Struni rad Halid Kurtovi

KULTURNA BATINA BOSNE I HERCEGOVINE U FUNKCIJI RAZVOJA TURIZMA SAETAK U istraivanju znaaja kulturno-istorijskog nasljea za razvoj turizma u Bosni i Hercegovini i u njenoj turistikoj ponudi, analiziran je uticaj turizma na kulturu u zemlji, kao i razlike u percepcijama ovih uticaja. Cilj rada je analiza i interpretacija meusobnih odnosa turizma, kulturno-istorijskog nasljea i turistikih manifestacija u Bosni i Hercegovini. U radu se istrauje potreba razvoja novih turistikih proizvoda na bazi kulturno-istorijskog nasljea i interpretacija lokaliteta koje treba opremiti i sadrajno obogatiti za potrebe turizma. Ukazuje se na potrebu uspostavljanja komunikacije s posjetiocima, koja bi imala za cilj da se kod istih stvori slika o jedinstvenosti iskustva steenog tokom boravka u Bosni i Hercegovini, tokom kojeg su doivjeli neto neovo, neobino, inspirativno i emocionalno. Kljune rijei: kulturni turizam, kulturno - istorijsko nasljee, turistike i kulturne manifestacije, interkulturni menadment i marketinka praksa. Halid Kurtovi CULTURAL HERITAGE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN THE FUNCTION OF TOURISM DEVELOPMENT ABSTRACT Research of the significance of cultural-historic heritage for development of tourism in Bosnia and Herzegovina and her tourist offers is analyzed as the influence of tourism on the culture in the country. The aim of article is to analyze the need and interpret relationships among tourism, cultural.historical heritage and tourist manifestations in Bosnia and Herzegovina. The article interprets the need for new tourist products and creation of communication with the visitors, which would aim to create the picture about the unity of experience gained during the stay in Bosnia and Herzegovina, during which they have learned something new, unusual, inspirational and emotional. Key words: cultural tourism, cultural-historical heritage, tourist and cultural manifestations, intercultural management and marketing practice.

Halid Kurtovi, dr. sc., Internacionalni univerzitet Philip Noel Baker, Sarajevo

UVOD Danas u vremenu, kada sve vie ljudi trai razlog za preduzimanje putovanja, mnogi gradovi u Bosni i Hercegovini, a meu njima i Sarajevo, kao kulturni centar zemlje, proputa mogunost ostvarenje odreenih prihoda po osnovu turizma, upravo iz razloga to nema isplaniranu promociju svoje kulturno istorijske batine. Poznata je injenica, da je svakim danom sve vie zemalja u svijetu, koje se bore za privlaenje turista iz inostranstva i na taj nain poboljaju svoj privredni poloaj. Pristup kojim se slue, u cilju valorizacije svojih turistikih potencijala, u velikoj mjeri zasnovan je i na promociji svoje kulture, ostvarenja iz oblasti kulture i kultrno istorijske batine. Tako izraena nastojanja temelje se na kulturnom turizmu, sa osnovnom namjerom, da valorizacijom svoje kulture, unaprijedi svoj privredni razvoj. Poznato je, da se kulturni turizam jednog grada, temelji na dostignutom u oblasti kulture, odnosno, da se ovim vidom turistikih kretanja povezuju razliita mjesta i iskustva, odnosno da se kulturni turizam upranjava radi definiranja identiteta istog. Znai, da kultura kao takva, predstavlja znaajna motiv turistikog putovanja, odnosno, pokretaka je snaga, koja pokree na putovanje u cilju doivljenja novih saznanja i upoznavanja kultura naroda koji na odreenom prostoru ive. KULTURNO-ISTORIJSKO NASLJEE BOSNE I HERCEGOVINE Kulturno-istorijska batina na prostorima Bosne i Hercegovine, razultat je ljudske materijalne proizvodnje i duhovnog stvaralatva. Nastala je u razliitim epohama i pod uticajem vie umjetnikih stilova, i kao takva, zahvaljujui svojim istorijskim ili umjetnikim vrijednostima, od izuzetne je vanosti za turizam. U grupu turistikih motiva, zasnovanih na kulturno-istorijskom nasljeu Bosne i Hercegovine, moemo svrstati: arheoloka nalazita, kulturno-istorijske spomenike, aktivne kulturne ustanove, objekte sakralne arhitekture, turistike manifestacije i drugo. Posmatrani kao jedinstvena cjelina, svi oni ine poseban kompleks kulturno-istorijskog nasljea i tradicije naroda koji su vjekovima ivjeli, radili i stvarali na tlu Bosne i Hercegovine. Kulturno-istorijska batina zemlje, predstavlja autentian dokaz istorijskog razvoja brojnih civilizacija, koji su u kontinuitetu ostvarile fond kulturno-istorijskog bogatstva, koji je izuzetno zanimljiv i dostojan panje ljudi, koji ele da se upoznaju sa prolou Bosne i Hercegovine. Arheoloka nalazita U Bosni i Hercegovini postoje brojna arheoloka nalazita, ali su ona rasuta su po itavoj njenoj teritoriji, sa vie ili manje arheoloke vrijednosti, poloaja (Butmir kod Sarajeva id.). Meutim, u najveem broju sluajeva na autonomnom mjestu drevnog naselja, danas se nalaze jedva vidljivi tragovi ili ih uopte vie i nema. Svi vredniji predmeti i iskopine prenijeti su u umuzeje a lokaliteti su tako ostali osiromaeni, pa je turistika vrijednost takvih znamenitosti jako umanjena.

Kroz Bosnu i Hercegovinu, mnogi narodi su prolazili, ivljeli u njoj, ratovali, gradili i unitavali njene kulturno-istorijske spomenike, ali je iza njih ostalo dosta toga, da prkosi budunosti i svjedoi o prolim vremenima. Iz svih tih perioda, sauvani su mnogi tragovi kulture koji svojim specifinostima i posebnim vrijednostima kojima se odlikuju, zasluuju da budu prezentirani turistima. Svi ovi tragovi, posmatrani kroz objekte koji su se zadrali, tragove materijalne kulture pronaene arheolokim istraivanjima i slino bez obzira na njihovu pojedinu vrijednost, stvarnu i umjetniku djeluju kao oiti dokumenti vremena u kojima su nastali, za nas oni predstavljaju svjedoanstvo o prolosti Bosne i Hercegovine. Spomenici antikog i rimskog perioda, sauvani su samo djelimino, dok na srednji vijek podsjeaju nas samo neki utvreni gradovi i nekropole steaka Najstarije spomeniko nasljee na tlu Bosne i Hercegovine potie iz paleolita, iz tog perioda imamo dva nalazita i to: Kadr u Svilaju kod Bosanskog Broda i kod ua Usore u blizini Doboja. Nalazita iz doba Neolitske kulture u BiH su ea i ima ih na 12 lokaliteta, od kojih je neolitsko naselje Butmir-butmirska kultura, najpoznatije. Prema podacima navedenim u Studiji dugoronog razvoja turizma u Bosni i Hercegovini, na podruju BiH pored navedenih nalazita iz paleolita i neolita, imamo i vie lokaliteta predhhistorijskih arheolokih nalaza(94), lokaliteta antike Grke (13), objekata-lokacija iz Rimskog perioda (78) lokalitet iz bronzanog perioda (1) i preko 60.000 steakasrednjovjekovnih memorijalnih spomenika BiH, koji predstavljaju izuzetnu i originalnu pojavu u umjetnosti Srednjeg vijeka na ovim prostorima. Od svih navedenih lokaliteta, za prezentaciju turistima osposobljeni su samo lokaliteti: Radimlja kod Stoca, Boljina i jedna kod evljanovia. Kulturno-istorijski spomenici Donoenje odluke za preduzimanje putovanja, znai i oekivanje odreenog uinka sa tog putovanja, odnosno, zadovoljenje odreene potrebe. U sluaju kad je motiv putovanja kulturno-istorijska batina jedne zemlje, znai, zadovoljenje kulturne potrebe. Prema tome, preduzimanje turistikog putovanja zbog obilaska kulturnih vrijednosti, rezultat je kulturnog razvoja turiste, koji proizilazi izmeu ostalog, i iz formirane potrebe za upoznavanjem odreenih turistikih privlanosti. Zbog toga je u meunarodnim turistikim kretanjima od posebnog znaaja izbor pravca koji e biti obuhvaen turistikim putovanjem. Kulturno-istorijski spomenici, stiu pravu drutvenu i turistiku vrijednost, tek kad budu ukljuene u turistika kretanja i kad postanu dostupne turistima, koji zbog njih poduzimaju putovanje. Na taj nain, kulturno-istorijski spomenici jedne zemlje postoje, ne samo kao izvor i objekat saznanja, ve i pokazatelj kulturnog nivoa stanovnitva i zemlje u cjelini. Kulturna batina Bosne i Hercegovine nastala je kao rezultat osvajakih pohoda koji su se na ovim prostorima odvijali. Tako, otkrivajui tragove njihovog ivljenja na podruju Bosne i Hercegovine, otkrivamo i nivo njihove kulturne zrelosti u tom periodu. Znamo da je geografsko teite bive Jugoslavije bilo u blizini Sarajeva. Meutim, ako detaljnije analiziramo geografsku kartu Evrope, zapazit emo da negdje u centar Bosne pada i teite daleko ireg regiona: iz srca zapadne Evrope, iz Pariza, ili sa

obala La Mana pravac usmjeren prema Istambulu kao teitu bliskog Istoka, prolazi Bosnom-priblino putem AVNOJ-a i dalje u nastavku nekadnjim Carigradskim drumom. Isto tako, ako potraimo loginu vezu iz sjeverne Evrope, negdje iz Berlina i Varave-sa teitem Sredozemlja, to pada u okolinu Napulja, i opet emo presjei Bosnu, priblino dolinom istoimene rijeke. Upravo u tim kontinentalnim tokovima ljudskih kretanja, a to znai kretanja kulture i civilizacije, lei klju bosanskog kulturnog fenomena, klju razumijevanja suprotnosti koje se ovdje isprepliu i klju savremene ekonomske turistike ponude i potranje ove zemlje. Ta izvanredna riznica Bosne i Hercegovine, to ogromno i vrijedno kulturno nasljee, treba da u turizmu zauzme sasvim odreeno mjesto. Ali, ovi znaalni spomenici nemaju onu ulogu koju bi trebali imati. Nemaju je najprije zbog toga to ne postoji sistemska i utvrena politika turistike valorizacije znamenitosti ove vrste. Valorizacija koja se ne bi odnosila samo na osnovna, jednostrana i parcijalna turistika aktiviranja, ve i na kompleksnije rjeavanje i prezentovanje ovih turistikih vrijednosti putem ureenja i konzervacije, obezbjeenja specifinih receptivnih uslova boravka, obezbjeenja osnovne saobraajne dostupnosti i povezanosti, ukljuenja kulturnoistorijskih spomenika u agencijske aranmane, i najzad, znatno ire i savremenije turistike propagande i informisanja o ovim kultorno-istorijskim vrijednostima Bosne i Hercegovine. Prema Studiji dugoronog razvoja turizma u Bosni i Hercegovini, svi kulturnoistorijski spomenici u ovoj zemlji, podijeljeni su u nekoliko skupina, koje ine: stari gradovi (tvrave ), urbane cjeline, ruralne cjeline, crkve i manastiri, damije i tekije, javna profana arhitektura i stambena arhitektura U ovoj studiji dalje su navedena mjesta i objekti. primijenjene i dekorativne islamske umjetnosti; umjetnost zapadnih kola, etnologija-materijalna kultura, etnologija-duhovna kultura, i zbirka ikona U Studiji se dalje, daje pregled: muslimanskih greblja (niani i turbeta), grebalja i niana, tubreta, spomen-obiljeja NOR-a i revolucije, i muzeji, galerije, ahrive, biblioteke i zbirki. Osnovna karakteristika spomenika kulturne batine, kao turistikih vrijednosti je ta to se oni ne troe, dok zadovoljavaju turistike potrebe. Oni potrebe turista zadovoljavaju putem razgledanja, upoznavanja i informiranja. Ovakav nain turistike valorizacije ovih turistikih vrijednosti, koja proizilazi iz njihovih atraktivnih obiljeja, ne iziskuje potrebu dueg zadravanja posjetilaca na jednom mjestu. Dakle, sadraj turistike ponude koja, pored razgledanja i informiranja, treba da sadri i druge bitne elemente, kao to su organizacija prodaje suvenira, ugostiteljske usluge i druge aktivnosti koje doprinose ekonomskoj valorizaciji ovih turistikih vrijednosti. KULTURA I TURIZAM Kultura i turizam viestruko su povezani. Strukturu turizma kao drutvenog fenomena ini meuodnos nekoliko kultura (domaina, gostiju, turistike kulture), a

kulturne su atrakcije i atraktivnost vaan privlani motiv dolaska turista u neku zemlju, (B. Joki 1996). Kultura, kulturne vrijednosti i kulturna dobra u Bosni i Hercegovini stvarani su kroz vijekove. Kao rezultat burnih dogaaja na prostorima nae zemlje, tragove raznih kultura nalazimo u svim krajevima Bosne i Hercegovine. Mnogi objekti, predmeti, pojave i dogaaji nastali u prolosti, rezultat su ljudskog stvaralatva koji nam omoguuju da o vremenu kad su odreeni objekti ili predmeti stvarani, donosimo sud o ljudima koji su njihovi stvaraoci (graditelji). Jer su ta djela nastala kao izraz duhovne i materijalne kulture vremena u kojem su nastala. Iz tih razloga slobodno moemo kazati da je kulturno dobro iri pojam od pojma kulturno-historijski spomenik. Da je definisanost pojma kulturno dobro iri pojam od kulturno-istorijskog spomenika govori primjer Sarajevske HAGADE jevrejske vjerske knjige pisane i crtane na pergamentu, starim sefardskim pismom u paniji u l3 i l4. vijeku. Ova knjiga je kulturno dobro a nije kulturno - istorijski spomenik. Kulturna dobra su u stvari i tvorevine materijalne i duhovne kulture koja imaju takva svojstva da su od posebnog znaaja za umjetnost, kulturu, istoriju-jednog drutva, te se ona najznaajnija stavljaju pod posebnu drutvenu zatitu. Da bi smo prikazali razvoj kulture na prostoru Bosne i Hercegovine, uinit emo kratak pregled stvaranja kulturnih organizacija u prolosti. Do 1878. godine u Bosni i Hercegovini nije bilo, u dananjem shvatanju profesionalnih kulturnih ustanova, osim nekoliko amaterskih pokuaja organiziranja kulturno-umjetnikih djelatnosti u okviru pojedinih konfesionalnih zajednica. Dolaskom Austro-Ugarske na ove prostore, dolazi do formiranja Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1888. god. Formirana su u nekoliko veih gradova i kulturna drutva Prosvjeta, Gajret, Napredak, Uzdanica i pjevaka drutva Sloga, Gusle, Hrvoje i Trebevi. U 1905. godini formira se radniko kulturno drutvo Proleter kao protutea ranije formiranim nacionalnim kulturnim i pjevakim drutvima. Narodno pozorite u Sarajevu, kao najstarije profesionalno pozorite, otvoreno je 22. oktobra 1921. godine u zgradi koja je izgraena nekoliko decenija ranije. Ovo ne znai da u Bosni i Hercegovini nije ranije bilo pozorinih predstava. U zgradu Narodnog pozorita u Sarajevu dolazile su mnoge putujue pozorine trupe, a isto tako i u druge gradske centre u Bosni i Hercegovini. Meutim, tek od 1921. godine, pozorini ivot u Bosni i Hercegovini poinje tei normalnim tokom, kako to zasluuje jedan veliki grad, kakav je Sarajevo. Poslije formiranja pozorita u Sarajevu, dolazi do otvaranja pozorita i u ostalim veim gradovima BiH: Tuzli, Banjoj Luci, Zenici, Mostaru i dr. Entografski muzej u Banjoj Luci osnovan je 1930. godine i posjeduje vrijednu zbirku entografske grae koja e postati embrion kasnije osnovanog Muzeja Bosanske krajine. Po zavretku Drugog svjetskog rata osnovan je Muzej revolucije BiH i Muzej Mlade Bosne u Sarajevu, kao i muzeji i galerije u Sarajevu i drugim gradovima Bosne i Hercegovine. Razvoj muzike i likovne kulture, baleta i filharmonije, svoj pravi procvat doivljava tek po zavretku Drugog svjetskog rata s tendencijom usavravanja kadrova i

uspostavljanja saradnje sa u Evropi poznatim ustanovama ove vrste (Beka filharmonija i dr.). Renomirane umjetnike kue i njihovi ansambli, pozorini, baletski i muziki, interesantne su privlanosti veih gradova ka kojima su esto usmjerena kretanja nekih grupa ili pojedinaca, pa se mogu smatrati veoma atraktivnim znamenitostima koje gradovi posjeduju i koje esto odreuju karakter tokova prema ovakvim gradovima to su umjetnike kue ili ansambli vie renomirani, utoliko imaju i vei turistiki znaaj. Neke od ovih umjetnikih institucija, prevazilaze bosanskohercegovake okvire i svrstavaju se u prvorazredne evropske umjetnike ustanove (sarajevska filharmonija, balet i opera). Veoma je mnogo domaih turista iz unutranjosti zemlje, kao i stranih posjetilaca, koji svoje putovanje u Sarajevo, Banja Luku ili Mostar ine i sa ciljem doivljavanja vrhunskih umjetnikih djela u izvoenju ovakvoih kvalitetnih ansambala, pa je neophodno o tome vie voditi rauna prilikom araniranja odreenih turistikih kretanja (zar mnogi turistiki tokovi ka Milanu, Beu, Moskvi ili Bambergu nisu dobrim dijelom usmjereni i zbog Skale, Beke opere, Baljoeg teatra ili Bamberkih simfoniara?). Objekti sakralne arhitekture Graevine sakralne arihitekture, manastiri , crkve, amije i katedrale, nesumljivo prestavljaju najbrojnije i po sadrini najatraktivnije antropogone turistike znamenitosti u naoj zemlji. Neke od njih prestavljaju jedinstvene turistike objekte kakvi se sreu malo gdje na tlu Evrope (Jevrejska sinagoga u Sarajevu i sl.). Njihov znaaj izraen je najprije u njihovij visokoj umjetnikoj vrijednosti i specifinom odravanju umjetnikih tenji i drutveno-ekonomskih prilika epohe u kojoj su nastali. Vrijeme u kome su sagraeni i stilovi u kojima su ih znani i neznani neimari i umjetnici oblikovali veoma su razliiti. Ali se ipak moe razlikovati nekoliko kola, odnosno umjetnikih pravaca kojima ove graevine pripadaju, od kojih su najvanije Primorska i Raka, (manastir Lovnica kod ekovia iz 13 vijeka orijentalna i dr. i manastir Tvrdo i Dobriko iz 15. vijeka). U vremenu turske uprave ovim prostorima, pored izgradnje damija, grade se i crkve koje se ukraavaju freskama i ikonama, tako nastaje prepoznatljiv stil slikarstva (teaka ikona u Staroj pravoslavnoj crkvi u Sarajevu), po uzoru na gradovea iz Srednje i Zapadne Evrope od XVIII vijeka, kao i noviji umjetniki pravci: barok, klasicizam,i dr., pa su u tim stilovima zidane brojne i vrijedne graevine islikane freskama i ikonama i ukraene dekorativnom plastikom. Iz ovog perioda na tlu Bosne i Hercegovine ostale su mnogobrojne amije , meu kojima Begova amija u Sarajevu sgraena 1531 god. ima najveu turistiku vrijednost. Turistike manifestacije Imajui u vidu izvjesne protivrjenosti u turizmu, moemo konstatovati da turistika kretanja doivljavaju velike kvantitavne i kvalitativne promjene u svojoj strukturi. Ljudi sve vie putuju i tako turizam postepeno postaje primarna potreba. Javljaju se novi motivi putovanja, a samim tim i novi oblici turistikog prometa, koji dovode do promjena, kako na strani turistike potranje, tako i na strani turistike

ponude, koja nastoji da svoje kapacitete iskoristi, a sadraj usluga to vie prilagodi i priblii zahtjevima i potrebama odreenog trinog segmenta. Kada analiziramo potrebe trinih segmenata, neophodno je da obuhvatimo i brojne elemente drutvenog i ekonomskog karaktera turizma. Utoliko prije, to je manifestacioni turizam, drutveno-ekonomski fenomen, koji svakodnevno dobija sve vei znaaj, jer se sve vei broj osoba direktno ukljuuje u ovaj vid turizma, intenzivnije u posljednjim decenijama proteklog vijeka. Za manifestacioni turizam bitno je da su uesnici u najveem broju osobe sa visokim platenim moguostima. Te, stog aspekta treba posmatrati efekte manifestacionog turizma. Govoriti o profitu ostvarenom po osnovu manifestacionog turizma, veoma je teko, s obzirom da se nepredvieno pojavljuju novi motivi turistikih kretanja, a oni imaju znatne uticaje na turistiki promet. Sve ovo dovodi do meusobne isprepletenosti raznih oblika turistikih kretanja, tako da se na odreenim manifestacijama, ukljuuju i druge vrste turizma. Tako se tokom trajanja neke manifestacije, turisti koji su u mjestu odravanja iste, ukljuuju u obilaske kulturno istoriskih spomenika, prave izletnike ture a veina se tih uesnika opredijeli da svoj boravak u gradu u kome uestvuju na odreenoj manifestaciji, produi za jedan ili vie dana, po zavretku manifestacije. Najpoznatije manifestacije koje su u Bosni i Hercegovini odravaju su: "Sarajevska zima" Baarijske veeri, "Viegradska staza" "Ljeto na Vrbasu "Grmeka korida" "Duieve veeri poezije" u Trebinju, "Sabor izvornog narodnog stvaralatva". U Tesliu, na prostorima banje "Vruice i dr. Sve ove turistike manifestacije, tokom svog trajanja, postaju mjesta povezana jednom stvaralakom akcijom-otvaranja kulturnih riznica za sve putnike namjernike iz zemlje i svijeta, za svakog graanina. Ove manifestacije omoguavaju realizaciju nekih istinskih ljudskih potreba graana svijeta, da: ljudski susret bude radost otkria, i da poznanstva nemaju vijek snjene pahuljice. Iz ega proizilazi da su turistike manifestacije nastale kao izraz cjeline kulturnih potreba ivljenja u savremenom centru, gradu koji po njima postaje prepoznatljiv. Turistike manifestacije postaju nezaobilazan znak ivota i razvoja mjesta u kojem se odravaju, u svim oblastima koje grade njen program: muziko-scenske djelatnosti, likovne manifestacije, kulturna batina, kulturno-nauni susreti, zabavni i sportski programi, poetika prostora i dr. ZAKLJUAK Pored putovanja koja se preduzimaju u svrhu odmora i rekreacije, kultura kao motiv koji pokree mnoge ljude iz dana u dan sve je izraeniji. Mjesta bogata kulturnim sadrajima, arheolokim nalazitima ili drugim sadrajima koji karakteriu kultunoistorijsku batinu jeden zemlje, postaju sve popularnija, jer za posjetioce predstavljaju osjeaj jedinstvenosti i potpunog doivljenja, emu tei najvei broj posjetilaca ovakvih mjesta. Mjesta, koja mogu zadovoljiti ovako izraene potrebe turista u Bosni i Hercegovini ima vie, ali se ona susreu s mnogim specifinim problemima, koji su

rezultat neorganizovanosti turistikog sektora u ovoj zemlji, nedostatku ekonomske pomoi, kao i nedostatku brige i sredstava za njihovo odravanje od strane optinskih, kantonalnih i entitetskih organa. Ovakav odnos dravnih struktura, navodi nas na zakljuak, da neovisno o tome koliko je vrijedna kulturno-istorijska batina i ostale turistike vrijednosti Bosne i Hercegovine, ako se ne bude utvrdila politika razvoja turizma na svim nivoima u zemlji i u skladu s istom i strategija razvoja turizma, ove e vrijednosti sluiti same sebi, a ne turistima koji trebaju da dolaziti da ih obilaze i posjeuju. Zato, ako za turistiku politiku kaemo da predstavlja ukupnost smiljenih akcija i aktivnosti usmjerenih na definisanje i realizaciju koncepcije razvoja turizma, shvatit emo u kojoj mjeri moraju biti koordinirane akcije nosioca i izvrioca politike razvoja ove privredne grane. Drugim rijeima, dravna intervencija u cilju valorizacije kulturnoistorijske batine nae zemlje je neophodna. Kaemo neophodna, iz razloga to konkurentnost Bosne i Hercegovine na meunarodnom turistikom tritu, nacionalni interes i sloena priroda turistike ponude, faktori su koji dravnu intervenciju u cilju razvoja turistikog prometa ine neophodnom.

LITERATURA 1) Alzua A., OLeary J. and Morison A. (1998), Cultural and heritage tourism: identifying niches for international travellers, Journal of Tourism Studies 9(2)2-13. 2) Cogliandro, G. (2001), European Cities of Culture for the Year 2000. Association of the European Cities of Culture of the yar 2000. 3) Dragica Ahmetovi Tomka (1998), Turistika promocija kulturnih dobara, Zbornik radova Instituta za geografiju, PMF Univerziteta u Novom Sadu. 4) European Commission (Education and Culture Directorate - General (2000), Culture 2000 programme. The European Capital of Culture, Brussels, Europenean Parliament and Council. 5) Joki, B.(1996), Poslovna kultura u turizmu, Turizam br. 7-8, Institut za turizam Zagreb. 6) Kujundi E. (2001), Memoria bosniaca - Reference of Bosnia and Herzegovina, Meunarodni centar za mir, Sarajevo. 7) Richards G. (1996), (ed) Cultural tourism in Europe. Wallingford, CAB International. 8) Richards G. (1999), (ed) Europen cultural tourism: petterns and prospects. U: Dodd D. i van Hemel A. (eds) Planing cultural tourism in Europe. Amsterdam, Boekman, Foundation and Ministry of Education, Culture and Sciece (16-32). 9) Richards G.(ed) (2001), (ed) Cultural attractions and in European tourism. . Wallingford, CABI Publishing 10) Studija dugoronog razvoja Bosne i Hercegovine, Urbanistiki zavod BiH, sveska 4.