriler ve kolonlardaki eilme ve kesme ile karlarlar (ereve etkisi).

Moment ereveler Merkezi aprazl ereveler Dmerkez p aprazl ereveler Burkulmas nlenmi aprazl ereveler zel Levha Perde Duvarlar

Sneklik esas olarak kirilerde eilmeden dolay akmadan gerekleir.

aprazl ereveler

Avantajlar Mimari adan bo alan salamas Yksek sneklik ve gvenlik Dezavantajlar Dk Elastik Rijitlik

naat halindeki bir moment erevesi, Oakland, California

Not: Moment ereveler sadaki iki erevedir, derin kiri ve kolonlara dikkat!!!)

Moment erevesi

99

Taipei, Taiwanda inaat halindeki bir elik bina

Not: sadece evre ereveler moment erevesi ve kolonlar kutu kolon!!!

elik Bir Moment erevenin Elastik Olmayan Mukabelesi

Inelastik deformasyonlarn, eilmeden dolay oluacak mafsallarla kiri ularnda olumas beklenir.

aprazl ereveler (Genel)

aprazl erevelerin yapsal fonksiyonlar: a. b. c. Yatay yklere kar koymak (deprem, rzgar) Kat kolonlar iin yanal destek salamak (bylece kolonlar daha dk kL deerine sahip olurlar) Yukardakilerin her ikisi birden

Dikkat edilmesi gereken gme modlar: a. apraz elemanlarn burkulmas en sk gzlenen gme modudur. Bu gme modu, apraz elemanlarn birleimlerinin gmesine kyasla daha fazla istenebilir. b. apraz elemann birleiminde gme

aprazl erevelerin zellikleri ve Seimi:

a. b. Moment erevelerden daha rijittirler (iletme ykleri altnda tercih ) edilir) Gevrek gme modlar nedeniyle moment erevelerden daha az snektirler (deprem gibi ykleme durumlar iin istenmeyen bir davran ekli) Mafsall birleimler ve potansiyel daha hafif kolonlar sebebiyle moment erevelerden daha ucuza mal olabilirler (mal sahipleri iin ok cazip) aprazlarn bulunduu aklklar bazen probleme yol aabilir (binann fonksiyonu bazen ak kat alanlar gerektirir) apraz tipinin seiminde aprazlar ve birleimlerin maliyetine, aklk artlarna ve ykleme artlarna dikkat edilmelidir (deprem riski yksek olan yerlerde daha snek davran istenir)

Guse levhasnn burkulmas Guse levhasnda kesme krlmas blok

c. d. e.

Guse levhasnn ayrlmas

basn

ekme

10 10

Merkezi aprazl ereveler

Kiriler, kolonlar ve aprazlar dey bir kafes oluturacak ekilde dzenlenir. Yatay kuvvetlere kafes hareketiyle kar koyar.

Merkezi aprazl ereve Tipleri

Sneklik, aprazlardaki elastik olmayan hareketle gerekleir. - aprazlar ekmede akar p - aprazlar basnta burkulur
Diagonal apraz Ters V apraz V apraz

Avantajlar - Yksek elastik rijitlik Dezavantajlar - Dier sistemlerden daha az snektir . - Mimari adan daha az ak alan salarlar.
X apraz ki Katl X apraz

Tm elemanlarn (aprazlar, kolonlar, kiriler) orta noktalarndan geen izgi ayn noktada birlemelidir.

JOHN HANCOCK CENTER, Chicago, IL (100 katl)

11 11

ki katl X apraz

Ters V apraz

Alt katlarda X apraz, en st katta Ters V aprazl ereve ki katl X apraz

12 12

CBFlerin Deprem Kuvvetleri Altnda Elastik Olmayan Mukabelesi

CBFlerin Deprem Kuvvetleri Altnda Elastik Olmayan Mukabelesi

ekme apraz: Akar (snek) Kolonlar ve kiriler: elastik kalrlar

Basn apraz: Burkulur (snek deil)

CBFlerin Deprem Kuvvetleri Altnda Elastik Olmayan Mukabelesi

Dmerkez aprazl ereveler

Kiriler, kolonlar, ve aprazlarla ereve sistemi oluturulur. Her aprazn en az bir ucu kiriin bir parasn (ba kirii) izole edecek ekilde balanr. Yatay kuvvetlere ereve ve kafes hareketinin birleimiyle kar koyar. Dmerkez aprazl ereveler, moment ereveler ve merkezi aprazl ereveler arasnda bir hibrid sistem olarak dnlebilir. Sneklik, ba kirilerindeki elastik olmayan hareketle salanr (bylece apraz elemanlarn burkulmas geciktirilebilir veya ba kiriinin daha nce akmasndan dolay elimine edilir).

Basn apraz (nceden ekme etkisindeydi): Burkulur (snek deil) Kolonlar ve kiriler: elastik kalrlar

ekme apraz (nceden basn etkisindeydi): Akar (snek)

Dmerkez aprazl ereveler moment erevelere yakn derecede yksek sneklik salayabilirler (nk dmerkez aprazl erevelerde burkulma modunun davran kontrol etme ihtimali azdr), ayn zamanda da yksek elastik rijitlik salyabilir (merkeze aprazl erevelere yakn)

13 13

Ba Kirii

Ba Kirii

Ba Kirii
e e

Ba Kirii

EBFler iin baz mmkn olan apraz dzenlemeleri e

c a c a a a b d b d

d a b d a b

e
c

d b a a

e
c b c d b d b d b

e
c a c a

aprazn orta noktasndan geen eksen izgisi kiriin orta noktasndan geen eksen izgisini ba kiriinin kenarnda veya iinde kesmelldir.

d b a a

a : kolon b : apraz c : ba kirii d : ba kiriinin dnda kalan kiri paras

d a b d a b b d b a a a a b

d c

e
b d

d a

d c b

14 14

Kiri orta aklklarnda ba kirileri, San Francisco

Ba kirii tamam kaynakl birleimle kutu kolona balanm..

Kiri orta aklklarnda ba kirileri, San Francisco. aprazlar W-kesitli. aprazlarn kk u ksmlar fabrikada kaynaklanm, geri kalan ksmlar yerinde kaynakl ek yaplm (komu aklklarda kolona balanan ba kirilerinden oluan EBFler var!!!

Kiri aklk ortalarnda ba kirileri, Uluslararas Havaliman, San Francisco

15 15

Dmerkez aprazl erevelerin Elastik Olmayan Mukabelesi

Kiri aklk ortalarnda ba kirileri, Kontrol Kulesi, Los Angeles Havaliman

Akmann ba kirilerinde olumas amalanr. aprazlar, kolonlar, ve kiriin geri kalan ksmnn elastik kalmas hedeflenir.

16 16

Burkulmas nlenmi aprazl ereveler

Burkulmas nlenmi apraz

Burkulmas nlenmi apraz: elik + Klf

Merkezi aprazl erevelerin bir trdr. Kiriler, kolonlar, ve aprazlar dey bir kafes oluturacak
ekilde dzenlenir. Yatay kuvvetlere kafes hareketiyle kar koyar.

zel tip apraz elemanlar kullanlr: Burkulmas nlenmi

aprazlar (aprazlar hem ekmede hem de basn da akar burkulma k b k l yok !!
Klf elik Kabuk Har Yapmayan malzeme A-A Kesiti elik

Sneklik burkulmas nlenmi aprazlardaki elastik olmayan

hareketle (evrimsel ekme ve basnta akma) salanr.

Sistem, yksek rijitlik ve yksek sneklilii birletirir.

Burkulmas nlenmi apraz

BRBFlerde apraz Dzenlemeleri

P
Diagonal apraz Ters V apraz V apraz

elik tm eksenel kuvvet Pyi tar Klf, elik ie yaptrlmaz - klf eksenel kuvvet P tamaz - klfn eilme rijitlii elik iin burkulmasn nler
X apraz ki Katl X apraz

17 17

Star Seismic..

CoreBrace..

Deprem Ykleri Altnda BRBFlerin elastik Olmayan Mukabelesi

ekme apraz: Akar

Basn apraz: Akar

Kolonlar ve kiriler: elastik kalrlar

18 18

zel Levha Perde Duvarlar

nce elik levhalarla (3-12 mm) doldurulmu rijit

erevelerden oluur.

Yatay kuvvetler altnda sistem levha kirilere benzer davranr.

Duvar levhas diagonal basn altnda burkulur ve ekme alan oluur.

Perde duvarlarn etrafndaki kolonlar levha kirilerin

balklarna, ki i l i rijitlik l h l b l kl kiriler ise ijitlik levhalarna b benzetilebilir. P d til bili Perde levhas ise bir levha kiriin gvdesine benzetilebilir.

Yatay kuvvetler altnda gvde levhas diagonal basn altnda

Basn apraz: Akar Kolonlar ve kiriler: elastik kalrlar ekme apraz: Akar

burkulur . Sneklik, duvar levhasnn diagonal ekme alan boyunca akmasyla salanr.

Sistemde hem yksek elastik rijitlik hem de yksek sneklik

vardr.

Dzensiz 6 katl bir binada kma yaplarak asansr kovasnn etrafnda SPSW uygulamas, Canam Manac Group Headquarter, St.Georges, Quebec.

23 Katl Amerika Federal Courthouse, Seattle (SPSWler K-G dorultusunda)

19 19

Depreme Dayankl elik Yap Tasarmna Giri

Depreme Dayankl elik Yap Tasarmna Giri

Trk Deprem Ynetmelii, 2007

2005 AISC Seismic Provisions

6. AISC Sismik Hkmlerine ve Trk Deprem Ynetmeliine Bir Gzat

Blm 4. elik Binalar in Depreme y Dayankl Tasarm Kurallar

TS 648 elik Yaplar in Hesap Kurallar

ARTTIRILMI DEPREM ETKLER (TDY 4.2.4, 2007)

gerekli grlen yerlerde, elik yap elemanlarnn ve birleim detaylarnn tasarmnda, aada verilen arttrlm deprem etkileri gznne alnacaktr. Arttrlm deprem etkilerini veren yklemeler

Arttrlm Deprem Etkileri kullanlmas gerektiinde: Deprem yk E ynetmelikte tanmlanan bytme katsays o ile arplacaktr.

0= Bytme katsays

20 1

Arttrlm Deprem Ykleri

Arttrlm Deprem Yk, oQe, bir erevenin plastik yanal dayanmnn tahminini amalamaktadr.
rnein, moment erevelerde bytme katsays 2.5dur (AISCde 3). Bu unu ima etmektedir : ortalama olarak bir moment erevesinin plastik yanal dayanm (mukavemeti) tasarm yatay kuvvetinden, E, 2.5 kat daha fazla olacaktr. Bunun muhtemel birka sebebi vardr: - Tasarm mukavemetini hesaplarken kullandmz mukavemet azaltma faktrleri; - Gerek akma dayanmnn hesap akma dayanmndan daha byk olmas; - Greli kat telemesi snrlarnn salanmas iin mukavemet asndan gerektiinden daha byk kesitler kullanlmas; - Hesab ve inaat basitletirmek iin gereinden byk elemanlar kullanlmas (yukarya doru kldka daha kk kesitlerin yetmesine ramen birka katta birden ayni kiri elemannn kullanlmas gibi); - 1nci plastik mafsal oluumundan (E erevedeki ilk nemli akmaya kar gelen mukavemete baldr, yani ilk plastik mafsala) bir plastik mekanizma oluumuna kadar geen srede mukavemetin artmas. Bir yapnn deprem hareketi srasnda karlaaca maksimum yatay kuvvet yapnn kendi yanal mukavemetine baldr. Arttrlm deprem etkisi , oE, bu yk tahmin etmeye yarar.

Yatay Sismi Kuvvet ik

o E

ereve Yatay Yer Deitirmesi

Arttrlm Deprem Yk, oE, bir erevenin plastik yanal dayanmnn tahminini amalamaktadr.

Ynetmeliklerde bir elemann veya birleimin arttrlm deprem etkisine gre tasarlanmas sart koulduysa bu ayn zamanda elemanda oluacak maksimum kuvvetin belirlenmesi iin arttrlm deprem etkisi yerine plastik analize de izin veriliyor demektir. Arttrlm deprem etkisi plastik analizin ok basit bir edeeri gibi de dnlebilinir.

rnek: Basit Bir Yapda Yanal Dayanmn Bulunmas

Rijit kiriler

rnek: Basit Bir Yapda Yanal Dayanmn Bulunmas

a) Elastik durum:
veya

Mp/4

Mp/4

4V/5 V/10 V/10

Tm kolonlarn plastik moment kapasiteleri Mp ve eilme rijitlikleri EIdr. Yatay yk V sfrdan yava yava arttrlp yatay yer deitirme u llerek yanal dayanmn belirlenmesi istenmektedir.

21 2

rnek: Basit Bir Yapda Yanal Dayanmn Bulunmas

a) Elastik durum:
lk olarak i kolon Mpye ulaacaktr ve i kolonun st noktasnda ilk plastik mafsal oluacaktr.

rnek: Basit Bir Yapda Yanal Dayanmn Bulunmas

b) Nonlinear (elastik tesi) durum:
Gerek mafsall olutuu kabul edilir

Vy=5Mp/4L

Mp/4

Mp

Mp/4

V=(5/4)V2

Mp/L

0.125Mp/L

0.125Mp/L

rnek: Basit Bir Yapda Yanal Dayanmn Bulunmas

b) Nonlinear (elastik tesi) durum (devam):
Gerek mafsall olutuu kabul edilir

rnek: Basit Bir Yapda Yanal Dayanmn Bulunmas

b) Nonlinear (elastik tesi) durum (devam):
Gerek mafsall olutuu kabul edilir

kinci plastik mafsal (mafsallar) d kolonlarn st ularnda oluacaktr. Mp/4

Bir d kolonun st ucunda 3Mp/4lik daha moment oluturmak iin gerekli ek kuvvet: D kolonlarn st ularnda

Bu durumda:

du =

3M p M p L2 dV = 4L = 3 EI k1 EI 4 L3

V u = V y + dV = 3M p 4
dV = 3M p 4L

5M p 4L
2

3M p 4L

=
2

2M p L

u m = u y + du =

M pL 3 EI

M pL EI

4 M p L2 3 EI

3 22

rnek: Basit Bir Yapda Yanal Dayanmn Bulunmas

c) Plastik durum:

rnek: Basit Bir Yapda Yanal Dayanmn Bulunmas

d) teleme erisi:
Yanal dayanm

u daki udaki art plastik dnmeyi yaklak u/2L kadar arttracaktr.

Malzeme zellikleri Elastik olmayan davran beklenen elemanlarda: Belirtilen minimum Fy 345 Mpa

Elemanlarn ve Birleimlerin Gereken Dayanmlarnn Belirlenmesi in Malzeme zelikleri Beklenen Akma Dayanm Beklenen ekme Dayanm = Ry Fy = Rt Fu

Fy = minimum akma dayanm Fu = minimum ekme dayanm Arttrma Katsaylar Ry ve Rt , mill verisinin istatistiksel analizine dayanr ve ortalama deerlerdir. Bu sebeple, beklenen akma dayanm herhangi bir elik snf iin bir st snr gstermez.

4 23

Binalarda En ok Kullanlan elik Snflar

a) Karbon elii Fe37
Fy=250 Mpa (minimum akma gerilmesi) Fu= 400 Mpa (ekme mukavemeti) Bir elik eleman iin akma gerilmesi Fy 250 Mpadan daha yksek olabilir, bu gibi durumlarda Fy yerine Fye kullanlr. Fye=RyFy (arttrlm akma gerilmesi)

MALZEME KOULLARI VE EMNYET GERLMELER (TDY 4.2.3.6, 2007)

elik yap elemanlarnn ve birleim detaylarnn gerekli kapasitelerinin hesabnda, a akma gerilmesi yerine Da a arttrlm akma gerilmesi deerleri kullanlacaktr.

b) Yksek Mukavemetli Dk Alaml elik Fe52

Fy=345 Mpa (minimum akma gerilmesi) Fu= 450 Mpa (ekme mukavemeti) Amerikada yaplarda Fe37 elii artk tercih edilmemektedir. Fe37 ve Fe52nin yerine A992 adnda yeni bir tip elik cinsi kullanlmaktadr. A992nin mekanik zellikleri Fe52 ile ayndr, ama standart sapmas Fe52ye kyasla olduka dktr.

Beklenen akma dayanimi (arttrlm akma gerilmesi) eliin gerek akma dayanmnn minimum deerden daha byk olduunu gsterir. rnein Fe37 elii iin minimum akma dayanm 250 Mpadr, fakat bir kupon testi yapacak olursak gerek akma dayanmnn 350 Mpaa kadar kabileceini grebiliriz. Deprem riski olmayan blgelerde bu bir problem olmayabilir ve mhendise de ekstra bir rezerv verir. Sismik tasarmda ise beklenenden daha yksek bir akma gerilmesi ykc sonulara yol aabilir. Mhendis olarak belli elemanlar deprem srasnda akacak ekilde tasarlarz. Bu sigorta elemanlar yksek sneklik gsterecek ekilde detaylandrlr. Eer bu sigorta elemanlar beklenenden daha gl olursa deprem srasnda akmayabilir. Bu durumda, baka elemanlar, ounlukla daha gevrek eleman, gecektir sigorta eleman akmadan nce. rnein bir moment erevesinde kiri-kolon birleimlerinin kirilerden daha gl olmas istenir., yani deprem srasnda plastik mafsallar kiri ularnda olumaldr. Bunun gerekleebilmesi iin birleimin gerek kiriten (teorik kiriten deil) daha gl olmas gereklidir. Beklenen akma dayanm, erevelerde, sigorta elemanlarn yanndaki elemanlarn gerekli mukavemetini tanmlamada kullanlr dier bir deyile komu elemanlarn sigorta elemanndan kullanlr, daha gl olmasn salamak iin. rnein, moment erevelerde kiri u birleimleri 1.1RyFyZye gre tasarlanr. RyFyZ deeri beklenen akma gerilemesine gre hesaplanan kiri plastik momenttidir (beklenen plastik moment). 1.1 kaysays ise pekleme etkisini gznne almak iindir. apraz kuakl erevelerde ise birleimlerin RyFyAglk bir eksenel ekme kuvvetine gre tasarlanmas gerekir. Deprem srasnda sigorta eleman olan aprazn akmas beklenir. Snek davrann salanabilmesi iin birleim gmeksizin aprazn ekme kuvveti altnda akmas gerekir. Yani birleim RyFyAglik bir eksenel ekme kuvvetine gore tasarlanr. (aprazlarda 1.1 katsays yoktur, nk aprazlar eksenel kuvvet etkisinde ok az pekleme gsterirler.) Beklenen ekme mukavemeti RtFU , 2005de eklenen yeni bir maddedir. Sadece beklenen akma gerilmesinin kullanld elemanlarda krlma limit durumlarnn tahkikinde kullanlr.

rnek: Bir Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede kullanlan Fe37 (A36) kebent aprazlar iin Fy Fu = = 250 MPa 400 MPa 1.2 250 MPa = 300 MPa (TDY, 2007)

Ry Fy =

rnek: Bir Sneklik Dzeyi Yksek Moment erevesinde kullanlan geni balkl bir Fe52 kirii iin Fy = 345 MPa Fu = 450 MPa 1.1 345 MPa = 380 Mpa (TDY, 2007)

Ry Fy =

24 5

Elemanlarn ve Birleimlerin Gereken Dayanmlarnn Belirlenmesi in Malzeme zelikleri (devam)

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi
apraz eleman (sigorta eleman) boyutlandrmak iin:

Bir eleman veya birleimin sahip olmas gereken dayanm, birleen elemann Beklenen Akma Dayanm, Ry Fy a gre hesaplanacaktr.

Gerekli Dayanm ynetmelikte belirtilen kuvvetlerle tanmlanr (ASCE-7 veya TDYdeki yk kombinasyonlarn kullanarak) y Elemann Tasarm Dayanm minimum belirtilen Fy kullanlarak hesaplanr.

Beklenen ekme Dayanm, Rt Fu ve Beklenen Akma Dayanm, Ry Fy ayn elemann kopma (rupture) ve akma limit durumlarna gre nominal dayanmlarn hesaplamakta kullanlabilir.

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam) Ry F y Ag

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam) Ry F y Ag

apraz birleimin Gerekli Eksenel ekme Dayanm apraz elemann beklenen akma dayanmdr = Ry Fy Ag

Guse Levhas: Guse levhasnn gerekli dayanm RyFyAg alnmaldr. Guse levhasn boyutlandrrken ise tasarm mukavemetini guse levhas malzemesinin minimum belirtilen Fy and Fusunu kullanarak hesaplamalyz.

25 6

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam) Ry F y Ag
Bulonlar: Bulonlara aktarlan kuvvet RyFyAg alnmaldr. Bulonlar boyutlandrrken ise tasarm kesme dayanmn bulon malzemesinin minimum belirtilen Fusunu kullanarak hesaplamalyz. hesaplamalyz

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam) Ry F y Ag
apraz Elemanda Net Kesit Krlmas ve Blok Kesme Krlmas: Birleim tasarmnn bir paras olarak apraz elemanda net alanda krlma ve blok kesme krlmas kontrol edilmelidir. ekmeye maruz elemanlarda 3 tr limit durum soz konusudur: a. Brt alanda akma b. Efektif net alanda krlma c. Blok kesme krlmas

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam)

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam)

Brt alan, Ag

Net alan, An

a. Brt alanda akma

b. Efektif net alanda krlma (1)

26 7

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam)

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam)

ekme alan, At

Kesme alan, AV

Net alan, An

b. Efektif net alanda krlma (2)

c. Blok kesme krlmas

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam)

rnek: Sneklik Dzeyi Yksek Merkezi aprazl erevede apraz ve apraz Birleimi (devam) Ry F y Ag

ekme alan, At apraz Elemanda Net Kesit Krlmas ve Blok Kesme Krlmas: nemli: apraz elemanda snek davrann salanabilmesi iin brt apraz kesiti, apraz elemanda net alanda krlmadan veya blok kesme krlmasnda nce akmaldr. apraz elemanda net alanda krlma ve blok kesme krlmas iin gerekli tasarm dayanm apraz malzemenin beklenen akma dayanm, RyFy and beklenen ekme dayanm, Rt Fu n kullanarak hesaplamalyz.

Kesme alan, AV

c. Blok kesme krlmas

27 8

Birleimler

Bulonlar ve kaynaklar, bir birleimdeki kuvveti paylaacak ekilde veya birleimdeki ayn kuvvet bileeni iin tasarlanamazlar.

TDY, TDY 2007 Deprem ykleri etkisindeki elemanlarda, ayn birleim noktasnda, kaynakl ve bulonlu birleimler birarada kullanlamaz.
Ayn yk paylaan bulonlar ve kaynaklar: zin verilmez

Lokal Burkulmaya Kar Kesitlerin Snflandrlmas

Lokal Burkulma in Kesitlerin Snflandrlmas

Lokal burkulma elemanlarn hem dayanmn hem de snekliliini nemli lde etkiliyebilir. nemli lde elastik olmayan deformasyona maruz kalmas beklenen tayc sistem elemanlar (yani moment erevelerinde kiriler, kiriler merkezi aprazl erevelerde aprazlar d merkez aprazlar, aprazl erevelerde ba kirileri gibi) lokal burkulmadan nce yeterli sneklik salandndan emin olabilmek iin kesinlikle belirli genilik/kalnlk oranlarn salamaldr. Yani bu elemanlar sismik olarak kompakt olmaldrlar.

1 28

TDY, 2007:

TDY, 2007:

Bir moment erevesindeki kiriin lokal burkulmas.....

D merkez aprazl bir elik erevedeki ba kiriinin lokal burkulmas.....

Not: Bu deneydeki kiri sismik olarak kompakttr. Sismik olarak kompakt olmak lokal burkulmann nlenmesini garanti etmez. Lokal burkulmay nlemek imkanszdr, sadece geciktirilebilir.

Not: Bu deneydeki kiri sismik olarak kompakttr. Bu sebepten dolay lokal burkulmadan nce byk dorusal olmayan deformasyonlar oluabilmitir.

2 29

Bir kutu kesitli kolonunun lokal burkulmas.... (Kobe, 1995)

Bir kutu kesitli aprazn lokal burkulmas..... (Kobe, 1995)

Lokal Burkulmann Eilme Dayanm ve Sneklilik zerindeki Etkisi

Lokal Burkulmann Eilme Dayanm ve Sneklilik zerindeki Etkisi

Plastik Burkulma

Mo oment Kapasitesi

M
Mp

Mp 0.7My

Elastik Olmayan Burkulma Elastik Burkulma

Artan b / t

Sneklik

ps p

Genilik-Kalnlk Oran
Kompaktlk snr

Sismik olarak kompaktlk snr

30 3

Kolon Dayanm

Pa / Pn > 0.4 iin

(Pa arttrlm sismik ykler

gznne alnmadan hesaplanr, =1.67 (ASD))

Etkiyen herhangi bir moment ihmal edilerek kolonun gerekli eksenel basn ve ekme dayanmlar arttrlm sismik ykleri de ieren yk kombinasyonlar gz nne alnarak bulunmaldr (moment etkisi bu durumda ihmal edilebilir!!!): 1.0G + 1.0Q o E 0.9G oE
Not: Kolon boyutlandrmas arttrlm yk etkilerini kullanmadan yk kombinasyonlarna gre yaplr ve kolonun bileik eilme (eksenel kuvvet + eilme momenti) durumu kontrol edilir.

Bu kontroln yaplmasnn sebebi ereve plastik yanal kapasitesine ulatnda kolonlarn yeterli eksenel kuvvet tama kapasitesine sahip olduundan emin olmaktr. Deprem srasnda kolonlarda oluacak eksenel kuvvet tasarm deprem deprem yk Eden hesaplanandan daha byk olacaktr. o E, erevede iddetli bir depremde oluacak yatay kuvvetleri tahmin etmeye yarar, yani bu yklemeyi kullanarak kolonlarda iddetli depremler srasnda oluacak eksenel kuvvetler tahmin edilebilir. Kolonlar hem ekme hem de basn kuvveti iin kontrol edilmelidir. edilmelidir Genellikle basn tasarma hakim olacaktr Kolonda olacaktr. oluacak bir burkulma ereve iin bir felaket olacaktr. Bu kontroln de ana amac deprem srasnda kolonlarn gmesini engellemektir. Yalnz bu kontrol srasnda kolonlardaki momentleri gznne almak mecburi deildir (ok mantkl deil !!!...). Eer kolon eksenel yk tama kapasitesi Pa / Pn < 0.4 ise kolonun yeteri kadar yk tama rezervi var demektir.

Kolon Dayanm

o E E

P1 < P2

4 31

3/29/2009

DepremeDayanklelikYapTasarmnaGiri

TasarmFelsefeleri
ASD:elastikhesap(son100senedirkullanlyor) LRFD:YkveMukavemetFaktrTasarm(Limit Tasarm)(~25yldrkullanlyor) Yapsaltasarmhangitasarmfelsefesikullanlrsa kullanlsnyeterligvenliisalamaldr.Nominal yklerinnekadarfazlavekapasiteninnekadaraz alnacaynetmeliklerdebelirtilmelidir.

7. Tasarm Felsefeleri

LimitDurumlar
Limitdurumlarikigrubaayrlabilir:

YapsalGvenlikinGenelTasarmDenklemi

Rn iQi Mukavemet(veyagvenlik)limitdurumlar: snek maksimummukavemet(plastik k ki k ( l ik mukavemet),burkulma,yorulma,krlma,vb. letmeLimitDurumlar:binannkullanmile ilgilidurumlar(deplasman,titreim,kalc deformasyon,atlamavb.)

Rn :nominalmukavemet i l k Qi :deiikyketkileri :mukavemetazaltmafaktr i:ykarttrmafaktr

32 1

3/29/2009

YapsalGvenliinProbabilistik Deerlendirilmesi
Frekans QveR rasgeledeikenler

YapsalGvenliinProbabilistik Deerlendirilmesi
Frekans =gvenlikindeksi,bydke gvenlikmarjini debyr
ln(R/Q)nun standartsapmas

Kapasite Yketkisi Gme Gme

Kapasite,R Yk,Q

QveRnin frekansdalmlar

Gvenlikndeksi,

LRFD YkveMukavemetFaktrTasarm
LRFDninGenelFormu Rn iQi
Yukardakitasarmdenkleminegremukavemet (Rn)arttrlmyklere(iQi)enazeitveyabyk olmaldr.Ykarpanlar(i)heryktipiiinfarkl olabilir.

Temel LRFD Yk Kombinasyonlar:

Yapveelamanlariingereklimukavemet,arttrlmykleri ierendeiikkritikykkombinasyonlarndanelden edilmelidir.
1.4D 1.2D+1.6L+0.5(L orSorR) 1 2D + 1 6L + 0 5(Lr or S or R) 1.2D+1.6(Lr orSorR)+(0.5Lor0.8W) 1.2D+1.6W+0.5L+0.5(Lr orSorR) 0.9D+1.6W 1.2D+1.0E+0.5L+0.2S 0.9D+1.0E
Eli Yk Kombinasyonlar D:lYk L:HareketliYk Lr :atHareketliYk W:RzgarYk S:KarYk E:DepremYk R:YamurveyaBuzYk

33 2

3/29/2009

ASD ElastikHesap
ASDninGenelFormu Rn

Deprem Ynetmelii ve TS648e Gre Temel Yk Kombinasyonlar:

G+Q G +Q Ex 0.3Ey G +Q 0.3Ex Ey 0.9G Ex 0.3Ey 0.9G 0.3Ex Ey G+Q G + Q Wx G+Q Wy 0.9G Wx 0.9G Wy

Qi

ASDdebtnyklerinaynortalamadeikenliesahip olduukabuledilir.

LRFD&ASDninKarlatrlmas ASD
y
FS=1.67

LRFD

Mukavemetazaltmafaktr elemantipineve gznnealnanlimitdurumagredeiir:

ekmeElemanlar t=0.90akmalimitdurumuiin t=0.75krlmalimitdurumuiin BasnElemanlar c=0.85 Kiriler b=0.90eilmeiin v=0.90kesmeiin

Yklerinnominaldeerinden %40fazla,vekapasiteninde nominaldeerinden%15daha azolduukabulyleekme elemanlarvekirileriin

y
GerilmeDalm FS=

1.92,forlongcolumns

GerilmeDalm

Kaynaklar =etkiedenkuvvettipiyleayn,ekme,shear,vb. Bulonlar =0.75

2.5~3.0,connections

34 3

Kaynaklar
M.D. Engelhardt, University of Texas at Austin, AISC, V.1, 2007. Akba, B., leri elik Yaplar, GYTE, 2008. The Material Steel, American Institute of Steel Construction, a teaching primer for colleges of architecture, 2007. Segui, W.T., LRFD Steel Design, Thomson. Salmon, C.G. and Johnson, J.E., Steel Structures, Happer Collins. AISC, Manual of Steel Construction, 13rd Edition. Shen, J., Advanced Steel Structures, IIT. T. Bartlett Quimby, A Beginner Guide to the Steel Construction Manual, 2008.

20 35