itdergisi/d

mhendislik Cilt:4, Say:2, 43-52 Nisan 2005

Deprem hasar gren binalarn hasar tespitinde bulank mantk yaklam

Mahmut KMR*, Melike ALTAN
T naat Fakltesi, naat Mhendislii Blm, 34469, Ayazaa, stanbul

zet
Deprem hasar gren binalarn hasar dzeyinin tespiti konusu, zellikle ska depreme maruz kalan lkelerde her zaman zm bekleyen nemli bir sorun olmutur. Bu zelliiyle konu bilim dnyasnn hep gndeminde kalm ve pek ok almaya esas oluturmutur. Binalarda oluacak hasarn tespitindeki belirsizlik, karmaklk ve insana ait olan yarglardaki bulanklk bu konuda n plana kan zorluklardandr. Bu almada, deprem sonras hasar grm yapda deprem hasarnn tespitinde kullanlan katlar aras kalc yer deitirme ve karakteristik beton basn dayanmnn hasar tespitine etkisi daha gereki olan bulank mantk yaklam ile ele alnmtr. Sonular irdelendiinde klasik mantn keskin ve tavizsiz snrlarna kyasla, bulank mantn insan dn ve yargsna daha uygun sonular verdii gzlenmitir. Anahtar Kelimeler: Deprem hasarl binalar, hasar tespiti, bulank mantk.

Fuzzy logic approach for damage assessment of seismic damaged buildings

Abstract
Especially in countries which are frequently exposed to earthquake, damage assessment of seismic damaged buildings has been always an important problem. Therefore, this subject has not lost its actuality in earthquake engineering. Various studies have been carried out to find a procedure for damage assessment having wide application spectrum. Studies about damage assessment methods have been fairly developed as computer technology improves in recent years. Vagueness, complexity and fuzziness in human judgements lead into several difficulties related to damage assessment of seismic damaged buildings. In this study, state of art of damage assessment of seismic damaged buildings has been studied by using fuzzy logic. In the study, the effect to damage assessment of permanent interstory displacements and characteristic concrete compression strength which have substantial effects on the extent of seismic damage of buildings, have been taken into consideration by using the fuzzy logic approach. When the results are scrutinized, it has been observed that the fuzzy logic compared with the conventional logic having crisp and nonconcession boundary has given more convenient results to human thinking and judgement and fuzzy logic solution has softened and it has clearly gained flexibility as to sharp passing of conventional solution. Furthermore, it is observed that this situation gives more reliable results. Keywords: Seismic damaged buildings, damage assessment, fuzzy logic.

Yazmalarn yaplaca yazar: Mahmut KMR. mkomur@itu.edu.tr; Tel: (212) 285 65 33. Bu makale, birinci yazar tarafndan T naat Fakltesi'nde tamamlanm olan "Deprem hasar gren binalarn hasar tespitinde Fuzzy Mant yaklam" adl doktora tezinden hazrlanmtr. Makale metni 29.01.2004 tarihinde dergiye ulam, 25.02.2004 tarihinde basm karar alnmtr. Makale ile ilgili tartmalar 31.08.2005 tarihine kadar dergiye gnderilmelidir.

M. Kmr, M. Altan

Giri
nsanlarn toplu yaadklar ehir, kasaba ve benzeri yerleim birimlerinde yer alan binalarn byk bir ksmnda, deprem sonrasnda eitli dzeylerde hasar ortaya kmakta, hatta bir ksm bina tamamen kmektedir. Deprem sonrasnda sz konusu blgedeki hasarn hzl ve gereki bir biimde belirlenmesi ve binalarn kullanlabilirliinin aratrlmas, sorumlu ve yetkili kurulular tarafndan acilen yaplmak durumundadr. Deprem Sonras Acil Hasar Tespiti diye adlandrlan bu ilemle, depremden hemen sonra art sarsntlarn devam ettii sre iinde binalarn gvenilirliinin aratrlmas ve tehlikeli binalarn boaltlmas yoluyla, yre insannn can gvenliinin salanmas amalanmaktadr. Bu ilemin dier bir amac da, blgedeki hasar grm yaplarn hasar durumlarnn incelenmesiyle, oturulabilir, kolayca onarlabilir ve onarlamaz biiminde deerlendirmelerin yaplmas, o yerleim biriminin deprem sonras yaplama gereksinimi ve onarm faaliyetlerinin byk lde belirlenmesidir. Bu yolla, gereksiz biimde ortaya kabilecek yeni yaplamann nne geilmek suretiyle lke ekonomisine de katkda bulunulmu olunabilmektedir. Ayrca, o yerleim yerinde yaayan insanlarn gerek oturulabilir binalarda, gerekse onarlabilir binalarn sratle onarlmasyla elde edilecek binalarda ikamet etmesiyle, deprem sonras evsiz kalanlarn says da azatllabilmektedir (Glkan ve Yakut, 1994). Son yllarda, ehirlerdeki nfusun ve sosyal yatrmlarn artmas ile ehir alanlarnda younlam farkl bina ve yaplar, byk hacim ve miktarlarda inaatlarn yaplmasna neden olmutur. Teknolojinin gelimesi, yaplarn depreme dayanma kapasitelerinin iyiletirilmesi ve sosyal yaplarn deiimi, deprem hasarlarnn karakteristiklerini de hzl bir ekilde deitirmitir. Bu nedenle, ehirlerin deprem felaketine uramas ile deprem hasarlarnn daha doru ve daha mantkl bir ekilde nasl deerlendirilecei probleminin zm iin atlan her adm nemli olmaktadr (Song vd., 1996). Gemite meydana gelen depremlerin sonular olduka iyi bir ekilde belgelendirilmitir. Edinilen bu bilginin daha geni bir yarar salamas iin kuvvetli yer hareketlerine maruz kalm

sistemlerdeki kategorize edilmi hasar belirtilerinin bir uzman sistem yardmyla, ileride olabilecek depremlerden etkilenebilecek sistemlere uzatlabilmesi gereklidir. Byle bir uygulama hasar tazminat, sigorta, vb. amalar iin objektif karar verme ortam yarataca iin sadece teorik bir irdeleme nitelii tamamaktadr. Dolaysyla, hasarn doru ve tartmaya gerek brakmayacak biimde tayini, afet zararlarnn giderilmesinde objektif bir zemin hazrlayacaktr. Bunun da tesinde bu alma ile depremden hemen sonra, daha art sarsntlarn devam ettii sre iinde, hangi binalarn gvenli, hangilerinin ise can gvenlii bakmndan sakncal olduunun ayrt edilmesinin daha gvenilir olarak salanabilmesi amalanmaktadr. Byk yerleim yerlerindeki deprem hasarlarnn evrimi ile hasar deerlendirme problemi olduka karmak bir hal almtr. Bununla ilgili ana problem, deerlendirmelerdeki belirsiz kavramlardr. rnein; Sismik iddet kavram ele alnsn. Sismik iddetin tayinine, bina ve yaplarn hasar dereceleri referans alnarak karar verilmektedir. Zayf yapl binalar, normal binalar gibi karar vermede kullanlan baz kavramlar, farkl kiilere gre deiebilen greceli olarak belirli kavramlardr. Gerekte, belirsiz kavramlar sadece sismik iddet ile snrl deildir. Bina ve yaplarn hasar derecelerinin snflandrlmas esnasnda, insanlar tarafndan tayin edilen hasar dereceleri farkl tarihlere, farkl mantklara ve farkl kiilere gre deiiklik gstermektedir. Bu eit, insana ait olan yarglar, genellikle belirsiz bilgilere dayal olarak verilmektedir. Belirsiz bilgiler ile ilgili bulanklk, komplekslik ve tanmszlktan dolay indeksler ve ayrntl hasar deerlendirme arasnda kyaslama ve hesaplama yapmak olduka zorlamaktadr (Song vd., 1996). Modern bilgisayar biliminin geliimi mhendislik problemlerinin zm metotlarn artrmaktadr. Bilgisayar biliminde kullanlan faydal matematik aralarndan birisi de bulank mantk esasl bulank kme teorisidir. Bulank kme teorisi, matematik formdaki farkl belirsiz fenomenleri tanmlayabilmektedir. Byle belirsiz fenomenler, analizi yaplan objelerin ak ve kesin snrlarnn olmayn, belirsiz kelimeler ve kesin olmayan ifadeleri ierebilmektedir.

Deprem hasar gren binalarn hasar tespitinde bulank mantk yaklam

Bulank kme teorisinin inaat mhendislii alannda uygulanmas 1978de balamtr. Uygulanan balca branlar unlardr: Bulank yap analizleri, akll analizler, data ileme, sistem analizleri...vb. (Akiyama, 1984). Son zamanlarda bulank kme teorisi, risk azaltma konusunda da uygulanmaktadr. Deprem sonras binalarda oluan hasarn tepsitindeki belirsizlik, karmaklk ve insana ait olan yarglardaki bulanklk n plana kan zorluklardandr. Bu almada, bulank mantn binalarda deprem hasar tespiti konusundaki yeri, verilen bilgiler nda incelenecektir. Ayrca, alma sonucunda elde edilen sonularn geleneksel modellere gre farkllklarnn ortaya karlmas ve modellerin birbirlerine gre performanslarnn test edilmesi amalanmaktadr.

(KKYP), at ve Merdiven Hasar Puan (MHP) ve Ar Oturma Puan (AOP)dr. Tm bu unsurlarn ayr ayr deerlendirilmesi ve puanlandrlmasndan sonra, global hasar dzeyini tayin etmekte kullanlan Toplam Hasar Puan aada belirtilen ekilde hesaplanmaktadr.
THP=0.80*SHP+MHP+KKYP+HAP+AOP

(1)

Toplam Hasar Puann hesaplamak iin kulanlan parametreler ve bunlarn alabilecei maksimum puanlar aada verilmektedir. SHP : Sistem Hasar Puan (SHP 100) MHP : at-Merdiven Hasar Puan (MHP2.5) KKYP : Katlar Aras Kalc Yer Deitirme Puan (KKYP 10) HAP : Hasar Arttrc Puan (HAP 6) AOP : Ar Oturma Puan (AOP 1.5) Toplam Hasar Puan, (1) forml ile hesaplandktan sonra aada verilmi olan hangi snr aralna dtne baklmakta ve bylece yapnn global hasar dzeyi belirlenmektedir. 0 THP 5 Hasarsz 6 THP 14 Az Hasarl 15 THP 43 Orta Hasarl THP > 43 Ar Hasarl AOP, HAP, KKYP ve MHPdan oluan drt ana unsurun alabilecei maksimum deer 20dir. te yandan, SHPnn alabilecei maksimum deer 100dr. Toplam Hasar Puan iin 0 ile 100 arasnda deerler ngrlmtr. Dolaysyla, SHPnn %80i toplam hasar puanna katlmtr.

Hasar dzeyi belirleme yntemi

lkemizde uygulanmakta olan, Bayndrlk ve skan Bakanl normlarna dayanan hasar dzeyi belirleme yntemi, bir puanlama sistemine dayanmaktadr. Sz konusu yntemin uygulanmas sonucunda yaplarda az hasarl, orta hasarl ve ar hasarl olmak zere ayr global hasar dzeyi belirlenmektedir. Hasar dzeyi belirlenmesinde etken olan ana unsur ise, yap ve yakn evresinin geometrik durumu, yapnn tayc sistem zellii ve geometrisi ile yapda mevcut olan ekil deitirmelerdir. Bu ana unsur, kendi iinde bir puanlama mant ile deerlendirildikten sonra, yapnn Toplam Hasar Puan (THP) hesaplanp, bu puann saysal olarak belirlenmi snrlar erevesinde deerlendirilmesiyle yapnn global hasar dzeyi belirlenmektedir. Sz konusu snrlar ile global hasar dzeyleri aada gsterilmektedir. Toplam Hasar Puan snrlar dier lkelerde yaplan benzer uygulamalarla da karlatrlm olup kalibre edilmitir. te yandan, buradaki hasar belirleme metodolojisi hasara etki edebilecek ve onun bir gstergesi olacak unsurlarn puanlanmasna dayanmaktadr. ana unsurun etken olduu Toplam Hasar Puan be farkl hasar puanndan olumaktadr. Bunlar; Hasar Arttrc Puan (HAP), Sistem Hasar Puan (SHP), Katlar Aras Kalc Yerdeitirme Puan

Bulank mantk (fuzzy logic)

Her insan gnlk hayatnda kesin olarak bilinemeyen, bazen de nceden sanki kesinmi gibi dnlen ama sonuta kesinlik arz etmeyen durumlarla karlamaktadr. Bu durumlara ait saysal ngrlerin sistematik bir ekilde nceden planlanarak yaplmas ancak birtakm kabul ve varsaymlardan sonra mmkn olabilmektedir.

M. Kmr, M. Altan

u ana kadar yaplan mhendislik aratrmalarnda ve modellemelerinde varsaym, kabul ve kavramlara kesinlik kazandrmak iin deiik almalarda bulunulmutur. ncelenen bir sistemin karmakl ne kadar fazla ise ve yeterli veri bulunamazsa bulanklk o kadar etkili olur. Bu sistemlerin zmlerinin aratrlmasnda, bulank olan girdi ve kt bilgilerinde bulank mantk kurallarnn kullanlmas ile anlaml ve yararl zm karmlarnn yaplmas yoluna gidilebilmektedir. Bulank ilkeler hakknda ilk bilgiler, Lutfi A. Zadeh tarafndan Amerikada ortaya atlmtr (Zadeh, 1965). 1970 yllarndan sonra bat ve dou dnyasnda, zellikle de Japonyada bulank mantk ve sistem kavramlarna daha ok nem verilmitir. Bunlarn teknolojik cihaz yapm ve ileyiinde kullanlmas sonrasnda, bulank mantk tm dnyada bugn yaygn bir biimde tannmtr (en, 1998). Klasik mantk ve klasik kme teorisi Matematikte kme veya cmle, ayrt edilebilen belirli zellikleri olan nesnelerin btnyle kavranm topluluu olarak ifade edilmektedir. Kme, kendisine neyin ait olup olmad konusunda herhangi bir phenin bulunmad topluluktur. Bahsedilen bu topluluk veya nesneler, bu kmenin elemanlar veya yeleri olarak isimlendirilmektedir. Klasik kme teorisinde, bir eleman o kmenin ya elemandr ya da deildir. Bunun ortas yoktur. Baka bir deyile, bir eleman ya o kmeye aittir, yani yelik derecesi 1dir veya ait deildir, yani yelik derecesi 0dr. Doal olarak bu ikili mantn hibir esneklii yoktur. Bu bir rnekle yle aklanabilir: ekil 1de klasik kme teorisine uygun olarak, eer scaklk 30 oCnin altna derse scak deildir, yani scak kmesine 0 derece ile yedir. 30.5 oC ise scak saylmaktadr, yani scak kmesine yelii 1dir. Grld gibi bunda hibir esneklik yoktur. Yani her scaklk derecesi, scak kmesinin ya elemandr ya da deildir (Kmr ve Demir, 1996).

yelik Derecesi 1.0 Scak Deil 0.0 30 Scak

40

Scaklk (oC)

ekil 1. Klasik kme teorisine uygun Scak keskin kmesinin gsterimi Bulank mantk ve bulank kme teorisi Gerek dnyada snrlar ok keskin deildir. Tam tersine olaylarn belli bir esneklikte olmas istenmektedir. Bulank kme teorisi, kme elemanlarnn yelik derecelerini gstermek iin [0,1] aralndaki gerek saylarn kullanlmasn nermektedir. Eer bir elemann yelik derecesi 1 ise tmyle o elemann kmenin iinde olduu, 0 ise hibir ekilde o kmenin bir eleman olmad yada 0.5 ise yar yarya o kmeye ait olduu sylenebilmektedir. Klasik mantk ikili mantk sistemi olmasna karn, bulank mantk sadece iki deerli deil ok deerli bir mantk sistemidir. Bir nermenin klasik mantkta karl ya dorudur ya da yanltr. Klasik mantkta siyah ve beyaz dnyalar vardr; gerek asla hem siyah hem beyaz, yani gri olamaz. Bulank mantk ise gerein her zaman o kadar kesin olmayacan, dorunun bir derecesi olduunu ifade eder. Bir nerme az doru yada ok doru trnde ifade edilebilir (Kosko, 1994). Bulank kmeler, gerek dnyadakine benzer olarak, olaylara esneklik kazandrr. Bulank mantk souk-scak, hzl-yava, yksek-alak gibi ifadeleri esnek niteleyicilerle yumuatarak gerek yaamdakine benzetir. Bu daha ak bir ekilde, baka bir rnekle yle aklanabilir: Bulank kme teorisine uygun olarak izilen ekil 2de, scaklk gibi deikenlerini gerekte gzlenen deerlerine uygun olarak veren bulank kme teorisi gsterilmektedir. Buna gre, 20C ile 40C arasndaki deerlerin, Scak bulank kme yelik derecesi ortaya km olur. Burada scak bulank kme yelik derecesinde, 30C de 1e karlk gelen maksimumdan, 20C de 0a

Deprem hasar gren binalarn hasar tespitinde bulank mantk yaklam

karlk gelen minimuma doru derecelendirilmi bir azalma vardr.

yelik Derecesi 1.0 Scak Deil Scak Scaklk (oC) 20 30 40

Yani, rtm blgesindeki elemanlar hem scak hem de souk kmenin elemandr. Bu rnekler bulank olmayan giriler iin geerli olmasna ramen bulank mantk teorisinde bazen giriler de bulank olabilir. Bu durumda bulank kme yelik derecesi bulank kme ve bulank giri deeri arasndaki kesiim blgesinden belirlenir. Bu durum ekil 3te gsterilmitir ve yelik derecesi yaklak 0.3tr (Kmr, 1996).

0.0

ekil 2. Bulank kme teorisine uygun Scak bulank kmesinin gsterimi

yelik Derecesi 1.0 0.5 0.0 Souk Scak Scaklk (oC) 15 20 25 40

Katlar aras kalc yerdeitirme puannn bulank mantk teknii ile zmlenmesi
nceki blmlerde ifade edildii gibi yapda meydana gelmi olan katlar aras kalc yerdeitirmenin byklne bal olarak belirlenen hasar, Katlar Aras Kalc Yerdeitirme Puan (KKYP) olarak ele alnmaktadr. Katlar Aras Kalc Yerdeitirme Puan, 0 ile 10 arasnda deien deerler alabilmektedir (Glkan ve Yakut, 1994). Bu puanlama aada gsterilmitir.

ekil 3. Bulank kmede rtm ekil 2ye gre scaklk azaldnda, daha az scak durum ortaya kacaktr. Yani 25Clik scaklk az scak olarak nitelendirilirken 30C lik scaklk ok scak olarak nitelenecek, 20C lik scaklk scak olarak saylmayacaktr. Dolaysyla, 20Clik scaklk, scak bulank kmenin bir eleman olmayacaktr. ekil 3te ise bulank mantk teorisinin bir adm daha ilerisi gsterilmektedir. Bu ekilden anlalaca zere scak bulank kme yelik derecesi 0.5te souk bulank kme yelii kimliini kazanr. Souk bulank kme yeliinin derecesi, scaklk azaldnda artar. Buna gre 0dan 15 oCye kadar olan scaklk olduka souk saylr ve bu blge souk bulank kme tam yeliine sahiptir. 15C ile 25C arasnda ise souk bulank kme dereceli yelii vardr. 20C ile 25C arasnda ise bulank kmelerin birbirlerini kestii rtm ortaya kmtr. Bu blge hem scak hem de souk olarak dnlebilmektedir.

/h 0.0015 0.0015 < /h 0.0050 0.0050 < /h 0.0200 /h > 0.0200

: 0.00 puan : 2.00 puan : 5.00 puan : 10.00 puan

Bu puanlamaya dikkat edilirse, /h=0.0015 iken KKYP=0.00 alnrken, /h=0.0016 olduunda KKYP=2.00 alnmaktadr. Yani, /h oranndaki %0.01lik bir oynama, puan bir anda 0.00dan 2.00ye karmaktadr. Bu ise ok gereki ve adil grnmemektedir. Benzer olarak, /h=0.0050 iken KKYP=2.00 olurken, /h=0.0051 olduunda KKYP=5.00 olmaktadr. Ayn ekilde, /h=0.0200 iken KKYP=5.00 olurken, /h=0.0201 olduunda KKYP=10.00 alnmaktadr. Grld gibi klasik kme teorisine ve Aristo mantna gre Katlar aras Kalc Yerdeitirme Puannn hesabnda, hibir esneklii olmayan ok keskin (crisp) geiler vardr. Yukarda verilmi olan (1) formlne gre, Toplam Hasar Puannn hesabnda, Sistem Hasar Puan dndaki puanlamalarn toplamnn

M. Kmr, M. Altan

maksimum 20 olabilecei dikkate alndnda, en ok 10 puana ulaabilen Katlar aras Kalc Yerdeitirme Puannn toplam puana olan etkisinin ok nemli olduu aktr. Bu nedenle, Katlar aras Kalc Yerdeitirme Puannn hesabnn daha gereki yaplmas byk nem arz etmektedir. Bu ksmda, Katlar aras Kalc Yerdeitirme Puan bulank mantk yaklam ile elde edilmitir. Bulank mantk modeli kurulurken, Mamdani zm gz nne alnarak sonuca gidilmitir. Bulank girdi ve kt deikenleri Bulank girdi deikeni olarak /h oran alnmaktadr. Bu girdi deikeni, ksaca, DELTA olarak isimlendirilmitir. Bulank kt deikeni olarak ise, /h oranna karlk gelen puanlama dikkate alnmaktadr ve kt deikeni YDPUANI olarak isimlendirilmitir. Bu blmde kullanlan DELTA ifadesi katlar aras kalc rlatif yerdeitirmenin kat ykseliine olan orann, YDPUANI ksaltmas ise bu orana karlk gelen hasar puann ifade etmektedir. DELTA bulank girdi deikenine ait be bulank alt kme tanmlanmtr. Bunlar, srasyla, AZ, ORTA, OK, OLDUKAOK, AIRI olarak isimlendirilmitir. Bunlardan AZ ve AIRI isimli yelik fonksiyonlar iin trapez, dierleri iin ise gen yelik fonksiyonu seilmitir. yelik fonksiyonlar birbiri ile rtmtr. yelik fonksiyonlarnn birbiri ile giriimi esneklii salama asndan nemlidir. Bulank kt deikeni olan YDPUANI ile ilgili be bulank alt kme tanmlanmtr. DK, ORTA, YKSEK, OKYKSEK OLDUKAYKSEK olarak isimlendirilen bu alt kmelerin yelik fonksiyonlarnn tamam gen olarak seilmitir. Kural taban Bulank mantk katlar aras kalc yerdeitirme puan kural taban, girdi parametrelerinden ve yerdeitirmelere puanlarn orantl olarak datlmas ilkesinden faydalanlarak oluturulmutur. Ayrca, kural taban puanlamalarn snrlarndaki keskinlii azaltmak ve belli bir esneklii

salamas hedefi gz nnde bulundurularak dzenlenmitir. Kural tabannda, aada verilen toplam yedi adet kural yer almaktadr. 1. Eer DELTA AZ ise YDPUANI DK, 2. Eer DELTA ORTA ise YDPUANI ORTA, 3. Eer DELTA ORTA ise YDPUANIYKSEK, 4. Eer DELTA OK ise YDPUANI YKSEK, 5. Eer DELTA OK ise YDPUANI OKYKSEK, 6. Eer DELTA OLDUKAOK ise YDPUANI OKYKSEK, 7. Eer DELTA AIRI ise YDPUANI OLDUKAYKSEK Bu kurallar dikkate alnarak yelik fonksiyonlar eitilmitir. Eitme sonucunda ekillenen girdi ve kt yelik fonksiyonlar ekil 4 ve ekil 5te grlmektedir.
yelik Derecesi
1.0

AZ

ORTA

OK OLDUKAOK AIRI

DELTA
0.0 20 50 61.5 97 131 144 159 190 201 220

ekil 4. DELTA girdi deikeni iin eitilmi yelik fonksiyonlar

yelik Derecesi
1.0

OLDUKA DK ORTA YKSEK OKYKSEK YKSEK

0.0 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3.5 4.5 5.5 6.5 8.5 9 10

YDPUANI

ekil 5. YDPUANI kt deikeni iin eitilmi yelik fonksiyonlar Bulank mantk katlar aras kalc yerdeitirme puan karmlarnn durulatrlmas Bulank mantk katlar aras kalc yerdeitirme puan kural tabanndan, girdi verilerinin yelik-

Deprem hasar gren binalarn hasar tespitinde bulank mantk yaklam

lerine gre deiik sayda karmlar elde edilmektedir. Bu karmlarn yelik derecelerinin belirlenmesinde bulank girdiler iin Mamdani Yntemi esas alnmtr. Ancak burada tek girdi olduundan mantksal ve ya da veya balac kullanlmamtr. Durulatrma yntemi olarak arlk merkezi yntemi kullanlmtr. DELTA girdi deikenine bir deer verildiinde bu deer baz kurallar tetiklemekte baz kurallar ise tetiklememektedir. Tetiklenen kurallar, girdi deikenlerinin yelikleri orannda ayn kuraldaki kt deikenlerini devreye sokmaktadr. Bylece her kural iin elde edilen alanlar toplanarak kompleks bir ekil elde edilmektedir. Aslnda zm kmesi bulunan bu eklin tabandr. Fakat sonuta tek bir deer elde edilmesi gerektiinden bulunan bu bulank zm kmesi durulatrlmaldr. Sonuta elde edilen toplam eklin arlk merkezi bulunmak suretiyle bir tek deer bulunarak durulatrma ilemi yaplabilmektedir. Baz katlar aras kalc yerdeitirme deerlerine karlk gelen klasik ve bulank mantk ile elde edilen puan deerleri Tablo 1de verilmektedir. Tablo 1. Baz /h deerlerine karlk gelen bulank
mantk ve klasik puan deerleri Bulank Mantk /h (*10-4) teknii ile elde edilen puan deeri 15 1.50 25 1.60 35 2.20 45 2.80 50 2.90 100 4.20 125 4.60 150 5.00 175 5.90 200 8.80 220 10.00 Klasik olarak elde edilen puan deeri 0.00 2.00 2.00 2.00 2.00 5.00 5.00 5.00 5.00 5.00 10.00

nm < 15 N/mm2 ya da gzle muayene kt veya belirsiz ise 1.00 puan alnmaldr eklinde dikkate alnmtr (Glkan ve Yakut, 1994). Bunun dnda karakteristik beton basn dayanm iin herhangi bir kriter verilmemitir. Verilen bu kriter projesi olmayan binalar iin uygun olabilir. Ancak, bununla birlikte projeli binalarda beton basn dayanmnn proje deerinin de dikkate alnarak puanlamaya dahil edilmesi daha uygun olmaktadr. Yukarda verilen kritere ek olarak u kriterin de puanlamada dikkate alnmas faydal olmaktadr: Yaplan deneyler sonucu bulunan karakteristik beton basn dayanmnn, proje karakteristik beton basn dayanmnn %90ndan dkl orannda 0 ile 1.00 aralnda puanlar alnmaldr. Bu durumda, Tablo 2de gsterildii ekilde klasik bir snflama yapmak mmkndr. Bu tablodaki rakamlar, deneyler sonucu bulunan karakteristik beton basn dayanmnn, proje karakteristik beton basn dayanmna gre salad oran gstermektedir. rnein tablodaki 30 deerinin anlam udur: Binadan alnan numunelerden elde edilen karakteristik beton basn dayanm, proje karakteristik beton basn dayanmnn ancak %30unu salamaktadr. Tablo 2. Bulunan karakteristik beton basn dayanmnn proje karakteristik beton basn dayanmna oranla salad yzdeye gre snflandrma
Proje Deeri (%) 30 50 70 90 < < < < Karakteristik Beton Basn Dayanm Proje Deeri (%) 30 50 70 90 Pua n 1.00 0.75 0.50 0.25 0.00

Karakteristik beton basn dayanm puannn bulank mantk teknii ile zmlenmesi
Hasar arttrc puanlar kategorisinde ele alnan karakteristik beton basn dayanmnn puanlamaya etkisi, Karakteristik beton basn daya-

Bulank girdi-kt deikenleri ve yelik fonksiyonlarnn seimi Bulank girdi deikeni olan PDYZDES ne ait be alt kme tanmlanmtr. Bu alt kmeler, srasyla, HYDEL, YDEL, ORTA, Y, OKY olarak adlandrlmtr. Bu bulank alt kmelerden HYDEL ve OKY isimli

M. Kmr, M. Altan

yelik fonksiyonlar iin trapez, dierleri iin ise gen yelik fonksiyonu seilmitir. PUAN bulank kt deikeni ile ilgili be alt kme tanmlanmtr. Bu alt kmeler, OKDK, DK, ORTA, YKSEK, OKYKSEK olarak isimlendirilen bu alt kmelerin yelik fonksiyonlarnn tamam gen olarak seilmitir. Kural taban Kural tabannda kullanlan PDYZDES ifadesi, deneyler sonucu bulunan karakteristik beton basn dayanmnn, proje karakteristik beton basn dayanmna gre salad % orann gstermektedir, PUAN ifadesi ise bu yzdeye karlk gelen hasar puann ifade etmektedir. Kural tabannda toplam be adet kural yer almaktadr. Bu kurallar aada verilmitir: 1. Eer PDYZDES HYDEL ise PUAN OKYKSEK, 2. Eer PDYZDES YDEL ise PUAN YKSEK, 3. Eer PDYZDES ORTA ise PUAN ORTA, 4. Eer PDYZDES Y ise PUAN DK, 5. Eer PDYZDES OKY ise PUAN OKDKtr. Bu kurallar dikkate alnarak yelik fonksiyonlarnn eitilmesi sonucunda eitilmi girdi ve kt yelik fonksiyonlar ekil 6 ve ekil 7de grld gibi deimektedir. Bulank mantk karakteristik beton basn dayanm puan karmlarnn durulatrlmas Bulank mantk karakteristik beton basn dayanm puan kural tabanndan elde edilen karmlarn yelik derecelerinin belirlenmesinde bulank girdiler iin Mamdani Yntemi dikkate alnmtr. Burada tek girdi olduundan mantksal bala kullanlmamtr. Elde edilen karmlar arlk merkezi yntemi kullanlarak durulatrlmtr. Bulank mantk ile elde edilen baz karakteristik beton basn dayanm puan deerleri Tablo 3te verilmektedir.
1.0

yelik Derecesi
HYDEL YDEL ORTA Y OKY

0.0 5 30 32 40 50 63 69 79 82 91 95 100

PDYZDES

ekil 6. PDYZDES girdi deikeni iin eitilmi yelik fonksiyonlar

yelik Derecesi
1.0 OKDK DK ORTA YKSEK OKYKSEK

0.0 0.09 0.12 0.34 0.46 0.61 0.79 0.90 1.00

PUAN

ekil 7. PUAN kt deikeni iin eitilmi yelik fonksiyonlar Tablo 3. Baz karakteristik beton basn dayanm deerleri iin bulank mantk teknii ile elde edilen puan deerleri
Karakteristik beton basn dayanmnn proje deeri yzdesi (%) 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Bulank Mantk teknii ile elde edilen puan deeri 1.00 0.91 0.75 0.63 0.50 0.41 0.28 0.11 0.00

Uygulama
Katlar aras kalc yerdeitirme puan ve karakteristik beton basn dayanm puannn bulank mantk teknii ile zmlenmesi yntemi, 1996 Dinar depreminde hasar grm olan katl bina tr bir yapnn hasar tespitine uygulan-

Deprem hasar gren binalarn hasar tespitinde bulank mantk yaklam

mtr. Afyon ili Dinar ilesi, Hrriyet mahallesinde bulunan bina birbirinden dilatasyonla ayrlm iki yapdan olumaktadr. n bina 22.50 m x 14.20 m oturma alanl bodrum kat+zemin kat+1 normal kat olan katl, arka bina ise 22.50 m x 4.00 m oturma alanl bodrum kat+zemin kat olan iki katl betonarme karkas bir yapdr. Demeleri kirili demedir. Yapnn tayc sistemi her iki dorultuda kiri ve kolonlarla tekil edilen erevelerle oluturulmutur. Binalarn temelleri, kenar kolonlar altnda srekli, i kolonlar altnda tekil temel olarak imal edilmitir. Yukarda zellikleri tanmlanm binaya ait Bayndrlk ve skan Bakanl Afet leri Genel Mdrl tarafndan ngrlen Mhendislik Hizmeti Grm Yaplar iin Hasar Tespit Formu doldurularak genel hasar puan hesaplanmtr. Genel hasar puan 3.95 olarak bulunmutur. Bu durumda incelenen bina hasarsz yaplar snfna girmektedir (Tablo 4). Katlar aras kalc yerdeitirme puannn bulank mantk ile hesab Katlar aras kalc yerdeitirme puan, /h=14.10-4 durumu iin klasik yntemde 0.0 deerine karlk gelirken bulank teknik ile hesaplanan puan deeri 1.48dir. nk, klasik yntemde 0-15.10-4 arasndaki tm yerdeitirme durumlar iin hasar puan 0.0 olarak alnmaktadr (ekil 8).

Karakteristik beton basn dayanmnn bulank mantk ile hesab Karakteristik beton basn dayanmnn 15.5 MPa olmas durumu iin klasik yntemde 0.0 deeri alnmaktadr. nk, klasik yntemde c>15 MPa iin alnan hasar puan 0.0dr. Bu almada nerildii gibi proje dayanm dikkate alndnda, proje dayanm 25 MPa olmak zere, elde edilen dayanm proje dayanmnn ancak %62sini salayacaktr. Bu durumda, bulank teknik ile hesaplanan puan deeri 0.55 olmaktadr (ekil 9). Karakteristik beton basn dayanmnn etkisi Hasar Arttrc Puan (HAP) ierisinde dikkate alnmtr. Sonuta genel hasar puan 5.98 olarak elde edilmi ve bina az hasarl yaplar snfna girmitir (Tablo 4).

1 2 3 4 5
PDYZDES = 62 PUAN = 0.55

ekil 9. Karakteristik beton basn dayanmnn proje dayanmnn %62sini salad durum iin hasar puan kt deerinin elde edilmesi Tablo 4. Klasik ve bulank mantk dikkate alnarak hesaplanan toplam hasar puanlar
Hasar puanlar Katlar aras kalc yerdeitirme puan (/h=14.10-4) (KKYP) Bina tr iin sistem hasar puan (SHP) Hasar arttrc puanlarn toplam (HAP) at ve merdiven hasar puan (MHP) Ar oturma puan (AOP) Toplam hasar puan (THP) Klasik Bulank yntem yntem 0.00 3.37 0.25 1.00 0.00 3.95 1.48 3.37 0.80 1.00 0.00 5.98

1 2 3 4 5 6 7
DELTA = 14 YDPUANI = 1.48

ekil 8. /h=14.10 girdi deeri iin katlar aras kalc yerdeitirme puannn elde edilmesi
-4

M. Kmr, M. Altan

Tablo 4ten grlecei gibi, katlar aras kalc yerdeitirme puannn bulank mantk ile gereki tespiti ve karakteristik beton basn dayanmnn proje deerinin de dikkate alnmas ile bulank teknik ile zm yaplmas sonucunda, klasik yntem ile hasarsz yap grubuna giren bir bina, bulank teknik yntemi ile az hasarl yap grubuna girmekte ve hasar tespit sonucunu nemli lde etkileyebilmektedir.

Kaynaklar
Akiyama, T., (1984). Applications of Fuzzy Set Theory to Infrastructure Planning and its Prospects, Proceedings of JSCE, Tokyo, Japan, September 1984, 23-31. Glkan, P., Yakut, A., (1994). Mhendislik hizmeti grm yaplar iin hasar tesbit formu hazrlanmas, ODT Deprem Mhendislii Aratrma Merkezi, Rapor No. 94-01, Ankara. Kosko, B., (1994). Fuzzy Thinking, Flamingo Press, London. Kmr, M., (1996). Betonarme kirilerin kafes-kiri analojisinde Fuzzy Mant yaklam, Yksek Lisans Tezi, Frat niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Elaz. Kmr, M. ve Demir, C., (1996). Yap Mhendisliinde Bulank Mantk, GAP 1. Mhendislik Kongresi, Harran niversitesi, anlurfa, Mays 1996, 704-710. Song, B., Hao, S., Murakami, S. and Sadohara, S., (1996). Comprehensive evaluation method on earthquake damage using Fuzzy Theory, Journal of Urban Planning and Development, 122, 1, 117. en, Z., (1998). Fuzzy Algorithm for estimation of solar rridation from sunshine duration, Solar Energy, 63, 1, 39-49. Zadeh, L.A., (1965). Fuzzy sets, Information & Control, 8, 338-353.

Sonular
Bu almada, deprem sonras hasar grm yapda deprem hasarnn tespitinde kullanlan katlar aras kalc yerdeitirme ve karakteristik beton basn dayanmnn hasar tespitine etkisi daha gereki olan bulank mantk yaklam ile ele alnmtr. Sonular irdelendiinde klasik mantn keskin ve tavizsiz snrlarna kyasla, bulank mantn insan dn ve yargsna daha uygun sonular verdii gzlenmitir. Ayrca, bulank mantk zmnn geleneksel ve klasik zmn keskin geilerini yumuatt ve belli bir esneklik kazandrd, dolaysyla daha gvenilir sonularn elde edilmesine yardmc olduu sylenebilmektedir.