A. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-341-

GNEY KAFKASYADAN TRKYEYE GELEN

MUHACR VE MLTECLERN DURUMU (1921-1945)

The Situation of the Refugees and Emigrants Coming to Turkey From

Southern Caucasia (1921-1945)

Dr. Nebahat Oran ARSLAN

ZET

I. Dnya Savandan sonra imzalanan Mondros Mtarekesi

sonucunda Anadolu topraklar igal edilmeye baland. galler

karsnda alnan tedbirlere ramen, dou snrlarmz 1920 Eyll

aynda gerekletirilen Dou Harekt sonunda imzalanan Gmr

antlamas ile izildi.

Bu durum snrn teki tarafnda kalan Trk ve Mslman halkn

Trkiyeye gmesine neden oldu. Bazen hzlanarak bazen

yavalayarak devam eden g hareketi, Trkiye Cumhuriyetini nfus,

ekonomi ve sosyal alanlarda etkiledi.

Kafkasya snrna yaknl nedeniyle Kars, Artvin, Idr ve Ar

blgesinde byk bir g yaand. Bu hareketlilik ariv belgelerinin

yardmyla anlatlmaya allmtr.

Anahtar Kelimeler: Kars-Ardahan-Artvin-Beyazd, Muhacir

(Gmen), Mlteci

ABSTRACT

After the Mondros Armistice, which was signed at the end of the

First World War, Anatolia was occupied. In spite of the precautions

taken against this occupation, our eastern frontiers were drawn after the

Armistice of Gmr as a result of the eastern operation in September,

1920.

This caused the Turks and Muslims in the other side of the frontier

to migrate to Turkey. This migration, which went on sometimes fast and

sometimes slowly, influanced Turkey in the fields of population,

economics and society.

Also a great immigration to region of Kars, Artvin, Idr and Ar

realized because of the nearness of this region to the caucasion frontier.

This activity has been declared by the help of the archieves.

Key words: Kars-Ardahan-Artvin-Beyazd, Immigrants, Refugees

Kafkas niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi

TAED 35, 2007, 341-359 -342Mltecilerin Durumu (1921-1945)

N. O. ARSLAN: Gney Kafkasyadan Trkiyeye Gelen Muhacir ve

Giri:

uslarn Erzincan Mtarekesinden

sonra blgeden ekilmeleriyle

birlikte Elviye-i Selase

uzun yllar srecek bir muhacir

ve

mlteci

aknna urad. Blge hem Anadoludan hem de Kafkaslardan g ald.

93 Harbi nedeniyle Elviye-i Selaseden Anadolunun Erzurum, Sivas, Trabzon

gibi i blgelerine gitmi olan ok sayda muhacir 1920 ylndan sonra kendi

topraklarna dnmek istedi.

Bunun iin de TBMM hkmetine ve yerel idarelere

bavurarak, mahkeme karar ile topraklarnn iadesini saladlar.

Gmr Antlamasndan sonra Evliye-i Selaseye Azerbaycan, Grcistan

ve Ermenistandan da ok sayda muhacir geldi.

1920de ele geirilen bu blge,

sava sonrasnda Trk egemenliinde bulunan lkenin en u noktas idi. Ayrca

orada savalar nedeniyle meydana gelen nfus kayb ve Ermenilerin buradan

gleri nedeniyle bo kalan arazi, toprak ve evlerin muhacirlere verilebilecei

ihtimali de muhacirlerin gelmesinde rol oynad. Bylece byk oranda g alan

On drt maddelik mtareke metni ile Kafkas Cephesindeki Osmanl-Rus ordular arasndaki

muharebeye son verilmiti. Mtarekenin verdii durgunluktan faydalanlarak, Osmanl birlikleri

takviye edilmi, Kafkaslarda ilerlemeye hazrlanmak ynnde mtarekeden faydalanma frsatn

bulmutu. Mtareke ile birlikte,Maveray- Kafkas Komiserlii silahlarn terk edecek, igal

ettikleri blgelerden ekileceklerdi. Nurcan TOKSOY, gal ve Mezalimde Erzincan, Ankara,

1995, s.156-157

Genellikle Kars ve Ardahan diye anlan bu blge 1878den sonra Rusyaya braklmt. Osmanl

kaynaklarnda daha ok liva anlamnda Elviye-i Selase deyimi kullanlr ve bu deyim KarsArdahan-Batum livalarn kapsar. Batum 1918de Brest-Litowsk antlamasyla Osmanlya geri

verilmiken, TBMM, o yrenin Grcistanda kalmasn kabul etti. Blge, Cumhuriyet

dneminde, Artvin vilayeti ( Yusufeli kazas hari * o ile, 1878de yitirilen lke blm

kapsamnda deildi.+ Erzurum vilayetinin Oltu kazas, Bayezd vilayetinin Idir ve Kulp

kazalar, bir de Kars vilayetinin tm olarak ynetim rgtleniine katld Justin McCARTHY,

lm ve Srgn, stanbul, 1998, s.259 ;(Geni bilgi iin bkz.) smail EYBOLU, Elviye-i

Selasede idari Tekilatlanma, (Baslmam Doktora Tezi), Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi

Enstits, Erzurum, 1993

 Muhacir: Gmen, G eden bir lkeden gelip baka bir lkede yerleen.Ferit DEVELOLU,

Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1996, s.794

Mlteci: ltica eden, yabanc lkeden gelip snan.DEVELOLU, s.861

Trk g tarihinin en nemli halkalarndan birini 1877-1878 gleri tekil eder. Doksan

muhacereti diye tarihimize geen bu kitle gleri sadece Trk ordularnn Ruslar karsnda

zlp ekilmesine dayanlarak izah edilemez. Bu byk toplumsal ve siyasi hareketin asl

nedenlerini kavrayabilmek iin, temeldeki sosyo-politik ve ideolojik kkenleri dikkate almak

gereklidir. Nedim PEK, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Ankara, 1999, s.5 ; Geni

bilgi iin bkz. Jlide AKYZ XIX.Yzylda Rusyadan Yaplan Gler ve Kars-Sarkam

evresinde Yaanan Muhacir Hareketleri,Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 154, s.179-195

Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bakanlar Kurulu Evrak, 30-18-135/10-1922

skender YILMAZ, Gmr Antlamas, Ankara, 2001, s.102

TAED 35, 2007, 341-359 -343-

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

blgenin nfusu 1915-1921 yllar arasnda tam olarak saptanamad gibi savalar

sonucunda meydana gelen nfus kayb da kesin olarak bilinmemektedir.

1922

Ylnda Kars (Kars ili Yusufeli ilesi dnda Artvin ili, ayrca orta Kulp)

yresinde 318.000 Mslman vard. Bunlardan 100.000i iken geriye kalan

218.000 kii ise muhacirdi.

Devlet statistik Enstitsnn 1930da yaynlad istatistikten yaplan bir

almada 1921-1927 yllar arasnda Karsn 2512 gmen ald belirtilirken

bunlarn nereden geldikleri ayr ayr belirtilmemitir.

Ancak Kafkaslardan gelen muhacirler sava sonras daha da artm

bulunuyordu. Btn bu sre ierisinde 28.960 muhacirin geldii kabul

edilmektedir.

10

Bunlar Elviye-i Selasede iskan, iae, toprak datm ve alkn

olduklar iklim artlarna uyumlaryla ilgili sorunlar yznden fazla kalamadlar ve

Anadolunun i blgelerine yerletirildiler.

1917 Bolevik Devriminden sonra srekli olarak g alan bu blgedeki

muhacirlerin saysn ve nerelere iskan edildiini tam olarak tespit etmek gtr.

Ancak 1924 ylnn Haziranna kadar Elviye-i Selaseye gelen muhacirlerin says

ve iskan yerleri Mbadele ve skan Vekaletinin Kars Vilayetinden istedii

cetvelde aklanmtr.

11

Buna gre gelen mlteci ve muhacirlerin nerelere iskan

edildii, bunlarn nereli ve ka nfus olduu yle belirtiliyordu.

12

Kars

Nfus Milliyet Milliyet-i Asliye Aklama

11.000 Trk ve Krt Ermenistan

Bunlarn dahile nakilleri ve yerlerine

Sivas kazalarndaki eski Kars

Muhacirleriyle Rumeli'de bulunanlar

yerletirilmelidir.

3.200 Trk ve Grc Grcistan

Merkez vilayetleriyle Sarkam'a

iskanlar mnasiptir.

300

? ran-Azerbaycan

Dahile nakilleri gerekmektedir.

(Belgenin aslnda ve Kafkasya

McCARTY, s.260-261

H.Yldrm AANOLU, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi, G,

stanbul, 2001, s. 278-279; Osmanl Devletinin genel nfusa ilikin hazrlad son istatistik,

1914 yl bilgilerini iermektedir. Bu istatistik Dahiliye Nezareti tarafndan 1920 ylnda

yaynlanmtr. Ancak sava dneminin artlar dolaysyla nfus kaytlarnn dzgn

tutulamayaca bir gerektir. Necdet BLG, Osmanl Dnemi Nfus Saymlar Hakknda

Trk Yurdu, 700. Ylnda Osmanl, Aralk 1999-Ocak 2000, C.19-20, S.148-149, s.124

10

McCARTY, s.262

11

Babakanlk Osmanl Arivi, skan Evrak, 272.1./18.85.3

12

BCA, skan Evrak, 272-12/41.50-7.

TAED 35, 2007, 341-359 -344Mltecilerin Durumu (1921-1945)

N. O. ARSLAN: Gney Kafkasyadan Trkiyeye Gelen Muhacir ve

byledir)

14.500 Yekn

Bu miktarn nsf (yars) muhacirdir.

Nakilleri mahsul idrakinden sonra

yani Austos zarfnda mnasiptir.

Ardahan

1.150 Trk

Nakilleri hakknda

395 Krt mtalaa dermiyan

1.550 Yekn edilmitir.

Artvin

23 Trk

Kafkasya, Grcistan, Rusya

99 Mslman-Grc

2 Hristiyan-Grc

4 Rus Cmlesi muhacirdir.

5 erkez Dahile nakilleri lazmdr.

4 Krt

1 Tatar

1 Kpti

139 Yekn

18 Haziran 1924te Bayezd Valisi Mbadele mar ve skan vekaletine ve

muhacirin mdriyetine kendisinden istendii ekilde vilayete gelen muhacirleri

de yle belirtmektedir.

13

Kazalar

Gelen Hane

Geldii Yer

Says

Beyazd Merkez

Vilayeti

446 Ermenistan

180 ran

Karakse 30 Ermenistan

Bu dnemde Bayezd vilayeti Elviye-i Selaseye dahil olmad iin ayr olarak

deerlendirilmitir.

13

BCA, skan Evrak, 272-12/41.48-4

TAED 35, 2007, 341-359

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-345-

Tutak 237 Ermenistan

Kulp 20 ran

Idr 298 Ermenistan

79 ran

Kars, Ardahan ve Artvinde 1924 ylnda toplam 8.839 muhacir ve mlteci

bulunmaktayd. Bu rakam o gnn artlarnda olduka fazla bir nfus gnn

olduunu gstermektedir. Bu gteki en byk etkenlerden birisi Birinci Dnya

Savanda ve savan ardndan Kafkasyada yaanan gelimelerdi. Rusyada ki

yeni rejimin basks, Ermeni-Grc ve Azeri Cumhuriyetlerinin i atmalar ve

Ermeniler tarafndan yaplan haksz davranlar blge halknn snra en yakn iller

olan Kars, Ardahan ve Artvine gelmelerine sebep oluyordu. 1918-1920 yllar

arasnda ise sava sonras durumun karkl, Trk ve Mslman ahalinin, her

trl katliam, soygun, gasp, ikence ve evlerinin yaklmas gibi ldrc ve

korkutucu nitelikte olan zulm ile karlamasna neden oldu.

14

nk,

Ermenilerin amac blgede nfus stnln salayabilmek iin burada bulunan

halk bir ekilde yok etmek veya canndan bezdirerek g ettirmekti. Bylece o

zamana kadar Elviye-i Selaseye g eden muhacirler, bundan sonra Erzurum,

Sivas ve Trabzon ehirlerine de g etmeye balad.

Muhacir ve Mltecilerin skn ve aesi

Her ne nedenle olursa olsun Osmanl Devletine snan muhacir ve

mltecilere byk bir anlayla yardm edildii bilinmektedir.

15

Daha nce

muhacirin idaresi ad altnda 1866dan beri ilevini devam ettiren Muhacirin

Komisyonu 1877-78 Osmanl-Rus Savandan sonra bamsz bir kurulu haline

getirildi.

16

Ancak 1920 ylnda kurulan TBMM ve Cumhuriyetin ilan ile birlikte

bu grevi Mbadele, mar ve skan Vekaletine bal Muhacirin Mdriyeti

yrtmeye balad. Bu mdriyet muhacirlerin her trl ihtiyacn karlamakla

grevli idi.

14

Babakanlk Osmanl Arivi, Hariciye Nezareti Siyasi Kalemi, 2877-20; Askeri Tarih Belgeleri,

Ocak 1919, Say 107, s.80. (ATESE, stikll Harbi, K.1117, D.2(26) F-3.)

15

Muhacirlerle ilgili ilerin yrtlebilmesi iin ( XIII. Yzyln son yarlarndan itibaren g alan

bir lke olmasna ramen) 1860 ylnda Daha sonra ad Aayir ve Muhacirin Mdriyeti olan

Muhacir Komisyonu kuruldu. Bu komisyonun grevi muhacirlerin yerlemelerine gidecekleri

yerlere gnderilmelerine, bunlara dair haberleme ve yazmalarda zel bir merci olmak; ve

yaplan yardmlar dzenlemekti. Ayrca devlet tarafndan ve ahslarn yapt yardmlar

Takvim-i Vekayi ile Ceride-i Havadiste yaynland.

16

Abdullah SAYDAM, (1856-1876) Krm ve Kafkas Gleri, Ankara, 1997, s.105-106

TAED 35, 2007, 341-359 -346Mltecilerin Durumu (1921-1945)

N. O. ARSLAN: Gney Kafkasyadan Trkiyeye Gelen Muhacir ve

31 Temmuz 1921de Umur- Shhiye ve Muavenet-i timaiye Vekili, cra

Vekilleri Heyetine gnderdii yazda, Trabzonda bulunan Azerbaycan ve Kuzey

Kafkasya mltecilerinin mevkileri ve servetleri gz nnde bulundurularak onlara

yardmda bulunulacan belirtiyordu.

17

Buna gre gelen yardmlar anlamnda

mlteciler drt snfa ayrld;

imal-i Kafkas Reisi Cumhuruna

50 lira

Nazrlarla, Meclis-i Mebusan azalarna

31 lira

Aile reisi olanlara ise ek olarak kii bana

5 lira

nc snf tekil edenlere

25 lira

Drdnc snf tekil edenlere

20 lira

Yine aile reisi olanlara nfus bana 5 lira verilmesi uygun grld. Btn

bunlar iin toplam 1285 liraya ihtiya olduu Trabzon Vilayetinden Umur-

Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekaletinin Muhacirin ubesine bildirildi.

Ancak 5 Haziran 1921 tarihli Muhacirin ve Mlteci Nizamnamesi bu

derece fazla yardmn gerekletirilmesine msait deildi. Muhacirin ubesi bu

konuda Dahiliye Vekaleti nasl hareket etmesi gerektiini sordu.

18

29 Ekim 1921de ayn vekalet yine cra Vekilleri Heyetine Trabzonda

bulunan Vilayet-i arkiye ve dier yerlerden gelen mltecilere sarf edilmek zere

gnderilen 722 bin 648 kuruun yerli ahalinin ihtiyalarn karlamak iin

kullanldn, bunun da kanunlara uygun olmadn aklad.

19

Vekalette bu

konuda ayrntl bir rapor istedi. Fakat asl sorun muhacir ve mltecilere denmesi

gereken parann ne ekilde salanacayd. Bu nedenle de Maliye Vekaletinden

gr bildirmesi istendi.

cra Vekilleri Heyeti ise 24 Kasm 1921de Shhye-i Muavenet-i

ctimaiyye Vekaletine gnderdii yazda; Trabzon Vilayetince istenen 1285

lirann denmesinin Muhacir ve Mlteci Nizamnamesine uygun olmad, ancak

17

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-97/18-19-22; imal-i Kafkas Cumhuriyeti, Dastanda 11

Mays 1918de kurulmutur. Osmanl Devleti bu devleti bamsz olarak tanynca , Rusya Galip

Kemali Bey nezdinde protesto etti. Fakat Mays 1919da imal-i Kafkas Cumhuriyeti General

Denikin tarafndan ykld. 30 Mart 1920de General Denikin Kzlordu karsnda malup

olunca Dastan Soyet ynetimine girdi. Ocak 1921de Dastan zerk Sovyet Sosyalist

Cumhuriyeti kurulunca, buradaki hkmet grevlileri ve halktan bir ok kii Anadoluya g

etmeye balamlardr. Nsr YCEER, I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin Azerbaycan

ve Dastana Askeri ve Siyasi Yardm, Trkler, 13, Ankara, 2002, s.409-433; Birinci Dnya

Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekat, C.2, Ankara, 1993, s.638-642

18

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-97/18-19-22

19

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-97/18-19-22

TAED 35, 2007, 341-359 -347-

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

tekrar bu tarzda ihtiyalarn bildirmek iin mracaat ederlerse yeniden gzden

geirilecei belirtildi.

20

Fakat Trabzondan muhacirlere kullanlmas gerektii

halde kullanlmayan 722 bin 648 kuruun akbeti aydnla kavuturulamad.

21

Trabzona gelen muhacirlerin durumlar pek i ac deildi. nk

yiyecek ve barnma ihtiyalar tam karlanamyordu. 1921 ylna gelindiinde

artk Trabzondaki muhacirler kendi blgelerine dnmek istiyorlard. Vilayet-i

arkiyeye gitmek zere Sivas-Erzincan yolu ile gnderilen muhacirler, Bayburt

ve Gmhane mntkasnda ok kt bir durumda bulunduklar iin buradan

sevkleri mmkn grnmyordu.

22

Bu mevkide muhacirler sefalet iinde

olduklar iin yardm elinin uzatlmasn istiyorlard. Trabzon Shhiye Mdr

Hamit Bey Shhiye Vekaletine gnderdii raporunda muhacirlerin pek acnacak

bir halde olduklarn, bunlara yardm edilmedii takdirde bulac hastalklarn

meydana gelecei ve memleketlerinde de ayn eylere maruz kaldklar endiesini

dile getirdi.

23

Shhiye Muavenet-i timaiye Vekaleti Muhacirin ubesi, verdii cevapta

vilayetlerden sevk edilen muhacirlerin, idare-i maietlerinin temin edilemediinin

anlaldn, bunlarn hkmet kuvvetleriyle mi yoksa dier imkanlarla m yola

karldn, hangi memleketin ahalisi olduklarn ve ne zaman sevk edildiklerini

renmek istedi.

24

Bu yazmalardan sevke tabi tutulanlarn Kars, Narman,

Erzurum, Gmhane ahalisi olduu anlalmaktadr. Ayrca bunlarn arasnda

Karstan Trabzona gelen 19 nfusun farkl devletlerin tabiiyetine mensup

olduklar iin, hkmet yardmn alp alamayacaklarna dair bir resmi belge elde

edemedikleri de belirtilmitir.

25

Trabzon Shhiye Mdriyetine gelen cevab telgrafta ise Kars ve dier

blgelerden gelen mltecilerin yiyecek yardmna muhta olduklar belirtilmi,

komisyon tarafndan alnan 6 Kasm 1921 tarihli karar gereince sefaletlerine

meydan verilmemek iin her eyin yaplaca bildirilmiti.

26

Tebrizde de Kafkasyadan ve Azerbaycandan firar ederek gelen asker ve

sivil kiiler bulunmaktayd. Bunlarn Bolevik aleyhtar olup olmadklar tespit

edilerek, Trk tabiiyetine kabul edilip edilmeyecekleri aratrlyordu. Tebriz

Baehbenderi Kadri Bey bu konuyla ilgili raporunu, ark Cephesi

20

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-97/18-19-22

21

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-97/18-19-22

22

BCA, skan Evrak, 272-12/39-34-10

23

BCA, skan Evrak, 272-12/39-34-10

24

BCA, skan Evrak, 272-12/39-34-10

25

BCA, skan Evrak, 272-12/39-34-10

26

BCA, skan Evrak, 272-12/39-34-10

TAED 35, 2007, 341-359 -348Mltecilerin Durumu (1921-1945)

N. O. ARSLAN: Gney Kafkasyadan Trkiyeye Gelen Muhacir ve

Kumandanlna gnderdi. Hariciye Vekaleti yalnz Mslman olanlarn Trk

tabiiyetine kabul edilmelerini isteyerek, Tebrizdeki mevkiimizin

kuvvetlendirilmesini istiyordu. Ancak bunlarn kabullerinde dikkat edilmesi

gereken birinci nokta, Sovyet Hkmeti ile aramzn bu yzden almamas, ikinci

nokta Sovyet memleketleriyle bunlarn ilikilerini tamamen kesmeleri idi.

Trkiyeye iltica etmek isteyenler hakknda iyi bir tahkikat yaplarak, acem

propaganda maksadna alet olmamalarna dikkat ekiliyordu. Bu yzden inceleme

yaplmadka pasaportlar vize edilmiyordu.

Karsta bulunan muhacir ve mltecilerin durumlaryla ilgili olarak

1922de TBMMden cra Vekilleri Heyetine gnderilen yazdan anlaldna

gre; muhacir ve asker ailelerinin ihtiyac iin 5 bin lira ile tohumluk paras

olarak 30 bin lira istenmektedir. Bu nedenle 22 ubat 1922de cra Vekilleri

Heyeti, Karstaki muhacirlere Hilal-i Ahmer veya ktisat Vekaletinden 5 bin lira

gnderilmesini kararlatrd.

27

Bu karardan sonra, Hilal-i Ahmer Cemiyeti Ankara ubesi, Kars merkez

kazas, Idr, Kzlakmak, Bagedikler havalisinde ki 55 kye ve Sarkam

kazasnda yerletirilmi olan muhacirlere ve muhta olan ailelere 8.000 lira

gnderdi. Yine Erzurum Hilal-i Ahmer Merkezince oluturulan Yardm Heyeti

Elviye-i Selasenin nemli bir ksm olan Kars, Idr, Sarkam ve Kulp

blgesindeki muhacirlere yardm etti.

28

Dahiliye Vekaletinin snrlarmza gelen mltecilerin durumlarnn iyice

aratrldktan sonra, kt durumda olanlarn hudut civarna yerletirilmeyerek i

blgelere sevk edilmesiyle ilgili emri gereince, 31 Aralk 1923te Artvin, Vali

Vekili Mahmud Bey Artvine yerleen mltecilere hkmet tarafndan maa

balandn, Acara ve Rus mltecilerden 170 nfusun ise i blgelere sevk

edileceini, ancak nerelere iskan edilecekleri ve sevk srasndaki iaelerine dair

bilgi istedi.

29

Artvin Vilayetinden Mbadele mar ve skan Vekaletine yazlan raporda

unlar belirtilmekteydi:

30

1- Gelecek mltecilerin kabul Dahiliye Vekaletinin emrine gre

yaplacaktr.

27

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 30-18-1-1/4.50-5

28

Osmanl Hilal-i Ahmer Mecmuas (1335-1338), 1339, Say 11-12, s. 143

29

BCA, skan Evrak, 272-12/41.50-7

30

BCA, iskan Evrak, 272-12/41.50-7

TAED 35, 2007, 341-359 -349-

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

2- Daha nce Artvine yerlemi olan Rus, Acara vesair Kafkas

muhacirlerinin iskanlarnda mahsur olmayanlar orada yerletirilecek,

ancak ahval- mazbut ve ayan- itimat olmayanlar i blgelere nakil

edilecek mevsim buna msait olmadndan bunlarn sevklerine Marttan

sonra balanacaktr.

3- Nakil ve skan hususunda icap eden tertibat alnm edileceklerin memleketi asliyeleri, milletleri ve miktarlarnn ayr ayr gsterilmesi gerekir. Bu

durum ark Cephesi Kumandanlna da bildirilmitir.

Buna gre 6 ubat 1924te Acaral mltecilerin ksa srede sevk ve iskan

edilecei, uzun sre iae edilmelerinin uygun olmad Mbadele mar ve skan

Vekaletince bildiriliyordu.

31

Muhacir ve mltecilere, Mbadele mar ve skan Kanunu gereince bir

mddet iae verildi. Ancak Menatk- Saireden gelen muhacirlerin iaelerinin

teminiyle ilgili bir kanun olmad iin onlara bu hizmet verilemiyordu.

32

Karsn

Karakale ve Azad kylerinde iskan edilen 20 hane Grc muhacirinin durumu

Askerolu Kerim ve refikas tarafndan, perian bir halde olduklar gerekesi ile

iaelerinin temini iin, Emniyet-i Umumiye ve Mbadele mar ve skan

Vekaletine bildirildi. Ancak bunun iin bir zm bulunamad.

33

Mlteci ve muhacirlerle ilgili, Karstan 3 Haziran 1924te Mbadele mar

ve skan Vekaletine gnderilen yazda Tahrir Heyetlerinin kurulmad ve

tahrir-i araziye balanmad bildirildi. Ayrca 1 Haziran 1924 tarihine kadar

vilayette bulunan muhacirlerin kesin iskan edilmeleri yolundaki uygulamalara

ramen,Tahrir memurlarnn halen arazi vermeye balamadklar, iskanlarn bir an

nce yaplmas gerektii nerildi.

34

1 Temmuz 1924te Kars vilayetine gnderilen yazda; arazi belirlemesi iin

birka ay nce karlan kanun ile bu sorunun giderilecei ve Maliye Vekaletinin

de bundan haberdar edildii belirtildi.

35

Bunlarn dnda Mbadele mar ve skan Vekaleti, muhacirlere yer arama

hususundaki abalarn srdrd. Bu nedenle Afyonkarahisar ve zmir

31

BCA, skan Evrak, 272-12/41.50-7

32

BCA, skan Evrak, 272-12/43.59-9

33

BCA, skan Evrak, 272-12/43.59-9

34

BCA, skan Evrak, 272-12/41.50-7

35

BCA, skan Evrak, 272-12/41.50-7

TAED 35, 2007, 341-359

-350-

N. O. ARSLAN: Gney Kafkasyadan Trkiyeye Gelen Muhacir ve Mltecilerin Durumu

(1921-1945)

vilayetlerine Ermeni emvalinden bo kalan yerlerin tespit edilerek, buralara

muhacir yerletirilmesi iin talimat verildi.

36

Mlteciler Trk tabiiyetine gemek iin geldikleri tarihten itibaren iki yl

ierisinde hkmete mracaatta bulunmak zorundayd.skan Nizamnamesinin

40. maddesine gre byle bir haklar vard. Bavurular kabul edilenlere

Ermenilerden kalan bo evler veriliyordu.

Bayezid Valisi Kamil Beyin bildirdiine gre, Idr ve Kulp

kazalarndaki mltecilerin hududa yakn yerlerden i blgelere sevkleri

gerekiyordu. Ancak mltecilerin durumlar buna msait hale getirilmeliydi.Bu

artlara ramen, Idrda bulunan ve icray zanaatla uraan sekiz nfus Idr

Kaymakam tarafndan pheli grlerek i blgelere sevk edildi.

37

Elviye-i Selasede muhacir, mlteci ve yerli nfusun yan sra, Rus

kkenli vatandalar vard. 29 Mart 1923te Dahiliye Vekaletine Ardahan

Mutasarrflndan ekilen telgrafta Ardahan merkezde bir Rus ailesinin olduu

ve bunlarn Trk tabiiyetine tabi tutulup tutulmayaca soruluyordu.

38

Uzun yllar

Rus vilayetleri konumunda bulunan bu yerleim yerlerinde bu tr etnik farkllklar

ok doal karlanmalyd. gal yllarnda Ruslar blgeyi Ruslatrmak adna

kendi milliyetinden olan kitleleri buraya yerletirmitir, hatta bunlar Cumhuriyet

sonras uzun yllar Trklerle yaayarak sosyal ve kltrel alardan birbirlerine

yaknlaacaklardr. Malakanlar bunlar iinde blgede en uzun sre yaayan gruptu.

Rus tabiiyetinde iken daha sonra kendi istekleriyle Trk tabiiyetine gemilerdi.

39

1924 Yl Mart aynda kaydedilen muhacirler hari, Rusyadan iltica

ederek gelen 38 hane muhacirin ihtitac olan yirmi ift hayvan alabilmeleri

ynnde Kars valilii Mbadele ve skan Vekaletinden 5.150 lira yardm istedi.

40

30 Martta bu para gnderildi. Ancak yaplan uyarda gnderilen parann yalnzca

mbadele ile gelen muhacirlerin muhta olanlarna kullanlmas istendi.

41

36

BCA, skan Evrak, 272-12/41.50-7

37

BCA, skan Evrak, 272-12/41.48-4

38

BCA, skan Evrak, 272-11/16.69-17

39

Malakanlar veya Molakanlar diye bilinen bu grup Rus asll olup XVII. Yzylda Rus Ortodoks

kilisesinden ayrlan ve Gney Kafkasyann Saratef ve Dambu yrelerinde yaayan bir

topluluktur. Ruslar da hafta da iki gn st ime gelenei mevcutken Malakanlar byle bir perhize

itiraz ederek her gn st iilebileceini savunurlar. Zaten isimleri de Milk Eaters st ienler

kelimesinden gelmektedir. Orhan TRKDOAN, Trkiyede Baz Rus Aznlk Gruplarnn

Sosyo-Kltrel ncelemesi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 53, (stanbul 1991) s. 16

40

BCA, skan Evrak, 272-12/41.46-19

41

BCA, skan Evrak, 272-12/41.46-19

TAED 35, 2007, 341-359 -351-

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

Muhacirlerin yerleik bir dzene kavuabilmeleri iin de gerekli yardmlar

yapld. Blgede kalacak olanlara, topraktan geimlerini salamalar iin her trl

kolaylk saland.Bu ynde muhacirlere ziraat zamannda tohumluk ve ift

hayvan alabilmeleri iin para gnderildi.

42

1924 Yl Temmuz-Austos aylarnda Kars Vali Vekili Edhem Bey,

Mbadele mar ve skan Vekaletine verdii raporda, buradaki muhacirlerin

durumlarnn nceye oranla daha iyi olduunu belirtmektedir.

43

Mbadele mar ve skan Vekaleti, i blgelere gnderilen muhacirlerin

bulunduklar yerlerde yaamlarn srdrememeleri durumunda, tekrar artlarn

uygun olduu blgelere gnderiyordu. Bu nedenle Antep Valisi, Dahiliye

Vekaletine gnderdii yazda,26 Ekim 1925te Antepte iskan edilen Kars

muhacirlerinden Mehmed olu Hasann

44

yardma muhta bir halde olduu,

evinin yand ve bir baka yerde Ermenilerden kalan eve ailesiyle birlikte

yerletirilmesini istedi.

45

Dahiliye Vekaleti Temmuz 1925de Kars ve Artvin vilayetlerine

gnderdii yazda mbadeleye tabi ne kadar muhacir bulunduu ve kaza miktarna

gre bunlarn saysnn bildirilmesini talep etti. Kars vilayetinden gnderilen

cevabi yazda bunlarn henz dzenlenmedii bildirilerek,

46

1925 ylnda Elviye-i

Selaseye gnderilmi olan Taksimat- Mevki-i Birinci Heyetinin, bu konuda

yapm olduu incelemelerden sonra ok ayrntl bir biimde hazrlanan raporu,

29 Austos 1925de Dahiliye Vekaletine gnderdi.Buna gre:

47

1- Erzurum Vilayetinin, Yusufeli, Tortum, spir, Bayburt kazalarnda

muhacir iskan edilemez. Dier kazalara halen muhacir yerletiriliyor ama

hibir kyde barnacak evler yoktur. Yeni evler yaplmaldr. Dier

kazalarda ky ve emlak olmasna ramen buralara da ahsi menfaatleri

iin gelmi olanlar yerlemilerdir. Bunlarn kendi yrelerine iadesi ve

yeniden gelecek olan muhacirlere verilecek sahibi olmayan arazilerinde

iyice incelenmesi gerekmektedir.

2- Erzurumda iskan edilmi olan muhacirlerin vilayet dna ve Krt

olmayan yerlere sevkleri msaittir. Ancak bunlarn saylarnn tespit

42

BCA, skan Evrak, 272-12/41.46-19

43

BCA, skan Evrak, 272-12/42.51-5

44

BCA, skan Evrak, 272-12/46.82-8

45

BCA, skan Evrak, 272-12/46.82-8

46

BCA, skan Evrak, 272-12/45.72-24

47

BCA, skan Evrak, 272-12/45.77-1

TAED 35, 2007, 341-359 -352Mltecilerin Durumu (1921-1945)

N. O. ARSLAN: Gney Kafkasyadan Trkiyeye Gelen Muhacir ve

edilmesi mmkn deildir ve buna ilaveten gidecekleri yerde iae, iskan

ve emniyetleri de temin edilmelidir.

3- Kars vilayetinde Merkez ve Kazman kazalarna yirmier, Zaruada

(Arpaay) yirmi be, Sarkama on be bin muhacir iskan uygundur.

Bunlar 1900 ile 2200 rakml blge ahalisidir ve ziraatla

uramaktadrlar. Bunlarn evlerinin nceden yaplmas ve olanlardan

temin edilmesi gereklidir. Muhacirlere verilecek arazinin imdiden tayin

edilerek, tahlif usullerine gre muamele yaplmaldr. Kazman merkez

nahiyesine yerletirilecekler 1400-1500 rakml blge halk olmaldr ve

meyve ziraat etmeleri uygundur.

4- Kars vilayetinde bulunan muhacirler hudut halkndan olup bir ksm

akrabalar Rusyada bulunmaktadr.

Kafkasyadan g edip hudut civarnda yerleenlerin yaptklar casusluk,

kaaklk ve propagandaya son verilmesi iin Kars vilayeti dna

karlmalar uygundur. Ardahan merkez kazasna be-alt bin, Gle,

ldr, Posof kazalarna iki- bin, Oltuya alt-yedi bin nfus iskan

edilebilir.

Bunlar baclk ve ziraatla urarlar ve 2.000 rakml mntkaya

yerletirilmeleri gereklidir. Onlarnda yerleecekleri ev ve araziler

nceden tespit edilmelidir.

5- Hanak nahiyesindeki Trkmenler hudut blgesindedirler. Bunlarn

Rusyada kalan akrabalar da Rusyadan hicret ederek hudut da iskan

edilmilerdir. Daha nce Kars vilayetinde bu durumda olan muhacirler

hakkndaki phelerden dolay bunlar da vilayet haricine sevk edilmelidir.

6- Artvin vilayetine muhacir iskan edilmesi mmkn deildir. Ancak

Rusyadan hicret edip hudutta yerlemi olanlar gizlenmitir. Artvin

kazasnda sakin iki yz hanede sekiz yz kadar nfusu olan Ermeniler

Rusyaya gitmez ve dahile sevk edilirlerse casusluk ve propaganda

yapmalar nlenemez. Bunlar yine de meyve, ttn ve ziraattan, orman

mamullerden anlarlar. 700 ve 1500 rakml yerlerde yaayabilirler.

Raporda, nfus saysnn tespit edilmesi, ve arazi kaydnn yaplmasnn

gerekli olduu da vurgulanmtr.

Muhacirlerin Sevki

1921-1924 yllar arasnda Kafkasyadan gelen muhacirler Mbadele,

mar ve skn Vekaleti aracl ile sevk ediliyorlard. 1926dan sonra Dahiliye

TAED 35, 2007, 341-359 -353-

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

Vekaleti, skn Mdrl Umumiyesi araclyla muhacir ve mltecilerin yaam

koullarnn iyiletirilmesi, iae, iskn ve sevkleri gibi ileri yrtyordu.

Muhacirlerle ilgili en nemli konu bunlarn iskn ile ilgilidir.

Dahiliye Vekaleti skn Mdriyeti Umumiyesi 12 Haziran 1926da

Konya Vilayetine gnderdii yazda Kars mltecilerinde Lomanolu Ahmedin

iskn edilmesi ve yardma muhta olduunun anlaldnn bu nedenle ailesiyle

birlikte bir Ermeni hanesinde iskn edilmesinin uygun olacan bildirmekteydi.

48

skn edilen muhacirlerin iae ve sevkleri iin yaplan harcamalar

hkmet tarafndan karlanmaktadr. 8 Kasm 1926da Sivas Valisi Dahiliye

Vekaletine gnderdii telgrafta, Sivasa 27-29 Ekim 1926da Karstan sevk

edilen 22 hane, 148 nfusun sevk ve iaeleri iin 500 lira istemektedir. 16

Kasmda istenilen para Sivasa gnderilmitir.

49

Karstan Yozgata 27 Ekim 1926da 15 hane seksen be nfus muhacir

geldii iin Yozgat Valiliinin talebi dorultusunda Dahiliye Vekaleti iskn

Mdriyetinden bunlarn iaesi iin 500 lira gnderildi.

50

Karstan, 1926

Kasmndan sonra iklim artlarnn arlamas zerine eitli vilayetlere

gnderilecek olanlarn sevki durdurularak, Dahiliye Vekaleti skn Mdrl

Umumisinin de bilgisi erevesinde ilk baharda sevklerine karar verildi.

51

Ancak bu tarihlerde Rusyadan Trkiyeye gmek isteyen Mslmanlar

vard. 1921 Moskova Antlamas gereince bunlarn durumunu incelemek zere

1928 ylnda Kafkasyaya Dahiliye Vekaleti skn Mdr Arif Bey gnderildi.

Arif Bey almalar neticesinde 30 Haziran 1928de Dahiliye Vekaletine

gnderdii raporda:

52

Acara haricinde olarak Tiflis mnakatndaki Trk kylerinde 1638

hanedeki 8321 ve Ermenistan dahilindeki Srmeli karyesinden 400 hanede 2000

nfusun ki ceman 10321 nfusun Trkiyeye hicret talebinde bulunduu ve Gmr

ile Erivan menafatnda bu miktarda hicrete talip Trk kylleri bulunabilecei

ne dikkat ekiyordu. Arif Bey 8 Temmuz 1928de raporda ise Acara mntkasna

ait olan protokoln Ermeni gazeteleriyle ilannn temin olunduu, Ermenistan

dahilinde mevcut bulunduu anlalan Trk soyundan 46.000 nfusun Arapgir ve

emsali mahallerimizdeki Ermenilerle mbadele veya dorudan doruya

memleketimize hicretlerinin msteacilen memur edilmesi lazm gelecei ve bu

48

BCA, skan Evrak, 272-12/49.97-13

49

BCA, skan Evrak, 272-12/50-105-24

50

BCA, skan Evrak, 272-12/50-105-24

51

BCA, skan Evrak, 272-12/50-107-6

52

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-10.97.44/116.808.4.

TAED 35, 2007, 341-359 -354Mltecilerin Durumu (1921-1945)

N. O. ARSLAN: Gney Kafkasyadan Trkiyeye Gelen Muhacir ve

suretle Ermenistan ve Grcistan dahilinde temini mmkn olaca Moskova

Bykeliliimizin Sovyet hkmetiyle anlamaya 70-80 bin Trkn ark

vilayetlerine nakil ve iskn olunabileceklerini bildirdi.

Bu raporlar 24 Temmuz 1928de Dahiliye Vekaleti tarafndan Bavekalete

bildirildi. Anlalan odur ki nce Osmanl Devleti snrlar ierisinde bulunan

blgelerde yaayan Trk ahali yeni kurulan Trk devletinin snrlar dnda

kalnca bunu kabul etmeyerek Trkiyeye g etmek istemilerdir. Daha sonra da

grlecei gibi uzun yllar boyunca dou snrlarna yakn olan blgelerde

bulunan Trkler, Ermenistan ve Grcistandan srekli olarak g etmilerdir. Bu

gler ya anlamalara bal szlemelerle, dou blgelerinde bulunan Ermenilerle

mbadele eklinde, yada gayri resmi yollarla snrn almas neticesinde oldu.

Gayri resmi yollarla meydana gelen glerde Sosyalist rejimin basks nemli rol

oynuyordu. Yeni dzeni asla benimsemek istemeyen bu insanlar zm

kylerini, yakn akrabalarn, btn mal varlklarn brakarak Trkiyeye

gmekte buldular.

Trkiyede bugn Trk vatanda olan ok sayda Kafkas muhaciri ve

bunlarn ocuklar mevcuttur. Say olarak tespit edilmesi mmkn olmasa da hi

olmazsa bunlarn snr ehirlerine geldikten sonra zellikle ilk yllardan g

edenlerin Anadoluda nerelere iskn edildikleri bellidir. Daha sonraki tarihlerde

gelenler ise serhat illerine; Kars, Artvin, Ar, Idra yerletirilmilerdir.

Kars Valilii 1928-29 yl knda, aralklarla Dahiliye Vekaletinden

muhacirlere ve mltecilere harcanmak zere para talep etmitir.

53

1928 Kasmnda

istenilen para miktar 500 lira olmasna ramen, Dahiliye Vekaleti bunun ancak

150 lirasn gnderebilmitir.

54

Ancak 9 Ocak 1929 tarihinde hala Kars Valiliine

ulamayan bu havale hakknda Vali Vekili ahin Bey imdiye kadar mlteciler

iin Belediye dairesinden 374 lira sarf edildiini ve bundan sonra Karsa gelecek

olan mltecilere harcanmak zere 800 liraya ihtiya olduu bildirilmitir.

55

Buna

ramen Dahiliye Vekaleti bu paray o sre zarfnda gnderememitir.

Bu blgelerde iskn edilmi olanlarn zamanla baz ikayetlerinin olduu

da bir gerektir. Hayat artlarna uyum gsteremeyenler ile ziraat ileriyle

uramalar nedeniyle topra daha verimli yerlere gitmek isteyenler ortaya

kyordu.

Rusya ve Kafkasyadan g ederek Kars, Ardahan ve Artvine gelen ve

buralarda ikamet etmeleri sakncal grlerek i blgelere gnderilenlerden ihtiyar

53

BCA, skan Evrak, 272-12/62-179.19

54

BCA, skan Evrak, 272-12/50-107-6

55

BCA, skan Evrak, 272-12/62-179-19

TAED 35, 2007, 341-359 -355-

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

ve hasta olanlarn tekrar geri ad geen vilayetlere dnebilmeleri iin Dahiliye

Vekaleti, cra Vekilleri Heyetine bavurmu ve Ocak 1929da alnan kararla bu

kolaylatrlmtr.

56

Topraklarn az ve verimsiz olmas nedeniyle byk zorluklar yaayan

muhacirler sadece arazi verilmek zere Mua nakillerini istemilerdir. Bu istekleri

Birinci Umumi Mfettilike de uygun grlen, Karsn ldr Kazas yerli

halkndan 200 aile, 885 numaral skn Kanununun 3. Maddesi gereince 20

Eyll 1931 de alnan bir kararla Mua yerletirilmitir.

57

Muun Bulank kazasna nakledildikten sonra hayvanlar telef olduu iin

kt duruma den bu 200 aileye ift hayvan ve dier ihtiyalarn karlamak

zere 5000 liralk bir yardm yaplabilmesi iin Maliye Vekili 10 ubat 1936da

Bavekalete bavurarak,

58

Douya yaplan gezilerde bunlarn durumunun

Birinci Umumi Mfettilik tarafndan tespit edildiini, arazi ve para yardmnn

yaplmas gerektiini vurgulamtr.

2510 sayl skan Kanununun 15. Maddesinin 3. Fkrasnda Hkmete

nakil olunanlardan ve kendi kendine gelen muhacir ve mltecilerden ihtiyasz

olanlara ve serbest iskn isteyen muhacir ve mltecilere hkmete masraf

yaplamaz. Ancak imkan olan yerlerde bunlara toprak, ev yeri, ba ve meyvelik

yeri verilir. Masraflar kendi taraflarndan denmek art ile nakil vastalar,

yatacak yer, yiyecek, iecek ve yakacak hkmete temin ve tanzim olunur

denilmektedir. Bu kanuna gre Bulanka yerletirilenlere para yardmnda

bulunulmasnda bir saknca olmad da aklanmtr.

59

Para yardm 13 ubat

1936da cra Vekilleri Heyeti tarafndan onaylanarak karara balanmtr.

60

Bulunduklar blgelerde idarelerini temin edemeyen Kars Arpaay kazas

Kmbet kynden 19 hane 138 kii yine ayn iskn kanununun altnc maddesi

uyarnca toprak verilmek ve gerekli yardmlar yaplmak zere Erci kazasna

yerletirilmilerdir.

61

Kars vilayeti kazalarnda oturan ve Isparta, Denizli, Mula, Manisa,

Balkesir, Bolu ve Afyon vilayetlerinin merkezlerine nakil ve isknlar

kararlatrlan 30 hane 268 nfustan ibaret olan Hamioullar ziraatla uramalar

56

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/1-12-17.

57

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/23-66-5.

58

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-31-57-/1936

59

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-31-57-/1936

60

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/62-11-19.

61

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/41-83-13.

TAED 35, 2007, 341-359 -356Mltecilerin Durumu (1921-1945)

N. O. ARSLAN: Gney Kafkasyadan Trkiyeye Gelen Muhacir ve

nedeniyle cra Vekilleri Heyetinin karar dorultusunda ad geen vilayetlerde

mnasip yerlerde iskn edilmilerdir.

62

skn ileri yrtlrken kiilerin meslekleride de gz nnde

bulundurulmaya allmtr. Denizliye yerletirilen, Kars Kenarbel atl

muhafaza memurlarndan Rahimin memuriyeti nedeniyle Marmara Erelisine

nakledilmesi uygun bulunmutur.

63

1936 ylnda iskn ilerinin byk lde tamamlanmasna ramen,

yaplan evlilikler nedeniyle bir ok muhacir yerini deitirmek zorunda kalmtr.

Karstan Tekirdaa yerletirilmi olan Hamioullarndan Rahim kz Nazma

Acar, Casmolu Ferudun Acarla 21.1.1943de evlenmesi zerine Manisaya

iskn ettirildi.

64

Muhacir ve mlteciler sadece ektikleri skntlar ve zorluklardan dolay

Karstan nakil edilmemilerdir. blgelere yerletirilmelerinin farkl nedenleri de

vard. Bunlarn banda blgenin asayiini bozmalar nemli bir faktrd.

Rusyadan 1931de gelerek Karsn Uzun Zaim kyne iskan edilen Yaradan

Kullaroullarndan Yusuf olu Behmenin durumu pheli grldnden kars

mer kz Sari ile birlikte 2848 Sayl Kanunun 5. Maddesine gre Krehire

nakledilmitir.

Ayrca serhat boyunda, snr devaml ihlal ederek Sovyetlerle komuluk

ilikilerini tehlikeye atanlarda yakndan takip ediliyordu. Bu nedenle Kars Posof

kazasna bal ve ahalisi airet Ahaan ky, Manisa vilayetinin eitli yerlerine

datlmak zere batya nakledilmitir.

65

Sonu:

Elviye-i Selase, stratejik adan 19. yzyln son yarsnda ve 20. yzyln

balarnda snr blgesi olmas nedeniyle, birok gelimeye sahne olmutur. Rusya

ve Osmanl Devleti arasndaki konumu itibariyle nemli bir blge durumundadr.

Bu yzden glerinde gei noktasdr. 1877-1878 Harbinden sonra Rus

hakimiyeti altnda kalan blge buradaki Mslman-Trk nfusun Anadolunun

dier vilayetlerine gemesine sebep oldu. Muhacir durumuna yre halk 1920den

sonra kendi topraklarna geri dnmeye balad. Elviye-i Selase 93 muhacirlerinin

gelmesiyle birlikte nfus younluunu artrd. Dier yandan Gney Kafkasyada

62

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/68-79-16.

63

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/69-83-9.

64

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/102-38-18.

65

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/87-62-18.

TAED 35, 2007, 341-359

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-357-

bulunan Trkler ve Mslmanlar da Trkiye snrlarna g etmeye balad. 1921-

1924 yllar arasnda Kars, Ardahan, Artvin, Bayezd,gibi merkezler ve bunlarn

kazalar byk oranda muhacir ve mlteci iskann karlamak zorunda kald.

Ermenistandan, Grcistandan, Azerbaycandan ve Kafkasyann dier

blgelerinden gelen muhacir ve mltecilerin says olduka fazla idi. Bunlar snr

boyunca uzanan ehirlerde iki ay kadar devlet tarafndan iae edildikten sonra,

Mbadele mar ve skan Vekaleti araclyla hayatlarn daha iyi artlarda

srdrmeleri iin eitli yerlere nakledildi. Kars, Ardahan ve Artvinde kalan

gmenlere ise yaamlarn srdrebilmeleri ve yerleik dzene geebilmeleri iin

her trl yardmda bulunuldu. Ermenilerden kalan ev ve araziler tahsis edildi,

yeni evler ina edildi, ziraat zamannda onlara tohumluk ve ift hayvan

alabilmeleri iinde para yardmnda bulunuldu.

Btn olarak deerlendirildiinde Cumhuriyetin ilk yllarnda yokluklara ve

eksikliklere ramen muhacir ve mltecilere gerekli zenin gsterildii, eldeki

olanaklarn sonuna kadar kullanld, Hkmetin bunlarla yakndan ilgilendii

aktr.

KAYNAKLAR

AANOLU, H.Yldrm, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus

Talihi, G, stanbul, 2001. Necdet BLG, Osmanl Dnemi Nfus

Saymlar Hakknda Trk Yurdu, 700. Ylnda Osmanl, Aralk 1999-

Ocak 2000, C.19-20, S.148-149, s.124

AKYZ, Jlide, XIX.Yzylda Rusyadan Yaplan Gler ve Kars-Sarkam

evresinde Yaanan Muhacir Hareketleri,Trk Dnyas Aratrmalar,

Say: 154, (stanbul 2005), s.179-195

Askeri Tarih Belgeleri, Ocak 1919, Say 107, s.80.

ATASE, stikll Harbi, K.1117, D.2(26) F-3.

Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bakanlar Kurulu Evrak, 30-18-135/10-1922

Babakanlk Osmanl Arivi, Hariciye Nezareti Siyasi Kalemi, 2877-20;

Babakanlk Osmanl Arivi, skan Evrak, 272.1./18.85.3

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-10.97.44/116.808.4.

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/102-38-18.

TAED 35, 2007, 341-359 -358Mltecilerin Durumu (1921-1945)

N. O. ARSLAN: Gney Kafkasyadan Trkiyeye Gelen Muhacir ve

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/1-12-17.

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/23-66-5.

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/41-83-13.

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/62-11-19.

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/68-79-16.

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/69-83-9.

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 030-18-01-02/87-62-18.

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-31-57-/1936

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-97/18-19-22

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 18-97/18-19-22.

BCA, Bakanlar Kurulu Evrak, 30-18-1-1/4.50-5

BCA, skan Evrak, 272-11/16.69-17

BCA, skan Evrak, 272-12/39-34-10

BCA, skan Evrak, 272-12/41.46-19

BCA, skan Evrak, 272-12/41.48-4

BCA, skan Evrak, 272-12/41.48-4

BCA, skan Evrak, 272-12/41.50-7

BCA, skan Evrak, 272-12/41.50-7.

BCA, skan Evrak, 272-12/42.51-5

BCA, skan Evrak, 272-12/43.59-9

BCA, skan Evrak, 272-12/45.72-24

BCA, skan Evrak, 272-12/45.77-1

BCA, skan Evrak, 272-12/46.82-8

BCA, skan Evrak, 272-12/49.97-13

BCA, skan Evrak, 272-12/50-105-24

BCA, skan Evrak, 272-12/50-105-24

BCA, skan Evrak, 272-12/50-107-6

TAED 35, 2007, 341-359 -359-

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

TAED 35, 2007, 341-359

BCA, skan Evrak, 272-12/50-107-6

BCA, skan Evrak, 272-12/62-179.19

Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekat, C.2,

Ankara, 1993.

PEK, Nedim, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Ankara, 1999.

smail EYBOLU, Elviye-i Selasede idari Tekilatlanma, (Baslmam

Doktora Tezi), Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Erzurum,

1993

McCARTHY, Justin, lm ve Srgn, stanbul, 1998,

Osmanl Hilal-i Ahmer Mecmuas (1335-1338), 1339, Say 11-12, s. 143

SAYDAM, Abdullah, (1856-1876) Krm ve Kafkas Gleri, Ankara, 1997.

TOKSOY, Nurcan, gal ve Mezalimde Erzincan, Ankara, 1995, s.156-157

TRKDOAN, Orhan, Trkiyede Baz Rus Aznlk Gruplarnn SosyoKltrel ncelemesi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 53, (stanbul

1991) s. 16

YILMAZ, skender, Gmr Antlamas, Ankara, 2001.

YCEER, Nsr, I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin Azerbaycan 2002