Talaan ng Paggamit ng Modyul

Paaralan: Purok: Sangay: Rehiyon:

Pangalan ng Humiram Kailan Ipinahiram

Kondisyon

Kailan Isinauli

Kondisyon

Kailan natanggap sa paaralan:

Gamitin ang sumusunod na titik sa pagtatala ng kondisyon ng modyul: A B C D (Bago) (Gamit na ngunit maayos pa) (May kaunting sira) (Maraming sira)

Grado

1
Madya Magbarasa Kita
Giya sa Pagtukdo nin Bikol

HINDI IPINAGBIBILI PAG-AARI NG PAMAHALAAN INILAAN PARA SA Distrito/Paaralan: Dibisyon: Unang Taon ng Paggamit: Pinagkukunan ng Pondo:

Madya Magbarasa Kita Giya sa Pagtukdo nin Bikol - Inot na Grado Karapatang Uri (Hindi ipinagbibili) First Edition, 2012 Reserbado ang lahat ng Karapatan. Ang alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o ilabas sa anumang anyo, kasama na rito ang pelikula, nang walang nakasulat na pahintulot ang Tagapaglathala at ang mga may-akda. Hindi sakop ng karapatang-ari ang suring modyul na ilathala sa mga pahayagan at magasin. Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Management Staff

Nagsurat Claire B. Barcelona Nemia Bulao Cedo Dr. Regida N. Vibar Nag-edit Sheilee Boras-Vega, Ph.D Evelyn Estadilla Pateo Dinrowing Ni Architect Deo Moreno Jason Villena John Rey Tamagos Roco Layout Artist John Rey Tamagos Roco

Curriculum Development Division, Bureau of Elementary Education Office Address : Rm. 204, Bonifacio Bldg. DepEd Complex, Meralco Ave. 1600 Pasig City, Philippines

Telefax

(02) 638-4799/637-4347

Mga Laog Mensahe ......................................................................... iv Alpabeto asin Ortograpiya ........................................... 1 Mga Susundon sa Gramatika ..................................... 10 Glosaryo kan Pang-aroaldaw na Tataramon ............ 40

iii

Mensahe
Br. Armin A. Luistro, FSC

iv

Alpabeto asin Ortograpiya

Alpabetong Bikol
Alpabeto Polisiya sa pagsubli nin mga tataramon Bilang kan patanog Bilang kan Katanog Kambal katanog asin Diptonggo

28

An 20 letra na a, b, k, d, e, g, h, i, l, m, n, ng, o, p, r, s, t, u, w, y supisyente sa pagbaybay kan mga katutubong tataramon kan Bikol. Gagamiton an (8) dagdag na letra c, f, j, , q, v, x, z sa pagbaybay kan mga sinubling tataramon buda mga eksaktong pangaran kan tawo, lugar, institusyon buda mga scientific/ technical na tataramon. Kun dai nin katumbas an subling tataramon gamiton an orihinal na pagbaybay kaini.

(5) a-aki e-elisi i- ikos o-okra u-uran

(23) (15) b-bado d-dahon g-gapo h-hikaw k-kino l-lagadi m-manok n-nigo ng- ngipon p-paroy r-relo s-sira t-talong w-walo y-yoyo (8) c-cacao f-Filipino j-jacket - nina q-Quintin v-vinta x-x-ray z-zoo

ay-tulay oy-kahoy aw-aldaw iw-ariw bl-blusa br-braso dr-dram gr-gripo kl-klase kr-kristal pl-plato pr-pritos tr-trapo ts-tsupon

Mga Alpabeto

Aa

Ee

aki

elesi

Ii

Oo

ikos
3

okra

Uu

Bb

uran

bado

Dd

Gg

dahon
4

gapo

Hh

Kk

hikaw

kino

Ll

Mm

lapis
5

manok

Nn

NGng

nigo

ngipon

Pp

Rr

paroy
6

relo

Ss

Tt

sira

talong

Ww

Yy

walo
7

yoyo

Lengguwahe Alpabeto Vowel (Patanog) a e i o u Consonant (katanog) b d g h k l

Alpabetong Bikol
5 Bikol aldaw apa elepante elisi ido ilaw okra obispo ugat ukay

Bikol 28 English sun cone elephant propeller puppy light lady fingers bishop root monkey 23

baso bilog dahon duwa garapon gulay hibi hilaw kabayo kamot lagadi lata

glass circle leaf two jar vegetable cry raw horse hand saw can

Consonant (katanog) m n ng p r s t w y

Bikol mani mais namok niyog ngabil ngimot pato payo regalo rosa sanga siko tasa trapo walo wara yelo yukyuk 8 Bikol Catanduanes fountain jacket Nio Queenie vase xylophone zebra
9

English peanut corn mosquito coconut lips mouth duck head gift pink branch elbow cup rag eight none ice armpit

Sinublian (katanog) c f j q v x z

English Catanduanes fountain jacket Nio Queenie vase xylophone zebra

Mga Susundon sa Gramatika

GRAMATIKA-BIKOL
PANGNGARAN
Pagbilang kan Pangngaran-(Saruan, Duwahan, Pandakulan) SARUAN ama amigo kaiba kakawat kaklase kataning kaulay ina pinsan Tandaan: Saruan Duwahan gagamiton kun an sanang pangngaran. pig-uurulayan saro DUWAHAN mag-ama mag-amigo magkaibahan magkakawat magkaklase magkataning magkaulay mag-ina magpinsan PANDAKULAN mag-arama mag-aramigo magkairibahan magkakarawat magkakralase magkataraning magkaurulay mag-irina magpirinsan

gagamiton kun an pig-uurulayan duwang pangngaran. Ikakabit an unlaping mag sa ugat na tataramon. gagamiton kun an pig-uurulayan tulo o dakul pang mga pangngaran.

Pandakulan -

Halimbawa: Si Ton an pinsan ko. Magpinsan sinda Miko asin Clara. Nag-iribahan an magpirinsan na sinda Miko, Clara asin Mara.

11

 Pagkatawo (Pambabayi, daing pagkatawo) PAMBABAYI anayon/dulag babayi daraga guna/gunakan ina lola maestra manay nene madre PANLALAKI butakal lalaki soltero lalong/sulog ama lolo maestro manoy nonoy padi

panlalaki,

daing

kasiguraduhan, DAING PAGKATAWO ata libro burak paroy pagkaon sugkod pisara bado kawatan bibliya

DAING KASIGURADUHAN urig eskuwela tawo manok magurang apuon paratukdo tugang aki relihiyoso

Tandaan: An mga tataramon na pambabayi gagamiton kun an piguurulayan babayi. An mga tataramon na panlalaki gagamiton kun an piguurulayan lalaki. An mga tataramon na daing kasiguraduhan gagamiton kun an pig-uurulayan dai sigurado an pagkatawo. An mga tataramon na daing pagkatawo gagamiton kun an pig-uurulayan dai nin pagkatawo. Halimbawa: Pambabayi Si Madam Nemia an paborito kong maestra. Panlalaki Nata si Sir Arnel an bagong maestro sa Mathematics? Daing Kasiguraduhan Nagkaigwa nin kumperensiya an mga paratukdo . Daing Pagkatawo Buraon mo an nakasurat sa pisara. 12

PANSALIDA
An Pansalida(Panghalip) ginagamit na panribay sa pangaran kan tawo, bagay, hayop buda lugar. Gamit kan ako, ika, siya: An ako, ika buda siya an ginagamit na pansalida sa pangaran kan tawo tanganing dai na ini pag-uruutruhon pa. Gagamiton an ako bilang pansalida sa ngaran kan tawong nagtataram. Halimbawa: Ako si Lina. Taga Baranggay Misibis, Bacacay, Albay ako. Gagamiton an ika bilang pansalida sa pangaran kan sarong tawong kinakaulay. Halimbawa: Ika an sakong bagong kaamigo. Pasain na ika? Gagamiton an siya bilang pansalida sa pangaran kan sarong tawong pig-uulayan. Halimbawa: Siya an bago tang kaklase. Matabang siya sato. Gamit kan kamo, kami, kita, sinda: An kamo, kami, kita buda sinda, mga tataramon na ginagamit na pansalida sa pangaran kan duwa o mas dakul pang bilang nin tawo. Gagamiton an kamo bilang pansalida sa mga pangaran kan duwa o mas dakul pang tawong kinakaulay. Halimbawa: Nauugma kamo? 13

Kamo an magkapadis sa pakawat. Gagamiton an kita o kami bilang pansalida sa mga pangaran kan mga tawong nagtataram buda an saiyang mga pag-iriba. Halimbawa: Nagkarawat kami sa gilid kan tinampo. Kami an nakadiskubre kan kuweba. Kita an matabang sa paglinig kan palibot. Nata masarakat kita sa bayawas? Gagamiton an sinda bilang pansalida sa mga pangaran kan duwa o mas dakul pang tawong pinag-uulayan. Halimbawa: Sinda maugmang nagkarawat nin bola. Pirang magturugang sinda? Gamit kan ini, iyan, ito: An ini, iyan buda ito, mga tataramon na ginagamit na pansalida sa mga bagay na pigtuturo. Gagamiton an ini kun an pigtuturo mga bagay na harani sa tawong nagtataram. Halimbawa: Ini an regalo sako ni Tatay. Burak ini nin gumamela. Gagamiton an iyan kun an pigtuturo mga bagay na harayo sa nagtataram pero harani sa tawong kinakaulay. Halimbawa: Iyan an regalo saimo ni Tatay? Burak iyan nin gumamela. Gagamiton an ito kun an pigtuturong mga bagay harayo sa nagtataram buda kinakaulay. 14

Halimbawa: Ito an bago kong kawatan. Samuya na harong ito.

PANDIWA
Tataramon na nagpapahiling nin hiro/aksiyon/gawi An pandiwa tataramon na nagpapahiling nin hiro, aksiyon asin gawi. Panahunan UGAT NA TATARAMON adal basa kakan pangadyi surat NANGYARI nag-adal nagbasa nagkakan nagpangadyi nagsurat NANGYAYARI nag-aadal nagbabasa nagkakakan nagpapangadyi nagsusurat MANGYAYARI maadal mabasa makakan mapangadyi masurat

Tandaan: Nangyayari Tanganing maipahiling na tapos na an ginibong hiro/ aksiyon, gagamiton an panlapi na nag bago an ugat na tatatamon. Halimbawa: Nagkakan ako ki batag kan nakaaging semana. Kasubanggi nagbasa siya kan libro. Paliwanag: Sa ipinahiling na halimbawa, idinagdag an unlapi na nag bago an ugat na tataramon na kakan. Ginamit man an mga konsepto nin oras (nakaaging semana, kasubanggi) na nagpahiling na tapos na an aksiyon na ginibo. 15

Nangyayari Tanganing maipahiling na nangyayari pa an hiro/aksiyon, gagamiton an unlapi na nag asin dodoblehon an inot na silaba kan ugat na tatataramon. Halimbawa: Nagkakakan ako ki batag aroaldaw. Ugali na ni Mark na nagbabasa ki libro. Paliwanag: Sa ipinahiling na halimbawa, idinagdag an unlapi na nag bago an ugat na tataramon na kakan buda dinoble an inot na silaba kakakan kan ugat na tataramon. Siring man an konsepto sa oras na aroaldaw, minapahiling na pirmi piggibo an nasabing aksiyon.

Mangyayari Tanganing maipahiling na mangyayari pa sana an hiro/ aksiyon, gagamiton an unlapi na ma bago an ugat na tataramon. Halimbawa: Makakan ako ki batag sa masunod na aldaw. Taodtaod mabasa ako ki libro. Paliwanag: Sa ipinahiling na halimbawa, idinagdag an unlapi na ma bago an ugat na tataramon na kakan. An konsepto sa oras (masunod na aldaw asin taodtaod) ginamit man tanganing maipahiling na mangyayari pa sana an aksiyon.

PANG-URI
Tataramon na Naglaladawan An pang-uri mga tataramon na naglaladawan nin tawo, bagay, lugar, hayop asin pangyayari.

16

Lebel
MGA TATARAMON NA NAGLALADAWAN POSITIVE (Paglaladawan) COMPARATIVE (Pagkumparar) SUPERLATIVE (Pinakalahangkaw)

dakula halangkaw magayon makulor sadit

dakula halangkaw magayon makulor sadit

mas dakula dakulaon mas halangkaw halangkawon mas magayon magayunon mas makulor makuluron mas sadit saditon

pinakadakula dakulaunon pinakahalangkaw halangkawunon pinakamagayon magayununon pinakamakulor makulurunon pinakasadit saditunon

Tandaan Paglaladawan Igwang tulong lebel an mga tataramon na naglaladawan. An inot piggagamit kun naglaladawan nin saro sanang pangngaran (tawo,bagay,lugar, hayop buda pangyayari). Halimbawa: tawo - Magayon na aki si Maria. bagay- Sadit an ginibong lamesa. lugar- Halangkaw an Bulkan Mayon. hayop- Dakula na baka an binuno kan kasal ni Mario. pangyayari- Makulor an selebrasyon kan piyesta sa Barangay Sta.Rosa. Paliwanag: Sa ipinahiling na mga halimbawa, an mga tataramon na naglaladawan piggagamit sa pagladawan nin saro sanang pangngaran, tawo man, bagay, lugar, hayop o pangyayari. Pagkumparar Tanganing maipahiling an pagkumparar na lebel kan mga tataramon na naglaladawan, gagamiton an mas bago an 17

tataramon na naglaladawan. Siring man an hulaping on ikakabit sa tataramon na naglaladawan asin sasalidahan o dadagdagan an hudyan na patanog nin u. An duwang paagi puwedeng gamiton nganing ipahiling an pagkumparar. Halimbawa: tawo Mas magayon sa kambal si Maria kaysa ki Mercedes. Magayunon si Maria kaysa sa kakambal na si Mercedes. bagay- Mas sadit an tukawan kaysa sa lamesa. Saditon an tukawan kaysa sa lamesa. lugar- Mas halangkaw an Bulkan Mayon kaysa Bulkan Bulusan. Halangkawon an Bulkan Mayon sa Bulkan Bulusan. hayop- Mas dakula an baka kaysa sa kanding. Dakulaon an baka kaysa sa kanding. pangyayari- Mas makulor an selebrasyon kan piyesta nin barangay kaysa sa kumpleanyo. Makuluron an selebrasyon kan piyesta nin barangay kaysa sa kumpleanyo. Paliwanag: Sa ipinahiling na mga halimbawa, ikinabit an mas sa tataramon na naglaladawan tanganing ikumparar an duwang pangngaran. Ipigkakabit man an hulaping on sa tataramon na naglaladawan asin sasalidahan o dadagdagan an hudyan na patanog nin u. An tataramon na kaysa ginamit man bago binanggit an ikaduwang pangngaran na pigkumparar sa nainot.
Pinakahalangkaw

An ikatulong lebel kan tataramon na naglaladawan nin tulo o dakul pang pangngaran, maipapahiling sa paggamit nin mga panlapi. An unlaping pinaka pigkakabit sa tataramon na naglaladawan. Siring man an hulaping un o non ikakabit sa tataramon na nasa lebel nin pagkumpar. An duwang paagi puwedeng gamiton nganing ipahiling an pina18

kahalangkaw na lebel nin paglaladawan. Halimbawa: tawo Pinakamagayon sa magturugang na babayi si Rosa. Sa magturugang na babayi, si Rosa an magayununon. bagay- Pinakasadit an plorera sa mga gamit sa sala. Sa mga gamit sa sala, an plorera an saditunon. lugar- Pinakahalangkaw an bulod nin Apo sa gabos na bulod sa Pilipinas. Sa gabos na bulod sa Pilipinas, an bulod nin Apo an halangkawunon. hayop- Pinakadakula an elepante sa gabos na hayop na may apat na bitis na buhay. Sa gabos na hayop na may apat na bitis na buhay, an elepante an dakulaunon. pangyayari- Pinakamakulor an selebrasyon kan Pasko. An Pasko an makulurunon na selebrasyon. Paliwanag: Sa ipinahiling na mga halimbawa, ikinabit an mga panlaping pinaka buda un o non sa tataramon na naglaladawan. An pinaka pigkabit sa inutan mantang an un o non sa hudyan kan tataramon na nagkukumparar. Digdi tulo o mas dakul pang pangaran an piglaladawan. Ini minapahiling kan pinakahalangkaw na lebel nin paglaladawan.

PANANDA
Paggamit kan an/an mga, si/sinda, kay,ki/ kira Tandaan: Gamit kan an/an mga: An an buda an mga an mga pananda sa pangaran kan tawo, hayop, bagay asin lugar. 19

Gagamiton an an kun an pig-uurulayan saro sanang pangngaran (tawo, bagay, hayop, lugar). Halimbawa: Tawo an aki an padi an tawo Bagay an bola an burak an lapis Hayop an ikos an baka an sira Lugar an harong an saudan an simbahan

Gagamiton an an mga kun an pig-uurulayan duwa o mas dakul pang pangngaran. Halimbawa: Tawo an mga aki an mga padi an mga tawo Bagay an mga bola an mga burak an mga lapis Hayop an mga ikos an mga baka an mga sira Lugar an mga harong an mga saudan an mga simbahan

Gamit kan si/sinda: An si buda sinda an mga pananda na ginagamit sa eksaktong pangaran kan tawo. Gagamiton an si bilang pananda bago an eksaktong pangaran kan sarong tawong pig-uulayan. Halimbawa: si Ela Si Rico Si Angela si Ben si Lita si Angelo

Gagamiton an sinda bilang pananda bago an eksaktong mga pangaran kan duwa o dakul pang tawong piguulayan.

20

Halimbawa: sinda Attila buda Athena sinda Mark, Joyce asin Brigette sinda Joseph buda Rose

Gamit kan kay/ki: Gagamiton an kay/ki bilang pananda bago an eksaktong pangaran kan kagsadiri kan pighuhurunan na bagay. Halimbawa: Kay Rosa an pulang panyo na ini. Ki Jose an lapis asin pantahar na ini. Nata kay Ramil an mahibog na libro?

Gamit kan kira: Gagamiton an kira bilang pananda bago an eksaktong mga pangaran kan kagsadiri kan pighuhurunan na bagay. Halimbawa: Kira Marvin asin Merriam an mga payong na dumog. Kira Regina, Glenda asin Lily an mga bag na bago. Kira Jared asin Aira an mga tukawan na kulor pula.

PARIRALA ASIN PANGUNGUSAP

Magkaiba an parirala asin pangungusap. An parirala grupo nin mga tataramon, alagad dai nagtatao nin kumpletong ideya o mensahe. An pangungusap puwedeng saro o grupo nin mga tataramon na igwang kumpletong ideya o mensahe.

21

Halimbawa: Parirala an ayam buda ikos

Pangungusap Nata ta nagbubukudan an ayam buda ikos sa tanuman?

igwang dakulang halas Tabang! Igwang dakulang halas sa laog kan luho. sa kaagahan nin piyesta Paki priparar kan mga gamit sa kaagahan nin piyesta. An makusog na duros an rason kun nata ta diit an dakop na sira. Kuwaon mo an lampaso ta malinig ako sa kuwarto.

an makusog na duros

malinig sa kuwarto

Paliwanag: An mga halimbawang ini, minapahiling kan pagkaiba nin parirala sa pangungusap. An inot na grupo nin mga tataramon daing kumpletong ideya. An ikaduwang grupo nagpupuon sa dakulang letra buda nagtatapos gamit an tamang bantas depende sa klase kan pangungusap. Ini igwa man nin pangngaran na pighuhururunan buda mga tataramon na naglaladawan sa tema. Igwa man ini nin bilog na ideya o mensahe.

GIYA SA ORTOGRAPIYANG BIKOL

An giya sa ortograpiyang Bikol igwa nin mga kalakaran kun pano nagsusurat an mga Bikolano sa saindang lengguwahe. Piglalahad sa ortograpiyang ini an mga estandardisadong mga grapema (o pasurat na mga simbolo) asin mga prinsipyo sa paggamit asin pagsayod kan mga panandang ini. 22

I. MGA GRAPEMA An grapema binibilog nin mga letra asin mga simbolo. A. Letra. An alpabetong Bikol binibilog nin 28 letra, 20 na katutubo asin 8 na sinublian. Aa ey Hh eych enye Tt ti Bb bi Ii ay NGng enji Uu yu Cc si Jj jey Oo o Vv vi Dd di Kk key Pp pi Ww dobol yu Ee i Ll el Qq kyu Xx eks Ff ef Mm em Rr ar Yy way Gg ji Nn en Ss es Zz zi

B. Mga bakong letra. Bakong letra an minasunod: Paiwa (`) asin pakupya (^) an nagsisimbolo kan impit na tanog; Tuldok na pahilis () an nagsisimbolo nin duon asin laba. Bantas: tuldok . pahapot ? pamati ! kurit , tuldok-kurit ; duwang tuldok : kudlit gitling panipi panaklong () braket [] ellipsis 23

II. PANGABSAN NA PRINSIPYO SA PAGBAYBAY A. Pasayod na pagbaybay Paletra an pagsayod kan pagbaybay sa Bikol. Saro-sarong sinasayod na tultol an mga letrang nagbibilog kan: 1.Tataramon Pakasurat aga baso tubig 2. Akronim CASURECO GSIS SSS 3. Daglat Mrs. Kgd. Dr. 4.Inisyal kan mga tawo FVR MLQ GMA Pakasayod /ey-ji-ey/ /bi-ey-es-o/ /ti-yu-bi-ay-ji/ /si-ey-es-yu-ar-i-si-o/ /ji-es-ay-es/ /es-es-es/ /kapital em-ar-es/ /kapital key-ji-di/ /kapital di-ar/ /kapital ef-kapital vi-kapital ar/ /kapital em-kapital el-kapital kyu/ /kapital ji-kapital em-kapital ay/

5. Inisyal kan mga institusyon NGO /kapital en-kapital ji-kapital o/ BU /kapital bi-kapital yu/ USI /kapital yu- kapital es-kapital ay/ 6. Simbolong pansiyensiya/pangmatematika H 20 /kapital eych-tu-o/ kg /key-ji/ cm /si-em) B. Pasurat na pagbaybay 1. An mga katutubong tataramon ibaybay susog sa alpabetong Bikol. 24

bako kakan saday

ribok dalan taram

bagas bakal gatos

2. Galangon an pagbaybay kan mga sinublian na tataramon sa Pilipinas. tnalak o tinalak hablon na gibo sa abaka kan mga Tboli. payyo/payew kabasan kan mga Ifugaw cabaln kababayan sa Pampango 3. Galangon an pagbaybay kan mga dayuhan na tataramon kun ini subli sana asin kaipuhan an konotasyon kaini sa hinalian na kultura. amor propio jihad samurai habeas corpus status quo shalom

III. AN MGA SILABA ASIN PAGSILABA A. An silaba An silaba iyo an bunyog kan pasunod-sunod na tanog sa pagtaram. Sa lambang bunyog, igwa nin saro sanang pagtanog. ano kahon dila lakaw ano kahon dila lakaw

B. An kumpusisyon kan mga silaba. Pigtututukoy an pantig base sa kayarian kaini sa paagi kan paggamit nin simbolo: An K para sa katanog, an P para sa patanog. 25

P KP PK KPK KKP PKK KKPK KKPKK KKPKKK

agom dalaw aldaw balde plano eksperimento dramstik transportas yon shorts

C. An pagsisilaba An pagsisilaba paagi nin pagbabanga kan tataramon. Nagsusunod ini sa grapema o nakasurat na simbolo. 1. Kun may magkasunod na mga patanog, sinusuway ini na mga silaba: nag-uuran maagahon naaaraman baoo naguuran maagahon naaaraman baoo

2. Kun magkasunod an katanog, binabanga ini asin iniiba sa patanog na kataid. bantay kanta anggot bantay kanta anggot

3. Kun may tulong surunudan na katanog, an inot na duwang katanog maiba sa sinusundan na patanog, mantang an saro duman sa nagsusunod na patanog. eksperyensiya eksperto inspirasyon transportasyon eksperyensiya eksperto inspirasyon transportasyon

4. Alagad, kun an katanog na m o n sinusundan nin br, dr, pl, asin tr, sinusuway an mga katanog na m asin n sa mga sinambit na katanog. 26

Disyembre balandra ehemplo kontra

Disyembre balandra ehemplo kontra

5. Kun may apat na surunudan na katanog, an inot na duwa para sa sinusundan na patanog, asin an sunod na duwa para sa masunod na patanog. ekstra eksklusibo D. An pag-uutro kan silaba Ini an patakaran sa pag-uutro kan mga silaba. 1. Bakong arog kan Filipino, dai pig-uutro an patanog kun ini yaon sa inutan. Kundi, binubugtakan nguna nin mga panlapi bago ini pig-uutro. maiinom nag-iirok inoorasan maiinom nagiirok inoorasan ekstra eksklusibo

2. Kun an inot na patanog kan sinublian na tataramon igwa nin kambal na katanog, inuulit an inot na katanog asin patanog. pritos trabaho problema piprituson tatrabahuhon poproblemahon

IV. Pagbaybay kan mga Katutubong Tataramon A. Sa gabos na katutubong tataramong Bikol, an gagamiton iyo an letrang i. hirak hilang inot irok hiling 27 hadi mati kahadian kamatian lain

hiro inom tuguti

hain tawi tukdui

B. Kun an tanog o/u yaon sa huring silaba, gamiton an o. gayn tan rat tukd taps ako samo bako gayn bako tan bako rat bako tukd bako taps bako aku bako samu

apuwera: dakl, gasl, balt C. Sa iba pang posisyon kan tanog o/u gagamiton an letrang u. puso bako poso bulig bako bolig huna bako hona burak bako borak pugol bako pogol sukol bako sokol dakula bako dakola balukag bako balokag apuwera sa tanog o na pigsusundan nin s: poste, poswelo, posible, poster, impostor, D. Sa mga tataramong nagtatapos sa patanog na o kun ini pig uutro dai na pigriribayan an letrang o nin letrang u. Kaagan nin gitling sa tahaw kan tataramon. ano gibo kiro ribo saho kuyog hapot 28 ano - ano gibo-gibo kiro-kiro ribo-ribo saho-saho kuyog-kuyog hapot-hapot

kaon sunod taon

kaon-kaon sunod-sunod taon-taon

E. Alagad, kun ini binubugtakan nin mga hulapi, arog kan an, hon o on, asin marikas an pagsayod kan patanog, ini nagiging /u/. luto hapot sunod putok gibo sigbo lutuan haputon sunudon putukan gibuhon sigbuhon

F. Sa pagbaybay kan katutubong tataramong Bikol, an tanog na [ng] isusurat sa letrang ng bako sa lumang Espanyol na letrang g apuwera sa pangaran nin tawo. ngaran mga bako garan bako maga

G. Tanganing dai maribong sa tanog kan /ng/ asin /g/, kaipuhan ibugtak ining sunudan sa mga tataramon na yaon an duwang tanog, apuwera kun ini pangaran kan tawo, bagay, lugar o pangyayari. banggi bangga anggot apuwera: Domingo (ngaran nin tawo) Bingo (pangaran nin brand) Mango (pangaran nin brand) H. Sa pagbaybay kan diptonggo sa katutubong tataramong Bikol, gagamiton an kumbinasyon kan patanog asin malapatanog na [y] o [w]. ay aw imbes na /ai/ imbes na /au/ 29 bagay, marhay, paypay bahaw, aldaw, bangraw

iw oy

imbes na / imbes na /oi/

paksiw, pitiw, ariw kahoy, manoy, haloy

V. Pagbaybay kan mga Dayuhan na Tataramon. A. Sagkod makakaya, hanapan nin katumbas na Bikol tanganing malikayan an pagsubli nin mga tataramon. paisi imbes na anuncio saysay imbes na storia pintakasi imbes na celebrar pagraspa imbes na abortion Igwang tulong klase nin mga dayuhan na tataramon. Inot, an mga asimiladong tataramon. Sinda idtong mga nagdagos na asin kabtang na kan Bikol na leksikon. Ikaduwa, idtong mga nakikidagos sana. Buot sabihon, dai man sinda kabtang kan aroaldaw na pagsurat asin pagtaram. Huli ta igwa man kitang katumbas na tataramon asin huli ta kaipuhan na gayong dai mawara an orihinal na konotasyon kan tataramon. Ikatulo iyo an code-switching. B. Gamiton an natatanging mga tataramon hali sa mga katutubong lengguwahe sa Pilipinas asin padanayon an orihinal na baybay. banhaw gahum muling pagkabuhay (Visaya) kapangyarihan (Cebuano, Hiligaynon, Waray)

Tandaan: Tibaad magribay man sinda kan saindang ortograpiya, arog kan cabalen pasiring sa kabalen, Davao pasiring sa Dabaw. C. An mga tataramon na hali sa Espanyol, kun ini asimilado na o parte na kan leksikon kan Bikol, ibaybay susog sa alpabetong Bikol. kusina hali sa cucina pamilya hali sa familia panyo hali sa pao sapatos hali sa zapatos 30

kinse kabayo baso

hali sa hali sa hali sa

quinse caballo vaso

D. Mga Tataramon na sinublian sa Espanyol. 1. Baybayon an tataramon susog sa alpabetong Bikol. bokabularyo pilosopiya selebrasyon sikolohiya kapitulo proyekto hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa vocabulario filosofia celebracion psicologia capitulo proyecto

2. Sa mga tataramon na subli sa Espanyol na nagpupuon sa e, padanayon an e. estasyon eksplikar estudyante espiritu espesyal bako bako bako bako bako istasyon iksplikar istudyante ispiritu ispesyal

3. Alagad kun ini yaon sa tahaw kan tataramon, na des-, ini nagiging i, huli kan mga patakaran na nasambit sa inutan disgrasya disyerto disgusto bako bako bako desgrasya desyerto desgusto

4. Sa mga tataramon na subli sa Espanyol na nagpupuon sa o, padanayon an o. obispo opisina okasyon obligasyon bako bako bako bako ubispo upisina ukasyon ubligasyon

31

5. Alagad kun ini makukua sa tahaw kan tataramon, ini masunod sa mga nasambit sa inutan na patakaran pulitika pulis kuryente turnilyo bako bako bako bako politika polis koryente tornilyo

6. Sa mga tataramon na subli sa Espaol na may o sa inot na silaba asin sinusundan nin n, nagbabago an kasunod na katanog, an o nagiging u asin an n nagiging m . kumbensyon kumperensya kumbento kumporme kumbulsyon hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa convencion conferencia convento conforme convulsion

7. An [h] na dai man sinasayod sa Espaol, dai na pigkakaag sa inutan kan mga tataramon na ini. abilidad erido onra arina abito igado umilde

E. Kun an tataramon na sinublian parehong yaon sa Espanyol asin Ingles, sunudon an pagsayod kan Espanyol asin isurat gamit an alpabetong Bikol. Espaol imagen dialogo prioridad Ingles image dialogue priority Bikol imahen diyalogo priyoridad/prayoriti

F. Pagsubli sa Tataramon na Ingles: Kun tataramon na Ingles asin iba pang dayuhang tataramon an pigsusublian, padanayon an orihinal na ispeling kun makakalibong an pagbaybay sa Bikol.

32

load fillet depot

ballet chat straw

1. Mga Tataramon na may Digrapo a. Sa mga tataramong Ingles na nagtatapos sa ct, an ct nagiging k pagkabinaybay sa Bikol. abstrak hali sa abstract adik hali sa addict suspek hali sa suspect b. Sa mga tataramong subli na may ch, tulong paagi an puwedeng gamiton: b.1 padanayon an orihinal na baybay. chessboard chat chips b.2 chess charger chimes

salidahan nin ts an ch asin baybayon sa Bikol hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa chapter chart channel chalk chocolate cheque

tsapter tsart tsanel tsok tsokolate tseke

b.3. salidahan nin k an ch asin baybayon sa Bikol iskolar kemikal hali sa hali sa scholar chemical

Maging konsistent sa paggamit kan arin man na paagi

c. Sa mga tataramon na may sh, padanayon ini. shampoo sensorship iskolarship shawarma hali sa hali sa 33 censorship scholarship

2. Mga subling tataramon na nagpupuon sa letrang s puwedeng baybayon sa duwang paagi. a. padanayon an orihinal na anyo scarf slogan spa b. kagan nin i sa inutan pag binaybay sa Bikol iskrip hali sa script iskedyul hali sa schedule isport hali sa sport iskawt hali sa scout iskolar hali sa scholar G. Padanayon an orihinal na baybay kan mga tataramong pantangi, panteknikal, pansiyensiya asin simbolong pansiyensiya asin matematika. Jose Joey Salceda Camalig, Albay Ceeza Bldg. Estevez Hospital Jhonson wax chlorophyll chloroform V. MGA DAGDAG NA TUNTUNIN A. Gitlingan an pangngarang pantangi asin subling tataramon pagka inuunlapian. maka-Cory maka-Diyos maka-Pilipino maka-Joey mapa-LCC mapa-SM pa-Legazpi pa-Mariners para-Ingles 34 mapa-Naga mapa-BU pa-Naga pa-Mayon varicose veins chemotheraphy videotape x-ray carbon dioxide Fe (iron) C (carbon)

B. Pandakulan na anyo kan mga tataramon sa pagsurat. 1. Ginagamit an mgasa pagsurat kan darakulan na anyo kan tataramon. mga opisyal mga apostol mga anghel 2. An mga asimiladong tataramon dai na dapat magsunod kan pandarakulan na patakaran sa pinaghalian na lengguwahe. mga opisyal mga disipulo mga kompiyuter mga Diosesis mga suldados bako mga opisyales bako mga disipulos bako mga kompyuters bako mga Diosesisis bako mga suldado

3. Dai ginagamitan nin pamilang asin mga an mga tataramon na nasa anyong pandarakulan. kaakian kamagurangan kahobenesan 4. Pagbilog kan pang-uri a. Ginagamit an panlaping makauri sa ugat na taramon na bakong orihinal na pang-uri. pang-akademya/ akademiko pangkultura/kultural panlingguwistika/ lingguwistik pangradyo 35 bako pang-akademiko bako pangkultural bako panlingguwistik bako panradyo tabako mga kaakian bako limang kaakian bako mga kamagurangan bako anom na kamagurangan bako mga kahobenesan bako tolong kahobenesan

pangdiyaryo

bako pandiyaryo

C. Mga tataramon na may duwang magkasunod na parehong katanog *Pigkakaltas an saro sa duwang magkasunod na parehong katanog. transmiter komite bulitin gramar hali sa hali sa hali sa hali sa transmitter committee bulletin grammar

D. Mga Tataramon na may Kambal-Patanog Sa pagbaybay kan mga tataramon na sinublian sa Espanyol na may kambal-patanog, isaalang-alang an duwang klaseng patanog. Makusog na patanog (a, e, o) asin maluyang patanog (i, u). Ini an mga susundon: 1. Padanayon an magkasunod na makusog na patanog a + (e, o), e +(a, o), o + (a, e) sa mga tataramon na subli sa Espanyol. a + (e, o) e + (a, o) o + (a, e) = maestro, aorta, aerosol = teatro, teorya, empleado = loa, boa, poesiya, poeta

2. Salidahan nin y an maluyang patanog na i asin nin w an maluyang patanog na u sa mga tataramon na Espanyol na may kumbinasyon nin maluya asin makusog na patanog. i + (a, e, o) at u + (a, e, o) ia grasya akasya alyansa baterya mayorya hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa 36 gracia acacia alianza bacteria mayoria

ie -

Disyembre serye yelo kubyerta ambisyon benepisyo bisyo edukasyon Hunyo misyon milyonaryo sesyon okasyon relasyon awto awditor awtoridad awditoryo estatwa agwador manwal ritwal biswal abuwela posuwelo

hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa

Diciembre serie hielo cubierta ambicion beneficio vicio educacion junio mission millonario session ocacion relacion auto auditor autoridad auditorio estatua aguador manual ritual visual abuela pozuelo

io -

au -

ua -

ue -

3. Pagsisingit nin w o y sa mga tataramong may kumbinasyon na i + (a, e, o) at u + (a, e. i) kun: a. An kambal-katanog minasunod sa panginot na katanog kan tataramon: ia biyahe diyalekto diyaryo diyalogo piyano piyanista diyamante hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa 37 viaje dialecto diario dialogo piano pianist diamante

ie -

biyernes/Biyernes impiyerno miyembro piyesa piyesta/pista siyempre siyete siyensiya Diyos biyolohiya priyoridad siyudad buwitre huwisyo kuwarto kuwadra kuwadrado kuwarta kuwartel kuwaresma guwapo kuwelyo kuweba duwelo duwende puwesto puwerta ruweda suwelo suweldo suwerte

hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa

biernes infierno miembro pieza fiesta siempre siete ciencia Dios biologia prioridad ciudad buitre juico cuarto cuadra cuadrado cuarta cuartel cuaresma guapo cuello cueva duelo duende puesto puerta rueda suelo sueldo suerte

io -

iu i

ua -

ue -

b. An kambal-patanog minasunod sa duwa o sobra pang katanog. aksiyon adiksiyon 38 hali sa hali sa accion adiccion

bibliya bibliograpiya direksiyon distansiya diperensiya diborsiyo eleksiyon eskuwadron siyensiya importansiya impluwensiya industriya intensiyon introduksiyon konsiyensiya kontradiksiyon leksiyon menudensiya mansiyon pasensiya produksiyon proteksiyon resureksiyon silensiyo serbisyo tantiya tensiyon transaksiyon

hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa hali sa

biblia bibliografia direccion distancia diferencia divorcio eleccion escuadron ciencia importancia influencia industria intencin introduccion conciencia contradiccion leccion menudencia mansion paciencia produccin proteccion resureccion silencio servicio tantear tension transaccion

c. Minasunod sa silaba na may tanog h pagka binaybay sa Filipino. antolohiya hali sa antologia estratehiya hali sa estrategia kolehiyo hali sa colegio huwes hali sa jues rehiyon hali sa region pribilehiyo hali sa privilegio prestihiyo hali sa prestigio
Sanggunian: * An Giya sa Ortograpiyang Bikol hali sa Komisyon sa Wikang Filipino, Marso 2012.

39

Glosaryo kan Pang-aroaldaw na Tataramon

GLOSARYO KAN LENGGUWAHENG BIKOL

ORDINARYONG PAGBATI BIKOL Diyos marhay na aga. Diyos marhay na udto. SALIN SA FILIPINO Magandang umaga. ENGLISH Good morning.

Magandang tanghali. Good noon. Good evening. Good day. Thank You. How are you?

Diyos marhay na banggi. Magandang gabi. Diyos marhay na aldaw. Diyos mabalos. Kumusta? Magandang araw Salamat. Kumusta?

PARTE KAN LAWAS BIKOL abaga bitis buhok bukobuko buol daghan dila dodo dungo hita kamot kiray 41 kamolmog susu, mimi durangot,urong bakungkungan samingkil, tiil KASINGKAHULUGAN SALIN SA FILIPINO balikat paa buhok sakong dibdib dila suso ilong hita kamay kilay ENGLISH shoulder feet hair heel chest tongue breast nose thigh hand eye brow

bukongbukong ankle

PARTE KAN LAWAS BIKOL kuko liog lubot lukunlukunan mata muro ngabil ngaragngag ngaros ngimot ngipon palad payo piad pipi pirok pitoy pusod puson rapandapan siko tabay takyag talinga tuhod tulak yukyuk buros,tiyan kilikili 42 labtong dapan boto, lapit,pisot piyad buday,buray, bobo, nguso guramoy ngudoy halunan luluknan KASINGKAHULUGAN SALIN SA FILIPINO ENGLISH kuko sa kamay, fingernails, kuko sa paa toenails leeg puwit alakalakan mata daliri labi ngalangala gilagid bibig ngipin palad ulo balakang puke, pekpek pilikmata titi pusod puson talampakan siko paa braso taynga tuhod tiyan kilikili eye finger lips palate gums mouth teeth palm head hips vagina eyelashes penis navel belly sole elbow leg arm ear knee stomach/ tummy armpit neck buttocks

MIYEMBRO KAN PAMILYA BIKOL aki ama KASINGKAHULUGAN igin, akos, tatay, papa, pay, itay, paderes, papay tiyo, tiyuhin, tiyuon, bayawon SALIN SA FILIPINO anak ama ENGLISH child father

amaon bayaw bilas hipag ina inaon lola lolo makuapo makuapo sa tuhod manugang

tiyuhin bayaw bilas hipag

uncle brother-in-law sister-in-law mother auntie grandmother grandfather grandchild great grand child son/daughter -in-law eldest youngest neice nephew

nanay, mama, mamay, may,maderes mamay, tiya,tiyaon la, yaya, apo lo, yoyo,apo apuon apoon, makugiloy

ina tiya lola lolo apo apo sa tuhod

manugang panganay, gurang na igin bunso, kangudhan makuina makuama 43

matua nguhod pamangkin na babae pamangkin na lalaki

panganay bunso pamangkin pamangkin

MIYEMBRO KAN PAMILYA BIKOL panugangan pinangaking magtugang pinsan tugang tugang na babayi magpinsan primo, prima ngud, ipangod manay, ate, yaya KASINGKAHULUGAN SALIN SA FILIPINO ENGLISH biyenan pinsan pinsan kapatid kapatid na babae kapatid na lalaki mother/ father-in-law first cousin cousin sibling sister brother

tugang na lalaki manoy, kuya

MGA NAGTRATABAHO SA KOMUNIDAD BIKOL abogado albularyo basurero bombero dentista doktor drayber electrician katabang kolektor kusinero/ kusinera labandera madre 44 yaya paraluto paralaba electrician katulong kusinero labandera madre electrician maid cook, chef laundry woman nun bombero dentista doktor fireman dentist doctor paratawas, parasantigwar, parabawi KASINGKAHULUGAN SALIN SA FILIPINO ENGLISH abogado albularyo lawyer faith healer quack doctor

MGA NAGTRATABAHO SA KOMUNIDAD BIKOL maestro, maestro nars panadero panday paraani parabulog parasira paratahi paratarok pintor padi paraaling partira plansadora pulis tindero/tindera paratinda KASINGKAHULUGAN kabinet, eskaparate asada timba bayong, alat 45 padre yaya parapaaki paraplantsa paratinapay karpintero paragapas, paratapas paragunting, paratusar parabanwit, parabuso modista, sastre paratanom, parauma KASINGKAHULUGAN paratukdo SALIN SA FILIPINO guro nars panadero karpintero magsasaka barbero mangingisda mananahi magsasaka pintor, manguguhit pari yaya komadrona plantsador pulis tindera policeman vendor ENGLISH teacher nurse baker carpenter farmer barber fisherman tailor farmer, cultivator painter priest nanny midwife

MGA ORDINARYONG BAGAY, HAYOP ASIN PANANOM BIKOL aparador asadol balde basket SALIN SA FILIPINO ENGLISH aparador asarol timba basket, bayong cabinet hoe, digger pail basket

MGA ORDINARYONG BAGAY, HAYOP ASIN PANANOM KASINGKAHULUGAN SALIN SA FILIPINO ENGLISH baso bola garapon gunting kalaykay kaldero kaserola talyasi, taluwasi kawa kawali palayok kurtina kutsara kutsilyo kuwit sandok mesa bunot lapis putos, puyos hagkos suratan laso sinturon pala papel palakol palanggana platito plato ruler sabon samhod gihoy 46 walis tambo walis tingting glass ball container scissors rake caldron/pot casserole vat pan pot curtain spoon knife laddle table coconut husk pencil ribbon belt spade paper ax basin saucer plate ruler soap soft broom hard broom

BIKOL baso bola garapon gunting kagkag kaldero kaserola kawa kawali kuron kurtina kutsara kutsilyo sandok lamesa lampaso lapis laso paha pala papel patok planggana platito plato ruler sabon samod sigid

MGA ORDINARYONG BAGAY, HAYOP ASIN PANANOM BIKOL sundang tabo tinidor trapo tukawan aninipot atibagros ayam baka bayong ganso halas ikos itik kabayo kalibangbang kanding karabaw kino lawa lukton manok pabo orig tagaw tanga tuko baktin damulag babu kulibangbang ahas, sawa upos, ungaw tibagros, atibagos ido,dayo gamgam pamunas ulaan, bangko, KASINGKAHULUGAN tabak SALIN SA FILIPINO ENGLISH itak tabo tinidor pamunas upuan alitaptap tutubi aso baka ibon gansa ahas pusa itik kabayo paruparo kambing kalabaw daga gagamba tipaklong manok pabo baboy butiki, tugaw butiki sirom, gamgam, langgam sorom tuko 47 HAYOP firefly dragonfly dog cow bird goose snake cat duck horse butterfly goat carabao rat/mouse spider grasshopper chicken turkey pig lizzard ant gecko bolo dipper fork rag chair

MGA ORDINARYONG BAGAY, HAYOP ASIN PANANOM BIKOL KASINGKAHULUGAN PANANOM batag biriran hantak gumamela kalunggay kamatis kamote karabasa lada mani marigoso okra patatas rosal singkamas talong tapayas turogturog upo kapayas amarigoso, barantiyong kalabasa sili, labuyo marungay balatong, busitaw, antak saging balingbing sitaw gumamela malunggay kamatis kamote kalabasa sili mani ampalaya okra patatas rosal singkamas talong papaya makahiya kalabasang puti, barantsong, upo tabayag banana star fruit stringbeans gumamela horse radish tomato sweet potato squash pepper peanut bitter gourd lady finger potato rosal turnip eggplant papaya mimosa plant bottle gourd SALIN SA FILIPINO ENGLISH

MGA ORDINARYONG LUGAR SA HARONG, ESKUWELAHAN ASIN KOMUNIDAD BIKOL atop banyo KASINGKAHULUGAN bubong kubeta, CR SALIN SA FILIPINO ENGLISH bubong palikuran 48 roof comfort room, wash room

MGA ORDINARYONG LUGAR SA HARONG, ESKUWELAHAN ASIN KOMUNIDAD BIKOL barisbisan harigi katurugan kisame kusina lanob sala salog sirong banyo guard house gym kantina kawatan kudal kuwarto laboratoryo library opisina pavilion tanuman trangkahan bangko camposanto eskuwelahan KASINGKAHULUGAN bulusan kan tubig poste kuwarto SALIN SA FILIPINO ENGLISH alulod gutter post bedroom ceiling kitchen wall living room floor basement comfort room guard house gymnasium canteen playground fence classroom laboratory library office pavilion garden gate bank cemetery school

haligi silid-tulugan kisame lutuan kusina ringring dingding sala sahig silong ESKUWELAHAN CR, palikuran kubeta sirungan guard house gym tindahan kantina natad palaruan alad bakod silid-aralan laboratoryo laybrari, silid-aklatan tanggapan pavillon masitasan, taniman garden puwertahan pintuan KOMUNIDAD bangko sementeryo adalan 49 libingan paaralan

MGA ORDINARYONG LUGAR SA HARONG, ESKUWELAHAN ASIN KOMUNIDAD BIKOL estasyon gasolinahan grocery kapehan kapilya mall munisipyo ospital pamulinuhan panaderya parke plasa resort restawran saudan KASINGKAHULUGAN terminal SALIN SA FILIPINO ENGLISH terminal terminal gasolinahan gas station cafeteria kapilya mall munisipyo ospital gilingan panderya parke plasa resort kainan tindahan

ermita

hospital gilingan, kiskisan, molino tinapayan libangan karigusan talipapa, saod

chapel mall municipal hall hospital mill, rice mill bakery park plaza resort restaurant market church terminal street drugstore

simbahan simbahan terminal terminal tinampo kalsada kalye tindahan ki botika, botika bulong parmasya KULOR ASIN IBA PANG APOD KAN KULOR BIKOL asul berde bronse bulaw dekape itom kulor abo lila biyoleta 50 kolor tsokolate puti KASINGKASALUNGAT KAHULUGAN

SALIN SA FILIPINO ENGLISH asul luntian bronse ginto blue green bronze gold

kulay kape brown itim kulay abo lila black gray violet

KULOR ASIN IBA PANG APOD KAN KULOR BIKOL mapusaw nagmamarismaris orange pula puti rosa yellow amarilyo SALIN SA KASINGKASALUNGAT KAHULUGAN FILIPINO ENGLISH makusog na light mapusyaw mapusyaw kulor colors nagiibaibang kulor dai nagbaba- nagbaba- changing go an kolor gong kulay colors kahel pula puti rosas dilaw orange red white pink yellow

KORTE ASIN IBA PANG APOD KAN KORTE BIKOL bilog bilugnon bituon dakula durudakula halaba halipot kuwadrado maalsom maamling maanghit maantod maaskad mabata mabuto KASINGKASALUNGAT KAHULUGAN matalimon estrelya dakulo kadakulo, daradakulo maaba, laba, maba halukot kuwadrado malsum matangli maangsod matalimon SALIN SA FILIPINO ENGLISH bilog biluhaba bituin malaki round, circlular oblong star big

saday, sadit medyo sadit, surosadit, suro mas malaki bigger saday halipot halaba mahamis bakong matangli mahamot mahamot matabang mahamot 51 mahaba maiksi parisukat maasim maanta maanghit long

short rectangle sour rancid

amoy araw amoy araw maalat mabaho salty unpleasant

PARONG, NAMIT, ASIN IBA PANG APOD KAN PARONG ASIN NAMIT BIKOL KASINGKASALUNGAT KAHULUGAN bakong mahamis, matam-is maalsom, maaskad maamot mabata bakong marang maharang maibog manipis masalawsaw maliputok malansa mahamot masiram matabang, bakong manamit, daing namit mahibog bakong mapait mahamis, bakong masakrot laas bakong masiram, bakong manamit, maraot an namit, bakong timplado maurualsom maalsum halabanon halabanon saday, gatikot dakula triyanggulo 52 SALIN SA FILIPINO ENGLISH matamis mabango sweet pleasant

mahamis mahamot maharang mahibog malabsay malangsa managom

maanghang spicy makapal thick malabnaw not creamy malansa fishy yummy, masarap tasty malasa manipis mapait mapakla tasty thin bitter acrid meaty

manamit manipis mapait masakrot masapog mahimpis

masiram

masarap

delicious

matigsumon puso rektanggulo sadit triyanggulo

maasiim puso parihaba maliit tatsulok

sour heart rectangle small triangle

KONSEPTO KAN ORAS KASINGKAHULUGAN aroaldow, aroaldaw uroaldow banggi gabi gurogabi, burubanggi banggi kadto, kaidto, kaito nukwa subago, kasubago kangina ko usad na kasusarong aldow, kan aldaw sarong aldaw ugma, kasuudma kaso hapon, sapon BIKOL maagahon matanga ngunyan sa aga simana taon udto luntok, mudto matanga BIKOL Lunes Martes Miyerkules Huwebes Biyernes Sabado Domingo FILIPINO ALDAW Lunes Martes Miyerkules Huwebes Biyernes Sabado Domingo 53 maaga, amay na aga, nasaki lawud nguwan, nguwana kidamlag, udma, ogma KASALUNGAT burubanggi aldaw araw ngunyan ngunyan ngunyan SALIN SA FILIPINO ENGLISH araw-araw every day gabi gabi noon kanina night night last earlier

noong the other isang araw day kahapon bukangliwayway yesterday

ngunyan sirum-sirum, sulnop udto kasuhapon kasuhapon

dawn

hatinggabi midnight ngayon bukas linggo taon tanghali SALIN SA today tomorrow week year noon ENGLISH Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sunday

KONSEPTO KAN ORAS BIKOL Enero Pebrero Marso Abril Mayo Hunyo Hulyo Agosto Setyembre Oktubre Nobyembre Disyembre SALIN SA FILIPINO BULAN Enero Pebrero Marso Abril Mayo Hunyo Hulyo Agosto Setyembre Oktubre Nobyembre Disyembre ENGLISH January February March April May June July August September October November December

KAMUGTAKAN KAN PANAHON SALIN SA KASINGKASALUNGAT FILIPINO ENGLISH KAHULUGAN bagyo daing bagyo bagyo stormy burubagyo alimagyo bagyo stormy marahay na maraot na kalmada kalmado calm panahon panahon madampog maulap cloudy bakong maduros maparos mahangin windy maparos maalingahot, mahamaalinsamaraganmalipot warm, hot rasahas ngan dang, masarangsang mainit malipot mainit warm mahukolpayapa an malawi-lawi hukol, dagat, maalon rough sea mabalod banayad maagnow, malipot mainit malamig cold magnuw mauran mainit maulan rainy tagiti, ragiri, daing uran/ tagisti ambon drizzle turo-turo tagisti 54 BIKOL

PAGMATI BIKOL dagit mamundo KASINGKASALUNGAT KAHULUGAN anggot suya,uyam, sugrot,ingot mundo, pungaw maugma maugma may tiwala SALIN SA FILIPINO galit malungkot ENGLISH angry sad

nagdududa duda naghahadit

naghihinala doubtful nag-aalala worried nakakahiya shameful masaya nagulat happy shock, surprise scared, frightened

daing hadit, pakiaram, nahahandal kampante daing supog, makasupog nasupog masupgon maugma nakigkig mamuya nakilhagan, nakubanan mamundo

natakot

talong

dai natatakot, makusog an natakot buot

NUMERO PUON 0 - 100 BIKOL siro saro duwa tulo apat lima anom pito walo siyam sampulo SIMBULO 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 zero isa dalawa tatlo apat lima anim pito walo siyam sampu 55 SALIN SA FILIPINO ENGLISH zero one two three four five six seven eight nine ten

NUMERO PUON 0 - 100 BIKOL SIMBULO SALIN SA FILIPINO ENGLISH

onse dose trese katorse kinse disisais disisyete disiotso disinuwebe beynte

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

labing-isa labindalawa labintatlo labinapat labinlima labing-anim labinpito labinwalo labinsiyam dalawampu

eleven twelve thirteen fourteen fifteen sixteen seventeen eighteen nineteen twenty

beynte uno beynte dos beynte tres beynte kuwarto beynte singko beynte sais beynte siyete beynte otso beynte nuwebe treynta

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

dalawamput isa dalawamput dalawa dalawamput tatlo dalawamput apat dalawamput lima dalawamput anim dalawamput pito dalawamput walo dalawamput siyam tatlumpu

twenty-one twenty-two twenty-three twenty-four twenty-five twenty-six twenty-seven twenty-eight twenty-nine thirty

56

NUMERO PUON 0 - 100 BIKOL

SIMBULO

SALIN SA FILIPINO

ENGLISH

treynte y uno treynta y dos treynta y tres treynta y kuwatro treynta y singko treynta y sais treynta y siyete treynta y otso treynta y nuwebe kuwarenta

31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

tatlumput isa tatlumput dalawa tatlumput tatlo tatlumput apat tatlumput lima tatlumput anim tatlumput pito tatlumput walo tatlumput siyam apatnapu

thirty-one thirty-two thirty-three thirty-four thirty-five thirty-six thirty-seven thirty-eight thirty-nine forty

kuwarenta y uno kuwarenta y dos kuwarenta y tres kuwarenta y kuwatro kuwarenta y singko kuwarenta y sais kuwarenta y siyete kuwarenta y otso kuwarenta y nuwebe singkuwenta

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

apatnaput isa apatnaput dalawa apatnaput tatlo apatnaput apat apatnaput lima apatnaput anim apatnaput pito apatnaput walo apatnaput siyam limampu

forty-one forty-two forty-three forty-four forty-five forty-six forty-seven forty-eight forty-nine fifty

57

NUMERO PUON 0 - 100 BIKOL

SIMBULO

SALIN SA FILIPINO

ENGLISH

singkuwenta y uno singkuwenta y dos singkuwenta y tres singkuwenta y kuwatro singkuwenta y singko singkuwenta y sais singkuwenta y siyete singkuwenta y otso singkuwenta y nuwebe sesenta

51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

limampu't isa limamput dalawa limampu't tatlo limampu't apat limampu't lima limampu't anim limampu't pito limamput walo limampu't siyam animnapu

fifty-one fifty-two fifty-three fifty-four fifty-five fifty-six fifty-seven fifty-eight fifty-nine sixty

sesenta y uno sesenta y dos sesenta y tres sesenta y kuwatro sesenta y singko sesenta y sais sesenta y siyete sesenta y otso sesenta y nuwebe sitenta

61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

animnapu't isa animnapu't dalawa animnapu't tatlo animnapu't apat animnapu't lima animnapu't anim animnapu't pito animnapu't walo animnapu't siyam pitumpu

sixty-one sixty-two sixty-three sixty-four sixty-five sixty-six sixty-seven sixty-eight sixty-nine seventy

58

NUMERO PUON 0 - 100 BIKOL

SIMBULO

SALIN SA FILIPINO ENGLISH

sitenta y uno sitenta y dos sitenta y tres sitenta y kuwatro sitenta y singko sitenta y sais sitenta y siyete sitenta y otso sitenta y nuwebe otsenta

71 72 73 74 75 76 77 78 79 80

pitumpu't isa pitumpu't dalawa pitumpu't tatlo pitumpu't apat pitumpu't lima pitumpu't anim pitumpu't pito pitumpu't walo pitumpu't siyam walumpu

seventy-one seventy -two seventy-three seventy-four seventy-five seventy-six seventy-seven seventy-eight seventy-nine eighty

otsenta y uno otsenta y dos otsenta y tres otsenta y kuwatro otsenta y singko otsenta y sais otsenta y siyete otsenta y otso otsenta y nuwebe nobenta

81 82 83 84 85 86 87 88 89 90

walumpu't isa walumpu't dalawa walumpu't tatlo walumpu't apat walumpu't lima walumpu't anim walumpu't pito walumpu't walo walumpu't siyam siyamnapu

eighty-one eighty-two eighty-three eighty-four eighty-five eighty-six eighty-seven eighty-eight eighty-nine ninety

59

NUMERO PUON 0 - 100 BIKOL

SIMBULO

SALIN SA FILIPINO

ENGLISH

nobenta y uno nobenta y dos nobenta y tres nobenta y kuwatro nobenta y singko nobenta y sais nobenta y siyete nobenta y otso nobenta y nuwebe sanggatos

91 92 93 94 95 96 97 98 99 100

siyamnaput isa siyamnaput dalawa siyamnaput tatlo siyamnaput apat siyamnaput lima siyamnaput anim siyamnaput pito siyamnaput walo siyamnaput siyam isang daan

ninety-one ninety-two ninety-three ninety-four ninety-five ninety-six ninety-seven ninety-eight ninety-nine one hundred

MGA PANSUKOL NA TATARAMON BIKOL KASINGKASALUNGAT KAHULUGAN SALIN SA FILIPINO ENGLISH

GABAT , LABA, LANGKAW ASIN HIWAS dangaw dupa ektarya gramo halaba halipot kabanga kilo kilometro 60 kalaba, mahaba alukot, kalipot medya halipot, kalipot halaba, kalaba bilog sangdangkal dipa hektarya gramo mahaba maiksi, maikli kalahati kilo kilometro span/ inch arm span hectare gram long short half kilogram kilometer

MGA PANSUKOL NA TATARAMON BIKOL KASINGKASALUNGAT KAHULUGAN dai husto, dai sukat hiwas SALIN SA FILIPINO ENGLISH

GABAT, LABA, LANGKAW ASIN HIWAS kulang lakbang lata metro milya on kuwarto otsaba piye sako sobra sukol yarda lampas kulang sobra kasaditan kulang lapad lata metro milya sangkapat salop dali sako sobra sukat yarda short width can meter miles one fourth tupa foot sack excess measure yard

61

Para sa mga kahaputan o puna, magsurat o mag-apod sa: Instructional Materials Council Secretariat (IMCS) Kagawaran kan Edukasyon (DepEd) 5th Floor, Mabini Bldg., DepEd Complex (ULTRA), Meralco Avenue Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (632) 634-0901 or (632) 634-1072 e-mail: imcs@deped.gov.ph and depedimcs@gmail.com DeTxt: Globe and Smart: 2622