LNDA DHE FUNKSIONI I S DREJTS PENALE I.

NOCIONI DHE KARAKTERISTIKAT THEMELORE T S DREJTS PENALE Shoqria i kundrvehet kriminalitetit , meq kriminaliteti rrezikon rendin juridik dhe social, kushtet elementare t jets s prbashkt , vlerave themelore t njeriut dhe shoqris. Veprat me t cilat cenohet , dmtohet apo asgjsohet vlerat juridike t njeriut dhe t bashksis s caktuar, n t drejtn penale quhen vepra penale apo me nj term t prgjithshm kriminalitet.E drejta penale sht nj ndr mnyrat dhe mjetet me t cilat mbrohet shoqria dhe luftohet kriminaliteti.E drejta penale e ushtron mbrojtjen nga kriminaliteti duke prcaktuar me ligj se cilat vepra apo sjellje t rrezikshme konsiderohen vepra penale dhe t cilat lloje t dnimeve apo t t sanksioneve t tjera penale mund tu shqiptohet kryesve t veprave penale. Me termin e drejta penale nnkuptojm nj deg t legjislacionit pozitiv t shtetit t caktuar dhe nj deg t shkencave juridike , prkatsisht t shkencs s t drejts penale. Si deg e legjislacionit pozitiv, e drejta penale sht sistem i normave ligjore me t cilat prcaktohet se cilat vepra t njerzve konsiderohen vepra penale dhe far lloje t dnimeve apo t sanksioneve penale do tu shqiptohen kryesve t tyre. Me nocionin e ktill prcaktohet vetm kuptim formal , ngase ceken vetm elementet apo tiparet formale( juridike) t s drejts penale. N kuptimin material e drejta penale kufizohet duke pasur parasysh veprat penale , qllimin dhe funksionin e ksaj dege. S kndejmi e drejta penale n kuptimin material prkufizohet si deg e drejtsis me t ciln mbrohen nga veprat penale

marrdhnjet e caktuara t shoqris, t mirat juridike q i prkasin shoqris dhe individit. Duke i gershetuar elementet e kuptimit formal dhe material, e drejta penale mund t prkufizohet si sistemi i normave juridike me t cilat , me qllim t mbrojtjes t marrdhnieve shoqrore , parashihen veprat penale dhe sanksionet penale q do tu shqiptohen kryesve t vepprave penale. E drejta penale e secilit vend shte shprehje e atyre marrdhnieve shoqrore q ekzistojn n at vend.Mirpo prkundr dallimeve q ekzistojn midis t drejtave penale t shteteve t caktuara , ekzistojn edhe ngjashmrit e konsiderueshme , sidomos lidhur me mbrojtjen e t mirave q i prkasin individit .Kshtu psh. vrasja plagosja , vjedhja , cnimi i nderit dhe autoritetit konsiderohen si vepra penale n t gjitha t drejtat penale bashkohore , pa marr parasysh rregullimin shoqroro-ekonomik q sht i pranishm n vendin prkats . Si karakteristik themelore e s drejts penale sht se kjo sht e drejt ligjore . sht ligjore meq kjo deg e drejtsis i rregullon cshtjet nga lmi i saj vetm me ligj , e jo me ndonj akt tjetr nnligjor apo norma tjera juridike. E drejta penale njeriun t drejta dhe lirit e tia si dhe sistemin e caktuar shoqroro-politik e mbron duke parapar dnime dhe sanksione tjera penale ndaj kryesve t veprave penale.Sanksionet penale jan llojet m t rnda t sanksioneve t cilat zbatohen duke prdorur dhunn dhe me to , kryesve t veprave penale u kufizohet apo u merret liria, nderi, pasuria , t drejatt tjera , madje edhe jeta n rasate kur shqiptohet dhe ekzkutohet dnimi me vdekje.Prej ktyre sanksioneve , dnimi sht lloji m i rnd i sanksioneve penale me t cilin prvec qortimit publik t shoqrsi pr veprn e kryer, synohet q kryesi gjat vuajtjes s dnimit t prmirsohet dhe t kthehet si antar i dobishm i shoqris. Ndrsa nj ndr karakteristikat themelore e t drejts penale sht parimi i ligjshmris .Ky parim sht garancion i progresit , humanizmit dhe demokracis , nga se ky sht njkohsisht edhe nj instrument i fort pr mbrojtjen e qytetarve nga arbitrariteti eventual i

shtetit.Shteti, prkatsisht gjykata mund ta thirrin n prgjegjsi penale qytetarin dhe mund ti shqiptojn sanksion t caktuar penal,vetm nse ai ka kryer ndonj vepr e cila m par , me norma penale juridike sht parapar si vepr penale. LNDA E S DREJTS PENALE Lnd e s drejts penale sht vepra penale, kryesi i veprs penale dhe sanksionet penale.E drejta penale sht deg e legjislacionit pozitiv t nj shteti me t ciln prcaktohen se cilat vepra konsiderohen vepra penale, kushtet q duhet prmbushen pr t konsideruar nj person penalisht i prgjegjshm dhe cili lloj i sanksionit penal mund ti shqiptohet. drejt penale pozitivie . Veprat penale si dukuri negative kan qen t pranishme, dhe tani kryhen n t gjitha formacionet shoqroro-ekonomike .Vepra penale prvec forms s saj juridike q sht caktuar me ligj , n fakt sht edhe nj ngjarje reale n botn e jashtme , me t ciln cenohet apo asgjsohen t mirat juridike t bashksis shoqrore dhe t njeriut, sic jan: rregullimi shoqroro-ekonomik, siguria e vendit , t drejtat dhe lirit e njeriut, integriteti i tij trupor, nderi, autoriteti, martesa , familja etj. Mjetet me t cilat e drejta penale ushtron mbrojtjen jurdike nga vepra penale jan sanksionet penale.Kto u shqiptohen personave t cilt me veprat apo sjelljet e tyre i kan cenuar apo i kan dmtuar t mirat juridike q mbrohen me kt deg t drejtsis.Sanksionet penale shqiptohen dhe aplikohen kundr vullnetit t kryesit dhe konsistojn n marrjen apo kufizimin e disa t drejatve t cilat i kan gzuar gjer n momentin e kryerjes s veprs penale n baz t kushtetuts dhe normave tjera juridike.N krahasim me t kaluarn tani sanksionet penale q u shkaktohen kryesve t veprave penale kan m pak karakter retributiv(hakmarrs) dhe tani intenca e tyre sht prmirsimi i kryesve t veprave penale meqllim q ai t kthehet si antar i dobishm i shoqris. FUNKSIONI MBROJTS I S DREJTS PENALE Funksioni mbrojts i s drejts penale manifestohet nprmjet mbrojtjes s shoqris nga kriminaliteti dhe n kuadr t ksaj e

drejta penale ka pr detyr q t mbroj rregullimin e caktuar shoqroro ekonomik dhe politik. E drejta penale ka pr detyr q ti mbroj edhe t mirat juridike t posacme q i prkasin njeriut dhe qytetarit, sic jan: jeta e njeriut , integriteti trupor, lirit dhe t drejtat , nderin, autoritetin , barazin dhe sigurin e qytetarve etj.Kt funksion mbrojts e realizon duke i parapar se cilat vepra shoqrore konsiderohen vepra penale dhe duke i parapar dnimet dhe llojet tjera t sanksioneve penale ndaj kryesve t veprave penale .Shqiptimi i dnimeve dhe i sanksioneve tjera penale ushtrohet duke u respektuar forma e caktuar me ligjin e procedurs penale n baz t parimit q askush i pafajshm t mos dnohet, kurse fajtorit ti shqiptohet dnimi merituar. Funksioni mbrojts i s drejts penale sht fragmentar, nga se me kt deg t drejtsis mbrohen vlerat m t rndsishme , m elemntare t individit dhe t bashksis.Mbrohen ato t mira apo ato vlera t cilat jan t domosdoshme pr ekzistencn e shoqris , dhe t individve, duke marr parasysh intensitetin e rrezikshmris shoqrore, mnyrn e kryerjes, shkalln e fajsis etj.Psh.nuk konsiderohet vepr penale dmtimi nga pakujdesia e sendit t huaj , nuk ndshkohet cdo tentim i ndonj vepre penale, apo cdo lshim i detyrimeve familjare.Vlerat tjera t shoqris dhe t individit mbrohen me norma tjera sic jan: normat e t drejts civile, t drejts familjare, t drejts administrative.Nga kjo rezulton se se funksioni mbrojts i s drejt spenale sht i karakterit subsidiar, ngase shprehet vetm n rastet kur vlerat e prmendura nuk mund t mbrohen me mjete apo mnyra tjera, Ndrsa e drejta civile raportet e subjektve juridik n fushat e veta i rregullon n trsi. Funksioni mbrojts i s drejts penale shprehet edhe me rastin shqiptimit , e vecmas gjat fazs s ekzekutimit t dnimit dhe sanksioneve tjera penale, ngase aplikimi i sanksioneve penale nuk ka pr qllim vetm t dnoj apo ti shkaktoj ndonj t keqe kryesit t veprs penale , por n radh t par ka pr qllim q t prmirsoj at q n t ardhmen t mos kryej vepra penale dhe t bhet antar i dobishm pr vete dhe pr shoqrin.

MARRDHNJET E S DREJTS PENALE NDAJ DEGVE T TJERA T DREJTSIS E DREJTA penale deg e sistemit juridik dhe s bashku me degt tjera juridike kj pr qllim mbrojtjen e shoqris dhe t individve , nga kjo rezulton se e drejta penale ka marrdhnje t caktuara me degt tjera t drejtsis, por megjithate ajo sht nj deg juridike plotsisht e pavarur q lndn e vet dhe metodat e veta pr studimin e cshtjeve nga lmi i saj. 1.E DREJTA PENALE DHE E DREJTA KUSHTETUESE E drejta penale ka marrdhnje t ngushta me t drejtn kushtetuese,n kushtetut gjenden parimet kryesore t legjislacionit , andaj t gjitha ligjet por edhe ligji penal, duhet domosdo t jen n prputhje me parimet e proklamuara kushtetuese.Cdo ndryshim i plotsishm apo i pjesrishm i kushtetuts imponon edhe ndryshimet apo plotsimin e legjislacionit , pra edhe t ligjit penal. Dsipozitat parimore t kushtetuts , paraqesin platform t qart pr mbrojtjen q duhet ta ushtroj e drejta penale , kshtu q cdo cnim apo dmtim i t mirave juridike apo t bashksis shoqrore, me dispozitat e ligjit penal konsiderohet si vepr penale. N kushtetut ndeshim edhe nj varg dispozitash t karakterit penalo juridik, t cilat n dsipozitat e legjislacionit penal parashihen n mnr t hollsishme dhe prcaktohen llojet e sanksioneve penale q do tu shqiptohen personave q i dmtojn ato t mira q jan t mbrojtura me kushtetut.N kushtetut sht parapar parimi i ligjshmris, me pas me kushtetut parashihet parimi i ndalimi t veprimit retroaktiv t ligjit penal, ABROGIMI i dnimit me vdekje. Gjithashtu kushtetuta n shum vende t saj i mbron t mirat juridike konkrete, sic jan e drejta e liris s lvizjes, e drejta e vendbanimit , paprekshmris s baness , fshehtsis s korrespondencs dhe mjeteve tjera t komunikimit, barazis s qytetarve, t gjitha kto t mira q garantohen me kushtetut mbrohen edhe me t drejtn penale dhe n rast t cnimit apo dmtimit t tyre n legjislacion penal jan parapara si vepra penale.

2.E DREJTA PENALE DHE E DREJTA E PROCEDURS PENALE Gjer n filim t shekullit XIX normat e s drejts penale dhe t procedurs penale kan qen t parapara n nj ligj apo kod.N Kodin penal t austris i vitit 1803, kan qen t inkorporuara edhe normat e s drejts penale edhe ato t procedurs penale.Ndarja e dispozitave penalo juridike n ato materiale dhe procedurale dhe sistemi i tyre n ligj apo kod t posacm, u shpreh duke u mbshtetur n njohuri t reja dhe n prgjithsi si rezultat i zhvillimit t shkencave penale. N t drejtn penale parashihen se cilat vepra konsiderohen vepra penale dhe sanksionet penale q mund t shqiptohen kryesve t tyre.Kurse e drejta e procedurs penale parashef normat me t cilat rregullohet veprimi dhe autorizimi i organeve shtetrore n procedurn penale. Me procedurn penale rregullohen marrdhnjet midis gjykatave t larta dhe t ulta , raportet n mes gjykats prokurorit, t fajsuarit , mbrojtsit, t dmtuarve dhe subjektve tjer n procedur sic jan: dshmitart , eksperti prkthyesi etj......... Nprmjet t procedurs penale jetsohet e drejta penale Sikurse n t drejtn pnale edhe n procedurn penale vlen parimi i ligjshmris i cili shprehimisht sht parapar n nenin 2.t KPPPK, ku thuhet: vetm gjykata kompetente e pavarur dhe e paanshme mund ti shqiptoj sanksion penal kryersit t veprs penale n procedur t filluar dhe t zbatuar sipas ktij Kodi. Lidhshmria n mes t ktyre dy degve t drejtsis, rezulton edhe nga qllimi i prbashkt i tyre luftimi i kriminalitetit. Duke u nisur nga prmbajtja dhe natyra e tyre nuk sht vshtir t dallohen normat e s drejts penale nga ato t procedurs penale ,

mirpo n disa raste dallimi n mes tyre sht mjaft i vshtir.Psh.n shkencn juridiko penale dhe n praktik , ekzistojn akoma dilema prkitazi me normat q i referohen parashkrimit t ndjekjes penale , se a jan norma t s drejts penale apo t natyrs procedurale,kur paraqiten dilema t ktilla nuk sht me rndsi se kto norma gjenden n ligjet penale apo procedurale, por vendimtare sht natyrae ktyre normave, se me kto norma rregullohen kushtet pr shqiptimin e sanksionit penal apo procedura q duhen t zhvillohen lidhur me veprn penale t kryer. N disa raste , n ligjet penale gjenden normat e lmit t s drejts s procedurs penale (rastet kur prcaktohet se kur personi nuk do t ndshkohet p veprn penale q e ka kryer jasht vendit, apo n t kundrtn, normat e s drejts penale gjenden n kuadrin e procedurs penale psh. n Kodin e procedurs penale parashihen kushtet pr zbutjen e jashtzakonshme t dnimit. 3.E DREJTA PENALE DHE E DREJTA CIVILE Pikat takuese e ktyre dy degve t s drejts manifestohen vecmas n dispozitat e tyre pr deliktet dhe prgjegjsit.Me shum inkriminime mbrohet pasuria, ushtrohet mbrojtja nga mashtrimet me rastin e shitblerjes. E drejta penale parashef si vepr penale dmtimin e kreditorve , keqprdorimi i autorizimeve n ekonomi, lidhja e kontratave n dm t organizats.Te veprat penale kundr jets dhe trupit prpos sanksionint penal, n baz t parimit t s drejts civile detyrohet t paguaj edhe dmshprblimin material nse i dmtuari ka psuar edhe dm material. N t drejtn penale hasim nj mori nocionesh t s drejts civile sic jan: nocioni i prons, i pasuris, marrja apo prvetsimi i sendit t huaj etj. Me cnimimin apo dmtimin e t mirave t mbrojtura , sajohen prgjegjsi civile dhe penale, n kto raste prgjegjsia penale sht komplementare (plotsuese) ngase vie n shprheje vetm athere kur nuk sht e mjaftueshme prgjegjsia civile.

N procedur penale prpos veprs penale dhe penale sqyrtohet edhe krkesa penalo juridike.

prfgjegjsis

4.E DREJTA PENALE DHE ADMINISTRATIVE E drejta administrative rregullon organizimin dhe punn e administrats e cila prfshin n vehte nj numr t madh t shrbimesh publike, e drejta administrative parashef kundravajtje dhe sanksione pr rastet kur bhet cnimi i normave t ksaj dege t drejtsis, mirpo kur intenziteti i cnimit t ktyre normave nga personat zyrtar apo nga qytetart sht i lart konsiderohen si vepra penale. Kjo deg si edhe e drejta penale me norma t saja prcakton se cilat vepra konsiderohen kundravajtje dhe cfar lloji i sanksionit mund tu shqiptohet kryersve t tyre. Lidhshmria n mes t ktyre degve t drejtsis vecmas shprehet midis marrdhnjeve t veprave penale, kundravajtjeve dhe delikteve disiplinore.(10.pas.3). Me vepra penale cnohet apo dmtohet e mira juridike e mbrojtur q konsiderohen shum t rndsishme pr jetn shoqrore. Kundravajtjet paraqesin vepra t tilla me t cilat cnohet apo dmtohen t mirat juridike me vler m t vogl, sic jan psh.rendi publik dhe disiplina shoqrore. Prkundr dallimit n mes t veprave penale dhe kundravajtjeve , n lmin e kundravajtjes hasim nj varg nocionesh t s drejts penale ,sic jan: parimi i ligjshmris; prgjegjshmria dhe fajsia, mbrojtja e nevojshme, nevoja ekstreme dhe vepra me rndsi t pakt si baz pr prjashtimin e kundravajtjes; ndalimi i veprimit retroaktiv t ligjit, matja e dnimit dhe mundsia e zbutjes s tij, bashkimi i veprave etj.

Prgjegjsia penale dhe ajo pr kundravajtje prjashtojn njra tjetrn, nse nj person sht dnuar pr vepr penale ai nuk mund t dnohet pr t njjtn cshtje edhe pr kundravajtje, nse nj person sht dnuar pr kundravajtje e m pas pr t njjtn cshtje sht inicuar edhe procedur penale dnimi i shqiptuar n procedurn pr kundravajtje i llogaritet edhe n dnimin e shqiptuar n procedur penale. Mardhnjet n mes t drejts penale dhe t drejts administrative shprehen n pjesn e posacme ku sht parapar kaptina veprave penale kundr detyrs zyrtare.

5.E DREJTA PENALE DHE DEGT TJERA T DREJTSIS E drejta penale si deg e sistemit juridik t caktuar, prvec degve juridike q i prmendm, ka marrdhnje apo lidhje edhe me deg tjera t drejtsis, madje kto marrsdhnje jan edhe m t theksuara. A.E drejta penale dhe e drejta ekonomike. N pjesn e posacme t s drejts penale jan parapar nj mori veprash penale me t cilat synohet t mbrohen organizatat nga veprimtaria e pandrgjegjshme, keqprdorimet e ndryshme, sic jan lidhja e kontratave t dmshme,shkaktimi i falimentos, konkurenca jolojale etj. B.E drejta penale dhe e drejta e puns E drejta penale me dispozita t caktuara penale sanksionon keqprdorimet n marrdhnjet e puns.(psh.kapitulli XVII). C.E drejta penale dhe e drejta familjare Marrdhnjet midis ktyre degve t drejtsis manifestohen me faktin se e drejta penale i mbron vlerat dhe institucionet e s drejts familjare ( kapitulli XX).

10

6.AUTONOMIA E S DREJTS PENALE Funksioni i s drejts penale sht i natyrs specifike .Andaj n literaturn e s drejts penale jan paraqitur mendime t ndryshme lidhur me cshtjen se a sht e drejta penale deg autonome e sistemit juridik, apo kjo sht deg sekondare apo akcesore, prkatsisht komplementare n raport me degt tjera juridike t shtetit prkats. Pkrahsit e mendimit se e drejta penale nuk sht deg e pavarur theksojn se kjo deg ht e natyrs sekundare, nga se kjo aplikohet kur mardhniet e caktuara juridike q jan t rregulluara n degt tjera t drejtsis, nuk mund t mbrohen n mnyr adekuate vetm me masat q i parashohin , kta idhtar njkohsisht theksojn se e drejta penale sht e natyrs akcesore , ngase kjo sht plotsisht e varur prej nocioneve dhe institucioneve t degve tjera t drejtsis, sic jan nocioni dhe institucioni i pasuris, prons, martess, familjes, liria dhe t drejtat e njeriut dhe qytetarit etj. Mirpo ky lloj dualizmi i mbrojtjes juridike nuk mund ta mohoj autonomin e s drejts penale dhe kto paralelizma nuk mund ta shpiej t drejtn penale n relacion t subordinimit ndaj degs tjetr juridike.Marrdhnja dhe lidhrmria e s drejts penale me degt tjera t drejtsis si dhe natyra sekundare dhe akcesore e s drejts penale ndaj degve tjera , rezulton nga fakti se t gjitha degt juridike t nj shteti kan nj qllim unik-mbrojtjen e marrdhnieve shoqroro ekonomike t bashksis s caktuar dhe t mirave q i prkasin individve. Autonomia e s drejts penale shihet n rastet kur vet i sanksionon cnimet apo dmtimet e vlerave juridike q janq t mbrojtura me degt tjera t drejtsis, sepse ajo vet i cakton kushtet pr shqiptimin e llojeve t sanksioneve penale. Autonomia e s drejts penale shihet edhe po q se kihet parasysh qllimi i posacm q synohet t arrihet me rastin e shqiptimit t sanksioneve penale( individualizimi i dnimit) dhe qasjes specifike t mirave juridike.

11

Autonomija e s drejts penale shihet edhe nga fakti se, duke u mbshttur n funksionin specifik dhe mjetet me t cilat shrbehet pr luftimin e kriminalitetit.E drejta penale n mnyr t pavarur i cakton nocionet e veta, kshtu fjala vjen , n mnyr t pavarur e prcakton nocionin e personit zyrtar, nocionin e fmijs dhe personit t mitur, prgjegjsis penale etj. E drejta penale gjithashtu n mnyr autonome rregullon nj mori cshtjesh pa u mbshtetur n degt tjera t drejtsis, psh. vetm me t drejtn penale sigurohet mbrojtja e posacme e jets dhe trupit t njeriut, liria, nderi autoriteti etj. Kundr tezave t natyrs joautonome t s drejts penale flasin edhe arsyet historike: e drejta penale nuk sht paraqitur pas degve tjera t drejtsis me qllim q atyre tu ofroj mbrojtje juridike penale, por kjo sht deg m e vjetr e drejtsis. II.NDARJA E S DREJTS PENALE 1.E drejta penale materiale dhe e drejta penale procedurale.

E drejta penale n kuptimin e gjr prmban n vete norma penalejuridike t natyrs materiale dhe t natyrs formale apo procedurale.Skndejmi rezulton edhe ndarja e s drejts penale n at materiale dhe procedurale. Me normat e natyrs materiale prcaktohen se cilat vepra t njerzve konsiderohen vepra penale dhe cfar lloje t sanksioneve penale mund tu shqiptohen kryesve t tyre. Me normat e procedurs penale rregullohet procedurae gjykats dhe organeve t tjera shtetrore pr tu konstatuar se se aka kryer ndonj person vepr penale dhe se a jan plotsuar kushtet pr shqiptimin e sanksionit penal.

12

2.E drejta penale dhe e drejta penale ekzekutive, apo e

drejta e ekzekutimit ta sanksioneve penale

Cshtja e ekzekutimit t sanksioneve penale sht e rregulluar ligj t posacm. 3.E drejta penale e prgjithshme dhe e posacme E drejta penale e prgjithshme sht ajo e cila vlen pr t gjith qytetart .Ndrkaq e drejta e posacme penale sht ajo e cila vlen pr nj grup qytetarsh q gjenden n marrdhnje t caktuara apo i prkasin grupit t caktuar t shoqris( E drejta penale ushtarake, e cila aplikohet ndaj personave ushtarak, e drejta penale ndaj t miturve q aplikohet vetm ndaj kryesve t miturve t veprave penale. 4.E drejta penale e rregullt dhe e jashtzakonshme me

E drejta penale e rregullt aplikohet n kushtet normale, t rregullta t jets shoqrore(gjat kohs s paqs). E drejta penale e jashtzakonshme nnkupton normat penolo-juridike q nxirren dhe aplikohen n kushtet dhe rrethanat t jashtzakonshme( gjat lufts , apo rrezikut t drejtprdrejt nga lufta). 5.E drejta penale federative dhe e drejta penale e republikavee
prkatsisht krahinave. 6.E drejta penale kombtare dhe e drejta penale

ndrkombtare
E drejt penale kombtare konsiderohet ajo e drejt penale apo legjislacion penal i nj shteti t caktuar, q vepron apo zbatohet n teritorin e tij.

13

Me t drejtn ndrkombtare prcaktohet nocioni i krimeve ndrkombtare, koncepti i lirive dhe t drejtave t njeriut, imuniteti diplomatik, procedura e gjykatave ndrkombtare, pastaj prcaktohen normat e s drejts penale q postulatet e tyre i mbshtesin n konventat bilatarale apo multiraterale lidhur me rrmbimin e aeroplanve, tregtis me drog, falsifikimin e paras s huaj , cshtja e ndshkimit t personave pr veprat e kryera jasht vendit, cshtja e ekstradimit, e drejta e azilit dhe format tjera t bashkpunimit t shteteve kundrr kriminalitetit n arenn ndrkombtare.

III.FILLET DHE ZHVILLIMI I S DREJTS PENALE NDRKOMBTARE -zhvillimi i s drejts ndrkombtare gjer n luftn e par botrore Prkitazi me fillet e s drejts penale ndrkombtare ka mendime t ndara , disa mendojn se e drejta penale ndrkombtare sht paraqitur n gjysmn e par t shekullit XVI, ndrsa t tjert mendojn se e drej.pen.ndrk.daton nga gjysma e par e shek.XVII(f.19.pas.1.). E drej.pen.nderk.zhvillimin e saj e shnon sidomos me paraqitjen e ideve dhe tendencave t shteteve dhe bashksis ndrkombtare q, n kuadrin e mundsive t humanizohet lufta. Zhvillimi i hovshm i s drejt p.ndr.erdhi n shprehje me nxjerrjen e konvenatve t hags n vitin 1899 dhe 1907 q faktikisht paraqesin nj lloj kodifikimi i s drejts ndrkombtare t lufts.Me kto konventa u prcaktuan rregullat pr mbrojtjen e popullsis civile, pr sjelljen ndaj t znve rob, si duhej vepruar ndaj t smurve dhe t plagosurve, jan ndaluar mnyrat apo mjett barbare t luftimit, mirpo me kto konventa n vend t sanksioneve penale u parapan vetm prgjegjsi civile juridike e shtetit q i ka shkelur kto rregulla.N baz t ktyre konventave , u b gjykimi i kriminelve t lufts s por dhe t dyt botrore.

14

-zhvillimi i s drejts ndrkombtare penale midis dy luftrave botrore

Pas lufts s par shnohet nj faz e re dhe shum e rndsishm n zhvillimin e s drejts penale ndrkombtare.Krimet shum t rnda q u kryen gjat lufts s par botrore sidomos shtetet q luftuan kundr agresorit gjerman dhe aleatve t tij mobilizuan opinionin botror pr t ndshkuar kriminelt e lufts e posacrisht t perandorit gjerman Vilhelmit II dhe udhheqsve t tjer ushtarak dhe civil.Kshtu , n Konferencn e paqs n Versaj u formua komisioni i posacm q kishte pr detyr t konstatoj prgjegjsin e shteteve dhe udhheqsve t tyre pr shkak t fillimit t lufts.N baz t raportit t komisionit, me Kontratn e Versajs sht parar t formohet gjykata speciale pr gjykimin i Vilhemit II, mirpo Holanda ka penguar zbatimin e ksaj dispozite duke refuzuar q Vilhemin tua dorzoj aleatve me arsyetim se cnimi i moralit ndrkombtar me ligje holandeze nuk sht parapar si vepr penale e as q Holanda sht e obliguar n baz t ligjit pr ekstradimin tua dorzoj aleatve pr veprat e tilla, prpos ksaj atbot nuk ekzistonte asnj akt ndrkombtar q ndalonte luftn agresive. -zhvillimi i s drejts ndrkombtare gjat lufts s dyt botrore Zhvillimi i hovshm i s drejts penale ndrkombtare sht shprehur pas lufts s dyt botrore. Nga kriminelt nazist dhe aleatt e tyr psuan me miliona njerz, kshtu q nga krimet e llahatarshme mobilizuan vetdijen ndrkombtare q fajtor e ksaj lufte t tmerrshme t mos ngelin pa u dnuar dhe Kshtu me 8.gusht 1945 n Londr u arrit marrveshja e forcave t mdha aleate q t formojn Gjykatn ushtarake e cila do ti gjykonte kriminelt e lufts s dyt botrore , krahas marrveshjes u nxorr edhe statuti I Gjykats Ndrkombtare Ushtarake me t t cilin u prcaktua kompetenca dhe funksioni i gjykats.Me Statut u parapa se si krime ndrkombtare konsiderohen: krimet kundr paqs, krimet e lufts dhe krimet kundr njerzimit.

15

Me Statut t Gjykats Ndrkombtare Ushtarake t Nurembergut u prcaktuan disa parime me t cilat u rregullua prgjegjsia penale pr krimet e lufts.Ndr parimet kryesore jan kto: 1.udhheqsit, organizatort, shtytsit ose bashkpuntort q kan marr pjes n prpilimin ose ekzkutimin e ndonji plani apo komploti me qllim q t kryhet ndonj krim i parapar me Statutin, jan prgjegjs pr t gjitha veprat q jan kryer n realizimin e atij plani( neni 6.al.3); 2.pozita zyrtare e kryesit t veprs penale ndrkombtare , qoft kryetar shteti apo udhheqs tjetr i lart shtetror apo ushtarak, sipas t drejts ndrkombtare( neni 7), nuk mund t merren si rrethana pr prjashtimin e prgjegjsis penale apo zbutjen e dnimit; 3.fakti q kryesi i veprs penale ndrkombtare ka vepruar sipas urdhrit t qeveris s tij ose eprorit t tij, nuk do ta liroj nga prgjegjsia penale, por kjo mund ti merret si rrethna lehtsuese(neni); 4.me rastin e gjykimit t cilitdo person t ndonji grupi apo organizate, gjykata ka autorizime q grupin apo organizatn antar i s cils ka qen kryesi i veprs penale ndrkombtare ta shpall si organizat kriminale( neni 9), n rastet e tilla cdo shtet q ka nnshkruar Mrrveshjen ka t drejt q, q pr shkak t antarsis n organizatat e prmenduara , individt e ktill ti nxjerr para gjykats.N t gjitha rastet e ktilla , karakteri kriminal i grupit ose i organizats konsiderohet si i provuar(i vrtetuar) edhe nuk mund t mohohet(neni10). Gjykata ushtarake Ndrkombtare e Nurembergut, n procesin i cili zgjati nj vit, me 1.tetor 1946 nxorri aktgjykimin me t cilin 12.kriminel lufte me n krye Geringun u dnuan me vdekje, 3. me burg t prjetshm, 4.me dnim me burg prej 10 e gjer m 20 vjet, ndrsa 3. u liruan nga akuza. Ngjashm me gjykatn e Nurembergut , me 15.janar 1946 u formua Gjykata Ndrkombtare Ushtarake e cila gjykoi kriminelt kryesor japonez.

16

-zhvillimi i s drejts penale ndrkombtare pas Luft

s Dyt Botrore
N dhjetor t vitit 1946 Ansamblea e prgjithshme e OKB nxorri rezolutn me t ciln verifkoi parimet e Statutitt t Gjykats Ushtarake t Nurenbergut.N dhjetor t vitit 1948 e nxorri Konventn n t ciln prezentoi nocionin e ri t krimit t gjenocidit, ndrsa shteteve antare t OKB, n legjislacionet e tyre penale t parashohin krimin e gjenocidit si vepr penale. N muajin gusht 1949 n Gjenev u nxrrn 4.konventa ndrkombtare t rndsishme pr t drejtn penale ndrkombtare. -Konventn se si duhet vepruar ndaj t znve rob, Konventn mbi mbrojtjen e personave civilgjat kohs s lufts,Konventa pr prmirsimin e t palgosurve , t smuarve dhe personave t cilve u sht fundosur anija luftarake dhe Konventa pr prmirsimin e gjendjes s t palgosurve dhe t smuarve n forcat e armatosura n luft. Edhe n Kosov sipas Kornizs kushtetuese t gjitha konventat e prmenduar jan drejprsdrejti t aplikueshme n Kosov.Veprat penale t parapara n kto konventa jan inkorporuar n kodet penale t shteteve bashkohore.N Kodin penale t Kosovs, n kapitullin XIV jan t sanksionuara 30 vepra penale t cilat jan t parapara me kto konventa.Ndr veprat m t rndsishme t parapara, t parapara n kt kapitull, jan krimet e gjenocidit , krimet kundr njerzimit , krimet e lufts n kundrshtim t rnd me konventat e Gjenevs, prdorimi i mjeteve ose metodave t ndaluara t luftimit. E drejta penale ndrkombtare mori nj mbshtetje t fort me dokumentin prfundimtar t Helsinkit, n vitin 1975, me t cilin t drejtat e njeriut m nuk konsiderohen vetm cshtje e brendshme e nj shteti , por kto konsiderohen edhe cshtje ndrkombtare, mbarnjerzore.Ktij dokumenti iu bashkua edhe Kshilli i Sigurimit i Kombeve t Bashkuara(1992) dhe Bashkimi Evropian(1994.

17

5.THEMELIMI I GJYKATS PENALE NDRKOMBTARE N HAG(1993) Pr shkak t krimeve t llahatarshme q u kryen n ish jugosllavin n luftrat e zhvilluar nga hegjemonistt srb, si n Bosne, Kroaci dhe Kosov , vetdijsoi opinionin ndrkombtar q sht e domosdoshme q t ndrntohen mekanizma ligjor me qllim q kryersit e ktyre krimeve t mos ngelin t pandshkuar.Kshtu q Kshili i Sigurimit KB me rezolutn 827.dt.22.2.1993 themeloi Gjykatn penale ndrkombtare n Hag pr gjykimin e personave pr krimet e lufts q i kryen n teritorin e Jugosllavis si:Tribunal pr ndjekjen e personave prgjegjs pr shkelje t rnda t s drejts ndrkombtare, t kryera n teritorinish Jugosllavis n kohn prej vitit 1991 q njihet si Tribunal i Hags . Pas krimeve makabre q u bn edhe n Kosov , nga regjimi hegjomonist srb Tribunali i Hags vendosi q ti zhvilloj hetimet edhe n Kosov, q si rezultat pati inicimin e procedurs penale ndaj ish udhheqsve t srbis , si ato civil ashtu edhe udhheqsve ushtarak. 6.THEMELIMI I GJYKATS S PRHERSHME PENALE NDRKOMBTARE Qysh nga prfundimi i lufts s dyt botrore nuk kan rreshtur prpjeket pr themelimine Gjykats penale ndrkombtare t prhershme, e t gjitha kto prpjekje jan kurorizuar me sukses n vitin 1998, prkatsisht me 18.korrik 1998, n Konferencn e OKB, t mbajtur n Rom, me pjesmarrjen e 160 shteteve , me shumicn apsolute me 120 vota pr,u nnshkrua marrveshja pr themelimin e Gjykats s Prhershme Penale Ndrkombtare, selia e s cils u vendos n Hag. Sipas marrveshjes s nnshkruar GJPPN do t ket 18.gjyqtar dhe do t jet kompetente ti gjykoj personat e akuzuar pr krimet e gjenocidit, krimet e lufts, pr agresion dhe n prgjithsi pr krimet kundr njerzimit.Me rastin e nnshkrimit t marrveshjes u aprovua edhe Statuti i gjykat q i ka 128.nene, ku jan t prfshira dispo.penale t procedurs penale dhe t ekzekutimit t dnimeve. Me kto dispozita jan prcaktuar struktura e gjykats, kompetencat pr llojet e krimeve, llojet e sanksioneve penale, t cilat mund t

18

shqiptohen, si dhe mnyra dhe shteti ku mund t ekzukutohen dnime e shqiptuara. Sipas Marrveshjes GJPPN do t mund t fillonte punn pasi kt marrveshje ta ratifikojn s paku 6o.shtete.N vitin 1998 kur sht arritur marrveshja at e kan nnshkruar 55.shtete, ende pa u mbushur 4.vite m 11.o4.2002 marrveshjen e ratifikuan edhe 10.shtete dhe me kt dat hyri n fuqi Statuti i ksaj gjykate. Me 18.shkurt 2003, n Hag dhan betimin 18.gjykatsit e emruar nga t gjitha kontinentet e bots, 7.prej t cilave jan femra. Gjykata filloi punn m 1.janar 2003, ndrsa jurisdiksioni i saj u vendos t jet retroaktiv prej 1.janarit t vitit 2003, gjer m 11.mars 2003 ksaj gjykata e kan arritur 200 paraqitje penale. IV. E DREJTA PENALE KOMPARATIVE E drejta penale komparative merret me studimin e legjislacioneve penale t vendeve t bots.E drejta penale komparative nuk prmban kurfar rregullash pr zgjidhjen e cshtjeve ndrkomtare penale , por shrben vetm si metod shkencore pr njohjen e drejtave penale t shteteve tjera. E drejta penale ndrkombtare ka rndsi pr nj vend , meq me rastin e nxjerrjes, plotsimit apo ndryshimeve t ligjeve penale krahas rrethanave shoqrore ekonomike t pranishme , merren parasysh edhe zgjidhjet ekzistuese n t drerjtn penale e shteteve tjera.

19

SHKENCA E S DREJTS PENALE DHE SHKENCAT TJERA PENALE

1.E DREJTA PENALE DHE SHKECA E S DREJTS PENALE

Me termin e drejt penale sic u tha disa , nkuptojm nj deg t legjislacionit pozitiv t shtetit t caktuar.Si deg e legjislacionit e drejta penale sht sistem i normave me t cilat prcaktohet se cilat vepra konsiderohen vepra penale, kur personi konsiderohet penalisht dhe cfar lloji t sanksionit penal mund ti shqiptohet.Kurse shkenca e s drejts penale sht sistem i nocioneve dhe i institucioneve t s drejts penale. Shkenca e s drejts penale , marr n prgjithsi , sht deg e shkncave shoqrore, e cila ka lndn,metodn dhe sitemin e vet, mirpo kjo shfrytzon edhe rezultatet e shkencave t tjera natyrore, sidomos shkencat mbi njeriun, sic jan mjeksia, , psikiatria etj. 2.DETYRA E SHKENCS S T DREJTS PENALE Detyr primare e shkencs s t drejts penale sht studimi dhe avancimi i s drejts penale apo legjislacionit penal q sht n fuqi n vendin e caktuar.Shkenca e s drejts penale merret me sdudimin e kuptimit juridik t veprs penale, t llojeve t formave t veprave penale, gjithashtu studion kryesin dhe prgjegjsin penale t tij, si dhe sanksionet penale.Pra kjo i shpjegon institucionet e s drejts penale , ndrlidhjen e tyre, i prcakton dhe i nxjerr parimet themelore duke i ngritur n nj shkall t caktuar t prgjithsimit.N kt mnyr formon sistemin e shkencs s t drejts penale. Shkenca e s drejts penale sht e domosdoshme , ngase mundson njohjen dhe kuptimin e drejt t isntitucioneve, nocioneve dhe n prgjithsi t normave penaolo juridike q gjenden n fuqi. N kuptimin e gjr shkenca e s drejts penale ka pr detyr t studioj kriminalitetin dhe masat q duhet ndrmarr pr parandalimin

20

e tij.Vecmas shkenca e s drejts penale merret me studimin e cshtjeve themelore t politiks kriminale, ose me fjal tjera , cfar jan efektet e politiks s ndjekes penale dhe politiks ndshkuese n praktik , si veprojn organet e ndjekjes penale me rastin e aplikimit t normave penalo-juridike dhe propozon masa dhe institucione t reja. Nga prkufizimi dhe detyra del se shkenca e s drejts penale e studion ashtu sic sht rregulluar me legjislacionin penal, ose ajo e studion t drejtn penale de lege lata(ashtu cfar sht)dhe de lege ferende(cfar duhet t jet )duke dhn propozime dhe sugjerime pr zgjidhje , masa dhe institucione t reja, t cilat do ti kontribonin lufts m t suksesshme kundr kriminalitetit.

3.Sistemi i shkencs s drejts penale Edhe shkenca e s drejts penale ndahet n pjesn e prgjithshme dhe pjesn e posacme. A/ Pjesa e prgjithshme e shkencs s t drejts penale
studion parimet dhe institucionet themelore t s drejts penale.Lidhur me cshtjet q shqyrtohen n pjesn e prgjithshme t shkencs s drejts penale ekzistojn dy drejtime apo sisteme:Sistemi bipartit( sipas ktij mendimi n pjesn e prgjithshme t s drejts penale studijohen vetm dy nocione themelore vepra dhe sanksioni penal dhe sitemi tripartit( vepra penale,fajtori dhe sanksioni penal). B/.Pjesa e posacme e shkencs s t drejts penale merret me studimin e veprave penale vec e vec, elemntet e tyre, formn e fajit me t ciln kryhen ato dhe sanksionet penale q mund tu shqiptohen kryesve t tyre. Pjesa e posacme e shkencs s t drejts penale i studion nocionet e veprave penale sic jan: vrasja, plagosja, vjedhja etj. Veprat penale rradhiten sipas ngjashmris s tyre n kapituj, madje kapitujt rradhiten sipas shkalls s apo pasojave q shkaktojn ato dhe ngjashmris s tyre, dhe kshtu formohet sistemi i pjess s posacme t shkencs s drejts penale.

21

II.SHKENCAT TJERA PENALE N luftn kundr kriminalitetit prpos t s drejts penale merren edhe shkencat tjera penale dhe jopenale, t cilat n aspekte t ndryshme krahas shkencs s t drejts penale , merren me studimin e kriminalitetit.Pa ndihmn e shkencave t tjera , shkenca moderne e s drejts penale nuk mund t mendohet.Shkenca e s drejts penale shnoi rritje t hovshme prej kur filloi t zhvillohet shkenca e kriminologjike dhe shkencat tjera shoqrore dhe natyrore. Pra pr t mundur e drejta penale dhe shkenca e s drejts penale ta realizoj funksionin e vet duhet ti shfrytzojn t mbrrimet e tekniks , mjeksis, psikologjis, pedagogjis dhe shkencave tjera shoqrore dhe natyrore. N kuadrin e t gjitha shkencave , q n ndonj mnyr mund ta ndihmojn t drejtn penale n luft kundr kriminalitetit, disa prej tyre jan m afr ksaj dege t drejtsis ngase vecmas merren me sdudimin e kriminalitetit. Si shkenca penale konsiderohen:shkenca e procedurs penale, kriminologjia, politika kriminale,penologjia ,kriminalistike, mjeksia gjyqsore dhe psikiatria gjyqsore.

1.Shkenca e procedurs penale (60)

Shkenca e procedurs penale merret me studimin e t drejts s procedurs penale t shtetit t caktuar.Kjo studion sistemin e normave juridike t prcaktuar me ligjin e procedurs penale, me t cilin sht rregulluar veprimataria , e prokuroris publike dhe personave tjer q marrin pjes n procedurn penale me me qllim q t zbulohet vepra penale, kryesi i saj dhe administrohen prova t rndsishme pr aplikimin e drejt t normave t legjislacionit penal. Shkenca e s drejts penale duke br studimin e normave t procedurs penale, ashtu sic jan parapar me ligj dhe duke prcjell praktikn gjyqsore lidhur me aplikimin e tyre , vshtrsit mangsit eventuale dhe dilemat, shkenca e s drejts penale me sugjerimet e veta kontribon q t gjenden zgjidhje m adekuate n aspektin normativ dhe aplikativ.

22

2.Kriminologjia Krminologjia sht shkenc shoqrore e cila merret me studimin e fenomenollogjis dhe shkaqeve (etiologjis) t kriminalitetit si dukuri shoqrore dhe individuale.Nga kjo rezulton se kriminologjia ndahet n dy pjes n FENOMENOLGJIN KRIMINALE dhe n ETIOLOGJIN KRIMINALE Fenomenologjia kriminale studion format nprmjet t cilave manifestohet krimin., sic jan vllimi, strukrura, ecuria etj, kurse etiologjia studion shkaqet dhe faktort e kriminalitetit. Kriminologjia studion kriminalitetin n aspektin sociologjik,biologjik,psikologjik dhe n aspektet tjera me qllim t zbulimit t shkaqeve apo faktort e prgjithshm dhe t posacm t tij.Pr kt shkak n kuadr t kriminologjis jan formuar displina t posacme sic jan: 1.sociologjia kriminale(stud.fakt.social t krimi.) 2.antropologjia kriminale (q studion shkaqet biofizike t kriminalitetit) 3.psikologjia kriminalitetit) kriminale( q studion shkaqet psikologjike t

4.viktimologjia ( q studin marrdhniet n mes t viktims dhe kryesit) etj.

3.Politika kriminale Politika kriminale sht shkenc e cila studion kriminalitetin dhe
masat q ndrmerren me qllim t luftimit t tij dhe dukurive antisociale. Kto masa ndahen n ato t karakterit preventiv dhe represiv. 1.Masat e karakterit preventiv jan:masat konkrete ekonomike, sociale, edukative, t terapis s puns dhe masat tjera t ngjashme me t cilat synohet t sigurohet nj zhvillim i drejt dhe resocializimi i

23

delikuentit n mnyrn q ai n t ardhmn t apstonoj nga veprimet kriminale. 2.Masat e karakterit represiv, jan n fakt sistemi i dnimeve dhe sanksioneve tjera penale t shtetit t caktuar dhe mnyra e aplikimit t tyre. Pra politika kriminale i studion t gjitha llojet e sanksionev penale t legjislacionit penal t shtetit t caktuar, minimumet dhe maksimumet e tyre t parapara me ligj, politikn e ndjekjes penale, politikn ndshkuese etj dhe jep sugjerime lidhur me prsosjen e ktyre masave nb aspektin normativ dhe aplikimin e tyre. Politika kriminale interesimin e saj e shtrin edhe n fazn e ekzekutimit t sanksioneve dnimeve dhe sanksioneve tjera penale. Politika kriminale n mnyr kritike studion cshtjet nga lmi i s drejts penale dhe aplikimit t saj dhe n baz t njohurive shkencore kontribon n gjetjen e zgjidhjeve dhe metodave adekuate n luftn kundr kriminalitetit.Ndikimi i P.K.shprehet n lmin e inkriminimeve (parashikimi i veprave penale), n lmin e parimeve t s drejts penale,verifikimin e arsyeshmris s legjislacionit penal, pastaj n llojin dhe ashprsimin e sanksioneve penale pr disa grupe t veprave penale. Pr derisa shkenca e s drejts penale sht shkenc normative, politika kriminale sht shkenc deontologjike, ngase cshtjen e kriminalitetit e studion de lege ferende(qfar duhet t jet) 4.P e n o l o gj i a Penologjia sht deg e re e cila sht paraqitur n shekullin XIX.Penologjia prkufizohet si shkenc e cila merret me studimin e cshtjeve teorike dhe praktike t aplikimit(ekzekutimit) dhe efikasitetit t sanksioneve penale.N kuptim e ngusht fjala penologji do t thot shkenca mbio dnimet, mirpo ky nocion sht i kaprcyer meq penaologjia prpos me dnimet rndsi t vecant i kushton ekzekutimit t dnimit, sidomos t dnimit me heqje t liris , dnimit me burgim, mirpo kjo deg e shkencs merret me efikasitetin t ekzekutimit t sanksioneve tjera penale, sic jan: masat edukuese, dnimet alternative,dnimet plotsuese si dhe t ashtquajturat sansionet parapenale(vrejtja gjyqsore).Penologjia merret edhe me

24

studimin e personalitetit t kryesit t veprs penale dhe individualizimin e dnimit gjat fazs s ekzekutimit t tij, si dhe me organizimin e jets dhe puns n shtpin ndshkuese prmirsuese.Edhe penologjia konsiderohet si shkenc interdisiplinare ngase n prmbushjen e misionit t saj ajo shfrytzon njohurit dhe rezultatet e shkencave tjera e vecmas t kriminologjis, sociologjis dhe statistiks. Nga lnda e studimit dhe qllimet e saja, del qart se penaologjia dhe shkenca e s drejts penale kan marrdhnje t ngushta.Madje pr nga natyra njra ndaj tjetrs jan kompementare. 5.K r i m i n a l i s t i k a Kriminalistika sht shkenc e cila merret me zbulimin e veprave penale dhe kryesve t tyre, duke aplikuar metoda t ndryshme shkencore dhe teknike. Objekt i kriminalistiks sht prefeksionimi i masave dhe metodave t policis dhe gjykats me qllim t zbulimit t veparve penale dhe kapjes s kryersve t tyre. Krimi.ka rndsi pr t drejtn penale materiale si shkenc.Pr shkencn e s drejts penale sht me rndsi sepse i ofron t dhna pr ngjarjen q ndodhin n jetn shoqrore dhe shrben si piknisje n formsimin e veprave penale, n prcaktimin e e figurave t veprave penale me ligj.Rndsia e kriminalistiks shprehet sidomos n veprimtarin praktike t organeve t ndjekjes penale. Pr ta ushtruar funksionin e vet kriminalistika i prdor 1.Teknikn kriminalistike, 2.taktikn kriminalistike dhe, 3. metodikn e kriminalistiks. Teknika kriminalistike prcakton mnyrn m adekuate pr zbulimin, sigurimin, fiksimin dhe interpretimin e gjurmve t veprave penale dhe provave materiale n prgjithsi dhe n kuadr t tekniks kriminalistike bjn pjes: a.daktiloskopia, studimi i gjurmve t gishtrinjve

25

b.trasologjia, studimi i gjurmve t kmbve c.grafologjia, studimi i dorshkrimit dhe identifikimi i dokumenteve d.balistika gjyqsore (studimi i armve t zjarrta dhe lvizja e projektilit, fotografia gjyqsore , regjistrat penal e tj. Taktika kriminalistike merret me studimin dhe prcaktimin e metodave t kryerjes s hetimeve, si dhe metodat e zbatimit t disa provave dhe formimin e disa mjeteve provuese (ndgjimi i dshmitarit,ndgjimi i t pandehurit,ballafaqimi,kqyerja ekspertiza etj). Metodika kriminalistike merret me studimin dhe prcaktimin e mnyrave dhe metodave m t prshtatshme pr zbulimin e grupeve apo llojeve t pasacme t veprave penale dhe kryesve t tyre.Ksisoi , met.kri.stud.dallimet q shprehen gjat fazs s brjes s hetimeve midis veprave penale t vrasjes dhe faktkeqsive n komunikacion, ose dallimet e marrjes n pyetje t kryersve t veprave penale t vjedhjes, t mashtrimeve, t sabotimeve dhe diversioneve t falsifikimit t dokumeteve etj. 6.Mjeksia gjyqsore apo forenzike Me ndihmn e mjeksis gjyqsore konstatohen shkaqet e vdekjes n raste kur dyshohej se vdekja sht shkatuar me dhun, pastaj hulumtohen gjurmt q jan shkaktuar me rastin e kryerjes s veprs penale,siq jan gjurmt e gjakut,t pshtyms, qimeve etj.Me ndihmn e mjeksi gjyqsore n t drejtn penale konstatohet se a sht fjla pr lndimin e leht apo t rnd trupore, a sht dmtuar rnd shndeti i njeriut etj.Kjo sht shkenc ndihmse e t drejts penale meq me ndihmn e saj bhet konstatimi dhe kualifikimi i drejt i veprs penale. Mjeksia sht shkenc interdisiplinare n kuadr t s cils bjn pjes: 1. tanatologjia,me ndihmn e s cils konstatohet se vdekja ishte natyrale apo e dhunshme(vrasje), 2. Traumatologjia sht shkenc e cila merret me sdudimin e llojeve t lndimeve,

26

3. Toksikologjia merret me studimin e helmeve dhe efektin e tyre n organizmin e njeriut, 4. Seksologjia sht shkenca e cila meret me studimin e marrdhnieve seksuale, n vecanti t delikteve seksuale q jan me rndsi pr t drejtat penale. 7.Psikatria gjyqsore Psikiatria gjyqsore studion smundjet psikike dhe qrregullimet tjera shpirtrore, t cilat kan lidhshmri me t drejtn penale ngase n disa raste kto qregullime psikike jan shkatar i kriminalitetit. 8.Psikologjia gjyqsore N aspektin penal psikologjia gjyqsore prkufizohet si deg e shkencs, e cila merret me studimin e proceseve psikike t pjesmarrsve n procedurn penale(t fajsuarit, t dshmitarit, ekspertit etj.) dhe n baz t njohurive t saj i ofron t dhna t cmueshme gjykats pr saktsin e dshmive t ktyre personave. Kjo deg e shkencs n literatur emrtohet dhe si psikologji e procedurs penale.Psiklogjia gjyqsore n lmin e s drejts penale merret edhe me studimin e cshtjeve psikologjike t kryesit t veprs penale, t prmirsimit dhe riedukimit t tij, madje merret merret me studimin e problemeve t psikologjis s burgut, me psikologjin e parandalimit t kriminalitetit, me psikologjin e nxjerrjes s ligjeve , me psikologjin e interpretimit tyre etj. gjyqsore sht deg ndihmse dhe aplikative dhe ka rndsi t madhe praktike n lmin e s drejts penale n prgjithsi, n vecanti t procedurs penale dhe gjat fazs s ekzekutimit t sanksioneve penale. Gjithashtu me ndihmn e psikologjis dhe degve t saja prcaktohet niveli i zhvillimit psikik i t miturve, si kategori e posacme e personave q kryejn vepra penale etj. Psikologjia , me njohurit e saj i ndihmon legjislacionit penal dhe gjykata me rastin prcaktimit t veprave penale, prgjegjsis penale dhe sanksioneve penale

27

Kapitulli IV. ZHVILLIMI I S DREJTS PENALE I.DISA KARAKTERISTIKA T PRGJITHSHME T ZHVILLIMIT T S DREJTS PENALE E drejta penale sht rezultat i zhvillimit t gjthmbarshm e t gjat historik t njerzimit.Pr kt arsye disa autor pohojn me vend se historia e s drejts penale sht n fakt historia e civilizimit t njerzimit.Zhvillimi i shoqris ka kushtzuar q e drejta penale ta modifikoj prmbajtjen dhe principet e saja.Gjat zhvillimit historik n t jan inkorporuar institute dhe instrumente t reja, t cilat gjithnj e m tepr kt deg t drejtsis e kan br m humane dhe krahas ksaj e ka ruajtur funksionin e saj n mbrojtjen e t mirave juridike t shoqris dhe t individit.Ksisoi n krahasim me t drejtn penale t kohs s lasht dhe t mesjets , e cila sht karakterizuar pr nga arbitrariteti,vrazhdsia dhe dnimet shum t rnda , e drejt penale e mvonshme ,e sidomos ajo e tansihmja , sht m racionale dhe m humane. N zhvillimin e s drejts penale n t kaluarn dhe tani ndikojn faktort t shumt dhe t natyrs s ndryshme, sic jan karakteri irregullimit shoqror dhe politik, shkalla e zhvillimit dhe forcat e shtetit, raportet e klasave e tj, gjithashtu n zhvillimin e s drejts penale ndikojn edhe zhvillimi i tekniks dhe i civilizimit, religjioni, filozofia, idelogjia dhe tradita e n vecanti shkenca e s drejt s penale dhe shkencat tjera q merren me studimin e kriminalitetit. Prndryeshe , fillet e s drejts penale ndeshen q n bashksin e par njerzore, sepse q athere njerzit e kan para t nevojshme se duhet reaguar kundr atyre personave q i kan dmtuar interesat e prbashkta. II.PERIUDHA E BASHKSIS S PAR NJERZORE DHE FILL ET E S DREJTS PENALE Bashksia e par shoqrore shfaqet me formimin e njeriut dhe zgjat gjer me paraqitjen e shteteve t para.edhe n kt periudh ngjanin ekcese q i cenonin rregullat e jets shoqrore t bazuara n t

28

drejtn zakonore,sht dashur patjetr t reagohet n kto ekcese, meqense akoma nuk ishte e formuar shteti dhe e drejta , prkatsisht e drejta penale, kt reagim e kryente familja apo fisi dhe kishte pr qllim q t mbrohet shoqria nga veprat e ktilla t dmshme. Ndaj cenuesve t ktyre rregullave bashksia m s shpeshti bhej dbimi nga bashksia, hakmarrja, n vecanti gjakmarrja dhe kompozicioni. 1.Dbimi apo prznia nga bashksia D.sht forma e par dhe m e lasht e reagimit ndaj sjelljeve t ndaluara.sht shqiptuar vetm ndaj antarve t bashksis dhe vetm pr raste m t rnda t delikteve. Pr shkak t kushteve q kan mbizotruar at koh , disa autor dbimin nga bashksia e kan barazuar me dnimin me vdekje, sepse personi q i shqiptohej kjo mas nuk gzonte kurfar mbshtetje dhe mbrojtje nga bashksia e vet, kshtu q cdo moment i kanosej rreziku nga uria, t ftohtit, nga egrsirat.Ndrsa reagimet e bashksive tjera ndaj t huajve kan qen t pamshirshme. 2.Hakmarrja dhe gjakmarrja Kjo form e reagimit qndron n faktin se personi i dmtuar apo t afrmit e tij, reagonin kundr kryesit t delliktit apo antarve t familjes s tij, fisit, prkatsisht bashksis s fajtorit,duke i shkaktuar ndonj t keqe e cila duhej t ishte ekuivalente ose e keqe m e madhe se e keqja e shkaktuar viktims. Gjakmarrja dhe n prgjithsi hakmarrja sht aplikuar jo vetm gjat bashksis s par njerzore por edhe me lindjen e shtetit dhe drejtsis, mirpo ajo sht kufizuar gradualisht dhe gjithnj shkohej duke u ngushtuar rrethi i personave ndaj t cilve mund t kryhej gjakmarrja prkatsiht hakmarrja.Sipas t drejts zakonore shqiptare , t afrmit e personit q jetonin ndaras nga kryesi , jan detyruar t ruhen 24.or pas kryerjes s vrasjes, pas ktij afati ata kan lvizur lirisht. Gjakmarrja u kufizua edhe me institucionin e talionit i cili nnkupton Sy pr sy dhemb pr dhmb, kjo sht faza e par e aplimit t nj lloj proporcioni n mes t keqs s psuar dhe dnimit t

29

shkaktuar.Edhe pse sot tmerrohemi nga vrazhdsia e talionit, n at koh kur gjakmarrja nuk njihte kurfar limiti, ky ishte nj progres i madh n drejtim t individualizimit dhe humanizimit t dnimit. Prndryshe parimin e talionit e hasim edhe n t drejtat e shkruara n Kodin e Hamurabit i cili u nxorr n shekullin XVII . 3.Kompozicioni apo shpagimi gjakut K.konsiston n dhnjen e dmshprblimit t caktuar viktims ose familjes s tij, m q rast krkohej falje, prkatsisht shprehej keqardhje q ndodhi ajo e keqe.S pari kompozicioni sht aplikuar vetm pr veprat penale t vrasjes e m von zgjerohej edhe pr vep.p. sic jan lndimet trupore,fyerjet e nderit dhe autoritetit e tj.Paraqitja e k.shnon nj progres t madh dhe si nj form e kufizim t gjakmarrjes . K. n fillim ishte fakultativ, mirpo m von duke i par vetit pozitive t tij institucioni edhe shteti e prvetsoi kt dhe me ligj e parashikoi si t obligueshm. Edhe n t drejtn zakonore shqiptare kan ekzistuar dy lloje t pajtimit t gjakut : i vullnetshm dhe ai sipas urdhrit t pushtetit turk apo t bajrakut, n fillim tr.komp.i jepej viktims mirpo m von gjysma i jepej shtetit, ktu fillojn edhe fillet e dnimit me gjob. III.KARAKTERISTIKAT THEMELORE T S DREJTS PENALE T SHTETEVE SKLLAVOPRONARE Shtetet skll.kan ekzistuar gjat nj periudhe 4.mij vjecare. E drjeta skll. I ka kushtuar rndsi t madhe mbrojtjes s prons private dhe asaj t shtazve, prodhimeve bujqsore, e n vecant skllevrve t cilat jan konsideruar si pron e skllavopronarit. N kt formac.shoqr-ekonomik, edhe n lmin e s drejts penale shprehen dallime n mes t njerzve t lir dhe skllevrve, si n pikpamje t prgjegjsis s tyre penale ashtu edhe n mbrojtjen e personaitetit t tyre.Psh.nse skllovopronari ka kryer vep.penale, n raste m t shpeshta ndaj tij sht aplikuar parimi talionit apo kompenzimi i dmit, ndrsa skllavi edhe pr delikte t imta jan

30

dnuar me dnime t rnda dhe t vrazhda, skllavi sht konsideruar jo njeri por send. Dhe vrasja e tij sht konsideruar si delikt kundr pasuris. E drejta pena.n kt periudh ka pasur karakter teologjik, ashtuq e drejta penale njeh nj numr t vp.t karakterit fetar. E drejt.pena.skll.nuk sht njohur parimi i ligjshmris prkitazi me veprat penale dhe dnimet, nj numr shum i vogl i cshtjeve jan rregulluar me ligj, kurse numri m i madh i marrdhnieve shoqrore ka qen i rregulluar me t drejtn zakonore. E drejta pena.skll.ka njohur lloje t shumta t dnimeve , t cilat pr ka natyrat ishin mjaft t rnda, t vrazhda dhe johumane, m s shpeshti jan shqiptuar dnume me vdekje dhe lloje t ndryshme t dmtimeve fizike. Dnimi me vdekje sht ekzekutuar me prejen e koks, duke e djegur n grumbullin e drunjve , duke e qar me ann e kuajve.Dnim.me vdekje dhe ato fizike jan ekzekutuar publikisht me qllim q t ushtroj friksim te t tjert. E drej.pen. e ksaj kohe nuk e ka njohur dnimin me heqje t liris( n kuptimin e tanishm) . Periu.skll.karakteriz.pr munges t burimeve t shkruara, burim kryesor ka qen e drejta zakonore, burime t shkru.apo ligje ka pasur pak, si m i rndsishm ka qen Ligji i Hamurabit q u nxor n shekullin XVII par epok.son. N sist.skllav.nuk sht shnuar ndonj prparim n lmin e shkencs s drejts penale. IV.KARAKTERISTIKAT THEMELORE T S DREJTS PENALE T SHTETEVE FEUDALE Epoka e feudal.fillon n shek.V dhe zgjat derin shek.XVIII. Karakter. E t gjitha shte.feudal. sht se kan siguruar eksploatimin e fshatarit nprmjet pushtetit t feudalit ndaj fshatarit.Kto dallime jan shprehur edhe nprmjet t ligjeve q nxirreshin n feudalizm, n vecanti lidhur me ndshkimin.Pr t njetn vep.shum m rnd

31

ndsh.fshatari( bujkrobi) sesa feudali. E drej.pen.feud.kishte karakter klasor ngase shprehte haptas interesin klasor e t klass s sunduese feudale dhe shtresave tjera t larta, sic ishin : kastat, fisnikria dhe kisha.Prkundr karakterit kla.e drejta penal.feu.n krahasim me t drej.pen.skll, ishte prparimtare, ngase Mandej fshatarit prkatsisht bujkrobit i ishte garantuar integriteti trupor dhe jeta, feudali nuk kishte t drejt ta vriste bujkrobin. Edhe n t drej.pena.feu.burim kryesor i s drej.ishte e drejta zakonore, Vetm nj numr i vogl i cshtjeve ishte rregulluar me ligj, edhe n kt sist.nuk ekzistonte parimi i ligjshm. Lidhur me vepr.penal.dhe dnimet dhe kjo ka mundsuar arbitraritein e gjykatave dhe ato mund t shqiptonin dnime t rnda apo t lehta sipas bindjes s tyre. Jurispondenca n prgjithsi ka qen n anarki, cdo feudal synonte q n teritorin e vet t siguroj jurispondenc vetanake ti parashef vepr.pen.dhe dnim.sipas vullne. T tij. N t drej.pen.feud.franceze prvec t drejts zakonore , si burim kryesor ishin e drejta romake, e drejta kanonike (kishtare ), praktika gjyqsore si dhe dhe nj numr i konsiderueshm i dekreteve urdhresave t mbretrve. Si karakt.tjetr e ligj.feud. ishte mbroj.primare e prons, rndsi t madhe u kushtohej llojeve t ndryshme t vjedhjeve, grabitjeve dhe vjedhjeve grabitcare. Gjithashtu ligjet parash.nj numr t madh t vep.pen.kundr sunduesit dhe shtetit, kundr religjionit, moralit dhe personalitetit t njeriut. Sa i takon dnimeve ato nuk kan ndryshuar shum nga sist.skll.edhe n shtet feud.vend dominant kishte dnimi me vdekje

32

dhe llojet tjer.t dn.fizike si psh.preja e veshve, duarve ose hunds, nxjerrja e syve etj. E drej.pen.feud.nuk e ka njohur dnimin me burg n kuptimin e tanishm. Gjat mesjets dnimet me vdekje ishin shqip.ndaj nj numri t veprave pen.kundr fesw.,kundr moralit madje edhe pr lloje t vjedhjeve t rndomta. Dnimet me vdekje jan shqiptuar mjaft shpesh, ku nga nj dokument i arkivit t Spanjs, sipas t cilave vetm gjat shek.XVI jan dnuar m se 300.000 veta me dnim me vdekje . Dnimet me vdekje jan ekzekutuar n mnyr shum t vrazhd dhe barbare,nprmjet varjes, prerjes s koks , coptimi i t dnuarit,mbytja n rrota , djegja n grumbull. E drunjve., varrosja pr s gjalli, duke e ln t vdes nga uria, duke e futur n uj t val etj. Ka ekzistuar edhe dnimi me dbim pastaj dnimet kundr pasuriswore, sic jan dnimi me konfiskim t pasuris dhe dnimi me t holla dhe kto paraqitnin burim t rndsishme t ardhurash pr pasurimin e e arks s sunduesve dhe t feudalve t asaj kohe. N feudalizmin e hershm q prfshin periudhn prej shek.V-XI e drej.pen.kryes.bazohet n t drejtn zakonore dhe n dispozi.ligj.q i nxjerrnin perandor. N shtet gjermane, sic ishte Perandoria e Burgundve,Ostrogotve,Viziogotve,Langobardve etj..ligjet quheshin Leges Barborum t drejta popullore q prmbanin edhe t drejta penalo juridike.N franc u nxor ligji Salik Lex Salicia, pastaj ligjet Kapitullarie q i nxirrnin perandort.N kto ligje kishte dhe dispo.penale. N periudhn e mesjets ose feudalizmit t zhvilluar shek.IX-XV edrejta penale karakt. Prnga partikularizimi.N kt koh n vend t prgjegjsi objektive aplikohej prgjegjsia subjektive-prgjegjsia n baz t fajit. N periudhn e shthuarrjes s feudalizmit ishin t shpeshta kryengritjet mes fshatrve, n luft kundr tyre feudalt ashprsuna represionin ndaj tyre de n kt periudh u bn kodifikime t

33

rndsishme n lmin e s drejts penale m t rndsishm ishin Kodi i prgjithshm gjerman Constitutio Criminalis Carolina n vitin 1532, Kodi penal i Bavaris n vitin 1751, Kodi Pen.i Austris i Maria Terezes n vitin 1768 dhe Kodi Penal i Prusis n vitin 1794. E drejt.penale =sikundr edhe shkencat tjera shnon stagnim n feudalizmin e hershm, mirpo duke filluar nga shek.XII kur edhe u paraqitn shkollat glosatore dhe postglasatore, e sidoms n shek.XVII u zhvillua dukshm.Gjat shek.XVII u bn kodifikIme t rndsishme n lmin e s drej.pen. Njiherit e drej.pen.filloi t prpunohej n mnyr sistemat, me q rast lindn nocion.lidhur me vep.pen dhe tipa. e saj.themelore. Shkenca e s drejts penale e ksaj periudhe arriti ti prkufizoj institucionet themelore t s drejts penale dhe ti sistemoj ato.Me kto t mbrrime u krijuan parakushte t volitshme pr nj zhvillim t hovshm t s drejts penale

V.IDET PENALO JURUDIKE N VEPRAT E FILOZOFVE DHE ILUMINISTVE GJAT SHEKULLIT XVII DHE XVIII.

Periudha prej shek.XV-XVII karakterizohet pr nga procesi i shthuarjes s sistemit feudal dhe lindje e sistemit kapitalist, duke filluar nga shek.XVI vrehen marrdhnje shoqroro ekonomike kapitaliste n kuadrin e sistem.feudal. Kto marrdhnj t reja u penguan nga sitemi feudal dhe instutucionet e tia.Zhvillimi i forcave t reja prodhuese kishte arritur n nivel q nuk prkonte m me sistemin feudal ekzistues gradualisht por n mnyr t sigurt e dobsonte bazn e ekzistencs t sitemit feudal..Kshtu edhe pse akoma nuk u formua sistemi kapitalist,

34

n gjiun e sistem.feud. u formua nj klas e re e cila me forcn e saj ekonomike q dispononte , i siguroi vetit pozita t forta edhe para se t vinte n pushtet. Aleat t klass s re q u formua n feudalizim, ishin filozofia dhe teoria politike.Ksisoji mendimtart m progresiv , filozoft dhe juristt si prfaqsues t renesancs dhe humanizmit, me veprat e tyre ngritn zrin kundr vrazhdsis s jurispondencs feudale, kundr arbitraritetit t feudalve dhe gjyyatave t tyre dhe kundr pabarazis s njerzve. Filozoft, iluministt shkenctart duke e sulmuar vrazhdsin e sist.feud., me mendimet e tyre progresive kontribuan n mas t madhe q e drejta penale dhe shkenca e s drejts penale t zhvillohet m shpejt.N mesin e filoz.ilumin.q m s teprmi kontribuan q shkenca t lirohej nga teologjia, q t mbrohen t drejtat natyrore t njeriut, q t sigurohet barazia, ligjshmria,t humanizohen dnimet e tj. Jan Grociusi,Beconi, Monteskio,Hopsi,Volteri, Ruspoi etj. HUGO GROCIUSI KA THEMELUAR T ASHTQUAJTURN SHKOLL NATYROrE t drejsis.Sipas tij duhet br dallimin n mes t drejts natyrore dhe t drejts hyjnore, e ka kritikuar ashpr ndikimin teologjik t mesjets, shum veprave penale t karakterit fetar ua mohon karakterin e veprave penale dhe sipas tij duhet konsideruar si vepra penale vetm ato q dmtojn t drejtat t njeriut,sht angazhuar q t bhn kufizime n procesin e ndshkueshmris . 2.Koncepcionet e Monteskies, Volterit dhe Rusos M. n veprn e tij t mirnjohur Fryma e ligjit(Lespirt des lois) q u publikua n vitin 1748, si jurist filozof dhe sociolog ngriti zrin kundr arbitraritetit vrazhdsis dhe pabarazis q ekzistonet ne gjykatat feudale,Mont.lanson teorin e ndarjes s pushtetit politik nga ai ekzekutiv.N lmin e s drejts penale ka prfaqsuar mendimet q edhe sot jan aktuale, se krimi m mir sht t parandalohet.Sipas tij n parandalimin e krimit efekt m t madh do t ket ndjenja e kryesit se ai me siguri do t ndshkohet pr veprn penale , sesa ashprsia e dnimit t shqiptuar.q masa e dnimit t jet sipas

35

peshs s krimit, duhet braktisur torturn, aplikimi i dnimit me vdekje duhet kufizuar, se n rrethana normale dnimet m t buta ushtrojn efek m t mir se dnimet e rnda. RUSO (80) , n veprn e tij kapitale Mbi kontratn shoqore( le contrat social 1762), ku sipas tij me formimin e shtetit e drejta e ndshkimit i sht besuar shtetit , i cili nprmjet gjykats dhe n inters t individit dhe shoqris e ndshkon kryesin e veprs penale.Sipas ktij koncepti me kryerjen e veprs penale individi shkakton reagimin e bashksis shoqrore shtetit , kurse shteti e realizon kt reagim n baz t autorizimeve q i jan besuar me kontrat.Sipas tij t gjith qytetart kan t drejt t trajtohen n mnyr t barabart pran gjykats dhe organeve tjera t shtetit .N pikpamje t ndshkueshmris , t gjith njerzit jan t barabart.Rusoi kontriboi n t drejtn penale q t respektohet parimi i ligjshmrsis lidhur me veprat penale dhe dnimet. VOLTERI, EDHE V.SIKUNDR EDHE Becario e kritikoi rrept t drejtn penale dhe jurispondencn penale feudale, pr shkak t arbitraritetit, vrazhdsis dhe keqprdorimit, vecmas kritikoi procedurn penale e cila mbshtetej n parimet e inkuzicionit dhe sipas tij procedurat e tilla ishin shkatare t arbitraritetit, vrazhdsis , torturs dhe sjelljes arbitrare ndaj t akuzuarit. V.ishte kundr dnimeve t vrazhda dhe ekzekutimit t tij publik, shqiptimin e dnimit me vdekje lejonte vetm prjashtimisht pr vepra jashtzakonisht t rnda, ai sht angazhuar q n vend t dnimit me vdekje t aplikohej dnimi me heqje lirie me pun t dhunshme., ai gjithashtu angazhohej q gjykata t bj diferencimin e e veprave penale dhe n baz t ksaj t caktoj llojin dhe lartsisn e dnimit dhe V. sht i pari n histori q e shtroi preventivn n kt baz. 3.IDET E CEZARO BEKARIOS dhe ndikimi i tyre n legjislacionet Penale t shekullit XVIII

36

C.B. konsiderohet autori m i madh i shek.XVIII q m s teprrmi kontriboi q ti vehen themelet e s drejts penale bashkohore.Me veprn e tij Mbi krimet dhe dnimet( Dei delliti e delle pene) q e shkroi n moshn 26. vjecare (1764) bri nj kthes radikale n t drejtn penale t athershme, ne vecanti n politikn kriminale.Pr shkak t ideve progresiste vepra e tij u prkthye n shum gjuh t bots dhe fitoi popullaritet t madh n Evrop , e sidomos n Franc. Cez.Bek.idet e tia progresive n lmin e s drejts penale i mbsh. N teorin mbi kontratn shoqrore t Rusos, duke kritukuar jurispondencn dhe legjislacionin e athershm ai proklamoi kto ide: -Dnimi duhet ti prgjigjet nevojave t mbrojtjes s shoqris nga kriminlitetit.Poqse ai nuk sht fare i nevojshm ai shndrrohet n akt dhune i cili zbatohet nga ana e shtetit; -Dnimet duhet t jen n proporcion me veprn.Poqse vepra sht e rnd edhe dnimi duhet t jet i rnd; -Dnimet e rnda,q nuk jan t nevojshme edhe n rastet kur nuk jan t dmshme, prap jan n kundrshtim me arsyeshmrin dhe drejtsin; -N prgjithsi dnimi duhet ti prshtatet gjendjes n popull, e jo t shndrrohet n dhun, ai duhet t jet publik, i shpejt, i domosdoshm dhe sa sht e mundur i leht; -Dnimi duhet t shqiptohen n interesin e mbar t shoqris, e jo vetm n interesin e ndonj grupi; -Qllimi dnmit nuk duhet t jet mundimi dhe hakmarrja pr shkak t veprs s kryer, por preventiv n mnyr q kryesi n t ardhmn t mos e prsris veprn penale. Njiherit dnimi dhet t ket efekt preventiv ndaj personave t tjer; -Sa m i lart t jet niveli i zhvillimit kultural, njerzit jan m t ndjeshm, andaj edhe dnimet mund t jen m t buta; Ligjet duhet t jen t qarta dhe ti kuptoj populli.Andaj gjykatat nuk kan t drejt ti interpretojn ligjjet, kt mund ta bjn vetm

37

ligjdhnsi.Gjykata mundet vetm n baz t prfundimeve logjike ti aplikojn ligjet; -Veprat penale dhe dnimet mund t prfshihen vetm me ligj(parimi i ligjshmrsi); -Procedura penale duhet t zhvillohet duke e kufizuar burgun hetues, duke i vlersuar n mnyr t lir provat, gjykimi duhet t jet publik , t pandehurit duhet ti sigurohet mbrojtja , kurse tortura duhet braktisur; -Dnimet me vdekje , pvevc rasteve t jashtzakonshme , nuk sht i nevojshm, por sht i dmshm.Ky nuk sht i drejt , por ky n fakt sht luft e kombit kundr nj qytetari. Nj seri ligjesh apo kodesh penale q u nxorrn kah fundi i shekullit XVII , n mas t konsiderueshme i prqafuan idet penalo juridike t Bekarios ,Monteskieut , Rusos dhe filozofve t tjer. Kshtu n Toskani n vitin 1786 u nxorr kodi penal i ashtquajjtur Codice leopoldine, q e prpiloi komisioni n krye me Bekarion.N kt kod u obrogua tortura, damkosja me hekur t skuqur, prerja e gjymtyrve dhe dnimi me vdekje, i cili pas disa viteve prap u parapa.N kt kod t miturit konsideroheshin kategori e posacme t cilt gjer n moshn 12.vjecare fare nuk mund t dnoheshin, por mund tiu shqiptoheshin vetm masa edukuese , kurse personat prej moshs 12-14 vjec, mund t dnoheshin vetm n raste kur ishint aft t kuptojn rndsin e veprs dhe ti kontrollojn sjelljet e tyre.Kodi Leoopoldin i Italis ishte kodifikimi i par i s drejts penale n t cilin u shprhn idet prparimtare t Bekarios dhe filozofe t tjer. Idet e Cezario Bekario dhe filozofve t tjer u shprehn edhe n Kodin penal t Austris( i ashtquajturi Jozefina 1787).Edhe me kt kod u abrogua dnimi me vdekje , por ai u zavendsua me form shm m t rnd t heqjes s liris me pranga , gjat s cils koh i ndshkuariedhe rrahej, gjithashtu u abroguan dnimet fizike me an t gjymtimeve, mirpo edhe me kt kod u parapa damkosja me hekurt skuqur dhe rrahje me thupr dhe kamxhik.Me kt kod u ndalua analoogjia dhe pr her t par n historin e s drejts penale u parapar parimi i ligjshmris s veparve penale dhe dnimeve.

38

VI.ZHVILLIMI I S DREJTS PENALE T SHTETEVE KAPITALISTE Me revulucionin Francez t viti 1789 u prmbys sistemi feudal n Franc,pas revulucionit Francez filloi periudha e shkatrrimit t feudalizmit n tr Evropn dhe n bot, Revulucion Borgjez i abrogoi privilegjet e feudalve, afirmoi parimin e liris, barazis s t gjith qytetarve dhe aprimin e sovranitetit t popullit Ndryshimet e mdha q u bn n demokratizimin dhe humanizimin e marrdhniet shoqroro-ekonomike , pati jehon edhe n t drejtn penale. Idet e filozofve Montesk,Ruso,Volte e sidoms Cez.Bec, gjetn shprehje n aktet e para ligjore t Revulucionit Francez, Kshtu n Deklaratn mbi t drejtat e njeriut dhe qytetarit t vitit 1789 u formsuan parime me interes t posacm t s drejts penale,Vecmas sht i rndsish.neni 6. i Deklarats ku thuhejLigji mund t ti parashoh vetm dnimet e domosdoshme.Asksuh nuk mund t dnohej pr vepr , e cila para se t kryhej nuk sht prcaktuar me ligj si vepr e ndshkueshme dhe pr t ciln nuk sht prcaktuar dnimi.Me kt pr her t par me nj dokument politik n mnyr precize u shpreh parimi i legalitetit. Kodi i par penal borgjez u nxor n Franc n vitin 1791 N kt kod u realizuan t gjitha parimet e Deklarats mbi t drejtat e njeriut dhe qytetarit . N kt kod pr her t par shprhete ndarja n mes t drejts penale n dy pjes; n pjesn e prgjithshme dhe n pjesn e posacme.Kto ndarje i prvetsuan t gjitha kodet q u nxorrn pas tij, si n vendet kapitaliste ashtu edhe ato socialiste . N kt kod u prvetsua parimi i ligjshmris s veprave penale dhe dnimeve, parimi barazis s t gjith qytetarve para ligjit, n mas t madhe u b humanizimi i dnimeve., mundsia e shqiptimit t dnimit me vdekje u reduktua dukshm.Sipas ktij kodi , dnimet jan personale , mund t godasin vetm kryesin e vepr.penale, dominuese jan dnimet me heqje t liris, kurse dnimet fiizike kryesisht u abroguan.

39

Me qllim t evitohej arbitrariteti i gjykatave dnimet u parapan n mnyr fikse , kjo ishte e meta m e madhe e ktij kodi, ngas ebri t pamundur cfardo lloji t individualizimit t dnimit nga ana e gjykatave. N kt kod pr her t par shprehen zgjidhje parimore dhe progresive q jan aktuale edhe sot e ksaj dite. KODI PENAL I NAPOLEONIT 1810 Quhet Ko.i Napol.sepse vet Napol. E dekretoi, Ky kod s bashku me Kodin e procedurs penale , n Franc hyri n fuqi m 1.janr t vitit 1811. K.P.i N.parashihte dnime m t ashpra . Dukshm u rrit numri i veprave penale politike pr t cilat mund t shqiptohet dnimi me vdekje dhe dnimi me burg t prjetshm, por n kt kod u prvetsuan nj varg zgjidhjesh nga kodi i vitit 1791, edhe ky aprovoi parimin e legalitetit t veprave penale dhe dnimeve , qllimi i dnimit ishte mbrojtja e shoqris duke ushtruar efekt friksimi, dnimet nuk ishin t parapara n mnyr apsolute por relative(minimumi max), parashihte institucionin e faljes si e drejt e shefit t shtetit, veprat penale i ndante sipas peshs , n krime. dhe delikte. KPN. ushtroi ndikim t madh n kodet penale q u nxorrn pas tij dhe ky shrbeu si mostr pr shum kode q u nxorrn n Evrop gjer n vitet shtadhjet t shek.XIX, Kodi i Napol me disa ndryshime ndodhet n fuqi edhe sot n Franc. N vitin 1813 n Gjermani u nxorr Kodi penal i Bavaris(86) Edhe n kt Kod sikundr n kodin e Napol. Njihej parimi i ligjshmris s veprave dhe dnimeve,

40

gjykatave u lehej mundsi e vogl e matjes s dnimit, ngase parashihte suaza t vogla t minimumit dhe maksimumit. Karakterizohej me dnime t ashpra , N baz t konceptit t Fojerbahut se dnimi duhet t ushtroj preventivn gjenerale me an t friksimit, dnimet me vdekje ishin t shpeshta njihte edhe dnimin me burg t prjetshm me pranga. Kodi Napol.dhe ai i Bavaris shrbyen si mostra t kodeve tjera q u nxorrn ne Evrop. Ndikim i madh i Kodit penal t Napoleonit u shpreh edhe n Kodin penal t Spanjs(1822 dhe 1824, Greqis(1824), Brazilit (1830), Japonis (1880), Prusis (1851) Portugalis( 1852) Turqis (1858)Belgjiks(1867),Austris(1852) dhe Italis (1889). Kodi penal i Bavaris ushtroi ndikim n Kodin penal t Gjermanis (1871) n disa legjislacione t Zvicrs dhe n Kodin Penal t Suedis(1864) VII.SHKOLLAT N T DREJTN PENALE Zhvillimi i shkencave shoqrore dhe atyre ekzakte, e vecmas zhvillimi i shkencs s t drejts penale dhe paraqitja e legjislacionit penal n Evrop, n gjysmn e dyt t shek XVII dhe n shekullin XIX, kontribuan n formimin e shkollave n t drejtn penale. Si shkolla kryesore n t drejtn penale konsiderohen: shkolla klasike, antropologjike, pozitive, sociologjike, shkolla neoklasike dhe shkolla e mbrojtjes s re shoqrore.Kto shkolla n prgjithsi kontribuan n mnyrn e vet n zhvillimin e shkencs s drejts penale dhe legjislacionin e vet penale. 1.SHKOLLA KLASIKE

41

Kjo shkoll paraqitet n gjysmn e dyt t shek.XVII.Quhet klasike ngase kundrshtart e ksaj shkolle jan munduar q konceptet e saja ti trajtojn si t vjetruara- klasike. Sholla klasike me koncepcionet e tyre kishin reaguar ashpr kundr shkencs s drejts penale,legjislacionit dhe jurispondencs s athershme feudale.Si themelues dhe pqrfaqsues t ksaj shkolle konsiderohen Cezario Becario dhe Anselm Fojerbah. Cezario Bekario n veprn e tij mbi krimet dhe dnimet formoi platformn e ksaj shkolle, ngase n t drjetn penale shprehu n mnyr t qart idet e borgjezis. Kontribut t madh n lindjen e ksaj shkolle dha edhe gjermani Ansel Fojerbah, ky me veprn e tij Revizioni i parimeve dhe nocioneve themelore t s drejts penale pozitive (1800), Libri i drejtsis s tr gjermane dhe disa punime tjera dha kontribut t madh n zhvillimin e shkencs juridike. Juristi anglez Bentam prpunoi teorin e dobisshmris shoqrore t dnimit t ashtquajturn Teori utilitare dhe ky autor prezentoi idet lidhur me qllimin e dnimit n luft kundr kriminalitetit.Kontributi m i madh i tij sht n reformn e enteve ndshkuese dhe legjislacionit mbi ekzekutimin e dnimeve, n drejtim t humanizmit t ekezekutimit t dnimit me heqje t liris, duke u mbshtetuar n idet e Xhon Huardit i cili konsiderohet reformator m i madh i enteve ndshkuese gjat gjysm s dyt t shek.XVIII. Kjo shkoll prkundr t metave t saja meq ajo u shfaq n kohn kur akoma ishte n fuqi sistemi feudal, u angazhua q t evitohet pabarazia, arbitrariteti dhe tortura, kjo shkoll u ungazhua q t sigurohet liria dhe barazia e qytetarve, sipas tyre kjo mund t arrihej me prcaktimin e veprave penale dhe dnimeve me ligj, pra me aplikimin e parimit t legalitetit nullum poena nullum crimena sine lege,

42

kjo shkoll gjithashtu preferonte q n t drejtn penale t aplikohej parimin e prgjegjsis penale personale dhe subjektive, q dnimet t shqiptohen n pajtueshmrin me peshn e veprs penale dhe shkalln e prgjegjsis penale.Nn ndikimin e ideve t shkolls klasike u nxorrn nj numr i madh i kodeve penale t vendeve t Evrops dhe bots n prgjithsi. Nocionet kryesor t s drejts penale sic jan vepra penale, kryesi dhe dnimi jan trajtuar vetm si nocione logjike apstrakte dhe juridike, e jo si dukuri reale n jetn shoqrore, sipas tyre dnimi sht vetm si pasoj juridike e veprs s kryer, edhe kryesin e veprs penale e trajton si qenie apstrakte, sipas ksaj shkolle vullneti i kryesit pr t kryer nj veprr penale sht i lir nuk sht i detyrminuar nga faktort tjer, subjektiv dhe objektiv., n idet e ktilla gjen mbshtetje krkesa q dnimi duhet t ket karakter retributiv(hakmarrs), sipas tyre prgjegjsia penale dhe dnimi duhet prcaktuar sipas veprs penale e jo sipas personalitetit t kryesit, sipas ksaj filozofie t gjith kryesit e veprs penale duhet t trajtohen njsoj para ligjit dhe kryesisht njsoj t dnohen.Kto jan t metat kryesore t ksaj shkolle , ngase edhe n rastet kur kryhen veprat penale t njjta, rrezikshmria shoqrore e tyre sht e ndryshme,varsisht prej motiveve nga t cilat sht kryer, rrethanat personale t kryesit si dhe nga nj varg rrethanash tjera objektive dhe subjektive. Sipas ksaj shkolle dnimi sht sanksioni themelor dhe i vetmi dhe ai duhet t kishte karakter hakmarrs ku kryesi i veprs penale me dnim dhet t pendohet dhe ti paguaj mkatet dhe n kt mnyr do t rivehet rendi moral q sht cnuar me kryerjen e veprs penale. Shkolla klasike n mas t madhe ka kontriibuar n formimin e s drejts penale bashkohore, kt e br duke formuar nocione dhe institucionet e ksja dege t drejtsis .

43

Si e met e shkolls klasike konsiderohet se mendimet e veta nuk i bazonte n jetn reale , por mbshtetej n koncepcionet metafizike t logjiks apstrakte, nuk e merrte parasysh personalitetin e kryesit t veprs penale dhe hulumtimet shkencore t shkencs s kriminologjis lidhur me faktort e kriminalitetit. Kurse vecmas si an pozitive e ksaj shkolle konsiderohej se forcoi parimin e legalitetit n t drejtn penale dhe prpunoi n baza shkencore institucionet e s drejts penale. 2.SHKOLLA ANTROPOLOGJIKE N gjysmn e shek.XIX u shnua nj zhvillim i hovshm i shkencave natyrore dhe atyre shoqrore , vecmas shkencs s biologjis, mjeksis dhe sociologjis.Ky zhvillim i shkencave natyrore dhe shoqrore , krijoji kushte edhe pr zhvillimin e shkencs s t drejts penale n baz t postulateve t reja. Me arritjen e njohurive t reja shkencore , u kritikuan koncepcionet e shkolls klasike pr arsye se nuk i kushtoi shum kujdes studimit t shkaqeve t kriminalitetit.N baz t ktyre kritikave dhe t mbrrimeve t reja t shkencave nnatyrore dhe shoqrore u konkludua se vepra penale dhe kryesi i saj duhet t studijohen n aspektin bilogji,psikologjik, psikiatrik dhe sociologjik, kshtu me aplikimin e metodave t reja dot zbulohen faktort e prgjithshm dhe t posacm t kriminalitetit. Shkollat e para q jan marr me studimin e shkaqeve apo faktorve t kriminalitetit shfaqn n itali.Kto shkolla quhen kriminologjike dhe n kuadrin e tyre n fillim paraqiten shkollat antropologjike, e m pas ajo pozitive. Themelues i shkolls antrologjike sht Cezaro Lombrozo(18351909) ai ishte mjek , psikiatr, e m von edhe profesor i mjeksis gjyqsore, vepra e tij m e rndsishme sht Njeriu kriminel dhe Antropologjia kriminale Koncepcionet themelore t shkolls antropologjike C.L. i shtroi n veprn e tij Njeriu kriminel (Luomo deliquente) q u botua n vitin 1876.Lombroze ishte mjek n burgun e torinos dhe profesor i mjeksis gjyqsore dhe pr nj koh t gjat studioi t dnuarit me

44

an t metodva t ndryshme, ai m par studioi kafkat e mijra t dnuarve e pastaj studioi antropometrin dhe fizigonemin e disa mmijra kriminelve n burgun e torinos, n baz t ktyre studimeve LL. Konstatoi se nj numr i konsiderueshm personave t dnuar posedojn anomali fizike dhe psikike. Dhe erdhi n prfundim se kriminelt jan nj lloj i posacm i gjinis njerzore(species generis humani) dhe kshtu nxorri tezn e ashtquajtur Kriminel i lindur(Deliquente nato) i cili mund t njihet nga t tjer pr nga tiparet t natyrs anatomike,ngase kokn e ka shum t madhe apo shum t vogl, ballin e ngusht, nofullat e qitura, fiturn egjat dhe t gjr, syt e shtrembr dhe t thelluar, buzt e holla, flokt eshpeshta, dhmbt e rrall dhe t mdhenj, duart egjata, kurse sipas karakteristikave fiziologjike dhe psikologjike njeriu kriminel mund t njihet ngase tek ai shfaqen anomali t ndryshme sic jan : mungesa e ndjenjs pr dhembje( prandaj tatuazhohen-vizatojn shkronja apo shkrenja n trup duke prer apo shkuar lkurn dhe duke ngjyrosur vendin me ndonj lnd) u mungon ndjenja normale jan mizor, ndjejn knaqsi pas kryerjes s penale jan t pakujdesshm etj.Kto anomali sipas LL . jan t trashiguara nga t part (strgjyshit) e tyre, pr kt shkak jan t natyrs atavike . N baz t ktyre karaktersitikave Llomb.kriminelt i radhit n 5.grupe 1.Fajtort e lindur, 2.Fajtor.e smur psikik, 3.Fajtort nga shprehia, 4.Fajtort nga pasioni, 5.Fajtorte e rastit. 1.Fajtort e lindur. Karakterizohen nga mungesa e ndjenjs morale.Kta sipas LL.i posedojn t gjitha tiparet e natyrs degjeneruese anatmike, biologjike dhe psikologjike dhe ky grupi participon n rreth 40% t numrit t gjithmbarshm t krimeve dhe si t ktill jan shum t rrezikshm, heret e fillojn veprim. Krimin.dhe jan t paprmirsueshme. 2.Fajtort e smur psikik, karakterizohen me t gjitha tiparet e kriminelve t llindur, mirpo kto persona lngojn edhe nga disa smundje psikike, nn ndikimin e t cilave ata kryejn vepra penale dhe kto i ndan n 3.grupe: n fajtor t smur psikik n kuptim t plot, n t marr moral dhe gjysm t marr apo t ashtquajtur matoid.

45

3.Fajtort nga shprehia, nuk posedojn tiparet e kriminelve t lindur, mirpo veprat penale i kryejn pr shkak t ndikimit t faktorve social dhe pr shkak t dobsive t tyre morale. 4.Fajtort nga pasioni, pr nga natyra jan shum t ndieshm dhe pr shkak t provkimeve t ndryshme shpejt shqetsohen, dhe nn ndikimin e shqetsimit apo tronditjes kryejn vepra penale.kto persona nuk kan tipare t kriminelit t lindur, prkundrazi kan tipare antikriminale dhe jan t pashm, verat penale i kryejn nn ndikimin e pasionit dhe ndjenjave fisnike(dashuria prinrore, nderit t cnuar etj), pas kryerjes s vepr.pena.pendohen.Kjo kateg.e krim.merr pjes n numrin e prgjith. T krimin rreth 5-6%, n kt kateg.hyn edhe fajtort politik. 5.Fajtort e rastit, sipas LLO.nuk posedojn veti t linduar e as t fituara,por kt e bjn nn ndikimin e faktorve t jashtm t mjedisit shoqror n t cilin jetojn, kta persona sipas LLOm.jan m pak t rrrezikshm dhe nuk duhet dnuar. Mendimet e tilla t Llom.u kritikuan ashpr ngase sipas kritikve ekzistojn individ t cilt i posedojn t gjitha tiparet t njeriut kriminel t lindur, por asnj her nuk kan kryer vepra penale prkundrazi jan shum t ndershm,Llombrozo nn ndikimin e ktyre kritikave i korigjoi qndrimet e tia, mirpo edhe m tej si faktor kryesor pr kriminalitet i konsideron vetit biopsiqike t njeriut, ndrsa ai mohon ndikimin e faktorve social n formimin e personaliteit t cdo njeriu andaj edhe t delikuentit. Pr kundr t metave edhe kjo shkoll pati ndikim t madh n zhvillimin e shkencs s drejts penale dhe legjislacionin penal, ngase ua trhoqi vmendjen shkenctarve dhe gjykata se duhet kushtuar rndsi edhe personalitetit t kryesit. 3.Shkolla pozitive ( 94 ) , shkolla pozitive paraqitet n fund t shek.XIX n Itali, themelues t ksaj shkolle jan: 1. Enriko Feri profesor i s drejts penale, me veprn e tij Sociologjia kriminale (1884) dhe, Rafael Garafalo gjykats, me veprn e tij Kriminologjia", konsiderohet edhe si themelues i shkencs s kriminologjis , si disiplin e pavarur nga e drejta penale dhe sociologjia.

46

Shkolla pozitive si dhe ajo antropologjike. E kritikoi ashpr shkolln klasike, duke ia mveshur fajin pr shtimin e kriminalitetit.Sipas Ferit shkolla klasike fare nuk i kushtoi rndsi shkaqeve t kriminalitetit, por m tepr u prqndruar n vnien e nj sistmi ndshkimor q kishte karakter hakmarrs. Sipas Ferit ekzistojn tri kategori t faktorve q ushtrojn ndikim dominant n gjenezn e kriminalitetit edhe ate: A).Faktort antropologjik ose individual: ato jan konstrukcion organik i fajtorit, nprmjet t cilit shprehen anomalit e kafks, trurit, sensibilitetit apo ndieshmris dhe t gjitha vecorit tjera fizike.Konstitucioni psikik i kryesit karakterizohet pr nga anomalit e intelegjencs dhe t ndieshmris, kurse vetit personale q shfaqen si faktor t kriminalitetit jan raca, mosha arsimimi dhe edukimi profesioni etj. B).Faktort fizik ;jan : klima, stina vjetore, tempratura vjetore kushtet atmosferike etj. C). Faktort social, jan kushtet e mjedisit shoqror n t cilat jeton delikuenti, si faktor socila q ndikojn n kriminalitet jan :dendsia e popullsis, rregullimi i raporteve n familje, sistemi i edukimit, prodhimi industrial, alkolizmi, mnyra e organizimit ekonomik dhe politik, organizimi i administrats publike, manddej organizimi i jurispondencs dhe sitemi i legjislacionit penal. Nga kjo rezulton se shkolla poz.prpos anomalive antropologjike si shkaktar q ndikojn n kriminalitet i potencon edhe faktort social dhe kto risi konsiderohen si prparim i shkencs s t drejts penale. Shkolla pozitive faktort kriminogjen i ndan n dy grupe a). A.N grupin e faktorve te t cilt rol dominant kan faktort individual apo t brendshm(endogjen) dhe b).grupin e fajtorve ku rol dominant kan faktort e jashtm-social ( egzogjen).

47

Edhe shkolla pozitive sikundr ajo antropologjike e bn ndarjen e fajtorve n pes kategori 1.fajtort e lindur, 2.fajtort e smur psikik 3.fajtort nga shprehia, 4.fajtort nga pasioni dhe 5.fajtort e rastit. Krahas ndarjes s fajtorve shkolla pozitive bn edhe ndarjen e kriminalitetit t gjithmbarshm n dy grupe; 1.Grupin e veprave penal.natyrore apo morali,ndjenjat religjioze dhe patriotike dhe; ataviste sic jan

2.Grupi i veprave penale ligjore apo evolutive.ku bjn pjes veprat penale politike dhe ato kundr ekonomis.Konsiderohen evulutive apo ligjore ngase me ndryshimin e marrdhnieve shoqroro ekonomike dhe politike, kto vepra penale e ndryshojn figurn e tyre apo nuk konsiderohen fare vepra penale. Sipas shkolls pozitive vepra penale sht rezultat i ndikimit t faktorve antropologjik, fizik dhe social, Vullneti i njeriut sht i determinuar(kushtzuar), andaj njeriu sipas tyre sillet ashtu sic sht i detyruar e jo sic dshiron, vullneti i tij nuk sht i lir sic pretendonin prfaqsuesit e shkolls klasike. Prgjegjsia penale t ciln e kan pretenduar prfaqsuesit e shkolls klasike sht konstruksion juridik q duhet hequr nga e drejta penale dhe n vend t saj duhet aplikuar prgjegjsin shoqrore apo ligjore,Sipas ktij koncepti kryesi i veprs penale domosdo duhet prgjigjur pr veprn e kryer, pa marr parasysh gjendjen e tij psikike. Dnimet jan masa t dobta madje edhe t padobishme n luft kundr kriminalitetit, nga se me dnime nuk mund t ushtrohet kurfar ndikimi n faktort q e kushtzojn kriminalitetin. Prfaqsuesit e shkoll.Poz. n vend t dnimeve propozojn masa siguruese dhe kto masa i radhisin n 4.kategori:

48

1.Masat preventive, apo substitute t dnimve, q konsistojn n ndrmarrjen e masave ekonomike, sociale dhe pedagogjike ; 2.Masat e kompensimit t dmit ;jan t karakterit civilo-juridik dhe konsistojn n kompenzimin e dmit viktims; 3.Masat represive, parashihen pr vepra penale t lehta dhe konsistonin n shqiptimin e dnimt me burg, detyrimin e ushtrimit t puns s dhunshme, ndalimin e ushtrimit t profesionit t caktuar apo zejes etj; 4.Masat eliminatore, kto masa duhet aplikuar ndaj kryesve tr veprave penale m t rnda dhe m t rrezikshme.Ndaj kryesve t ktill t veprave penale propozohej internimi n kolonit e koperativave bujqsore, vendosja e tyre n spitale psikiatrike dhe dnimi me vdkje . Eneriko Feri formsoi kto prfundime q duhet aplikuar n lmin e s drejts penale: a) nocionin e veprs penale, q sipas shkolls klasike dhe neoklasike ishte nocion kryesor, duhet zavendsuar me nocionin e rrezikshmris s kryesit; b).nocionin e prgjegjsis morale, i cili ishte baz e prgjegjsis penale dhe fajsis , duhet zavendsuar me nocionin e prgjegjsis sociale apo shoqrore, c) nocioni e dnimit, i cili sht institucion i pakuptimt dhe i padobishm, duhet zavendsuar me sistemin e masave sociale, preventive dhe individuale si dhe me masat terapeutike represive dhe eliminatore. Nse i bjm nj vshtrim kritik ideve t shkolls pozitive , mund t konkludojm se edhe prkundr ca t metave, ajo dha kontribut t madh n zhvillimin e shkencs s t drejts penale dhe legjislacionit penal.

49

Kontribut i posacm i shkolls pozitive n t drejtn penale konsiderohet prpunimi i sistemit t masave t mbrojtjes s shoqris nga kriminalitetit, me crast ajo e para vuri n pah rolin dhe rndsin e masave preventive n luft kundr kriminalitetit, Sipas shkolle n luft kundr kriminalitetit duhet aplikuar masat preventive e jo represive. Kjo shkoll kontriboi n paraqitjen e masve siguruese si lloj i posacm i sanksioneve penale, t cilat i njohin t gjitha t drejtat penale t tanishme. Si e met e shkolls pozitive , sikundr edhe t asj antropologjike, sht se mbivlersoi vetit apo anomalit antropologjike si faktor kryesor t kriminalitetit. Edhe kjo shkoll e prvetsoi koncepsionin e kriminelit t lindur, pohimi i cili shkenctarisht nuk mund t vrtetohet. Edhe m i papranueshm sht koncepcioni i shkolls pozitive se ndaj personave q posedojn anomali anatomike dhe biopsiqike duhet t aplikohen masa mbrojtse para se ata t kryejn vepra penale ( ante delicktum) ngase si t tilla paraqesin rrezik pr shoqrin, sepse mundson arbitraritetin dhe keqprdorimin e organeve shtetror dhe aplikimi i ktij koncepcioni do t cnonte t drejta dhe lirit e njeriut, shkolla pozitive vullnetin e njeriut e konsideron si automat i cili i nnshtrohet ndikimit t faktorve social, aplikimi i ktij koncepcioni do t thot mohimi i fajsis, veprs penale dhe dnimit, pra mohimi i institucioneve kryesore t s drejts penale. Pr kt arsye koncepcionet e s drejts pozitive u konsideruan tepr ekstreme, joreale dhe t papranueshme. 4.SHKOLLA SOCIOLOGJIKE Themeluesite ksaj shkolle jan Franc von List nga Berlini, Von Hamel nga Amsterdami dhe Adolf Prins nga Brukseli.

50

Quhet shkoll sociologjike nga se si faktor kryesor t kriminalitetit i konsideron faktort social, n vacanti ata ekonomik.Shkoll.Soci.shfaqet si rezultat i konflikteve midis ideve t shkolls klasike, n nj an, dhe shkolls Italiane, Antropologjike dhe pozitive n ann tjetr. Kjo shkoll prvec ideve t reja q i inaguroi n doktrinn e s drejts penale dhe legjislacionit penal, kishte pr qllim ti pajtonte dallimet n mes shkollave t prmenduar. Shkolla sociologjike filloi ta studioi kriminalitetin si dukuri masive shoqrore, e jo vetm si ngajrje n jetn e njeriut.N studimin e saj, shkolla sociol. Nuk e mohoi rndsin e faktorve biologjik, mirpo , faktort social , e vecmas faktort ekonomik, sipas saj, ushtrojn ndikim vendimtar n gjenezn e kriminalitetit. Duke u mbshtetur n koncepcioni se vepra penale sht rezultat i ndikimit t vetive personale t kryesit, n nj an, dhe faktorve t jashtm sidomos rrethanave ekonomike, n ann tjetr , dhe se n momentin e caktuar ndikim vendimtar mund t ket grupi i par apo i dyt i faktorve, shkolla sociologjike i radhit delikuentt n dy kategori : A) Delikunett e rasti dhe B.Delikuentt nga shprehia Delikuentt e rastit jan persona t cilt nuk kan predispoyitat pr t kryer vepra penale .Kta persona veprat penale i kryejn nn ndikimin e gjendjeve momentale dhe krizave t brendshme q shkaktohen nn ndikimin e faktorve t jashtmm. Delikuentt nga shprehia(kronik), jan persona t cilt veprat penale i kryen t ndikuar nga faktort e brandshm.Veprat penale dhe kriminalitetit jan shprehje e personalitetit t tyre, kta persona posedojn prierje pr t kryer vepra penale, ksisoi edhe provokimet sado t imta t jashtme i shtyejn t kryejn vepra penale.

51

Ndryshe nga shkalla pozitive , edhe n formimin e personalitetit t delikuentit nga shprehia , ndikim vendimtar kan marrdhniet shoqrore, mjedisi ku jetojn ata, e n vecanti kushtet ekonomike t jets, ngase kto rrethana jan jo vetm shkaktar vendimtar i kriminalitetit por edhe ushtrojn edhe ndikim vendimtarzhvillimin e personalitetit. T delikuentit.. Kategorine e delikuentve nga shprehia shkolla sociologjike i ndan n dy lloje n delikuentt: A. E prmirsueshm dhe B. T paprmirsueshm , Adolf Princ njeh edhe kategorine tjetr t delikuentve delikuentt anormal dhe n kt grup i radhit alkolistt , neurotikt, degjenerikt, disa kategori t psikopatve etj. Sipas shkolls sociologjike dnimi duhet t ket qllim preventivn e jo hakmarrjen, moto e ksaj sholle ka qen se nuk dnohet vepra por kryesi, sipas tyre lloji dhe lartsia e dnimit duhet t jet jo n proporcion me veprn e kryer por me gjendjen e rrezikshmris s kryesit. Sipas ksaj shkolle dnimi duhet ti arrij kto qllime: 1.ti friksoj delikuentt e rastit, 2.ti resocializoj delikuentt e prmirsushm dhe 3.ti bj t padmshm delikuentt e paprmirsueshm, ndrsa nse vepra penale ka qen rezultat i kushteve t caktuara shoqrore, dnimi duhet t ndikoj n kushtet apo rrethanat e tilla n drejtim t prmirsimit apo evitimit t tyre. Shkolla sociologj.ka qen kundrshtare e rrept e dnimeve afatshkurtra me burg,

52

n vend t dnimeve afatshkurtra me burg ka propozuar dnim me t holla apo dnim me kusht, shkolla Sociol.ka krkuar q t formohet nj e drejt e posacme penale pr t miturit. Duke u mbshtetuar n koncepcionin mbi gjendjen e rrezikshme t delikuentit shkolla soc.ka qen e mendimit se krahas dnimit duhet parapar edhe masa t posacme t mbrojtjes shoqrore MASAT SIGURUESE. Sipas ksaj shkoll.dnimet do t shqiptohen ndaj kryesve penalisht t prgjegjshm, ndrsa masat siguruese ndaj atyre penalisht t paprgjegjshm. Sikundr shkolla pozitive edhe shkolla sociologjike sht angazhuar q politika kriminale t orientohet n ndrrmarjen e masave t tilla , n rend t pr t masave sociale dhe ekonomike, q dot ken efekt n parandalimin e kriminalitetit. Duke i prkrahur nevojat dhe krkest e shteteve borgjeze , idet e shkolls sociologjike kontribuan q t ashprsohet sistemi i represioneve, n vecanti i politiks ndshkuese dhe n kt mnyr krijoi mundsi pr nj t drejt penale arbitrare. e cila karakterizohej pr dnime t ashpra , arbitraritet dhe mundsi e gjr pr shqiptimin e masave siguruese. Si e met tjetr e shkll.soc.ishte edhe fakti se n msimet e veta e teproi me at se disa delikuent jan t paprmirsueshm dhe se ndaj tyre duhet shqiptuar dnime t rnda, pohimet e tilla nuk kishin mbshtetje shkencore. Si me met e shk.soc.konsiderohet prcaktimi arbitrar i bazs s prgjegjsi penale, nuk i ka diferencuar n mas t duhur dnimet dhe masat siguruese dhe klasifikim e kryersve e ka br n mnyr jo t plot, vecmas si e met e ksaj shkolle konsiderohej ideja se dnimi nuk duhet caktuar nga pesha e veprs penale por

53

vetm n baz t rrezikshmris s kryesit, kto ide kontribuan q n mas t madhe t ashprsohen dnimet. An pozitive e ksaj shkolle konssiderohej se nn ndikimin e ideve t ksaj shkolle , n shkencn e s drejts penale dhe n legjislaciuonin penal u prvetsua dualitetit i sanksioneve penale t dnimeve dhe t masave t siguris, i kushtoi rndsi t madhe individualizimit t sanksioneve penale, mandej kontriboi n zavendsimin e dnimeve afatshkurtra n dnime me kusht apo me t holla dhe n mas t madhe u angazhua pr masa preventive. 5.SHKOLLA NEOKLASIKE Me ndimet e ndryshme n mes t shkols klasike , n nj an , dhe t shkolls poztive dhe sociologjike, n ann tjetr, kontribuan q n fillim t shek.XX, t shfacet shkolla neoklasike , n fakt kjo shkoll paraqet nj vazhdimsi e shkolls klasike. Shkolla neoklasike n msimet e saja i kushtzoi rndsi t madhe parimit t legalitetit t veprave penale dhe dnimeve. Sipas shkolls neoklasike, dnimi edhe m tej duhej t mbetej sanksion kryesor penal me elementet e tij retributive, mirpo ndryshe nga koncepcioni i shkolls klasike dnimi duhej t arrij preventivn gjenerale dhe speciale, pastaj me rastin e matjes s dnimit duhet br individualizimi i tij n baz t vetive personale t kryesit t veprs penale, e edhe gjat ekezekutimit t dnimit duhet

54

marr masa t duhura pr resocializimin e kryesit t veprs penale. Sipas neoklasik., edhe pse n vullnetin e njeriut ndikojn faktor endogjen he ekzogjen, n pikn e fundit prej tij varet se ado ta kryej veprn penale apo jo., shtrojn nevojn e studimit t personalitetit t kryesit, pastaj ata thojn se n mes t prgjegjsis s plot dhe paprgjegjsis s plot ekziston prgjegjshmria e zvogluar dhe nj varg tjerash gjendje psikike kalimtare , t cilat ndikojn n kryerjen e veprs penale. Shkoll.neokl.ndikoi q n t drejtn penale t njihet institucioni i prgjegjshmris s zvogluar.Edhe kta ishin idhtar t dualitetit t sanksioneve penale t dnimeve dhe masave siguruese. Masat siguruese jan t nevojshme ndaj kategoris s kryersve t veprave penale , t cilt pr shkak t paprgjegjshmris apo prgjegjshmris s zvogluar , si dhe vetive apo shprehive negative q kan, vetm me shqiptimin apo ekzekutimin e dnimit nuk mund t arrihej qllimi caktuar, me an t masave siguruese synohej q t neutralizohej apo t evitohej kjo rrezikshmri, sipas tyre masta siguruesemund t shqiptohen vetm pasi q t kryhet vepra penale. Masat siguruse mund t shqiptohen si t vetme sanksione penale vetm ndaj kryesve t paprgjegjshm, ndrsa ndaj delikuentve t rrezikshm , masa siguruese mund t shqiptohet s bashku me dnimin. Sipas shkol.neokl. kryesit e mitur t veprave penale duhet t ken status t t posacm n t drejtn penale, ndaj tyre n t shumtn e rasteve duhet shqiptuar masat edukuese, kurse vetm pjesrisht dnimet..

55

Prej ksaj kohe masat edukative nisin t marrin karakter t posaqm n sanksionet penale.Nn ndikimin e neoklas.u nxorn numri m i madh i kodeve penale t shek.XX.

6.MBROJTJA SHOQRORE Mbrojta shoqrore paraqitet pas lufts s dyt Botrore n Itali. Iniciator i themelimit t mbrojtjes s re shoqrore sht italioni Filipo Gramatika..Ky n vitin 1945 n Gjenov ,formoi Qendrn pr studimin e Mbrojtjes Shoqrore, me iniciativn e s cils u mbajt kongresi i par ndrkombtar i mbrojtjes shoqrore, n San Remo n vitin 1947..Dy vjet m pas n vitin 1949, mbahet Kongresi i dyt ndrkombtar me t cilin themelohet Shoqta ndrkombtare pr t Drejtn Penale.Kongresi i gjasht i ksaj shoqate u mbajt n Beograd (1961), n t ciln u shqyrtua cshtja e madhorve t rinj n t drejtn penale. Kombet e Bashkuara n vitin 1948 formuan Seksinin pr mbrojtjen shoqrore , qllimi i t cilit sht gjetja e mnyrave dhe e mjeteve m adekuate pr parandalimin e kriminalitetit dhe prmirsimin e delikuentve. Tani prfaqsues m autoritativ i mbrojtjes s re shoqrore sht Mark Ansel, gjykats i Gjykats s Kasacionale t Francs dhe autor i librit La Defense social novelle(mbrojtja e re shoqrore1954). N kuadrin e ksaj lvizje dallohen rryma ekstreme dhe rryma e matur . 1.Rryma ekstreme, si prfaqsues i denj i ksaj rryme sht Filipo Gramatika dhe idhtart e tij.Gramatika mendimate e veta ekstreme i prezentoi n librin Princip di difesa Sociale (Parimet e mbrojtjes shoqrore 1967), sipas Fil.Gram.e drejta penale tradicionale duhet zavnedsohet me sistemin e mbrojtjes shoqrore, n t ciln m nuk do t ekzistonin nocioni klasike t s drejts pemnale sic jan vepra penale , fajtori, prgjegjsia dhe dnimet, por duhet futur

56

nocionet vepra antisociale, subjektivizmi, masat e mjekimit dhe preventiva, madje disa idhtar t ksaj rryme propozonin q t abrogohej e drejta penale e cila nuk sht treguar efikase dhe n vend t saj duhet aplikuar masa t mjekimit. 2.Rryma prkore apo e matur, prfaqsues i ksaj rryme sht Mark Anseli me veprn e tij La Defens sociale novelle, kjo rrym sht e mendimit se e drejta penale nuk mund t zavendsohet me ndonj sistem t ri t masave t mbrojtjes shoqrore, por thekson se n t drejtn penale duhet futur risi t reja dhe t bhet modifikimi i saj, edhe m tej duhet mbetur nocionet vepra penale, kryesi dhe sanksioni penal edhe dnimi nuk mund t prjashtohet nga sistemet e mbrojtjes s re shoqrore.Parimimi i legalitetit mbetet parim themelor n t drejtn penale.Ky drejtim thekson domosdon e dejurizimit t s drejts penale , dmth. Nga e drejta penale t hiqen nocionet apstrakta dhe metafizike.Ndaj kryesit duhet alikuar tretman i till i cili ka pr qllim resocilaizimin. Mbrojtja e re shoqrore angazhohet pr socializimin dhe humanizimin e t drejts penale, delikuentit duhet ofruar ndihm n mnyr q ai t integrohet nn shoqri si qytetar i dobishm, M. E R.Sh.angazhohet pr nj sistem m racional t masave preventive me t cilat do t ndikohet n evitimin e shfaqjeve t kriminalitetit. Mar n trsi , msimet dhe idet e m.r.sh.dhan kontribut t madh n zhvillimin e s drejts penale gjer n ditn e sotme.Ca koncepcine t saj sidomos t rryms ekstreme pr abrogimin e s drejts penale u kritikuan ashpr dhe koncepcionet e tilla u konsideruan si utopi e rrezikshme, u kritkua edhe koncepcioni q nga e drej.pena t hiqen nocionet themelore vepra penale, kryesi dhe sanksioni penal, ngase nse kjo realizohet e drejta pena.do ta humbte karakterin e degs juridike dhe mjetit aplikativ n luft kundr kriminalitetit..

57

Rryms prkore apo t matur i bhet vrejtje se duke e theksuar vetm qllimin e preventivs speciale e l pas dore domosdon e karakterit retributiv dhe t preventivs gjenerale si qllim t dnimit. Teoria e mb.s.re.shoq.mbi domosdon e individualizimit t dnimit marr n trsi sht progres, mirpo insistimi q kjo t bhet n baz t vetive personale t delikuentit dhe me qllim t arritjes s preventivs speciale, con n parcaktueshmri lidhur me bazn dhe kriteret me rastin e shqiptimit dhe ekzekutimit t sanksioneve penale. Perkundr t metave e mb.r.sh.duhet theksuar se shumica e ideve t saja ishin progresive dhe ndikuna n zhvillimin e mtejm t s drejts penale. -Ide progresive t M.R.SH. konsiderohet idea mbi ndrrimin e sanksioneve penale, -domosdon e studimit t personalitetit t dimit t kryesit t veprs penale dhe prshtatjen e masave dhe trajtimit penalo juridik vetive personale t delikuentit; -nn ndikimin e ideve progresive t m.r.sh.n nj varg legjislacionesh penale u krijuan e drejta penale pr t mitur, krahas t mitur ve dhe madhort e rinj fituan satus t posacm n t drejtn penale; -u shpreh aplikimi i gjr i dnimit dhe lirimit me kusht; -u futn masa t reja t karakterit edukativo social n shtpit edukuese prmirsuese etj. VSHTRIM I SHKURTR ZHVILLIMIT HISTORIK T S DREJT S PENALE T KOSOVS 1.E drejta penale e Kosovs gjat periudhs s feudalizmit E drej.pen.e Kosvs gjat ksaj periudhe i ak t gjitha tiparet e t drejts penale t shteteve tjera t Evrops. Nga periudha e feudalizmit t hershm, gjer n nshek.XII, nuk jan ruajtur dokumente juridike t shkruara (ligje, kode apo prmbledhje t s drejts zakonore), n baz t s cilave do t mund t nxirreshin konluzione lidhur me t drejtn penale t asaj kohe. N teritorin e Kosvs, n Republik. E Shqip dhe n viset tjera etnike shqiptare, gjat kohs s mesjetsnuk jan ruajtur

58

monumente juridken baz t t cilave do t mund t nxirrnim ndonj parafytirim juridik pr karakterin e s drejt.pena.t asaj kohe. N shek.XV, Kosova Shqip. Viset tjera shqiptare dhe pothuajse t gjitha viset tjera ballkanike u pushtuan nga perand.turke e cila sundoi n kto vise gati5. shekuj dhe n kto vise aplikohej e drejta zakonore por edhe e drejta zakonore penale,krahas ksaj vepronoin edhe shriati, kanunamet turke dhe Kod.Pen.i Turqis i vitit 1868.N Kosov ekzistonte nj dualizm juridik.Krahas zbatimit t sheriatit dhe t drejts penale turke, sht aplikuar edh e drejta zakonore shqiptare dhe n kaudrin e saj edhe e drejta zakonore penale.edhe pse ishin tendencat turke q ed rejta penale t rregullo.me ligjet dhe kanunamet turke n viset malore s pushoi kurr s vepruari e drejta zakonore shqiptare. Pjesa m e madhe e s drejts zakonore shqiptare quhej Kanuni i Lek Dukagjinit, q i mblodhi populli dhe i sitemoi frati Shtjefn Gjecovi. N Shqipr.dhe trojet tjera shqiptare, si e drejt zakonore njihen edhe Kanuni i Skenderbeut(arbrit) Kanuni i Maleve, Kanuni i Labris si dhe kanunet tjera lokale si ai i Bends, Mirdits,Puks,Hasit etj..Kto kanune s bashku me Knunin e Lek Dukagjinit prbjn burimet e s drejts zakonore penale shqiptare. Sias kanuneve t prmendura veprat penale ishin t sitemuara si vijon:Veprat penale kundr personit,, kundr familjes dhe martess, kundr prons private, kundr kishs dhe veprat tjera penale. Kanuni i Lek Dukagjinit ka 12.libra, 24.kapituj, 259 nyje dhe 1263 paragrafe.N tr vllimin e e Ka.t L.D. normat penalo juridike jan t pakta, nuk jan t sitemuara si duhet dhe ka prsritje. N kuadrin e normave penalo juridike jan t rregulluara ca institucione t prgjithshme t s drejts penale , si fjala

59

vjen fajsia,bashkpunimi, tentativa, dnimet si dhe figurat e veprave penale t posacme. Llojet e dnimit sipas Ka.t L.D.ishin:1.Gjakmarrja,2.dnimi me vdekje 3.Dbimi 4.Djegja e shtpis 5.Rrnimi i pasuris 6.T prerit e pemve dhe t lnit e toks djerrin 7.gjoba dhe 8.leqitja(bojkotimi). 2.E drejta penale e Kosovs midis dy luftrave botrore(19181941) Pas prmbyt.s perand.osm.Shqipria shpallipavarsin n vitin 1912, e cila ndrkoh u pranua ndrkombtarsisht.Kosova dhe viset tjera shqiptare u okupuan dhe u vun nn sovranitettin MSKS,shtet q u themelua n vitin 1918,Kosova dhe Maqedonia u emrtuan Srbi e Jugut.N tr teritorin e ktij shteti pra edhe t Kosovs , n fillim u aplikuan kapitulli IX dhe XI i Kodit penal t Srbis mbi krimet dhe kundravjtjet kundr shtetit, mbretit dhe kushtetuts.N vitin 1921 u aprovua Ligji i posacm mbi mbrojtjen e siguris dhe rendit shtetror, i cili karakterizohej me dnime drakonike.Kodi Pena.i MJ u aprovua n vitin 1929 dhe hyri n fuqi me 1.janar t vitit 1930.Pr at koh ky kod u vlersua si kod modern mirpo pr shqiptart kodi penal u abuzua shum., ngase u vrn rreth 10.000 shqiptar n periudhn 1918-1941, reth 200.000 shqiptar t shprngulur n turqi.Me reformn agrare rreth 380.000 ha ju morn shqiptarve dhe ju dhan kolonistvesrb e malazez. 3.E drejta penale e Kosovs pas lufts s dyt botrore. Luft iu bashkluan edhe shqiptart me shpres se pas lufts do ti bashkangjiten Shqipris,N Konferencn e Bunjs me 31. dhjetor dhe 1 dhe 2. janar t vitit 1944, ku prpos shipt.morn pjes edhe disa srb t Kosovs dhe prfaqsues anglez, u vendos q Kosova pas lufts t;i bashkohet Shqipris,mirpo siq sht e njohur pas lufts shqiptart u tradhtuan dhe ngeln nnn sovranitetin e srbis dhe t Jugosllavis.

60

N shtetin e Jugosllavis , nn jurisdiksionin e s cils ishte edhe Kosova, n vitin 1945 u nxorrn kto ligje: -Ligji mbi luftimin e spekulimeve dhe sabotimeve ekonomike; -Ligji mbi mbrojtjen e pasuris popullore dhe qeverisjen e saj; -Ligji mbi ndalimin e nxitjes s urrejtjes dhe prqarjes kombtare,racore dhe fetare; -Ligji mbi veprat penale kundr popullit dhe shtetit dhe -Ligji mbi llojet e dnimeve. Me 4.dhjetor 1947 u nxorr Kodi penal pjesa e prgjithshme dhe hyri n fuqi me 12.2.1948. dhe u prgadit sipas modelit sovjetik dhe i kishte t gjitha mangsit q i kishte edhe Kodi Sovjetik. Ky Kod ka lejuar analogjin dhe ka lejuar arbitraritetin dhe paligjshmrin, sidomos n procedset penale kundr shqiptarve, por edhe kroatve dhe sllovenve. N vitin 1948 nga lmia penale u nxorrn edhe 3.ligje t rndsishme:Ligji mbi veprat penal.kundr detyrs zyrtare;Ligji mbi veprat penale ushtarake dhe Ligji mbi veprat penale kundr pasuris s prgjithshme popullore dhe pasuris s koperativave dhe organizatave tjera shoqrore. M 27.2.1951, Kuvendi i Jugosllavis aprovoi Kodin e trsishm edhe pjesn e prgj, edhe pjesn e vecant i cili hyri n fuqi m m 1.korrik t vitit 1951. ku pushuan s vepruar Kodi pen.i vitit 1948 si dhe ligjet penale t posacme q kan qen n fuqi. 3.Ligji penal i RSFJ t Jugosllavis dhe Ligji penal i KSAK. Kosova me Kushtetun jugosllave t vitit 1974 n aspektin juridik u barazua n mas t konsiderueshme me republikat e ktij shteti, mirpo n praktik nga regjimi i srbis, n mnyr arbitrare dhe kundrkushtetuese iu reduktoheshin autorizimet dhe kompetencat e saja, sidomos n lmin e policis , gjyqsis , legjislacionit etj. Kushtetuta e Jugosllavis n vitin 1974 pr her t par aprovoi koncepcionin e decentralizimit t kompetencave ligjdhnse edhe n lmin e legjislacionit penal t

61

republikave dhe krahinave( neni 281.par.1.pika 12.). T gjitha republikat dhe krahinat nxorrn edhe ligjet e tyre penale t cilat hyn n fuqi m 1.korrik 1977.N nivelin jugosllav u nxorr Ligji penal federativ i cili poashtu hyri n fuqi me 1.korr.1977.N jugosll,vepronin 9.ligje penale. Ligji pena.federativ n pjesn m t madhe i rregullo.cshtjet e pjess s prgjithshme t s drejts penale, kurse n pjesn e posacme i parashihte vetm ato vepra penale, t cilat rrezikonin ose dmtonin t mirat juridike q i prkisnin tr jugosllavis, si deh veprat penale q i kryenin nga personat zyrtar t inkuadruar n organet federative.Nga aplikimi i LPK,n polici n prokurori dhe gjyqsi 75% e t punsuarve ishin shqiptar.Mirpo regjmi srb me nj politik tendencioze selektive , n mas t madhe arriti ta kriminalizoj nj numr t madh pjestarsh t kombit shqiptar t Kosovs dhe viseve tjera etnike shqiptare t asaj Jugosllavije.Ky kriminalizim u intensifikua pas demostratave paqsore t studetve dhe mbar popullit shqipatr t vitit 1981, 1987, 1988 dhe n pranver t vitit 1989. Gjat periudhs (1981-1990), n proceset penale politike u dnuan 3.348 shqiptar, me dnime mesatare 7.vjet e dy muaj, me gjithsejt 23.760 vjt burgim.Gjat ksaj periudhe u gjykuan edhe 10.000 shqiptar pr kundravajtje politike me gjitsejt 1232 vjet burgim, pr vepra penale politike dhe kundravajtje politike u ndshkuan 13.348 shqiptar me gjithsejt rreth 25.000 vjet burgim apo 250 shekuj. Ligji penal i Kosovs ishte n fuqi deri m 23.mars 1989 kur regjimi i athershm srb n mnyr kundrkushtetuese suprimoi autonomin e Kosvs dhe njiherit abrogoi LPK.Prej marsit 1999 n Kosov u zbatua ligji Pen. I jugosllavis dhe ai Srb, ndrsa pas clirimit u rikthye n fui LPK dhe LPJ. 4.Kodi penal i Kosovs Puna n prgaditjen e kodit pena t Kosovs ka filluar me 1.shtator 1999.Versioni i par sht pregaditur vetm n gjuhn shqipe nga ekspertt kosovar dhe n fund t dhjetorit t ktij viti sht drguar n Njujork.N shkurt t vitit 2000

62

ky kod sht kthyer n Prishtin dhe ka vazhduar puna n prgaditjen e tij paralelisht n dy gjuh-n gjuhn shqipe dhe gjuhn angleze, prej shkrtit t vitit 2000 krahas ekspertve kosovar , kan marr pjes edhe rreth 30.ekspert ndrkombtar nga Kshill i Evrops, UNMIK-u, Soqat.s Juris.Amerika ABACE, UNICEF-it OSBE dhe ekspert indiv.t Anglis dhe t SHBA.N fillim t marsit 2003 sht prgaditur versionbi prfundimtar i KPK dhe i sht drguar Qeveris dhe Kuvendit t Kosovs.Pas shqyrt t Kodit nga kto organe i sht kthyer Zyrs ligjore t UNMIK-ut dhe kodi u aprovua nga prfaq.spec.i OKB n Kosov Mihail Shtajner m 6.korrik 2003, ndrsa ka hyr n fuqi m 6.prill 2004, u shpall n rregulloren e UNMIK-ut nr.2003/25. Model nismtar i prpilimit tq ktij kodi ka shrbyer Kodi Penal i Bos.Her. e m pas u prpilua sipas koncepteve modeleve konkrete t shteteve bashkohore t Evrops perndimore, posacrisht t Kodit penal t Gjermanis, Zvicrs , Francs , dhe Italis, jan akceptuar edhe zgjidhje parimore dhe konkrete nga legjislacioni penal i Anglis dhe SHBA, pastaj jan marr disa koncepcione nga Kodi penal i Shqip,Sllovenis, Kroacis , pastaj nj numr i madh i dsipozitave t konventave ndrkombtare q i dedikohen t drejtave dhe lirive t njeriut dhe luftn efikase kundr kriminalitetit. Edhe Kodi Penal i Kosovs sht i ndar n dy pjes , n pjesn e prgjithshme dhe n pjesn e posacme , ai sht sistemuar n XXX kapituj me 357 nene . BURIMET E S DREJTS PENALE Burimet materiale dhe formale t s drejts penale Burimet materiale : konsiderohen t gjitha marrdhniet shoqrore ekonomike dhe marrdhniet e tjera shoqrore, q e karakterizojn nj shoqri, sitemin e saj shoqroropolitik, ekonomik etj.

63

Burimet formale : si burime formale t s drejts penale jan normat juridike vec e vec dhe trsia e tyre, ky sht sistemi juridik i nj caktuar. Burim kryesor duke u mbshtetur n parimin nullum crimen nulla poena sine lege sht Kodi penal, burimet tjera konsiderohen kushtetuta,konventa ndrkombtare etj.Me fjal tjera si burim formal i s drejts penale sht legjislacioni i nj vendi t caktuar. II.KUSHTETUTA SI BURIM I S DREJTS PENALE Kushtetuta sht ligji m i lart dhe me fuqi juridike m t madhe n cdo shtet t ciilizuar.Sistemi kushtetues n t drejtn penale kondsiderohet si burim me rndsi t posacme. Me kushtetut prcakohet rregullimi shoqroro ekonomik dhe politik i shtetit, lirit dhe t drejtat elemntare t qytetarve, barazia e tyre dhe nj varg vlerash tjera t rndsishme.T gjitha kto vlera t garantuara me kushtetut mbrohen edhe me t drejtn penale. N paramiet themelore t kushtetuts prcaktohen themelet e disa parimmeve kryesore t s drejts penale dhe politiks s luftimit t kriminalitetit. Kushtetuta me nj varg dispozitash t saj paraqitet edhe si burim i drejtprdrejt i s drejts penale, kshtu psh.kushtetuta parashef parimin e legalitetit me rastin e prcaktimit t veprave penale dhe sanksioneve penale, garanton rrespektimin e personalitetit t njeriut dhe dinjitetin njerzor n procedur penale dhe n cdo procedur tjetr, qytetarve u garantohet liria e lvizjes dhe e vendbanimit,paprekshmria e baness, letrave dhe drgesave, u garantohet parekshmria e persaonalitetit , e jets personale dhe familjare. Kushtetuta me dsipozitat e veta n mnyr t drejtprsdrejt disa veprime i proklamon t kundrligjshme dhe kundrkushtetuese.me Kush. Si kundrkushtetuese konsiderohen veprat:tradhtia e shtetit apo nnshkrimimi apo pranimi i kapitullimit t vendit apo t njpjese t tij, nxitja e urrejtjes dhe mostolerancs nacionale , raciale apo

64

fetare, cdo nxjerrje me dhun e pohimeve dhe e deklaratave, cdo privim i kundrligjshm i liris, cdo hyrje e kundrligjshme n banes e huaj dhe lokalet tjera si dhe bastisjen e tyre, cdo tekanjoze (arbitraritet) me t cilat cenohet ose kufizohet e drejta e njeriut.Organeve ligjdhnse u cakton obligim q pr kto vepra t parashohin sanksine penale. III.E DREJTA PENALE NDRKOMBTARE SI BURI I S DREJTS PENALE Kontr.ndr.(konventat, marrveshjet dhe traktatet) paraqesin burim t rndsishm i s drejts penale. T ktilla jan :Konventa e Gjenevs mbi humanizimin e lufts, t vitit 1949, Konventa pr luftimin dhe parandalimin e krimit t gjenocidit, t vitit 1948, Konven.mbi eleminimin e dsikrim.racial t vitit 1966.Vecmas veprat penale kundr sigurimit ajror , rrjedhin nga Konven.mbi luftimin e rrmbimit t kundrligjshm t flutaraks Hag 1970 dhe Konven.mbi luftim e akteve kundrligjore t drejtuara kundr siguris s flutarakeve civile, Montreal 1971. Obligimet nga kto konventa shtetet nacionale i realizojn duke i parapar n legjislacionet e tyre penal veprat penale, sic jan diskriminimi racial,gjenocidi, krimet e lufts kundr popullsis civile, krimet e lufts kundr t palgosurve dhe t smurve, si dhe krimet e lufts kundr t znve rob, nxitja e urretjes, t prcarjes ose mostolerancs nacional, raciiale apo fetare. IV.LIGJI PENAL SI BURIM KRYESOR I S DREJTS PENALE 1. E drejta penale sht e drejt ligjore Kosiderohet e drejt ligjor nga se burim primar i saj sht ligji, veprat penale dhe sanksionet penale mund t caktohen vetm me ligj. Si burim kryesor i s drejtave penale bashkohore sht kodi penal apo ligji penal.

65

2.Nocioni i ligjit penal, Kodit penal dhe legjislacionit penal. Me nocionin ligj penal nnkuptojm cdo dispozit ligjore me t ciln rregullohen cshtje nga fusha e s drejts penale, n radh t par kto dispozitat me t cilat parashihen vepra penale dhe sanksionet penale ndaj kryesve t tyre.Me nocionin ligj penal nnkuptojm edhe ato dsipozitat ligjore t cilat veprn e ndaluar dhe t inkriminuar, n kushtet e caktuara e konsiderojn t lejuar, psh.shtimi kundrligjshmris, pr shkak t rrezikshmris shoqrore t imt, mbrojtjes s nevojshme etj. Me nocion kod penal, nnkuptojm ligjin t rndsishm n t cilin n mnyr t trsishme dhe t sistemuar prmblidhen dispozitat penaolo-juridike, termi kod zakonisht prdoret pr ligje voluminoze dhe t rndsishme n aspektin penalo juridik dhe politik, me t cilin n mnyr sitematike dhe t trsishme rregullohet nj deg e drejtsis. Me shprehjen legjislacion penal, nnkuptojm t gjitha ligjet penale , pra edhe kodin penale, si dhe tr sistemin e ligjeve dhe dispozitave tjera penale, t cilat jan n fuqi. V.BURIMET E TJERA T S DREJTS PENALE 1.Ligjet tjera, normat nnligjore dhe aktet e prgjithshme. N mesin e burimeve t tjera t s drejts penale, duhet cekur ato ligje apo norma juridike t cilat paraqiten si burim indirekte, plotsuese dhe sekundare.Ktu n radh t par duhet cekur kodin e procedurs penale dhe ligjin pr ekzekutimin e sanksioneve penale, si burime t rndsishme pr t drejtn penale konsiderohen ligji pr organizimin e gjykatave, ligji pr prokurorin dhe ligji pr policin. N mesin e burimeve ansore dhe plotsuese duhet cekur disa disozita t normave tjera juridike.Kjo sht kur situata kur ligji n mnyr t drejtprsdrejt, apo n mnyr indirekte i referohet apo udhzojn ndonj norm tjetr juridike, e cila e qartson apo e plotson normn juridike penale.Kto jan t ashtqujturat normat blankete.Psh. neni

66

152. t KPPK, parashihet si vepr penale kushdo q n kundrshtim me dsipozitat ligjore mbi nrprerjen e shtazanis dhe me plqimine gruas shtatzan ndrpren shtatzanin.Ose vepra penal trajtimi i pandrgjegjshm mjeksor, neni 219. t KPPK. Si burime indirekte dhe plotsuese t s drejts penale jan gjithashtu ligjet tjera dhe normat apo aktet nnligjore si deh aktet e prgjithshme.Gjithashtu si burim i srejts penale jan edhe rregullat e profesioneve , rregullat teknike ,n raste kur ligji penal u referohet ktyre. Burimet indirekte dhe plotsuese jan m se t domsodoshme, ngas eme teknikn juridike t kodit penal nuk sht e meundur t parashihen t gjitha ngjarjet, situatat n jetn e prditshme e as t;i prcjell me norma juridike zhvillimin e shpejt t tekniks dhe shkencs. 2.E drejta zakonore Parimi i legalitetit , q sht prvetsuar, prjashton mundsin q e drejta zakonore t jet burim i drejtprsdrejti i s drejts penale, skndejmi nuk sht e mundurq me doket t parashifen veprat penale t reja , t abrogohen veprat ekzistuese apo t zgjerohen apo t abrogohen dnimet. Mirpo n disa raste e drej.zaknore mund t paraqitet si burim i rndsishm i s drejts penale, poqse kt legjislacion e merr parasysh dhe e inkorporon n dispozitat e veta .Kshtu pr shembull disa vepra penale ndrkombtare kundr njerzimit dhe t drejts ndrkom., dispozitat e ligjit mbshteten n doket apo rregullat e s drejts ndrkmbtare.N legjislacionin penal edhe pse sht e sanksionuar si vepr penale , nuk sht prcaktuar se cka sht fyerja, mirpo pr tu konsideruar se ekziston fyerja duhet t merren parasysh doket e mjedisit shoqror t caktuar.

67

3.Praktika gjyqsore N t drejtn penale romake dhe ate mesjetare praktika jyqsore ka qen burim i rndsishm i s drejts penale nga se gjykata kan vendosur n baz t aktgjzkimeve t mparshme, pr shkak se nuk kan ekzistuar norma t mjaftueshme penalo juridike.Praktika gjyqsore m von sht shacur si burim i rndsishm i s drejts penale n shtet anglosaksone, mirpo tani edhe n kto shtet e drejta e shkruar(ligjet dhe burimet tjera t shkruara) gjithnj e m tepr jan duke zn vend dominant n radhn e s drejts penale. N t drejt ton pena dhe n t drejtn penale t Evrops praktika gjyqsore nuk sht burim i drejtprsdrejt i drejts penale, sepse do t ishte n kundrshtim me parimin nullum crimen nullum poena sine lege, prakt.gjy.nuk mund t parash.vepra penale t reja apo ti abrog.ato ekzistuese.Aktgjykimet e posac.t gjyka. Si dhe qndrimet apo mendimet parimore t gjykatave t larta nuk mund t konsiderohen si rregulla , n baz t cilave do t mund t shqiptohet ndonj; sanksion penal. Praktika gjyqsore ka rndsi me rastin e interpretimit t ligjeve penale q sht pun e prditshme e gjykatave. 4.Shkenca e s drejts penale Shkenca e s drejts penale sikundr edhe prakti.gjyq.nuk sht burim i drejprsdrejt i s drejts penale pozitive, sepse me te nuk mund t formohen vepra t reja penale e as t abrogohen ato ekzistuese .Mirpo me ndihmn e shkecs s t drejts penale sht br ndrtimi i nj varg nocionesh dhe institucionesh t s drejts penale , shk. E s drej.penal ndikon n reformn e s drejts penale, prkatsisht t drejts penale. KODI PENAL

68

I.PJESA E PRGJITHSHME DHE E POSACME E KODIT PENAL

A).Pjesa e prgjithshme e kodit penale, paraqet nj sitem t normave penalo-juridike me t cilat prcaktohen parimet e s drejts penale si

dhe nocioni dhe institucioent themelore t s drejts penale, sic jan veprat penale, dnimet dhe llojet e sanksioneve penale , mbrojtja e nevojshme, nevoja ekstreme. B.Pjesa e posacme e kodit penal paarqe sistem normaave penalo-juridike me t cilat prcaktohen veprat penale vec e vec si dhe sanksionet penale dhe masat e trajtimit t detyrueshm q mund ti tju shqiptohen kryesve t veprave penale. Midis pjess s prgjithshme dhe asaj t posacme ekzistojn nj varshmri dhe lidhshmri e ngusht, njra pa tjetrn nuk mund t ekzistojn e as t aplikohen n praktik. Kshtu parimi i legalitetit t veprs penale dhe sanksionit penal si dhe masa e trajtimit t detyrushm, si parim themelor i t drejts penale , mund t shprehet vetm ndaj atij personi q ka kryer aso vepre t parapar me ligj si vepr penale . Gjithashtu edhe normat e posacme t s drejts penale nuk mund t aplikohen pa aplikimin e normave t pjess s prgjithshme t kodit penal. Psh. te vepra penale marrja e sendit t huaj, parashihet se kryesi mund t dnohet me gjob ose me burg deri n nj vit, n kt inkriminim nuk shihet sa sht minimumi i dnimit me burg sa sht minimumi dhe maksimumi i dnimit me gjob, n kt inkriminim nuk sht prcaktuar se kryesi mund t dnohet edhe nga pakujdesia, nuk sht prcaktuar se aprgjigjet , bashkkryesi, shtytsi apo ndihmsi, t gjitha kto i rregullon pjesa e prgjithshme e s drejts penale.

69

E drejta penale apo kodi penal, funksionin e vet mund ta realizoj vetm me aplikimin e pjess s prgjithshme dhe t posacme pr cdo rast t kryerjes s veprs penale. Shumica e normave penalo juridike t pjess s prgjithshme , kryesisht i prcaktojn kushtet e prgjithshme pr aplikimin e sanksioneve penale dhe masave t trajtimit t detyrueshm, krahas normave t ktilla n pjesn e prgjithshme gjendjen edhe aso norma , q n nj mas jan t natyrs deklarative prcaktohet platforma e s drejts penale, t tilla jan normat e kodit penal, ku sht i prcaktuar funksion mbrojts i s legjislacionit penal si dhe baza e shtrngimit me an t sanksioneve penale(shih qllimin e dnimit 34.).Disa norma jan t natyrs eksplikative, me to shpjegohet domethnja e disa termeve q prdoren n ligj( psh.personi zyrtar neni 1007). Karakteristik e normave penalo juridike n pjesn e posacme sht se cdonjra prej tyre i ka dy pjes ,dispozitivin dhe sanksionin. N dispozitiv prcaktohen elementet e veprs penale (figura e veprs penale , kush mund t jet kryes i veprs penale (subjekt) dhe n cka konsiston veprimi i kryerjes . Lidhur me veprimin e kryrjes mund t prcaktohet mnyra e kryerjes, mjetet me t cilat mund t kryhen, vendi dhe koha e kryerjes. Kurse lidhur me subjketin kryesin mund t prcaktohet se veprn penale mund ta kryej cdo person(psh.kushdo q tjetrin privon nga jeta), ose vetm personi zyrtar, prsoni prgjegjs, personi ushtarak etj. 1.Ekziston dispozitivi i rndomt(bn vetm emrtimin e veprave penale); 2.Dispozitivi prshkrues/cakton tiparet e verps penale,bhet prshkrimi ityre/ 3.Dispozitivi udhzues apo norma blankete/kur pr disa tipare t veprs penale ushzon n ndonj norm tjetr t kodit penal.

70

Ekziston edhe dispozitivi i prbr, q cakton figurn e t ashtquajturave vepra penale t prbra, kur vepra pen.kryh. me ndrmarrjen e njrit prej llojeve t caktuara t veprimeve/vep.pe.e cnimit t paprek.s banes.mund t kryhet kur personi hyn apo nuk e liron banesn. Dispo i prbr ekzis edhe ather kur vep.pen. t caktuar mund ta kryejn persona t ndrysh./vep.pen.dhnja e dshmis s rrejhme mund ta kryej dshmitari,eksperti, prkthyesi apo interpreti dhe kur vep.pena.mund t kryhet n mnyr alternative ndaj objekteve t caktuara /cnimi i fshehtsis s korrespo.dhe bazave t dhna kompjuterike/. II.PARIMI I LEGALITETIT APO LIGJSHMRIS N T DREJTN PENALE Parimi i ligjsh.ka qen i njohur edhe n formacionet e shekullit t vjtetr dhe t mesm, mirpo afirmimi i tij u shpreh n gjysmn e dyt t shek.XVIII. Pr futjen e parimi t legal.n t drejtn penale jan angazhuar juristt dhe filozoft e njohur t shek.XVIII, edhe at Monteskio, Bekario , Servan. Formulimin e ktij parimi n gjuhn latine nullum crimen, nullum poena sine lega pr her t par e dha pemnalisti Ansel Fojerbah. Ky parim n t drejtn kushtetuese dhe n t drejtn penale u inagurua si reagim kundr arbitraritetit, tiranis dhe vrazhdsiss t drejts penale dhe jurispondencs penale t shtetve feudale. Parimi i legalitetit apo i ligjshmris ka rndsi shoqrorepolitike dhe juridike. -Rndsiashoqrore politike konsiston n sigurimin e qytetarve nga arbitraritetit dhe keqprdorimit eventual t gjykatave dhe organeve t tjera shterore,ky parim paraqet gurthemel pr qytetart pr sigurine e tyre , ngase qytetart qysh m par e din se cilat vepra konsiderohen vepra penale e cilat vepra t llejuara.

71

Rndsia juridike e parim.t leg.konsiston n sendrtimin e pes postulateve kto jan: 1.Q vetm ligji t jet burimi s drejts penal. 2.Q t ndalohet aplikimi i analogjis; 3.Q t ndalohet veprimi retroaktiv i ligjit; 4.Q me rastine prcaktimit t veprave penale , ligjdhnsi duhet t shrbehet me terme dhe shprehje precize, n mnyr q t evitohet cdo arbitraritetit eventual i gjyqeve apo organeve tjera shtetrore t cilat i interpretojn apo i aplikojn ligjet penale; 5.Parimi i ligjshmris ngrthen n vete edhe krkesn q ligji i cili parashef veprn penale t parasheh edhe sanksionin penal. INTERPRETIMI I LIGJEVE PENALE 1.KUPTIMI DHE RNDSIA E INTERPRETIMIT N T DREJTN PENALE
Me interpretim n t drejtn penale kuptojm prcaktimin e

kuptimit t norms s caktuar penalo-juridike.Interpretimi i ligjeve ka rndsi t madhe dhe sht i domosdoshm n t drejtn penale , ngase shumica e normave penalo juridike nuk mund t aplikohen n rastin konkret nse nuk inerpretohen-para se t prcaktohet kuptimi i drejt i tyre. II.LLOJET E INTERPRETIMEVE T LIGJEVE PENALE Ekzistojn tri grupe interpretimesh: 1.Sipas sujektve q mund ta bjn interpretimin, 2.Sipas me todave dhe 3.Sipas vllimit. 1.Subjektet q mund ta bjn interpretimin

72

Varsisht prej asaj se cili subjekt e bn interpretimin dallojm:interpretimin autentik,gjyqsor dhe doktrinar. 1.Interpretimi autentik apo i obligueshm Interp.autentik e bn organi i cili e ka nxjerr ligjin q inerpretohet, e kt mund ta bj vetm parlamenti i shtetit.Interpretimi autentik konsiderohet m i rndsishmi dhe ktij sikundr edhe ligjigjit duhet ti prmbahen t gjith organet shterore.Interpretimi autentik bhet n procedur t njet sikundr edhe me rastin e nxjerrjes s tij, interpretimi autentik konsiderohet pjes integrale e ligjit.Nuk preferohet inerpretimi autentik q sht n disfavor t t akuzuarit. Prpos interpretimit autentik, t cilat bhn pas hyrjes n fuqi t ligjit , nganjher vet ligji prmban dispozita pr interpretimin i disa shprehjeve t veta .Psh.KPPPKn nenin 107.Kto jan t ashq.definicioni legal i shprehjeve. 2.Interpretim gjyqsor sht inerpretim t cilin e bn gjykata gjat aplikimit t ligjit n rastin konkret.Interpretimi gjyqsor nuk ka afekt t prgjithshm obligues por vlen vetm pr rastin konkret. Gjykatat n punn e tyre jan t pavarura n rastin e aplikimit dhe interpretimit t ligjit, mirpo me qllim t sigurimit t unitetit n praktikn e gjykatave , q ka rndsi t madhe penalo-luridike dhe shoqroro politike,Gjykata Supreme e vendit , kur konstaton se praktika gjyqsore e vendit nuk sht unike , merr qndrime dhe mendime parimore juridke pr cshtjet q jan me rndsi pr aplikimin unik t ligjeve.Kto qndrime ushtrojn ndikim n interpretimin dhe aplikimin unik t ligjeve penale n praktik. 3.Inerpretim shkencor apo doktrinar,e bn shkenca e s drejts penale(Institutet shkencore katedrat e tj.).Ky lloj inter.nuk sht i obligu.pr organet q merren me aplikimin

73

e ligjeve , mirpo me forcn e argumenteve shkenca e s drejts penale ushtron ndikim n praktikn gjyqsore dhe ligjdhnse. III.METODAT E INTERPRETIMIT 1.Interpretimi gramatikor i normave penalo juridike bhetme ndihmn e rregullave t gramatiks dhe sintakss.Interpretimi i ktill sendrtohet zakonisht duke i analizuar shprehjet dhe nocionet e pjess s tekstit dhe n kt mnyr gjendet kuptimi i norms penalpidke. 2.Interpretim logjik Mbshtetet n rregullat e logjiks, me ndihmn e ktij interpretimi , prcaktimi i prmbajtjes dhe kuptimit t ligjit bhet me an t t menduarit dhe t nxjrrjes s konkluzioneve.Interpretimi logjik sht ngusht i lidhur me ate gramatikor dhe n praktik ky interpretim nuk mund t bhet ndaras. Me an t interpretimit logjit konkludojm se n rastet kur pr ndonji vepr penale n pjesn e posacme sht i prcaktuar vetm minimumi apo maksimumi i posacm i dnimit , athere do t aplikohet minimumi apo maksimumi i prgjitjhshm. Me rastin e interperetimit logjik prdoren dy rregullat posacme :argumentum a contrario dhe argumentum a fortieri. A/Argumentum a kontrario; sht ajo rregull e interpretimit , n baz t s cils nxjerrim prfundim se prjashtohet mundsia e aplikimit t ndonji norme penalo juridike , pocse ajo sht parapara vetm pr nj rast konkret dhe si e till bn prjashtimin nga normat e prgjithshme q rregullojn at cshtje. Psh.me par.3.t nenit 304 t KPPK, parashifet se nuk sht penalisht prgjegjs sipas ktij nenit personi nse ai sht n marrdhnie me kryesin e vepr.pe.si bashkshort,partner jashtmartesor, i afrm i gjakut i shkalls s par , vlla ose

74

motr, prind adoptues ose fmij i adobtuar.Me aplikimin e ksaj rregulle , nxjerrim prfundim se personat tjer do t prgjigjen penalisht , pocse e kan ditur dhe nuk e kan lajmruar veprn penale. B/Argumentum a fortiori shprehet n dy forma: -Si argumentum a maiori ad minus, q prmban n vehte logjikn sipas s cils po cse diq sht e ndaluar pr rastin m t leht , gjithsesi dduhet konkluduar se sht i ndaluar edhe pr rastin m t rnd.psh.nse parshihet prgjegjsi penale pr ndonj vp.t kryer nga pakujdesia sht e logjikshme se ekziston edhe prgjegjsia pr vp.t kryer me dashje. -Argumentum a maiori ad maius, sipas ksaj rregulle kur diq. shte e lejuar pr rastin m t leht aq m par ajo sht e lejuar pr rastin m t rnd, psh. nse ligji parashef nmundsin e lrimit nga dnimi kur heq dor vullnetare nga tentaiva e met, athere kjo mundsi ekziston edhe pr rastin e heqjes dor vullnetare nga tentativa e met. -N kuadr t interpretimit logjik , n disa raste shfrytzohet edhe argumentum ad apsurdum.Intepretimi i ktill shfrytohen per t provuar se aplikimi i ndonji norem do t qonte n prfundim apsurd. Psh.qndrimi se dnimi i shlyer nga evidenca e t ndshkuarve fare nuk guxon t merret parasysh, sht apsurde me nenin tjetr t kodit penal, sipas t cilit t dhnat mbi dnimin e shlyer mund tu jepen gjykats, prokuroris publike dhe organeve t policis lidhur me procedurn penale q zhvillohet kundr personit t caktuar ndaj t cilit sht shlyer dnimi.Kjo zgjidhje qon n zgjidhje apsurde.

3.Interpretimi historik
I.H.konsiston n prcaktimin e kuptimit t norms penalojuridike duke u mbshtetur n historikun e lindjes s saj., n kuadr t ktij inter.egziston:

75

-Interpretiv subjektiv, ku kuptimi i ligjit penal apo i norms penaolo juridike prcaktohet , sipas kohs q sht nxjerr, sipas asaj q ligjdhnsi ka synuar t arrij n kohn kur e ka nxjerr ligjin. -Interpretiv objektiv apo evolotiv, kuptimi i ligjit po norms penalo-juridike, percaktohet sipas kohs kur bhet aplikimi i tij.(m heret ka qen si vp.e rnd fyerja me an t radios, m von sht lejuar q t konsiderohet si form e rnd e fyerj.q sht kryer me an t telivizionit).

4.Interpretimi sistematik
Prcakton prmbajtjen dhe kuptimin e ndonji norme penalojuridike n baz t vendit q sht rradhitur n sistemin e ngusht dhe t gjr t legjislacionit penal si dhe lidhmrin e saj me normat dhe institucionet juridike. 5.Interpretimi krahasues apo komparativ, sht metod e till e interp.e cila kuptimin e ligjit e prcakton duke e br krahasimin e dy apo m shum teksteve autentike t ligjit t njet,q sht shpallur n gjuh t ndryshme.

6.Interpretimi sipa sqllimit apo int.teleologjik

Interpret.sip.q. sht metod e till e interpretimit t ligjit penal, i cili kuptimin e tij snon ta prcaktoj sipas qllimit t ligjit (ratio legis). IV.INTERPRETIMI SIPAS VLLIMIT 1.Interpretimi i ngusht apo restriktiv IN.EKZ.EKZISTON ATHERE KUR FJALve , termeve apo nocioneve q jan prdorur n ligj u jepet kuptim i ngusht.

76

2.Interpretimi i gjr apo ekstenziv, ekziston athere kur fjalve , termave apo nocioneve t ligjit penal u jepet kuptim i gjr. Kjo nga fakti se n disa raste ligjdhnsi me normn e caktuar ka thn m pak apo m shum,n ann tjetr , pr shkak t t zhvillimit dinamik shoqroro ekonomik sht i domosdoshm interpretimi ekstensiv, ngase pas nxjerrjes s norms s caktuar , apo n prgjithsi ligjit penal, paraqiten situata apo veprime t tilla t cilat sipas t gjitha kritereve mund t kualifkohet si vepr penale.Psh. te vepra penale e vjedhjes , e cila konsiston n marrjen e kundrligjshme t pasuris t pasuris s huaj t lujtshme me qllim t prvetsimit t saj.Shtrohet pyetja se cka konsiderohet send i luajtshm n kuptimit t ktij inkriminimi.Lidhur me kt sht prvetsuar menidmi se ktij nocioni duhet dhn kuptim t gjr dhe me kt nnkuptohet psh edhe rryma elektrike sepse edhe kjo, sipas t gjitha kritereve , mund t konsiderohet send i lujtshm dhe ndaj saj t kryhet vepra penale e vjedhjes. Duhet pasur parasysh q me rastin e interpretimit ekstenziv nuk lejohet zgjerimi i zons kriminale. V.A N A L O GJ I A N drejtsi analogjia n kuptimin e gjr paraqet zgjidhjen e marrdhnieve shoqrore n baz t nromave q rregullojn marrdhnie t ngjashme. An.n t drejtn penale paraqet rastin kur nj vepr q nuk sht e parapar me ligj si vepr penale, konsiderohet sie till n baz t ngjashmris me veprn penale.Analogjia si mnyr e krijimit t veprave t reja penale sht e ndaluar n t drejtn penale ngase sht n kundrshtim me parimin e legalitetit.,edhe n KPPK sht inkorporuar ky parim ku n nenin 1.par.1.thuhet Veprat penale, sanksionet penale dhe masat e trajtimit t detyrueshm prcaktohen vetm me ligj. N t drejtn penale t ish shteteve socilaiste t Evrops edhe n Republikn e Shqipris dhe n ish Federatn

77

Jugosllave , pas Lufts s dyt Botrore, ka qen e lejuar analogjia , nase ekzistonin zbrastira t mdha juridike. Anologjia n kt periudh lejohej mq e drejta penale nuk ishte e kodifikuar, kurse pr shumicn e inkriminimeve aplikoheshin rregullat e paralufts.Mirpo me nxjerrjen e kodeve penale t ish.Jugosll.1951 dhe 1952 nn sovranit. E t cils ishte edhe Kosova gjer m 12.6.1999, u b kodifikimi i s drejts penale dhe prej athere u ndalua analogjia. Me an t analogjis gjithashtu nuk mund t zgjerohet as elemntet apo rrethanat kualifikuara dhe t privelegjuara n veprat ktjera penale.Me an t analogjis nuk mund t sajohen as sanksione t reja penale.Kto kufizime vlejn pr aplikimin e analogjis , pa marr parasysh a jan n dm t kryesit t veprs penale (analogjia in malam partem) apo n favor t tij( analogjia in bonam partem).Gjithashtu me analogji nuk mund t bhet as ashprsimi i dnimeve. Analogjia e lejuar.N t drejtn penale konsiderohet se sht e lejuar analogjia po q se ajo sht n favor t t fajsuarit dhe nse interpretimi i till nuk sht n kundrshtim me normat dhe parimet e tjera penalo-juridike.Kjo mund t shprehet n rast kur sht fjala pr bazat apo rrethanat e prjashtimit t veprs penale dhe ndshkueshmris , nga se kjo fush n mas t madhe nuk sht e rregulluar me ligj.Madje analogjia sht e lejuar n rastet kur ekzistojn rrethana pr zbutjen e dnimit si dhe n prgjithsi n situata kur kryesi i veprs penale vehet pozit m t favorshme(analogjia in bonam partem), q mbshtet n parimin in dubi pro reo.Analogji si mnyr e interpretimit n favor t t kryesit t veprs penale ,n mnyr decidive sht e parapr n KPPK neni 1.par.3. ku thuhet N rast paqartsie prkufizimi i veprs penale interpretohet n favor t personit i cili hetohet, akuzohet ose shpallet fajtor. Analogjia n t drejtn penale lejohet edhe n rastet kur edhe vet ligji n mnyr shprehimre udhzon aplikimin e saj edhe n situtatat q jan t ngjashme me ato q parashihen n figurn e veprs penale .Kjo vecmas shprehet n dispozitat e kodit penale , n t cilat figura e veprs penale prcaktohet edhe me t ashtquajturn klauzola gjenerale.Psh.dispo.e nenit 218 par.1 t PPK, parashihet si

78

vijonKushdo q, n kundrshtim me ligjin e shndetsis , n spital , maternitet t spitalit, shkoll apo restorant apo puntori n t ciln prpunohen artikuj ushqimor apo e cila kryen shrbime higjenike apo n organiztan e biznesit apo vend t ngjshm pune , e punson apo e mban n pun personin pr t cilin e di se lngon nga smundja ngjitse dhe me kt shkakton prhapjen e smundjes dnohet gjob ose burgim deri n nj vit. Analogjia e ndaluar Analogjia sht e ndaluar n t drejtn penale , po q se sipas norms s caktuar penalo-juridike bhet subsimimi i veprs apo rastit i cili nuk sht i parapar me ligj dhe poqse duhet t tejkalohet apo zgjerohet vllimi i norms nse dshirohet q edhe ai rast t prfshihet me normn e caktuar.Pra n rastet kur tejkalohet kufiri i kuptimit t norms q sht prcaktuar edhe me an t interpretimit athere shprehet analogjia e ndaluar.Do t ishte psh. analogji e ndaluar rasti kur ndonj person dnohet pr vepr penale t vjedhjes , pocse sht ushqyer n restoran, mirpo nuk ka pasur t holla t paguaj. VEPRIMI I LEGJISLACIONIT PENAL I.VSHTRIM I PRGJITHSHM Cdo ligj penal vepron n koh t caktuar, n teritorin e caktuar dhe ndaj personave t caktuar. II.VEPRIMI I LIGJIT PENAL N KOH Sikur edhe ligjet e tjera , edhe kodi penal vepron n koh tcaktuar.Ai filln t veproj prej momentit t hyerjes n fuqi dhe aplikohet gjer t pushoj s vepruari.Zakonisht ligji hyn n fuqi 8.pas shpalljes n gazetn zyrtare.. Meq me ligj penal rrgullohen cshtje shum t rndsishme dhe delikate , koha prej nxjerrjes dhe hyrjes n

79

fuqi t ligjit sht m e gjat.Kshtu sht vepruar edhe me KPPPK, i cili sht aprovuar m 6.korrik 2003, ndrsa ka hyr n fuqi m 4.priill 2004. Ligjet pr shkaqe t arsyeshme mund t hyjn n fuqi brenda afatit m t shkurtr se 8.dit nga dita e shpalljes , ose ditn e shpalljes. Koha prej shpallje.s ligj.n gaz. Zyrt, e gjeri sa hyn n fuqi, quhet vacati legis.Ligji penal vepron prderisa abrogohet me ligjin e ri, prkatsisht ai vepron n ditn e kur hyn n fuqi ligji i ri, i cili shprehimisht ose n mnyr t heshtur e abrogon t mparshim. N mnyr.shpreh.ligji i ri e obrogon t mparsh.kur ligji i ri parash.dispo t posacme me t ciln e abrogon t mparshmin. N mnyr t heshtur ligji pena.abrogohet athere kur ligji i ri nuk prmban dispozitn mbi abrogimin e ligjit t mparshm, mirpo cshtja e njjta i rregullon n mnyr t njjt apo t ngjashme Lex postiore derogat legi priori..Ligji penal.pushon s vepruari edhe kur skadon afati pr t cilin sht nxjerr. 1.Rndsia e prcaktimit t veprimit t ligjit penal n koh Prcaktimi i veprimit t ligjit penal n koh ka rndsi t madhe n t drejtn penale ngase prej ksaj varet se cili ligj do t alikohet ndaj kryesit t veprs penale ..Kjo ka rndsi nse vepra penale sht kryer kur ka qen n fuqi ligji i vjetr, ndrsa kryesi gjykohet kur ligji i mparshm ka pushuar s vepruari. 2.Ndalimi i veprimit retroaktiv t ligjit penal dhe aplikimi i ligjit m t
but Me ispozitat e kodit Penal, n t drejtn penale sht

prvetsuar parimi i ndalimit t veprimit retroaktiv t ligjit penal.Kjo shprehimisht sht parapar shprehimisht n nenin 2. paragrafin 2. i cili thot:N rast se ligji n fuqi ndryshon para shqiptimit t vendimit t forms s prer, athere ndaj kryesit zbatohet ligjji q sht m i favorshm

80

Lidhur me zbatimin e ligjit m t but ndaj kryesit t veprs penale Kodi Penal i Kosovs ka prvetsuar konceptin edhe m t avancuar , q tani jan t prvetsuar edhe kodet penale t shteteve t Evrops Perendimore, kshtu q n nenin 2.paragrafi 2.thuhet Nse ligji i ri nuk e inkriminon veprn,por kryesi i veprs penale sht dnuar me aktgjykimin e forms s prer n pajtimi me ligjin e mparshm, dnimi nuk fillon t ekzekutohet ose , n rast se ka filluar ndrprehet. Nga parimi i prgjithshm se ndaj kryesit duhet aplikuar ligji m i favorshm-but , Kodi penal i Kosovs ngjashm me disa kode penale t Evrops perendimore bn nj prjashtim n nenin 2. para.4.ku shprehimisht Thuhet Nj ligji i cili ka qen n fuqi vetm pr koh t caktuar, zbatohet pr ato vepra penale q jan kryer gjat kohs kur ai ligj ka qen n fuqi edhe n rastin kur nuk vazhdon t jet n fuqi.Kjo nuk zbatohet nse vet ligji shprehimisht e parashikon ndryshe . (Kjo dispozitsht parapar n raste dhe situata t jashtzakonshme, spsh.rreziku i lufts, kohs s lufts, n kohn e ndonj epidemie apo katastrofe natyrore , pr t cilat rrethana mund t nxirren ligje t posacme t cilat parashohin vepra penale). Cshtja e aplikimit t ligjit m t but sht obligim pr gjykatn e jo ajo t vendos q t aplikoj kt apo at ligj. Bj ligj konsiderohet m i but poqse veprn penale nuk e parashef vepr penale, po qe se parasheh rrethana t reja t prjashtimit e kundrligjshmris, po qe se parasheh lloj m t but t dnimit , mundsis m t madhe t zbutjes apo lirimit nga dnimi, mundsi t shqiptimit t dnimit me kusht apo lloj tjetr t dnimit alternativ.Gjithashtu nj dnim konsiderohet m i but, po qe se nuk parashef mundsi t shqiptimit t dnimit plotsues, parashef afat m t shkurtr t vjetrsimit. VEPRIMI I LIGJIT PENAL N TERRITOR 1.Nocioni i veprimit t ligjit penal n teritor.

81

Ligji penal i nj shteti sikundr edhe ligjet n prgjithsi ,

zakonisht veprojn n teritorin e shtetiti n t cilin jan nxjerr . Parimi se ligji penal apo kodi penal aplikohet n teritorin e vendit sht manifestim i sovranitetit t cdo shteti , q n t drejtn penale emrtohet si pushtet represiv i shtetit.Edhe kodi penal i Kosovs vepron n tr territorin e Kosovs, sikundr edhe kodet penale e shteteve tjera. Cshtjet t cilat shtrohen dhe rregullohen n kuadrin t institucionit t veprimit t legjislacionit penal n territo, m tepr kan t bjn me lementet ndrkombtare.Ktu kryesisht sht fjala pr veprimin e ligjeve penale t Kosovs ndaj shtetetasve t huaj q kryejn vepra penale t cilt n ndonj mnyr gjenden n vendin ton, si dhe personave q kryejn vepra penale me t cilat dmtojn t mirat juridike t shtetasve tan apo t shtetasve t huaj, pra ktu fjala sht pr cshtjet q bjn pjs n fushn e s drejts penale ndrkombtare. Me qllim t evitimit t konflikteve t mundshme se cili shtet sht kompetent t gjykoj kryesin e veprs penale, me dsipozitat e kodit penal sht rregulluar veprimi legjislacionit penal n teritor.Me kto dispozita n masn m t madhe sht rregulluar veprimi i ligjit penal t Kosovs ndaj kryesve t veprave penale me elemnte ndrkombtare. Me dispozitat penalo juridike t parapara n nenin 99-1004, jan aprovuar pes parime , t cilat aprovohen n shumicn e t drejtave penale t shteteve tjera bashkohore kto jan: -parimi teritorial -parimi real, -parimi i personalitetit aktiv, pasiv dhe -parimi universal. 2.Veprimi i legjislacionit penal sipas parimit teritoorial Parimi teritorial i veprimit t ligjit penal t Kosovs n teritor, sikundr edhe n t drejtat penale t shteteve tjera, sht aprim themelor , kurse parimet tjera jan t natyrs

82

plotsuese.Sipas ktij parimi legjislacioni penal i nj vendi aplikohet ndaj t gjitha personave q kryejn vepr penale n teritorin e tij pa marr parasysh se a jan apo nuk jan shtetats t tij, apo jan persona pa shtetsi. Parimi teritoria parashihet edhe n Kodin penal t Kosovs, n nenin 99. par.,1. ku thuhet Ligji penal I Kosovs zbatohet pr secilin person, i cili kryen vepr penale n teritorin e Kosovs Veprimi i legjislacionit penal sipas parimit teritorialrezulton nga sovraniteti i cdo shteti q n teritorin e vet t ushtroj pushtetin reprsiv dhe jurisdiksionin,arsyeshmria e ktij parimi mbshtetet edhe n efektin e preventivs s prgjithshme , gjithashtu parimi teritoril arsyetohet edhe nga shkaqet prakktike, ngse e vrteta m s miri mund t konstatohet n vendin e ngjarjes. Shtrohet pyetja se cka konsiderohet teritor i nj shteti. Me teritor t nj vendi nnkuptojm siprfaqen toksore, bregdetin, sipqrfaqen ujore brenda kufijve dhe hapsirn ajrore mbi t. Sipas ligjit mbi bregdetin zona teritoriale shtrihet 10.milja nautike nga toka .Kjo siprfaqe konsiderohet teritor i shtetit , kurse jasht ksaj siprfaqe konsiderohet det i hapur. Legjislacioni penal aplikohet edhe ndaj secilit q ka kryen vepr penale n anijn e tij, pa marr parsysh se ku ndodhet n khn e kryerjes s veprs penale, n derin e hapur , n teritorin e shtetit t caktuar, n ujrat e huaja teritoriale apo n limanet e huaja.Kjo situat nuk sht parapar me Kodin penal meq Kosova akoma sht nn administra.e KB. Legjislacioni penal i Kosovs zbatohet edhe ndaj secilit q kryen vepr penale n aeroplanin e regjistruar n Kosov , pa marr parasysh ku gjendet flutarakja n kohn e kryerjes s veprs penale.( neni 99.par.2.). Legjislacioni penal do t aplikohej edhe ndaj personave q kryejn vepra penale n Kosov edhe athere kur pr ato vepra penale jan ndshkuar n shtetin tjetr , apo kur procedura sht duke u zhvilluar, mandje edhe n rastet kur

83

kryesi e ka vuajtur dnimin q i sht shqiptuar pr t njetn vepr .Ky parim prjashton rregulln ne bis in idem( nuk guzon t ndshkohet dy her pr t njejtn vepr penale).Ligji lejon nj zbutje t ktij parimi mjaft t ashpr.Sipas nenit 104 t Kodit penal, nse personi i ndshkuar e ka vuajtur dnimin jasht vendit , dnimin e vuajtur do tia llogaris n dnimin e shqiptuar pr t njetn vepr penale, gjithashtu , sipas ksaj dispozite , n masn e dnimit t shqiptuar do ti llogaritet edhe paraburgu apo privimi i liris gjat procedurs s ekstradimit. Vendin ton pas lufte e frekuentojn nj numr i madh i shtetasve t huaj , qoft si puntor UNMIKU, puntor t organiztave t ndryshme joqeveritare, afarist , turist etj, t cilt mund t kryejn vepra penale n Kosov.N raste t ktilla kur kryesi dhe i dmtuari jan shtetats t huaj, sipas legjislacionit ton penal , sht parapar mundsia q ndjekja penale e t huajit ti besohet shtetit t huaj, me kusht q edhe ai shtet t veproj ksisoi me shtetasit ton( parimi i reprocitetit).Mundsia dhe procedura pr transferim ( ekstradim) e personave t jktill q kan kryer vepra p[enale n teritorin e Kosovs, sht e rregulluar me Kodin e Procedurs penale t Kosovs( kapit.XL VII, neni 516-533). Prjashtim i posacm nga parimi teritorial ilegjislacionit ton penal parashihet pr personat q ushtrojn funksione me rndsi t posacme ( i ashtquajturi imuniteti juuridikomaterial) psh,deputett, gjyqtart sipas dispozitave kushtetuese parashifet se askush i cili merr pjes n gjykim nuk mund t thirrret n prgjegjsi penale pr mendimin e dhn me rastin e marrjes s vendimit gjyqsor. Nga imuniteti juridko material duhet dalluar imunitetin juridiko procedural. Prjashtimi nga veprimi teritorial t legjislacionit ton penal, njihet edhe n baz t s drejts ndrkombtare.Sipas Konvents s Vjen mbi marrdhnjet diplomatike t vitit

84

1961; T Konvents s Vjens pr marrdhniet konsulore t viti 1963 si dhe Marrveshja lidhur me funksionart e organiztava t caktuar ndrkombtare 1947 dhe 1954, personat e huaj q ushtrojn detyra t caktuara n kt lmenj prjshtohen nga jurisdiksioni i shtetit ton.Kta jan shefat e shteteve dhe prcjellsit e tyre, shefat e msioneve diplomatike dhe antart e familjeve t tyre.N Kosov imunitet diplomatik gzojn edhe puntort e UNMIK-ut, OSBE-s, pjestart e policis s UNMIK-ut dhe KFOR-it. 3.Veprimi i legjislacionit penal t Kosovs, pr veprat penale q kryhen jasht teritorit t Kosovs Meqense t mirat juridike t Kosovs apo t qytetarve t saj mund t cnohen edhe me veporat penale qq kryhen n shtet tjera , dispozitat e legjislacionit ton penal parashohin mundsin e aplikimit t tyre edhe ndaj personave q kryejn vepra penale jasht teritorit t Kosovs. Pr t mundur t aplikohet ligji i jon penale dhe n situatat kur vepra penale shtkryer jasht Kosovs, ed rejta jon penale i ka aplikuar disa parime t natyrs s prgjithshme siq jan: Parimi real, parimi i personalitetit aktiv, personalitetit pasiv, dhe parimi universal. 3.1.Parimi real ose mbrojts Kur vepra penale kryhet jasht territotit t Kosovs, por me t cilat dmtohen apo rreziokohen t mirat juridike t vendit ton apo t qytetarve tan , aplikohet ligji jon penal. Parimi real apo mbrojts sht parapar n nenin 100 par.1. t kodit penal, ku sht parapr zbatimi i parimit real t legjislacionit t Kosovs sht parapar me shumicn e veprave penale kundr t drejts ndrkombtare t parapara n nenet 116-121, 125-128, 132, 133(1) 134-137, 139(1) (2) dhe (3) 141 dhe 244) vp.nga neni 244. Gjithashtu aplikimi i parimit real apo mbrojts t legjislacionit penal t Kosovs sht parapar edhe pr disa

85

vepra penale shum t rnda me t cilat rrezikohet siguria e Kosovs ose e popullit t saj.lidhur me kt n nenin 100 paragrafi 2 t KPPPK, sht parapar Ligjet penale t Kosovs zbatohen ndaj cilido person q kryen vepr penale nga nenet 110-113 r ktij kodi jasht teritorit t Kosovs, kur vepra e till paraqet rrezik ndaj siguris s Kosovs, ose popullsis s saj, n prgjithsi ose pjesrisht.Kto inkriminme jan : kryerja e veprave terorriste(neni 100), ndihma n kryerjen e veprave tererriste ( neni 111), lehtsismi i kryerjes s terorrizmit, organizimi prkrahja dhe, pjesmarrja n grupe terorriste.( neni 113). Sipas natyrs s tij , parimi real apo mbrojts , sht parim ngase prjashton aplikimin e rregulls ne bis in idem.Mdje ndryshe nga parimi teritorial, ky sht n mnyr obliguese primar, sepse patjetr duhet t fillohet procedura penale kur kryhen vepra penale t parapara n nenet e theksuara m alrt, madje edhe kur nshtetin tjetr ka filluar apo ka prfunduar procedura, si dhe n rastet kur e ka vuajtur dnimin. 3.2.Primi i personalitetit aktiv. Sipas parimit t personalitetit aktiv apo parimi nacional, legjislacioni yn penal aplikohet n rastet kur qytetart e kOSOVS kryejn vepra penale jasht territorit t Kosovs .Kshtu n nenin 101 par.1. t KPPPK THUHET : Ligjet penale t Kosovs zbatohen ndaj secilit person i cili sht banor i Kosovs, nse personi i till kryen vepr penale jasht teritorit t Kosovs dhe nse kjo vepr poashtu sht e dnueshme n vendin ku sht kryer ajo vepr. Parimi i personalitetit aktiv zbatohet edhe n rastet e kryersve t veprave penale t cilt nuk jan shtetas t asnj shteti (apatrid).Kjo sht parapar n nenin 101.par.2.t KPPPK, i cili shprehet: Ligji penal i Kosovs zbatohet poashtu ndaj secilit person i cili nuk sht i nj shtetsie t huaj nse personi kryen vepr penale jasht

86

teritorit t Kosovs dhe kjo vepr poashtu sht e dnueshme n vendin ku sht kryer kjo vepr. Ky parim aplikohet edhe n situatn kur personi pas kryerjes s veprs penale , bhet banor i Kosovs (101.par.3.) Arsyeshmria e aplikimit t ktij parimi qndron n faktin se qytetari i Kosovs, sipas kushtetuts son, nuk mund ti ekstradohet shtetit ku edhe e ka kryer veprn penale, ndrsa n ann tjetr nuk duhet lejuar q personat e ktill t ngelin t pandshkuar.Po mos t ekzistonte ky parim shtetasit ton q kryejn vepra penale jasht Kosovs nuk do t mudn t ndshkoheshin. Parimi i personalitetit aktiv sht subsidiar, ngase legjislacioni yn penal do t aplikohet ndaj kosovarve vetm poqse n vendin ku e kan kryer veprn penale nuk sht ushtruar mbrojtja e duhur juridiko penale. Sipas nenit 1003 par.1 pika 1-3 t KPPK thuhet: ndaj shtetasve tan q kan kryer vepra penale jasht vendit , ndjekja penale nuk do t ndrmerret: 1.nse kryesi n trsi e ka vuajtur dnimin q i sht shqiptuar jasht vendit; 2.nse kryesi jasht vendit me aktgjykimin e forms s prer sht liruar ose dnimi i sht parashkrir ose i sht falur; 3.nse pr vepr penale , sipas ligjit t huaj, ndiqet n baz t krkess s t dmtuarit , ndrsa krkesa e till nuk sht parashtruar. Nga kjo rezulton se parimi i personalitetit aktiv e respekton parimin ne bis in idem. Edhe pr aplikimi e ktij parimi krkohet identitet i normave, d. M . th. Vepra q konsiderohet si vepr penale sipas ligjeve tona , e till duhet konsideruar edhe sipas ligjeve t vendit t kryerjes s ksaj vepre, mirpo kjo zgjidhje nuk sht apsolute, n rast kur sipas ligjit t vendit ku sht kryer vepra pr at vepr nuk ndshkohet, mirpo ajo vepr konsiderohet si vepr penale sipas parimeve t pranuara t bashksis ndrkombtare, ndjekja mund t ndrmerret sipas lejs s prokurorit shteror. 3.3.Parimi i personalitetit pasiv

87

Sipas t ktij parimi , legjislacioni penal i Kosovs aplikohet ndaj t huajve , t cilt jasht territorit t Kosovs , kryejn vepra penale kundr qytetarit ton ose kundr vendit ton.Kshtu sipas nenit 102 t KPPK, thuhet: Lighji penal i Kosovs zbatohet ndaj cilitdo person i nj shtetsie t huaj nse : 1.Personi i till kryen vepr penale jasht territorit t Kosovs kundr banorit t Kosovs, edhe ather kur vepra e till penale nuk sht cekur n nenin 100 t ktij kodi; 2.Kjo vepr sht e dnueshme n vendin ku sht kryer, dhe 3.Kryesi sht ndodhur n territorin e Kosos ose ka qen trannsferuar n Kosov. Edhe ky parim sht supsidiar. 3.4.Parimi universal Sipas ktij parimi legjisl.yn penal. Aplikohet edhe ndaj t huajit i cili kryen vepr penale jasht territorit t Kosovs ndaj shtetit t huaj apo personit t huaj.Q t mund t aplikohet ky parim duhet q shtetasi huaj t haset n teritorin e Kosovs apo t ekstardohet.Ky parim sht parapar n nenin 100 par.1.t KPPK. Aplikimi i ktij parimi shprehte kur sht fjala pr vepra penale t rnda t cilat i kryejn t huajt jasht vendit , veprat e till jan psh.krimet e lufts, gjenocidi dhe veprat tjera kundr t drejts ndrkombtare dhe njerzimit.Gjithashtu vepra t tilla jan edhe veprat penale t cilat pr nga natyra jan t karakterit internacional dhe kryhen me pjesmarrjen e personave t ndryshm, sic jan psh.prodhimi dhe qarkullimi i narkotikve, prodhimi dhe shprndarja e shkresave ponografike, trafikimi me njerz, terrorizmi ndrkombtar etj. Arsyeshmria e ktij parimi konsiston n faktin se sht obligim ndrkombtar i cdo shteti q ta luftoj kriminalitetin ,

88

pa marr parasysh se ku kryhet dhe e mira e kujt sht e dmtuar.Ky parim njherit sht edhe manifestimi i solidaritetit ndrkombtarn luftn kundr kriminalitetit. Aplikimi i ktij parimi sht subsidiar. Edhe aplikimi i ktij parimi krkon idnetitetin e normave, mirpo lidhur me idnetitetin e normave ligji jon parashef nj prjashtim.Sipas KP prokurori i Kosovs, mudn t lejoj ndjekjen penale edhe pa marr parasysh ligjin e vendit ku sht kryer vepra penale , po qe se sht fjala pr vepra penale t cilat n kohn kur jan kryer sht konsiderura vepr penale siaps parimeve apo rregullave t s drejts ndrkombtare.Ky lloj prjshtimi nga parimi i identitetit t normave sht n pajtim me dispozitat e Paktit ndrkombtar mbi t drejtat qytetare dhe politike t vitit 1966.

4.Parimi i juridiksionit prfaqsues( bartja e pushtetit represiv Parimi i jurisdiksionit prfaqsues sht parapar me Konventn evropiane mbi cedimin, transferin e ndjekjes penale t vitit 1978.Me kt konvent jan zgjidhur n mnyr parimore cshtjet kryesore t cedimit(transferit) t ndjekjes penale nga shtetit ku sht kryer vepra penale n shtetin, , shtetsin e t cilit e ka kryesi i veprs penale.kte institut e ka parapar edhe KPPK n nenin 103 par.4.ky parim sht nj lloj prjashtimi nga parimi i veprimit teritorial t legjislacionit ton penal.Sipas par. T juris.prfaq.n rast kur shtetasi i huaj kryen vepr penal n teritorin e Kosovs, edhe pse gjykatat tiona kan ta dnojn n baz t parimit teritorial, sht parapar mundsia q vendi yn t heq dor nga kjo e drejt dhe ndjekja penale ti besohet shtetit t huaj, shtetsin e t cilit e ka kryesi i veprs penale , apo q n at shtet ka vendqndrimin e prhershm. Si kusht q duhet t plotsohet pr aplikimin e ktij parimi sht q shteti i huaj t ndrmerr ndjekjen dhe q shtetasui

89

i huaj t ket kryer vepr penale pr t ciln parashihet dnim me burgim deri n 10.vjet. Pr veprat penale kundr siguris s komunikacionit nuk ka kufizime( neni 514.par.1 dhe 3. KPPPK); Krkohet parimi i reciprocitetit ( neni 103 par.4). Jurisdk.nuk do t lejohet n rastet kur shtetasi yn sht i dmtuar me vepr penale dhe ai e kundrshton kt , prvec rasteve kur sht siguruar krkesa pasuroro juridike(neni 514 par.4. Kodi i Prk.i Proc.Penale) 5. Ekstradimi Q t mund t realizohet parimi real, parimi i personalitetit aktiv, pasiv , parimi universal dhe parimi territorial i legjislacionit penal , sht e nevojshme q t rrespektohet bashkpunimi midis shteteve.Nj ndr format e bashkpunimit midis shteteve q mundson shqiptimin apo ekezkeutimin e dnimit kryesit t veprs penale , sht edhe ekstradimi i fajtorit . Me ekstradim , n t drejtn penale nnkuptojm dorzimin e kryesit t veprs penale prej nj shteti n shtetin tjetr , me qllim q kryesi t dnohet pr veprn penale t kryer, ose me qllim q ndaj tij t ekzekutohet dnimi i shqiptuar me aktgjykimin e plotfuqishm. Ekstradimi sht forma kryesore e ndihms juridike midis shteteve n fushn e s drejts penale dhe n mas t konsiderueshme mundsonluftimin e kriminalitetit n prmasa ndrkombtare. Pr nga natyra e tij sht institucion i przier meq ngrthen n vehte elemnte t s drejts penale , t procedurs penale dhe elemente ndrkombtare. N vendet e pranuara ndrkombtarisht si shtete sovrane , pr shkak t rndsis , kushtet e ekstradimit jan t rregulluara me kushtetut.Sipas Kornizs kushtetuese pr vetqeverisjen e prkohshme t Kosovs ( nenet 8.1.(i) 8.1 (m) dhe 8.1.(o) instituti i ekstradimit sht n kompetenc ekskluzive t prfaqsuesit special t KB dhe si e till nuk sht rrregulluar fare me dispozitat kushtetuese.Cshtja e

90

ekstardimit n shtetet sovarne sht rregulluar prpos me kushtetut edhe me konventa ndrkombtare dhe marrveshje bilaterale. N KPPPK, kaptina XLVIIII, neni 516-532, sht prcaktuar procedura dhe kushtet t cilat duhet t prmbushen q t mund t ekstradohet kryesi i veprs penale. N kontrat pr ekstradim duhet cekur se pr cilat lloje t veprave penale do t bhet dorzimi i fajtorit .Kjo bhet n tri mnyra: 1.Metoda e enumeracionit, me crast ceken llojet e veprave penale pr t cilat do t bhet ekstradimi ; 2.Me an t metds eliminatore, me crast ceken veprat penale pr t cilat nuk do t bhet ekstradimi dhe 3.Me an t metods s klauzols gjenerale, me c rast lloji i veprave penale , pr t clat dot bhet ekstradimi , caktohet sipas llojit dhe mass m t but t dnimit. 6.Kushtet t cilat duhet t plotsohen pr ekstradimin e personit nshtetin e huaj siaps dispozitave t KPPPK. N legjislacionet penale t shteteve bashkohore si dhe n kontratat , prkatsisht konvenbtat ndrkombtare, jan sajuar disa parime t prgjithshme t cilat respektohen me rastin e ekstardimit. Sipas nenit 517 t KPPPK, ekstardimi (transferi) i kryesit t veprs penale n shtetin e huaj mund t bhet nse plotsohen kto kushte: 1.Shtetasi i vendit nuk mund t ekstradohet ; 2.Q vepra pr t ciln krkohet ekstradimi nuk sht kryer n teritorrin e Kosovs kundr banorit t Kosovs; 3.Q t ekzistoj idnetiteti i norms; 4.Idnetiteti i personit , ekstradimi i t cilit krkohet hst vrtetuar;

91

5.Q ka prova t mjaftueshme pr t mbshtetur dyshimin e bazuar se shtetasi i huaj , ka kryer vepr penale ose pr kt ekziston aktgjykimi i forms s prer; 6.Q ekstardimi t mos krkohet pr vepr penale pr t ciln parashihet dnim me vdekje , derisa shteti i cili krkon ekstradimin nuk garanton se dnimi me vdekje nuk do t shqiptohet ose nuk do t ekzekutohet; 7.q t mos ekzistoj rreziku real q personi , ekstradimi i t cilit krkohet t mos trajtohet ose dnohet n mnyr johumane; 8.Q ekstradimi t mos krkohet pr vepra penale politike apo ushtarake ; 9.q personi, ekstradimi i t cilit krkohet nuk e gzon t drejtn mbrojtjes t parapar pr refugjatn Kosov; 10.Q ekstradimi t mos jet n kundrshtim met drejtn ndrkombtare ose standardet ndrkombtare t t drejtave t njeriut; 11. Kushti i specialitetit, q personi t mund t ndshkohet vetm pr at vepr penale pr t ciln sht ekstraduar; 12.Q vepra penal;e t mos jet parashkruar dhe 13.Q shtetasi i huaj, ekstadimi i t cilit krkohet , ende nuk sht liruar ose dnuar n form t prer nga gjykata vendore pr veprn penale pr t ciln kkrkohet ekstradimi, q procedura penale t mos zbatohet n Kosov kundr tij pr vepr penale t parapar me nenin 100 t KPPK dhe kur procedura penale ka filluar pr vepr penale t kryer kundr banorit t Kosovs, krkesa pasuroro juridike pr t dmtuarin t jet sigurua. 7.E drejta e azilit Termi azil rrjedh prej fjals latine asylum, q do t thot strehim. Vshtruar historikisht , e drejta e azilit sht institucion m i vjetr se ekstradimi.Kt e kan njohur e drejta hebraike, ajo greke, romake dhe m von n e drejta e mesjets.N kto periudha , edrejta e azilit sht shprehur duke u strehuar kryesi i veprs penale n vendet e caktuar brenda shtetit ,

92

shtetsin e t cilit e ka pasur personi.Zakonisht vendet q u kan ofruar strehim kryersve t veprave penale t caktuara kan qen kishat , manastiret, feudalt e caktuar dhe oborret mbretrore. N kuptimin e tanishm, e drejta e azilit sht paraqitur n mesin e shek.XIX me qllim q t mbroheshin kryersit e veprave penale politike, q n pikn e fundit kishin karakter progresiv.Duke u mbshtetur n natyrn dhe brendin e ktij institucioni, tani t gjitha shtetet bashkohore e njohin institucionin e azilit, me an t cilit u njihet e drejta e strehimit kryersve t veprave penale politike. Sikundr shtetet tjera, edhe vendi yn njeh t drejtn e azilit.Sipas dispozitave t nenit 517 par.1.pika 10-11 t KPPPK, u garantohet e drejta e strehimit shtetasve t huaj dhe personave pa shtetsi, prkatsisht nuk do t lejohet ekstradimi i tyre nse krkesa pr ekstradim sht br: a).me qllim t ndjekjes ose dnimit personit transferi i t cilit krkohet pr shkak t racs, gjinis, shtetsis ose prejardhjes etnike,religjinot, mendimit politik ose antarsimit n ndonj grup shoqror; b).Nse personi ekstradimi i t cilit krkohet nuk gzon t drejtn e mbrojtjes t parapar pr refugjat n Kosov; c).Nse lutja pr transferim sht paraqitur pr shkak t ndonji veprimi politik i cili nuk konsiderohet vepr penale nga neni 116 deri 145 t KPPK dhe d).Nselutja pr transferim sht n kundrshtim me t drejtn ndrkombtare ose standardet ndrkombtare t t drejtave t njeriut pr cfardo arsye.

NOCIONI DHE ELEMENTET E VEPRS PENALE

93

I.NOCIONI I VEPRS PENALE 1.Nocioni formalo-material i veprs penale Nocioni formal i veprs penale paraqitet n mesin e
shek.XIX dhe kryesisht e njeh sghkolla klasike.Sipas ktij nocioni , vepra penale konsiderohej si fenomen juridik apo fakt juridik, e cila shkakton pasoja juridike n botn e jashtme. Sipas ktij nocioni vepra penale prcaktohet vetm duke i pasur parasysh elemntet e saj formale spo juridike. Sipas nocionit material, vepra penale sht vepr apo sjellje e njeriut e cila dmton apo rrezikon vlerat elementare t njeriut, t shoqris dhe sistemit juridik. Sipas nocionit material formal vepra penale sht vepr e njeriut e cila sht e kundrligjshme, e kryer me faj dhe e cila sht e prcaktuar me ligj si vepr penale, por e cila njherit sht edhe vepr e rrezikshme. Kodi penal i Kosovs e prvetson nocionin formalo-material t veprs penale dhe ky nocion sht rcaktuar n nenin 6. i cil thot; Vepra penale sht vepr e kundrligjshme e cila sht prcaktuar me ligj si vepr penale, tiparet e s cils jan prcaktuar me ligj dhe pr t ciln me ligj sht e parapar sanksioni penal ose masa e trajtimit t detyrueshm, sipas ksaj dispozita pr t ekzistuar vepra penale n mnyr kumulative duhet t plotsohen 4. kushte themelore: 1.Kushti i par sht kundrligjshmria e veprs penale; 2.Kushti i dyt sht pasoja e dmshme apo rrezikshmria; 3.Kushti i tret sht q vepra jo vetm q duhet t jet e caktuar n ligj si vepr penale, por njherit duhet t porcaktohen me ligj edhe tiparet apo elemntet konstituive t veprs penale(parimi i prcaktimit t veprs penale me ligj)

94

4.Kushti i katrt sht q ligjdhnsi pr cdo vepr penale t parashof sanksionin penal ose llojin e mass s trajtimit t detyrueshm q mund t shqiptohet.
II.ELEM ENTET THEMELORE T VEPRS PENALE

Nga prkufizimi i veprs penale q u theksua m par rezulton se vepra penale prbhet prej 4.elementeve themelore e kto jan: 1.Veprimi i njeriut, 2.Kundrligjshmria, 3.Prcaktueshmria e veprs penale n ligj dhe 4.Prgjegjshmria penale e kryesit (fajsia). Cdo vepr penale pr tu konsideruar vepr penale duhet t posedojn n mnyr kumulative t t gjitha kto katr elemente q i prmendm.T gjitha kto elemente s bashku prbjn anatomin e veprs penale dhe cdonjri prej tyre sht pjes e strukturs s veprs penale.Skndemi nse mungon njri prej ktyre elemnteve , vepra penale nuk mund t ekzistoj. Elemntet themelore t veprs penale mund t ndahen n elemente objektive dhe subjektive. Legjislacioni yn penal dhe praktike gjyqsore prvetson nocionin objektivo-subjektiv t veprs penale, mirpo n disa situata lejon mundsin e ekzistimit t veprs penale n kuptimin penalo juridik edhe nse jan prmbushur vetm elementet objektive. Psh.nse veprn penale e ka kryer personi i smur psikiqikisht i cili nuk ka qen i aft q ti kontrolloj sjelljet e tia dhe ti kuptoj rndsin e veprs penale, ai sht penalisht i paprgjegjshm, mirpo megjithate konsiderohet se vepra penale ekziston dhe n kto situata intervenohet me masa jopenale, masat e trajtimit t detyrueshm psikiatrik t cilat parashihen me ligj t vecant.(neni 76 i KPPK). III.FIGURA E VEPRS PENALE

95

PRKUNDR faktit se termi figur e veprs penale njihet q moti edhe sot e ksaj dite sht kontestuese se cka duhet nnkuptuar me kt. Sipas mendimit t disa autorve , me figurn e veprs penale duhet kuptuar trsin e elementeve themelore t veprs penale, ndrsa sipas mendimit t autorve t tjer , me termin figur e veprs penale duhet nnkuptuar trsin e elemnteve t posacme t cdo vepre penale. Tani mbisundon mendimi se me figurn e veprs penale duhet nnkuptuar trsin e elemnteve t veprs penale t caktuar , ngase cdo vepr penale i posedon elemntet e veta t posacme q e bn t dallohet nga vepra tjera.Trsia e elemnteve t posacme sajon figurn e veprs penale t caktuar. Elementet themelore apo t prgjithshme( veprimi i njeriut , kundrligjshmria etj) duhet t shprehen te cdo vepr penale, elemntet e posacme jan tipare apo karaktersitik e veprs penale t caktuara dhe kto shprehen krahas elemnteve t prgjithshme. Figura e veprs penale sajohet duke prcaktuar elemntet e posacme vec e vec dhe duke br sintetizimin dhe prgjithsimin e tyre n dispozitn e caktuar penalo juridike. Vepra penale e vjedhjes prbhet prej 4.elemnteve ; 1) marrjes 2) pasuris s huaj t lujtshme dhe 3.me qllim q me prvetsimin e saj ti sjell vetes ose tjetrit fitim pasuror n mnyr t kundrligjshme, pa kto elemnte t posacme ska vepr penale psh, nse dikush e merr automjetin e dikujt pr ta vozitur nuk ka vepr penale t vjedhjes . Ose kur i akuzuari me prdorimin e forcs ia merr orn t dmtuarit q t siguroj ardhjen e tij nuk e kziston vepra penale e vjedhje por vepra penale e shtrngimit. Elementet e posacme t figurs s veprs penale konkrete mund ti referohen kohs apo vendit t kryerjes,mnyrs apo mjetit t kryerjes , vetive personale , mardhnieve midis kryesit dhe viktims etj.

96

OBJEKTI I VEPRS PENALE

I.NOCIONI I OBJEKTIT T VEPRS PENALE

Veprat penale jan t drejtuara kundr t mirave apo

vlerave t cilat jan t mbrojtura me sistemin juridik t vendit dhe me t drejtn ndrkombtare.T mirat juridike q jan t mbrojtura me t drejtn penale jan edhe objekt i veprs penale.Objekt i vp.sht e mira juridike ndaj t cils sht e drejtuar vepra penale. Objekt i vep.pe, jan t mirat apo vlerat vitale t njeriut , t popullit t nj vendi dhe t komunitetit ndrkombtar.Kto jan jeta e njeriut, integriteti i tij trupor, lirit dhe t drejtat themelore t njeriut dhe qytetarit, siguria , paqja, barazia , prona, rregullimi shoqror politik dhe siguria e vndit, martesa , familja., nderi autoriteti etj. Pr shkak t rndsis s madhe q kan kto vlera pr shoqrin dhe qytetarin, kto dhe vlerat e ngjashme jan t mbrojtura me t drejtn nacionale dhe t drejtn penale ndrkombtare. N t drejtn penale dallohen dy llje t objektit t veprs penale dhe at: objekti i prghjithshm dhe grupor. 1.Objekti i prgjithshm dhe grupor i veprs penale a).Obj. i prgj. I ve.pen., marr n trsi , sht njeriu dhe bashksia shoqrore.Prkatsisht qytetari dhe sistemi kushtetues juridik si dhe siguria e vendit sipas legjislacionit ton jan objekt i prgjithshm i veprave penale, gjthashtu sipas legjislacionit ton penal objekt i prgjithshm i veprs penale jan edhe vlerat juridike ndrkombtare, mbarnjerzore. Nga kjo mund t konkludojm se trsia e t gjitha t mirave juridike q jan t mbrojtura me t drejtn penale , paraqesin objekt t prgjithshm t veprave penale. b).Objek.grup.i vepr.pen.sht konkretizim i objektit t prgjithshm t veprave penale.Objekti grupor i veprave

97

penale prfshin disa objekte t posacme q jan t ngjashme n mes vehte.Psh.objekt grupor i veprave penale sht jeta dhe trupi i njeriut, rregullimi shoqroro-juridike, siguria e vendit etj. Kapitujt e veprave penale q parashihen n legjislacionin penal, n fakt paraqesin objekt grupor t veprave penale. 2.Objekt i veprimit Me objekt veprimi nnkuptojm personin apo vlern tjetr juridike ndaj t cilit sht ndrmarr veprimi i kryerjes, me crast dmtohet apo rrezikohet objekti q mbrohet nga e drejta penale. E mira apo vlera juridike ndaj s cils sht e drejtuar vepra penale paraqet objektin e veprimit.Psh. te vepra penale e vrasjes objekt veprimi sht jeta e njeriut, te vepra penale e vjedhjes objekt veprimi sht snedi i lujtshm, te veprat penale prodhimi dhe vnja n qarkullim e parave t falsifikuar, objekt veprimi sht paraja e rrejshme. N shkencn e s drejts penale objekt i veprimit ndahet n objektin sulmues dhe gramatik. a).Objekt sulmues sht lnda ndaj s cils sht drejtuar veprimi i veprs penale.Psh.te vepra penale e vjedhjes , objekt sulmues sht prona te sendi i tundshm, te vrasja sht njeriu, te lajmrimi i rrem sht personi i akuzuar rrejshm. b).Objekt gramatik sht lnda n t ciln kryhet veprimi kryerjes psh. te vep.pen. falsifikimit t paras, objekt gramatik sht monedha e falsifikuar. Te disa vep.pen.objekti sulmues dhe gramatik jan t njt, psh. te vep.pen. e vrasjes , jeta e njeriut sht njkohsisht objekt sulmues dhe gramatik.Kurse disa vepra penale posedojn t tri grupe objekte t prmendura.psh.te vepra penale e dhnjes s dshmis s rrejshme, objekt grupor

98

sht jurispondenca, objekt sulmues sht personi i akuzuar rrejshm, kurse objekt gramatik sht deklarata e rreme. Prcaktimi i objektit t veprimit , si dhe dallimi i objektit sulmues dhe gramatik, ka rndsi praktike, ngase objekti i veprimit sht tipar i figurs s cdo vepre penale.Andaj nga kjo varet edhe kualifikimi i sakt i veprs penle. II.SUBJEKT I VEPRS PENALE 1.Njeriu si subjekt i veprs penale A).Personi q kryen vepr penale quhet subjekt i veprs penale. Prvec atyre q drejtprsdrejti ndrmarrin vepprimin e kryerjes , subjekt i veprs penale konsiderohen edhe shtyetsit,ndihmsit dhe organizats kriminale, ngase edhe kta kontribojn n kryerjen e veprs penale. Lidhur me moshn , subjekt t veprs penale konsiderohen vetm personat q mbushur moshn 14.vjecare.personat nn moshn 14.vjecare jan jasht svers penale kjo sht parapar shprehimisht n nenin 11.par.2. t KP, ku thuhet:Personi nuk konsiderohet penalisht prgjegjs nse n kohn e kryerjes s veprs penalesht nn moshn 14.vjecare. -sipas kriterit t moshs ,subjektt e veprs penale , ndahen n delikuent t mitur , si t till konsiderohen personat prej moshs 14-18 edhe kta ndahen n dy grupe t mitur t rinj 14-16 dhe t mitur t rinj 16-18 vjec.Persona mdhor t rinj konsiderohen personat prej moshs 18-21 vjec -Sipas kritereve t aftsive psikike, legjislacioni yn bn dallimin midis personave t prgjegjshm, t paprgjegjshm dhe me prgjegjsi t zvogluar. Dhe varsisht se a kan qen m heret t dnuar subjekt e VP. Ndahen n Subjekt primar(pr her t par kan kryer vepr penale) dhe ato recidivist q edhe m par kan qen t dnuar pr ndonj vepr penale.

99

N t drejtn penale njihen dy lloj subjekesh t veprave penale edhe at subjekti aktiv dhe subjekti pasiv. N t shumtn e rasteve veprat penale mund ti kryej cdo person (subjekt) kto vepra penale jna t formuluar ksisoji kushdo q kryen psh, vrasjen, plagosjen, vjedhjen etj.Mirpo ekzistojn vep.pen. t cilat , r shkak t tipareve t tyre t posacme , nuk mund ti kryej cdo person, por vetm nj kategori e personave q posedojn veti t posacme, psh.ve.pe.t shprdorimit t pozits zyrtare ose autorizimit. B).Subjekt pasiv sht personi q sht dmtuar apo rrezikuar me vepr penale, ai quhet edhe viktim e veprs penale.Subjekt pasiv mund t jet personi fizik dhe juridik. 2.Personi juridik si subjekt i veprs penale N t drejtn romake njihej rregulla e vjetr societas delinquere non potest (personat juridik nuk mund t jen subjekt t veprs penale).N t drejtn romake personat juridik jan konsideruar barts t prgjegjsis civile , e jo edhe t prgjegjsi private. N t drejtn penale t mesjets , njihej mundsia q edhe personat juridik t konsiderohen t veprs penale.Pra edhe dnoheshin. N shkencn bashkohore t s drejts penale mbisundon mendimi se personat juridik nuk mund t konsiderohen subjekte t veprave penale. N shumicn e ligjeve penale t shteteve t Evrops Perensimore, nuk parashihet mundsia q personat juridik t konsiderohen subjekte t veprave penale, mirpo ndaj personave juridik sht parapar mundsia e shqiptimit t dnimeve pr kundravajtje, pr mospagesn e tatimeve, doganave , kontributeve t ndryshme, apo kur nuk i rrespektojn normat e tjera me t cilat rregullohen marrdhniet e tjera ekonomike.

100

Legjislacionet e shteteve anglosaksone personave juridik ua njohin statusin e subjektit t veprs penale. Koncepti anglosakson i prgjegjsis s personave juridik pr veprat penale u prvetsuan s pari n shtetet m t zhvilluaar t Evrops Perendimore spsh.n Gjermani, Franc dhe disa vende tjera.Ky koncept sht prvetsuar edhe n Kodin Penal Slloven t vitit 1994. 3.Prgjegjsia e personave juridik pr veprat penale sipas legjislacionit penal t Kosovs Edhe n Kodin Penal t Kosovs sipas koncepcit angloamerikan dhe modelit t Kodit penal t Gjermanis, Francs ,Sllovenis dhe disa Kodeve tjera n mnyr parimore sht prcaktuar prgjegjsia e personave juridik pr veprat penale t cilat i kryen n emr apo llogari t personit juridik. Kjo nuk do t thot se n situata t tilla i tr personeli juridikt gjith puntort dhe udhheqsit e tyre prgjigjen penalisht sikurse n rastet kur veprn penale e kryen personi fizik.Prkundrazi i tr personeli juridik do t prgjigjet vetm pr dmin e shkaktuar nga vepra penale. NDARJA E VEPRAVE PENALE Sipas natyrs veprat penale ndahen n veprat penale t prgjithshme dhe veprat penale politike; Sipas numrit t veprimeve q e prbjn figurn e veprs penale veprat penale ndahen n vepra penale t thjeshta dhe t prbra si dhe veprat penale t vazhduara dhe kolektive; Mvarsissht nga fakti se n veprn penale sht prfshir vetm veprimi apo edhe pasoja , ekzistojn veprat penale formale dhe materiale; Bazuar n faktin se me vepr penale dmtohet apo rrezikohet e mira e mbrojtur dallojm veprat penale q dmtojn dhe veprat penale q rrezikojn;

101

Duke u mbshtetur n karakteristikat e veprave penale dhe kohzgjatjen e pasojave dallojm veprat penale momentale, permanente dhe t gjendjes; Sipas mnyrs s kryerjes dallojm veprat penale t kryera me veprim dhe veprat penale t kryera me mos veprim; Sipas fazave t kryerjes veprat penale dallohen n ato q ngelin n tentativ dhe ato t kryera(t prfunduara); Sipas peshs disa ligje veprat penale i ndajn n krime delikte dhe kundravajtje. 1.Veprat penale t prgjithshme dhe politike A/.Veprat e prgjithshme penale jan ato vepra t cilat i kan njohur gjithmon t drejta penale e t gjitha shteteve , pa marr parasysh rregullimin e tyre shoqroro ekonomik/ veprat penale kundr jets dhe trupit , kundr pasuris, kundr nderit dhe autoritetit, kundr dinjitetit dhe moralit. B/.Veprat penale politike jan t drejtuara kundr t mirave politike dhe kryhen nga motivet politike, t mira politike konsiderohen tthemelet e rregullimit shoqror t nj vendi, pavarsia dhe siguria e shtetit, integritetit teritorial etj. Veprat penale politike jan paraqitur relativisht von edhe ate n Franc kah fundi i gjysms s par t shek.XIX,pas ngadhnjimit t Revulicionit Borgjez n Franc.Konsiderohet kriminalitet ligjor apo evulutiv ngase mjaft shpesh pson ndryshime, varsisht nga situata politike dhe rrethanat e tjera shoqroro-ekonomike n vend dhe n arenn ndrkombtare. Sipas teoria objektive vepr penale politike konsiderohen ato vepra penale t cilat jan t drejtuara kundr shtetit dhe organizimit t tij, kundr pavarsis, siguris, integritetit teritorial, marrdhnieve t tij me shtete tjera, kundr t drejtave themelore t qytetarve etj. Sipas teooris subjektive pr tu konsideruar nj vepr penale politike, vendimtare jan motivet dhe qllimi i kryesit. Ekzistojn veprat penale politike komplekse dhe konekse.

102

a/.Veprat penale komplekse jan veprat penale t rndomta por q n rastin konkret paraqesin sulm ndaj rregullimit juridik apo ndaj ndonj t mire tjetr politike, kto jan vepra specilae n raport meveprat penale t rdnomta.Si vepra t ktilla jan psh.vrasja , fyerja apo shpifja e kryetarit t shtetit apo funksionarve t lart shtetror. b/.Veprat penale konekse, gjithashtu jan vepra penale t rndomta, mirpo t cilat paraqiten si mjet q do t shrbej ndonj t mir politike, ose paraqitet si prgaditje apo pasoj e veprs penale politike/ vjedhja e armve nga depoja ushtarke me qllimq t prdoren pr kryengritje t armatosur; dhnia e ushqimit apo veshmbathjes kryengritsve kundr sistemit juridik dhe siguris. Veprat penale politike jan t njohura edhe n legjislacionin ton penal /kapitulli XIII neni 108-115/ 2.Vepra penale e prbr Konsiderohet vepr penale e prbr ngase me ligj sht e parapar se ajo mund t kryhet me ndrmarrjen e dy apo m shum veprimeve.dhe kto vepra penale mund t jen si vepra penale t prbra t drejta dhe jo t drejta; -te veprat penale t prbra t drejta , veprimet t cilat e prbjn figurn e ktill t veprs penale , mund t paraqesin secila prej tyre vec e vec vepr penale t posacme/vepr penale e prbr e drejt sht psh grabitja, figura e s cils prbhet prej dy veprave penale prdorimi i dhuns apo kanosjes dhe t vjedhjes. Vepra penale e prbr jo e drejt ekziston n raste kur figura e veprs penale sht e prbr prej dy a m shum veprimeve , mirpo vetm njra paraqet vepr penale, si vepr e ktill sht dhunimi( 193 KPPPK). Ekzistojn edhe vepra tjera penale t prbra t cilat sipas tekstit t prshkrimit lgjor, veprimi i kryerjes prbhet prej shum veprimeve, prej t cilave asnj veprim vetvetiu nuk paraqet ndonj vepr penale dhe kto jan t ashtqujturat , veprat penale dyveprimshe, dyaktshe ose shumaktshe psh. vepra penale marrja e pengjeve e parashikuar nga neni

103

143. t KPPK, ku thuhet: Kushdo q z,arreston dhe e krcnon se do ta vras , do ta plagos ose se do t vazhdoj ta mbaj n arrest personin e till me qllim q ta detyroj personin fizik ose nj grup personash pr t kryer a pr t mos kryer vepr si kusht eksplicit o imblicit pr lirimin e personit tjetr dnohet me burgim s paku tre vjetsh. 3.Vepra penale formale dhe materiale a/.Veprat penale formale konsiderohen ato vepra t cilat sipas ligjit konsiderohen se jan kryer vetm me faktin e mdrrmarjes s veprimit t kryerjes /cenimi i paprekshmris s baness neni 166, moslajmrimi i veprs penale apo kryesit/neni 304/, fyerja /neni 187/ etj. T tilla jan veprat penale t ashtqujtura rrezikimi apstrakt , pastaj veprat penale t parashikuara nga neni 328.t KPPK etj. b/.Veprat penale materilae, jan ato vepra penale pr ekzistimin e t cilave ligji parashef shkatimin e pasojs s caktuar/ psh.vrasja, plagosja , ndrprerja e palejuar e shtatznis, dmtimi i pendave etj. 4.Veprat penale q dmtojn dhe rrezikojn a/.Veprat penale q dmtojn , jan ato vepra penale t cilat konsiderohen se jan kryer nse asgjsohet apo dmtohet e mira jurdike q mbrohet me t drejtn penale/ vrasja, plagosja, dmtimi i sendit t huaj etj /. b/.Veprat penale q rrezikojn, konsiderohen se kryhen kur shkatohet rreziku ndaj objektit t mbrojtur, edhe pse nuk sht shkaktuar pasoja.Psh. vepra penale e braktisjes s personit t paaft / neni 212 t KPPK/ ( shkelja e detyrimeve familjare) sht vepr q rrezikon, mirpo nse kryesi i ksaj vepre penale me an t braktisjes synonte vdekjen e personit t paaft, athere do t konsiderohet se ekziston vepra penale e vrasjes n tentativ e jo vepra penale e rrezikimit . Rreziku te kto vepra penale mund t jet konkret dhe apstrakt

104

-rreziku konkret psh. pr arsye se nuk jan ndrmarr masa mbrojtse t domosdoshme ka ardhur gjer ke shembja e dheut dhe ngujimi xehtarve q jan rrezikuar( neni 186 par.1-2) , ose nj shofer i autobusit, me angazhimin e tij maksimal, n momentin e fundit arrin ta shptoj nga rreziku i ndeshjes s drejtprsdrejt me ndonj automjet tjetr q po e ngiste automjetin e tij n mnyr jo t rregullt . rreziku konkret mund t vrehet edhe nga inkriminimet t parashikuara me nenin 293- 294, 299 t KPPK/. -Rreziku apstrakt , si lloj i veprs penale q rrezikon, ekzistojn n rastet kur n kodin penal sht prcaktuar si mundsi apo gjendje e cila mund t shkaktoj rrezikun konkret shkaktimi i rrezikut t prgjithshm( neni 292). Etj.

5.Veprat penal momentale, permanente dhe t gjendjes A).Veprta penale momentale jan ato vepra te t cilat pasoja shkaktohet menjiher pas prfundimit t veprimit t kryerje( vraja , vjedhja grabitja etj) B).Veprat penale prmanente jan ato vepra penale t cilat shkaktojn pasojn q mund t zgjasin koh t shkurtr apo t gjat, mecrast kohzgjatja e pasojs konsiderohet element i figurs s veprs penale.Kohzgjatja e pasojs apo e gjendjes s kundrligjshme sht rrethan q e karakterizon natyrn e ktyre veprave penale/ t tilla jan psh. cnimi i paprekshmris s baness neni 166.t KPPPK, pastaj vepra penale bashkjetesa me personin nn moshn 16.vjecare n nj bashksi jashtmartesore neni 208 t KPPK, privimi i kundrligjshm nga liria neni 162 etj/.(largimi arbitrar dhe ikja nga forcat e armatosura neni 217 .par.1. dhe 4. t LPJ) N dispozitat e KP, me t cilat parashihen veprat penale prmanente, nuk sht cekur shprehimisht se kohzgjatja e

105

gjendjes s rrezikshme paraqet element t figurs s veprs penale . Kohzgjatja e gjendjes s ktill t kundrligjshme mund t ket ndikim me rastin e matjes s dnimit. C).Veprat penale t gjendjes, si dhe veprat penale permanente , krijon gjendje t kundrligjshme, mirpo kohzgjatja e gjendjes nuk paraqet , nuk sht element i figurs s ktyre veprave penale. Veprat penale t gjendjes konsiderohen se jan kryer edhe n kuptimin material edhe formal me krijimin e gjendjes s till, pa marr parasysh se pasoja, akoma vazhdon,psh.vepra penale e Bigamis neni 205 t KPPK, pastaj ndryshimi statusit familjar t fmijs, neni 209,t KPPK. Dallimi i ktyre dy grupeve t veprave penale sht i domosdoshm q n mnyr t ndryshme t vendosen cshtjet e prgjithshme. Psh. vendi i kryerjes te kto vepra penale mund t jet cdo vend ku ka zgjatur gjendja e kundrligjshme ,parashkrimi i ndjekjes penale pr veprat penale permanente fillon t rrjedh prej momentit t pushuarjes s gjendjes s kundrligjshme, mbrojtja e nevojshme sht e mudnur gjat gjith kohs s zgjatjes s gjendjes s kundrligjshme, heqja dor vullnetare sht e mundur vetm gjersa veprimi nuk ka prfunduar, e jo gjersa zgjat gjendja e till , koha e kryerjes s veprs penale sht momenti i pushimit gjendjes s kundrligjshme. 6.Ndarja e veprave penale n krime , delikte dhe kundravajtje Ndarja e veprave penale n krime, delikte dhe kundravajtje, pr her t par sht prvetsuar n Kodin penal t Francs t vitit 1791 dhe 1810, nn ndikimin e Kodit penal Francez, ndarjen e ktill e prvetsuan edhe disa legjislacione t shtetve tjera t Evrops perendimore si.p.sh. ai i Gjermanis, Holands, Norvegjis etj Kodi Penal i Shqipris i aprovuar n vitin 1995 me ndryshimet e mvonshme veprat penale i ndan n krime dhe kundrvajtje penale(neni 1, par.2.).

106

Kodi yn penale nuk e njeh ndarjen e veprave penale n kto tri lloje sepse pr kt ndarje nuk ekzistojn shkaqe praktike e as teorike dhe parimore. Mirpo prkundr ksaj , n Kodin penal ndeshim termin krim, psh.krimet kundr njerzimit(neni 117) krimet e lufts n kundrshtim t rnd me Konventn e Gjenevs( neni 118) etj. Edhe pse n Kodin e Prkohshm Penal t Kosovs, nuk sht prvetsuar kjo ndarje e veprave penale, megjithate n sitemin ton juridik njihen tri lloje t veprave q ndshkohen.Kto jan veprat penale, deliktet ekonomike dhe kundravajtjet. 7.Deliktet ekonomike N subjektet juridike t shteteve bashkohore jan t koncektruara mjete t mdha financiare me qllim t ushtrimit t veprimtarive t ndryshme prodhuese dhe shrbyese .Veprimtaria e tyre u sjell dobi t shumfishta qytetarve dhe shoqris n prgjithsi.Mirpo po qe se kto subjekt nuk punojn konform rreguklave t caktuara afariste dhe financiare shkaktojn pasoja shumn t dmshme pr qytetart dhe shoqrin. N fushn e veprimtaris ekonomike dhe shoqrore mund t kryhen tri (3) lloj vepra te ndaluara dhe t ndshkuara. A/.Veprat penale ekoomike-jan t parapara n kapitullin e posacm t KPPK, kapitulli XXII. B/.Deliktet ekonomike jan vepra t ndaluara dhe m t rndsishme q kryhen gjat ushtrimit t veprimtarive t ndryshme ekonomike dhe si t tilla zn vendin dominant n kuadrin e ktyre tri veprave t dmshme q mund t kryhen n ekonomi. C/.Kundravajtjet jan lloje m t lehta t veprave t ndaluara q mund t kryhen n kt lmi.

107

Me ligjin mbi deliktet ekonomike , delikte ekonomike konsiderohet cnimi rregullave t afarizmit ekonomik dhe financiar, t ciln e ka kryer personi juridike dhe personi prgjegjs n subjektin juridik, i cili ka shkaktuar apo ka mundur t shkaktoj pasoja t rnda dhe i cili me dispozitn e organit kompetent sht prcaktuar si delikt ekonomik( neni 2.par.1.t Ligjit mbi deliktet ekonomike).Si delikte ekonomike mund t konsiderohen cnimi i rregullave apo i dispozitave me t cilat prcaktoheet mnyra e ceversijes me mjetet shteore pr prodhim, dispozitat q kan t bjn me mnyrn e ndarjes s t hyrave t trsishme t organizats ekonomike, kontrbutet q duhet paguar, afarizmi financiar, qarkullimi i mallit dhe i shrbimeve n vend dhe n botn e jashtme. Subjekt t delikteve ekonomike jan personat juridik dhe si subjekt juridik m s shpeshti paraqiten organiztat ekonomike.Sipas ligjit t gjith personat juuridik nuk mund t jen subjekt t delikteve ekonomike- sipas nenit 6.par.2. LDE, bashksit komunat dhe organet e tyre dhe organet tjera shtetrore nuk mund t jen subjekt t delikteve ekonomike. Krahas personave juridik , subjekt i delikteve ekonomike mund t jen edhe kategotrit e cakttuara t personave fizik q jan t punsuar n personin juridik, psh.drejtori , udhheqsi i ndonj shrbimi etj. Prgjegjsia e personit juridike sht objektive , ngas eprgjegjsia sajohet edhe n rastet kur personi prgjegjs nuk sht fajtor pr deliktin ekonomik, ndrsa prgjegjsia e personit fizik prgjegjs sht subjektive. N rast kur personi fizik-prgjegjs me aktgjykimin e plotfuqishm sht dnuar pr vepr penale e cila i ka tiparet edhe t deliktit ekonomik, nuk mudn t dnohet edhe pr delikt ekonomik, sepse vepra penale konsumon deliktin ekonomik( neni 14 LDE) Ligji mbi deliktet ekonomike parashef tri lloje t sanksioneve q mund tu shqiptohen kryersve t delikteve ekonomike. Dnimet, dnimi me kusht dhe masat mbrojtse.N kuadr t dnimeve dnimi me gjob sht i vetmi dnim q mund ti shqiptohet personit juridik dhe personit prgjegjs, kurse

108

masat mbrojtse n esenc jan masa siguruese dhe mund t shqiptohen krahas dnimit. LPE njef 5.lloje t masave mbrojtse 1.shpallja publike e aktgjykimit, 2.marrja e sendit 3) marrja e dobis pasurore 4) ndalimi i personit t caktuar q t merret me veprimtarin e caktuar dhe 5.Ndalimi i personit prgjegjs q t ushtroj detyrn e caktuar. III.KUNDRAVAJTJET DHE VEPRAT PENALE Sipas prkufizimit ligjor , kundravajtjet jan cnime t rendit publik t prcaktuar me ligj dhe dispozita tjera , pr t cilat jan t parapara dnimet kundravajtse dhe masat mbrojjtse, prderisa veprat penal jan vepra t rrezikshme, kundravajtjet , jan cnime t rendit publik dhe si t tilla paraqesin cnimin e disiplins shoqrore. Me an t veprave penale cnohen apo dmtohen vlerat themelor t individit apo t shoqris , kurse me kundravajtje cnohen vlerat m t vogla t individit dhe shoqris.Lmnjt q mbrohen nga kundravajtjet jan t shumta dhe t natyrs s mdryshme.Me ligjin pr kundravjtjet me dispozita dhe me vendimet e kuvendeve komunale , kundravajtjet parashifen n : -nga lmi i punve t brandshme, -nga lmi i trafikut publik; -nga lmi i financave ; -nga lmi i ekonomis; -nga lmi i punve komunale; -nga lmi i puns dhe marrdhnies s puns; -nga lmi i shkencs arsimit dhe dhe kulturs; -nga lmi i mbrojtje shndetsore dhe -nga lmi i mbrojtjes sociale dhe nga lmenjt tjer. Prkundr dallimit n mes t veprave penale dhe kundravajtjeve lidhur me shkalln e rrezikshmris shoqrore,objektin mbrojts dhe sanksionet q parashihen dhe shqiptohen pr to, prap se prap kto vepra t ndaluara kan parime t njjta edhe posedojn institucione identike.Edhe pr kundravajtje vlen parimi caktueshmris s veprs dhe dnimit n ligj, ndalimi veprimit

109

retroaktiv,pavarsia e organit q gjykon, dashja pakujdesia, mbrojtja e nevojshme, nevoja ekstreme, matja e dnimit , mundsia e zbutjes s dnimit bashkimi i veprave penale etj.Prgjegjsia penale prjashton prgjegjsin edhe pr kundravajtje,nse nj person sht gjykuar pr kundravajtje, ndrsa ndrkoh inicohet edhe procedura penale pr t njetn cshtje dhe i shqiptohet dnim pr vepr penale n dnim i llogaritet edhe dnimi i shqiptuar n procedurn pr kundravajtje.

V E P R I M I Me termin veprim , n t drejtn penale nnkuptojm t gjitha sjelljet apo veprimet e njeriut q manifestohet n botn e jsashtme dhe t cilat jan t prcaktuara me ligj si vepra penale. Veprimet q ngjajn n psikn dhe vullnetin e brandshm t njeriut, sic jan mendimi, dshira vendimi dhe veprimi pr t kryer vepr penale nuk mund t konsiderohen veprime n kuptimin penalo-juridik dhe nuk mund t ndshkohet po qe se ato nuk manifestohen n botn e jashtme. Veprimi i kryerjes sht ai veprim me t cilin kryhet vepra penale , d.m.th.ai veprim i cili sht i prcaktuar n prshkrimin e veprs penale si veprim i kryerjes.Te vepra penale e vrasjes veprimi i kryerjes sht shtnja nga pushka, dhnja e helmit etj, te vepra penale e vjedhjes marrja e sendit t huaj t lujtshm, te vepra penale e spiunazhit mbledhja prkatsisht dhnja e t dhnave t besueshme. Duke e prcaktuar veprimin e kryerjes ligji penal vepron n mnyra t ndryshme, veprimi ose sht caktuar ndaras nga pasoja ose veprimi dhe pasoja jan prfshir bashk.Veprimi kryerjes m s shpeshti caktohet me nj

110

shprehje( psh. te vjedhja merr, prfitoj ke fshehja, detyron te shtrngimi, lshon te ikja nga ushtria etj. Pr tu konsideruar nj veprim relevant n t drejtn penale, ai duhet t jet i vullnetshm.I vullnetshm konsiderohet ai veprim i cili sht ndrmar dhe sht dirigjuar nga ana e personit t vetdijshm dhe n baz t vullntit t lir. Sipas t drejts penale nuk do t konsiderohen si veprime dhe nuk do t ndshkohen sjelljet apo veprimet q ndrmerren apo shkaktohen pa vetdije, rastsisht , nn ndikimin e dhuns apo kanosjes. Veprimet pa vetdije jan ; veprim n gjum, mecrast nna ia z frymn foshnjs s vet s porsalindur dhe e mbyt ; apo personi duke ecur n trotuar rrshcet pr shkak t ngrics dhe tjetrit i shkakton lndime trupore. Veprimet me vetdije(por pa vullnet ) jan kur personi nn ndikimin e dhuns apo kanosjes detyrohet t ndrmarr veprimet e caktuara.Psh personeli i banks i krcnuar me revole nga grabitsi detyrohet ti dorzoj t gjitha t hollat atyre, d.m.th.n situatn e ktill kryesi sht mjet n duart e tjetr kujt. Veprimi n kuptimin penalo juridik nuk ekziston edhe athere kur npyetje sht fuqia madhore .Psh.nj anije e prfshir nga uragani e godet anijen tjetr dhe shkakton viktima n njerz.etj. Veprimi kryerjes s veprs penale mund t shprehet si nj lvizje fizike, si nj akt i vullnetshm, psh.personi A. Me nj t shtn e privon nga jeta personin B. Veprimi i kryerjes mund t jet komplekse dhe si i till i prbr nga shum veprime t njpasnjshme psh.personi A.me shum t shtna privon nga jeta personin B. N t drejtn penale jan t rndsishme vetm ato veprime t njeriut t cilat i prgjigjen ndonj veprimi t prcaktuar t figurs s veprs penale prkatse.

111

Veprimi i kryerjes s veprs penale n ligj sht prcaktuar n mnyra t ndryshme.N disa raste veprimi i kryerjes sht prcaktuar n mnyr t sakt, p.sh.n nenin 259 t KPPK, pushtimi i paligjshm i prons s personit tjetr apo pjes t saj.N disa raste veprimi kryerjes sht caktuar n mnyr indirekte duke cekur vetm pasojn q shkaktohet , privimi nga jeta neni 146 t KPPK. N raste m t shpeshta , n ligj veprimi sht prcaktuar me ndonj term t prbashkt apo t prgjithsuar, i cili prfshin n vehte nj varg veprimesh t ngjashme psh.n nenin 119.par.1.shkelja e rnd e ligjeve dhe zakoneve q zbatohen n konfliktin e armatosur. N disa raste veprimi i kryerjes me ligj sht prcaktuar m prs afrmi, duke prcaktuar mjetin apo mnyrn e kryerjes s veprs penale, vendin dhe kohn e kryerjes s veprs penale, motivi nga t clat mund t kryhet vepra penale etj.psh vrasja n mnyr mizore apo dinake, vrasja pr interes, peshkimi i kundrligjshm me eksploziv, rrym elektrike apo helm, ndihma e agresorit gjat kohs s lufts etj. Veprimi n kuptimin penalo juridik( veprim apo mosveprim), vshtruar n raport me veprn penale mund t jet: Veprim i kryerjs,veprim i shtytjes, veprim i ndihms, dhe veprimi i organizimit t shoqats kriminale , e nse veprn penale e kryejn dy e m tepr persona athere ekziston edhe veprimi i bashkryerjes. N lifgj jan prcaktuar se disa vepra penale mund t kryhen me disa veprime, dhe te veprat e ktill veprimi i kryerjes me ligj mund t jet i prcaktuar n mnyr alternative, kurse m rrall n mnyr kumulative dhe n kto situata konsiderohet se sht kryer vepra penale vetm nse sht ndrmarr vetm njrii nga kto veprime t caktuar me ligj. Psh. sipas nenit 219 t KPPPK, vepra penale e trajtimit t pandrgjegjshm mjeksor , kryhet kur mjeku me rastin e dhnjes s ndihms mjeksore prdor mjetin e

112

paprshtatshm, mnyrn e paprshtatshme ose nuk i zbaton masat prkatse higjenike, apo n prgjithsi vepron n mnyr t pandrgjegjshme dhe n kt mnyr shkakton keqsimin e gjendjes shndetsore t ndonji personi. N mnyr kumulative sht caktuar veprimi i kryerjes , n rastet kur konsiderohet se vepra sht kryer vepra penale , po qe se jan ndrrmar dy apo m shum veprime q e prbjn figurn e veprs penale prkatse , psh. vepra penale e mosdhnjes s ndihms personit t lnduar n fatkeqsi t komunikacionit neni 301 t KPPK, kryhet kur shoferi i automjetitt ose i mjetit tjetr transportues e l pa ndihm personin q me at mjet transportues sht lnduar ose lndimin e t cilit me at mjet e ka shkaktuar. Sipas nenit 31. par.1 t KPPK, vepra penale mund t kryhet me veprim apo mosveprim.

1.Vepra penale t kryer me veprim Shumica e veprimeve penale t parapara n legjislacion penal kryhet me veprim. N kuptim penalo juridik, veprim sht lvizje trupore e vullnetshme e njeriut me t ciln kryhet vepra penale / te vrasja shkrepja me arm, te vepra penale e vjedhjes marrja e sendit t huaj etj). Me rastin e kryerjes s veprs penale me veprim personi vepron n kundrshtim me normn q e ndalon veprimin e caktuar( norma prohibitive) psh. te vepra penale e incestit cenohet norma e cila ndalon marrdhniet seksuale n familje, apo te vrasja cenohet norma e cila ndalon q ndonj person t privohet nga jeta. 2.Vepra penale t kryera me mosveprim

113

Veprat penale me mosveprim , apo sic quhen ndryshe deliktet omnisive, kryhen me msondrmarrjen apo apstenimin nga veprimet q ka qen i detyruar ta ndrmarr dhe kjo sht prcaktuar me nenin 31.par.2.t KPPK i cili thot: Vepra penale kryhet me mosveprimi vetm kur kryesi nuk i ndrmerr veprimin t cilin ka qen i obliguar ta kryej.P.sh. mosdhnia e ndihms nga neni 220 t KPPK. Me veprat penale me mosveprim cenohen normat t cilat urdhrojn apo obligojn q t ndrmerret veprimi i caktuar. Kto norma quhen norma imperative apo prceptive, kto norma gjenden jo vetm n legjislacion penal por eshe jasht sfers s tij, psh n t drejt ushtarake, t drejts s puns, t drejts financiare , t drejtn familjare etj. Vepra penale t kryera me mosveprim mund t ndahen n dy grupe: 1. N veprat penale t drejta me mos veprim dhe 2. Veprat penale jo t drejta t kryera me msoveprim. A/.Veprat penale t drejta t kryera me mosveprim, jan ato lloje te veprave penale t cilat dhe n kodin jan prcaktuar se mund t kryhen vetm me mosveprim, psh.mosdhnia e ndihms personit, jeta e t cilit gjendet n rrezik t drejtprsdrejt/neni 156 t KPPK/. B/.Veprat penale jo t drejta t kryera me mosveprim jan veprat t cilat zakonisht kryhen me veprim, mirpo n disa raste mund t kryhen me mosvperim.Vepra penale e vrasjes zakonisht kryhet me veprim, mirpo mund t kryhet edhe me mosveprim, n rastin kur e ma me qllim q ta privoj nga jeta fmiun e vet nuk e ushqim dhe fmiu vdes. K A U Z A L I T E T I N shkencn e s drejts penale kauzalitetit prkufizohet si lidhje n mes t veprimit apo mos veprimit dhe pasojs s shkaktuar. Lidhja kauzale sht parapar edhe n dispozitat e nenit 14. t KPPK, ku thuhet :personi nuk sht penalisht prgjegjs kur midisi veprimit ose mosveprimit t tij dhe pasojave

114

mungon lidhja shkaksore, ose kur nuk ka mundsi t shaktohet pasoja Q t mund t prcaktohet kauzaliteti n t drejtn penale, duhet t konstatohet se midis veprimit dhe pasojs ekziston lidhja e domosdoshme kauzale.Veprimi sht kauzal athere kur konsttaohet se po t mos ishte veprimi nuk do t ishte shkaktuar pasoja e ndaluar.Pr kt arsye kauzaliteti konsiderohet si pjes prbrse e figurs s veprs penale. Lidhur me kauzalitetin ekzistojn dy koncepcione: ai filozofik dhe penalo juridik. Sipas koncepcionit filozofik si shkak i ndonj pasoje konsiderohen t gjitha rrethanat dhe faktort q n zingjirin e ngjarjes kan kontribuar q t shkaktohet ajo. Sipas koncepcionit penalo juridik, relevante jan vetm ato rrethana apo shkaqe q jan t lidhuar ngusht me veprimin e njeriut, n kuadr t ktij koncepcioni ekzistojn disa toeri; A/.Teorie ekuivalente, sipas ksaj teorie si shkak i pasojs konsiderohet cdo veprim apo mosveprim i cili n ndonj mnyr ka kontribuar q t shkaktohet pasoja e ndaluar. B/.Teoria e dallimit apo diferencimit kualitativt shkakut Dhe kushtit. Sipas ksaj teorie ekziston dallimi kualitativ apo esencial midis shkaqeve dhe kushteve q kan kontribuar n shkaktuarjen e pasojs.Ky dallim konsiston n faktin se vetm shkaqet mund t shkaktojn pasojn, kurse kushtet vetm ndikojn q pasoja t shkaktohet. C/.Teoria e kauzalitetit adekuat. Sipas ksaj teorie , shkak i pasojs sht ai vperim i cili sipas prvojs s prgjithshme , pra n mnyr gjenerale , pavarsisht nga rasti konkret n zingjirin e ngjarjes, sht i prshtatshm q ta shkaktoj pasojn e ndaluar. Psh. nse personi A, e qllon personin B.n kok me nj send t fort dhe t rnd, ky veprim sht i prshtatshm ,

115

adekuat q ta shkaktoj vdekjen e personit, andaj sipas teoris s kauzalitetit adekuat personi A.konsiderohet shkak i vdekjes s personit B. N t kundrtn nse veprimi nuk sht i prshtatshm q n rrethanat normale t shkaktoj pasojn e ndaluar, athere sipas teoris. S kauz.adekuat ai veprim nuk sht tipik dhe si i till nuk mund t konsiderohet si shkak i vdekjes. Psh.personi A. Godet leht n kok personin B. I cili kaqen i lnduar edhe m heret dhe kishte komqa, q ka kushtzuar prkeqsimin e gjendjes shndetsore kua ai vdes, sipas ksaj teorie n kto rrethana nuk mund t konsiderohet shkak i vdekjes s personit B. Prej ktyre tri torive , n praktikn gjyqsore m s shpeshti aplikohet teoria ekuivalente.N shkencn e s drejts penale mbisundon mendimi se sht m oportune q t sajhohen disa rregulla t prgjithshme t cilat do t ndihmonin dallimin e kushteve q mund t konsiderohen si shkaqe t pasojs s vepr spenale disa rregulla t prgjithshme jan: a/.Kushtet e drejtprdrejta, t cilat shkaktojn pasojn e veprs penale gjithher konsiderohen shkak i saj; b/. Kushtet indirekte mund t konsiderohen shkak i pasojs vetm n rast kur shkaktojn kushtet apo rrethana t drejtprdrejta t cilat shkaktuan pasojn e veprs penale. Dhe sipas tyre nse personi A. Godet personin B. Dhe i shkakton lndime trupore, ky lndim ia keqson gjednjen pr shkak t smundjes ekzistuese t tij dhe ai vdes, athere lndimi trupor si ksuht indirekt mund t konsiderohet si shkak i vdekjes s personit B.; c/.Kusht apo shkak i pasojs s veprs penale konsiderohet edhe rasti kur vetm shpejtohet shkaktimi i pasojs , e cila edhe ashtu do t shkaktohej./psh. nse infermierja gabimisht i jep inekcionit pacientit i cili vuan nga nj smundje e pashrueshme dhe personi menjiher vdes , edhe n kto raste veprimi i ktill konsiderohet shkak i vdekjes . Lidhjen kauzale e ndrpren ndonj veprim apo rrethan tjetr e cila ndrkoh paraqitet n zingjirin e ngjarjes dhe

116

kshtu shkakton pasoj krejtsisht tjetr nga ajo q zakonisht shkaktohet. Psh.personi A.i shkakton lndim t leht trupor personit B. Dhe pocse personi B.vdes n spital pr shkak t infeksionitsi pasoj e lidhjes s plags me fash t papastr , n kt rast personi A.nuk do t konsiderohet shkak i vdekjes s personit B.ngase infeksioni e ka ndrprer lidhjen kauzale midis veprimit t personit A dhe pasojs s vdkjes s personit B.Apo rasti tjtr m eklatant: nse personi A. I shkakton lndim personit B. Dhe po qe se duke e drguar me ndihm t shpejt n spital shkaktohet aksident dhe ai vdes , apo pasi q vendoset n spital ai vdes nga zjarri q e kaplon spitalin. 2.Kauzaliteti te vepra penale me mosveprim K A U Z A L I T E T I N shkencn e s drejts penale kauzalitetit prkufizohet si lidhje n mes t veprimit apo mos veprimit dhe pasojs s shkaktuar. Lidhja kauzale sht parapar edhe n dispozitat e nenit 14. t KPPK, ku thuhet :personi nuk sht penalisht prgjegjs kur midisi veprimit ose mosveprimit t tij dhe pasojave mungon lidhja shkaksore, ose kur nuk ka mundsi t shaktohet pasoja Q t mund t prcaktohet kauzaliteti n t drejtn penale, duhet t konstatohet se midis veprimit dhe pasojs ekziston lidhja e domosdoshme kauzale.Veprimi sht kauzal athere kur konsttaohet se po t mos ishte veprimi nuk do t ishte shkaktuar pasoja e ndaluar.Pr kt arsye kauzaliteti konsiderohet si pjes prbrse e figurs s veprs penale. Lidhur me kauzalitetin ekzistojn dy koncepcione: ai filozofik dhe penalo juridik. Sipas koncepcionit filozofik si shkak i ndonj pasoje konsiderohen t gjitha rrethanat dhe faktort q n zingjirin e ngjarjes kan kontribuar q t shkaktohet ajo.

117

Sipas koncepcionit penalo juridik, relevante jan vetm ato rrethana apo shkaqe q jan t lidhuar ngusht me veprimin e njeriut, n kuadr t ktij koncepcioni ekzistojn disa toeri; A/.Teorie ekuivalente, sipas ksaj teorie si shkak i pasojs konsiderohet cdo veprim apo mosveprim i cili n ndonj mnyr ka kontribuar q t shkaktohet pasoja e ndaluar. B/.Teoria e dallimit apo diferencimit kualitativt shkakut Dhe kushtit. Sipas ksaj teorie ekziston dallimi kualitativ apo esencial midis shkaqeve dhe kushteve q kan kontribuar n shkaktuarjen e pasojs.Ky dallim konsiston n faktin se vetm shkaqet mund t shkaktojn pasojn, kurse kushtet vetm ndikojn q pasoja t shkaktohet. C/.Teoria e kauzalitetit adekuat. Sipas ksaj teorie , shkak i pasojs sht ai vperim i cili sipas prvojs s prgjithshme , pra n mnyr gjenerale , pavarsisht nga rasti konkret n zingjirin e ngjarjes, sht i prshtatshm q ta shkaktoj pasojn e ndaluar. Psh. nse personi A, e qllon personin B.n kok me nj send t fort dhe t rnd, ky veprim sht i prshtatshm , adekuat q ta shkaktoj vdekjen e personit, andaj sipas teoris s kauzalitetit adekuat personi A.konsiderohet shkak i vdekjes s personit B. N t kundrtn nse veprimi nuk sht i prshtatshm q n rrethanat normale t shkaktoj pasojn e ndaluar, athere sipas teoris. S kauz.adekuat ai veprim nuk sht tipik dhe si i till nuk mund t konsiderohet si shkak i vdekjes. Psh.personi A. Godet leht n kok personin B. I cili kaqen i lnduar edhe m heret dhe kishte komqa, q ka kushtzuar prkeqsimin e gjendjes shndetsore kua ai vdes, sipas ksaj teorie n kto rrethana nuk mund t konsiderohet shkak i vdekjes s personit B. Prej ktyre tri torive , n praktikn gjyqsore m s shpeshti aplikohet teoria ekuivalente.N shkencn e s drejts penale

118

mbisundon mendimi se sht m oportune q t sajhohen disa rregulla t prgjithshme t cilat do t ndihmonin dallimin e kushteve q mund t konsiderohen si shkaqe t pasojs s vepr spenale disa rregulla t prgjithshme jan: a/.Kushtet e drejtprdrejta, t cilat shkaktojn pasojn e veprs penale gjithher konsiderohen shkak i saj; b/. Kushtet indirekte mund t konsiderohen shkak i pasojs vetm n rast kur shkaktojn kushtet apo rrethana t drejtprdrejta t cilat shkaktuan pasojn e veprs penale. Dhe sipas tyre nse personi A. Godet personin B. Dhe i shkakton lndime trupore, ky lndim ia keqson gjednjen pr shkak t smundjes ekzistuese t tij dhe ai vdes, athere lndimi trupor si ksuht indirekt mund t konsiderohet si shkak i vdekjes s personit B.; c/.Kusht apo shkak i pasojs s veprs penale konsiderohet edhe rasti kur vetm shpejtohet shkaktimi i pasojs , e cila edhe ashtu do t shkaktohej./psh. nse infermierja gabimisht i jep inekcionit pacientit i cili vuan nga nj smundje e pashrueshme dhe personi menjiher vdes , edhe n kto raste veprimi i ktill konsiderohet shkak i vdekjes . Lidhjen kauzale e ndrpren ndonj veprim apo rrethan tjetr e cila ndrkoh paraqitet n zingjirin e ngjarjes dhe kshtu shkakton pasoj krejtsisht tjetr nga ajo q zakonisht shkaktohet. Psh.personi A.i shkakton lndim t leht trupor personit B. Dhe pocse personi B.vdes n spital pr shkak t infeksionitsi pasoj e lidhjes s plags me fash t papastr , n kt rast personi A.nuk do t konsiderohet shkak i vdekjes s personit B.ngase infeksioni e ka ndrprer lidhjen kauzale midis veprimit t personit A dhe pasojs s vdkjes s personit B.Apo rasti tjtr m eklatant: nse personi A. I shkakton lndim personit B. Dhe po qe se duke e drguar me ndihm t shpejt n spital shkaktohet aksident dhe ai vdes , apo pasi q vendoset n spital ai vdes nga zjarri q e kaplon spitalin. 2.Kauzaliteti te vepra penale me mosveprim

119

Mosveprimi apo mos ndrrmarja e veprimit t caktuar mund t jet shkak i pasojs nse jan prmbushur kto kushte : 1). Nse ka ekzistuar obligimi q t veprohet n mnyrn e caktuar pr tu parandaluar pasoja; 2.).nse personi ka pasur mundsi , ka qen n gjendje t parandaloj shkaktuatrjen e pasojs dhe; 3)nse konstatohet se me siguri pasoja nuk do t shkaktohej, ose do t shkaktohej pasoja shum m e vogs , po t ndrmerrej veprimi q sht dashur t ndrmerrej.P.sh.nse konstatohet se pr shkak t mosdhnies s ndihms mjeksore sht shkaktuar keqsimi i gjendjes shndetsore apo vdekja e personit , shkaktoar i ksaj pasoje konsiderohet mjeku i cili ka pasur pr detyr q ti jap ndihm mjeksore personit jeta e t cilit ka qen n rrzik. VENDI DHE KOHA E KRYERJES S VEPRS PENALE
1.VENDI I KRYERJES S VEPRS PENALE

N t shumtn e rasteve pasoja e veprs penale shkaktohet n vendin ku sht ndrmarr veprimi, n kto situata nuk ka dilema , ngase vendi i kryerjes konsiderohet vendi ku sht ndrmarr veprimi.N disa raste veprimi ndrmerret n nj vend ndrsa pasoja shkaktohet n nj vend tjetr. Caktimi i vendit t kryerjes sht e rndsishme n aspektin e prcaktimit t kompetencs. Nga aspekti i s drejts ndrkombtare , mund t shtrohet cshtja e kompetencs s gjykatave t shteteve t caktuara, nse veprim sht ndrmarr n nj shtet ndrsa pasoja sht shkaktuar n tjetrn(dikush shtn nga teritori i nj shteti dhe privon nga jeta personin n shtetin tjetr, n kto rrethana shtrohet pyetja se kush do ta gjykoj kryesin prkatsiht gjykata e cilit shtet.Cshta e vendit t kryerjes sht e rndsishme dhe nga kndvshtrimi i t drejts penale procedurale nacionale, kur vendi i kryerjes dhe i pasojs sht shkaktuar n teritorin e gjykatave t

120

ndryshme, n kto situata duhet caktuar se cila gjykat sht kompetente., Prej vendit t kryerjes s veprs penale varet se cili ligj do t aplikohet; Te disa vepra penale vendi i kryerjes konsiderohet si elemnt konstitutiv . Prkitazi me caktimin e kriteriumeve pr vendin e kryerjes s veprs penale n shkencn e s drejts penale ekzistojn tri mendime: 1.Sipas teoris s veprimit si vend i kryerjes konsiderohet vendi ku sht ndrmarr veprimi i kryerjes pa marr parasysh se ku sht shkaktuar pasoja sipa sksaj teorie nuk do t ishte n rregull q vendi i kryerjes t lidhej me pasojn, nga se shpesh sht rastsi shkaktimi i pasojs.Psh.nse personi sht plagosur n nj vend , ndrsa sht drguar n spital n nj vend tjetr ku edhe vdes , andaj ky vend nuk sht n kurfar lidhje kauzale me veprimin kryrs, ngase n kt rast pasoja ka mundur t shkaktohet n cdo vend tjetr; 2.Sipas teoris s suksesit, si vendi i kryerjes s veprs penale konsiderohet vendi ku sht shkaktuar pasoja, pa marr parasysh se ku sht ndrmarr veprimi i kryerjes. 3.Sipas teoris s ubikvitetit , si vend i kryerjes konsiderohet si vendi i ndrmarrjes s veprimit ashtu edhe vendi i shkaktimit t pasojs. Sipas ksaj teorie t gjitha elementet e e veprs penale qndrojn n lidhhmri reciprooke dhe kan rndsi t njjt dhe nuk ka nevoj q vendi ku sht ndrrmar veprimi t ket prioritet n raport me vendin e shkaktimit t pasojs ose e kundrta.Kjo teori ka gjetur aplikim n numrin m t madh t legjislacioneve si m e prshatshme q t mbroj interesat e shteteve t caktuara me rastin e aplikimit t s derjts penale ndrkombtare, nga se kjo cdoher mundson aplikimin e s drejts s brendshme. Edhe KPPK e ka akceptuar kte teori , kshtu q sipas dispozitave t nenit 33.par.1.vepra penale konsiderohet se sht kryer si n vendin ku kryesi ka vepruar, apo ka qen i

121

deturuar t veproj, ashtu edhe n vendin ku sht shkaktuar pasoja. Te veprat penale t vazhduar , kolektive apo permanente, vend i kryerjes s veprs penale konsiderohet secili vend ku sht ndrmarr ndonj veprim q bn pjes n figurn e ksaj veprave t ktilla. Vendi i kryerjes te veprat penale t kryera n bashkpunim Te veprat penale t kryera n bashkpunim, si vend i kryerjes konsiderohet si vendi ku ka vepruar bashkpuntori ashtu edhe vendi ku vepruar kryesi, prkatsisht ku sht shkaktuar pasoja. Vendi i kryrjes te veprat penale t ngelura n tentativ Sipas nenit 33. par.2.t KPPK, n rast kur tentativa e veprs penale ndshkohet, vendi i kryerjes konsiderohet si vendi ku sht ndrmarr veprimi kryerjes, ashtu edhe vendi ku sipas parashikimeve apo dashjes s kryesit pasoja sht dashur t shkaktohet ose ka mundur t shkaktohet. KOHA E KRYERJES S VEPRS PENALE Prcaktimi i rregullave sipas t cilav do t caktohet se n cfar kohe konsiderohet se sht kryer vepra penale sht e rndsishme pr rastet kur nga momenti i ndrmarrje s veprimit e deri te shkaktimi i pasojs ka kaluar nj distanc kohore . Derisa te caktimi i vendit t kryerjes s veprs penale ishte e mundur q si vend i kryerjes t caktohet ose vendi i ndrmmarjes s veprimit , ose vendi i shkaktimit t pasojs, kjo nuk mund t aplikohet kur sht fjala e caktimit t kohs s kryerjes s vepr spenale. Caktimi i kohs se ku sht kryer nj vepr penale sht e rndsishme pr shum arsye:

122

-pr caktimin e prgjegjsis penale dhe pr zbatimin e sanksionit penal sht vendimtare mosha e kryesit n kohn e kryrjes s veprs penale; -afati i vjetrsimit fillon t ec nga koha e kryerjes s veprs penale; -prgjegjshmria pr veprn penale caktohet sipas ligjit q ka qen n fuqi n kohn e kryerjes s veprs penale; -koha e kryerjes s veprs penale sht e rndsishme edhe t ato vepra penale te t cilat koha sht elemnt i veprs penale. Prkitazi me prcaktimin e kohs s veprimit, n shkencn e s drejts penale dhe n KPPK, sht prvetsuar teoria e veprimit. Sipas neni 32. t KPPK, vepra penale konsiderohet se sht kryer n kohn kur personi ka vepruar apo sht dashur t veproj, pa marr parasysh se kur sht shaktuar pasoja. Te veprat penale q jan kryer n bashkpunim, koh e kryerjes konsiderohet kur bashkpuntori ka vepruar e jo kur kryesi ka ndrmarr veprimin e kryerjes, Pr veprat penale t vazhduara dhe kolektive ,si koh e kryerjes konsiderohet e tr koha gjat s cils jan ndrmmar veprimet e psoacme q e prbjn figurn e ktyre llojeve t veparve penale; Te veprat penale prmanente , si koh kryerjes konsiderohet koha sa ka zgjatur gjendja e kundrligjshme. KUNDRLIGJSHMRIA Kundrligjshmria sht elemnt apo atribut i prgjithshm i cdo vepre penale. Kundrligjshmria paraqet baz juridike pr prcaktimin e veprs penale, sipas natyrs s saj kundrligjshmria sht tipar i cdo delikti, andaj ky sht tipar edhe i delikteve penale-veprave penale. RREZIKSHMRIA SHOQRORE E VEPRS PENALE SI KOMPO NENTE MATERIALE E KUNDRLIGJSHMRIS

123

Rrezikshmria sht tipare sociale dhe elemnt material e kundrligjshmris .Rrezikshmria sht prezumim i veprs penale sht pjes prbrse e veprs penale . Lidhur me rrezikshmrin si komponente e kundrligjshmris , duhet theksuar se n t drejtn penale nuk konsiderohet cdo vepr shoqrore e rrezikhme si vepr penale.Pr tu konsideruar nj veprim i rrezikshm si vepr penale , sht e domosdoshme q ai veprim t manifestohet me nj shkall t lart t rrezikshmris dhe t jet i prcaktuar me ligj si vepr penale.Ekzistojn nj mori veprash tjera t dnueshme dhe t ndaluara me ligj, por pr shkak t rrezikshmris m t vogl nuk konsiderohen si vepra penale por fjala vjen, si kundravajtje, delikte civile, nga kjo rezulton se cdo vepr e rrezikshme nuk sht edhe vepr penale, ndrsa cdo vepr penale sht edhe e rrezikshme. 1.SHKALLA E RREZIKSHMRIS Rrezikshmria shoqrore e veprs penale mund t jet e intensitetit t ndryshm.Disa vepra penale jan m pak t rrezikshme, disa m shum.Vepra penale e vrasje sht m e rrezikshme se lndimi i rnd trupor, vjedhja grabitcare m e rrezikshme se vjedhja etj.Rrezikshmria shoqrore mund t shkallzohet varsisht nga intensiteti dhe rndsia e t mirs juridike q sht rrezikuar apo dmtuar.Shkalla e rrezikshmris prcaktohet edhe duke marr parasysh mnyrn e kryerjes s veprs , mjetet me t ciln sht rrezikuar apo dmtuar.Shkalla e rrezikshmris shoqrore prcaktohet edhe duke pasur parasysh mnyrn e kryerjes s veprs , mjetet me t cilat sht rrezikuar apo dmtuar e mira juridike , koha e kryerjes , vendi i kryerjes.Shkalla e rrezikshmris varte edhe nga vet kryesi(subjekti)i veprs penale, sic sht motivi nga i cili kryesi ka kryer veprn penale, jeta e tij e mparshme a sht recidiv apo jo.Duke u bazuar n shkalln e rrezikshmris shoqrore , prcaktohet pesha e veprs penale , skndejmi kur rrezikshmria sht e madhe , edhe vepra penale konsiderohet m e rnd dhe anasjelltas, kur rrezikshmria ishte m e vogl edhe vepra

124

konsiderohet m e leht.Shkalla e rrezikshmris shoqrore t veprs penale shprehej edhe nprmjet t sanksionit penal.Pr veprat penale m t rrezikshme n ligj parashihej lloje dhe dnime m t ashpra. 2.RREZIKSHMRIA E PGJITHSHME DHE E POSACME Rrezikshmria e prgjithshme sht ajo rrezikshmri e veprs penale sic sht prcaktuar n ligj, n mnyr t prgjithshme(abstrakte)pr numr t pacaktuar t rasteve.Prcaktimin e rrezikshmris shoqrore n mnyr t prgjithshme e bn ligjdhnsi.Psh. kur ne themi se vjedhja sht vepr e rrezikshme shoqrore kemi parasysh vjedhjen n formn e prgjithshme, mirpo n mes t vjedhjeve megjithate ekziston dallime. Rrezikshmraia e posacme shprehet me kryerjen e veprs penale konkrete n kuadrin e llojit t njet t veprave penale.Prcaktimin e shkalls s rrezikshmris s posacme t veprs penale t caktuar e bn gjykata n cdo rast konkret, duke marr parasysh veprn penale t kryer me tr trsin e vet , sic sht intensitetit i rezikimit apo dmtimit t mirs juridike , mjetet me t cilat sht kryer, vendi dhe koha e kryerjes, motivet apo qllimet e kryersit etj. Rndsia e prcaktimit t rrezikshmris s posacme Prcaktimi i rrezikshmris ka rndsi ngase me an t saj bhet dallimi midis veprave penale t njjta.Nse personi A. Me shprdorim prvetson 50.000 , kurse personi B.150.000 .Ktu edhe pse bhet fjal pr vepr t njejt penale rrezkshmria shoqrore e veprs penale t personit B.sht m e madhe se ajo e personit A.Rrezikshmria e posacme ka rndsi edhe pr matjen e dnimit .
RAPORTET MIDIS KUNDRLIGJSHMRIS DHE RREZIKSHMRIS

N t shumtn e rasteve kundrligjshmria dhe rrezikshmria shoqrore , si dy elemnte t prgjithshme t veprs penale, jan t lidhura ngusht n mes vete, jan

125

koherente dhe prputhen.Mirpo mund t ndodh q midis kundrligjshmris n kuptimin formal( shkelja e ndonj norme, e ndonj urdhrese apo ndalese , e cila me ligj prcaktohet si vepr penale) dhe kundrligjshmris n kuptimin material , prkatsiht rrezikshmris( sjellja e njeritu e cila sht n kundrshtim me normn e caktuar penalo juridike, por e cila n t njjtn koh edhe edmtonapo e rezikon t mirn juridike q sht e mbrojtur pikrisht me at norm). , t ekzistojn mospajtueshmri q kto dy komponente t mos prputhen. Psh. nj vepr e cila n momnetin e nxjerrjes s ligjit sht konsideruar si kundrligjshme dhe e rrezikshme pr shoqrin , pas nj periudhe t caktuar mund t pushoj t jet e rrezikshme pr shoqrin pr shkak t ndryshimit t raporteve shoqroro ekonomike, n raste t ktilla i jepet prparsi dimenzionit material t kundrligjshmris dhe ksisoji konsiderohet se nuk ka vepr penale.Mirpo mund t ndodh e kundrta q ndonj vepr a sjellje n kohn kur sht nxjerr ligji nuk sht konsideruar e kundrligjshme, ndrkoh pr shkak t ndryshimit t raporeve shoqroro ekonomike ajo vepr ka marrur tiparet e veprs penale t rrezikshme, mirpo edhe n kt rast nuk konsiderohet vepr penale , ngase pr tu konsideruar nj vepr penale prpos rrezikshmris , duhet t jet e prcaktuar me ligj si vepr penale. Pr t ekzistuar vepra penale duhet t ekzistoj edhe kundrligjshmria edhe rrezikshmria kumulativisht prndryshe nuk ka vepr penale.
MARRDHNIA MIDIS KUNDRLIGJSHMRIS DHE CAKTUESHMRIS S VEPRS PENALE N LIGJ

N t drejtn penale pr tu konsideruar nj vepr e kundrligjshme ajo duhet t jet e prcaktuar n ligj si vepr penale.Nse nuk sht e prcaktuar n ligj si vepr penale ajo nuk mund t jet e till.Andaj duhet dalluar kundrligjshmrin nga prcaktueshmria e veprs penale n ligj.Kjo ka edhe rndsi praktike sepse cdo vepr e kundrligjshme nuk konsioderohet edhe vepr penale.Psh.mos pagimi i borxhit sht e kundrligjshme, por

126

nuk sht vepr penale,sepse me ligj nuk sht e parapr si e till. Vetm n rastet kur vepra e caktuar e kundrligjshme edhe me normat e legjislacionit penal sht prcaktuar si vepr penale.Kshtu fjala vjen , me ligj sht parapar si vepr e kundrligjshme marrja e sendit t huaj me qllim t fitimit pasuror n mnyr t kundrligjshme.N kt rast kundrligjshmria prputhet me prcaktueshmrin e veprs penale n ligj.Ngas edhe n KPPK marrja e sendit t huaj me kt qllim konsiderohet vepr penale e vjedhjes ( neni 252). Te disa vepra penale kundrligjshmria gjendet n normat penalo juridike psh. vepra penale e vrasjes, plagosjes , vjedhjes etj, n kto rrethana vepra penale sht e kundrligjshme sipas kodit penal dhe njherit sht e prcaktuar me kod si vepr penale.Mirpo te veprat tjera penale , kundrligjshmria gjendet n degt tjera tjera t drejtsis, psh. n t drejtn civile, n t drejtn kushtetuese, n t drejtn familjare etj.Shkelja apo veprimi i kundrligjshm q shprehen n kto deg t drejtsis , n disa raste me normat e kodit penal sht prcaktuar si vepr penale.Psh. mosdhnja e alimentacionit apo cnimi i t drejts elektrorale jan vepra t kundrligjshme( sipas drejts familjare, perkatsisht t drejts kushtetuese) por kto njherit konsiderohen edhe vepra penale.
KUNDRLIGJSHMRIA SI ELEMENT I FIGURS S DISA VEPRAVE PENALE

Prkundr faktit se kundrligjshmria sht element i prgjithshm dhe konstituiv i cdo vepre penale , kjo n t shumtn e rasteve nuk futet n prshkrimin ligjor t figurs s veprs penale.Kshtu psh. n nenin 146 t KPPK nuk thuhet kush e privon tjetrin nga jeta n mnyr t kundrligjshme, ose psh .n nenin 154.nuk thuhet kush e plagos tjetrin rnd apo ia dmton shndetin rnd n mnyr t kundrligjshme por vetm thuhet kush tjetrin e privon nga jeta prkatsisht kush e plagos tjetrin rnd apo ia dmton rnd shndetin.

127

Elementi i kundrligjshmris si tipare e prgjithshme e cdo vepre penale, n t shumtn e rasteve nuk futet n figurn , n prshkrimin e figurs s veprs penale, nga se ekziston supozimi i prgjthshm se cdo vepr penale sht e kundrligjshme. Futja e kundrligjshmrins n figurn e posacme t veprs penale Te disa vepra penale n prshkrimin e figurs s veprs penale, figuron kundrligjshmria.Psh,sipas nenit 162.t KPPK thuhet kushdo q personin tjetr n mnyr t kundrligjshme eburgos e mban t mbyllur, ose n ndonj mnyr tjetr privon nga liria.... ndrsa sipas nenit 166 thuhet Kush n mnyr t paligjshme hyn n bansn e huaj ose n lokale t mbyllura ... Me siguri ligjdhnsi ka futur kundrligjshmrin te kto vepra penale, pr t trhequr paraleln se kur kto veprime konsiderohen t ligjshme e kur t kundrligjshme .Ngas eheqja e liris mund t bhet me vendimin gjyqsor, kontrollimi i banes s me urdhrin e gjykats etj.
SHKAQET T CILAT E PRJASHTOJN KUNDRLIGJSHMRIN

N t shumtn e rasteve t gjitha veprat penale t cilat posedojn elemnte t prgjithshme dhe t posacme t figurs konkrete t veprs penale , sic pam m lart, konsiderohen edhe vepra t kundrligjshme. Mirpo n situata t caktuara edhe pse nj veprim i prmban t gjitha elementet-tiparet e veprs penale, pr shkak t rrethanave t caktuara veprn e bjn t lejuar .Kto norma n t drejtn penale quhen permisive, apo norma q lejojn veprimet e caktuara , t cilat prndryshe jan veprime t ndaluarae q konsiderohen vepra penale. Shkaqet m t rndsishme q mund ta prjashtojn kundrligjshmrin i kemi ndar n tri grupe:

128

-shkaqet e prjashtimit t kundrligjshmris sipas pjess s prgjithshme t Kodit penal; -shkaqet e prjashtimit t kundrligjshmris sipas pjess s posacme t kodit penal dhe; -shkaqet e prjashtimit t kundrligjshmris sipas degve t tjera t drejtsis. SHKAQET E PRJASHTIMIT T KUNDRLIGJSHMRIS SIPAS PJESS S PRGJITHSHME T KODIT PENAL KPPK, n pjesn e tij t prgjithshme parasheh dy norma permisive, me t cilat prjashtohet kundrligjshmria n rast se prmbushen kushtet e caktuara.Kto jan mbrojtja e nevojshme(neni 8) dhe nevoja ekstreme ( neni 9). Si shkaqe apo rrethana q e prjashtojn kundrligjshmrin sipas pjess s prgjithshme t KPPK, jan edhe dhuna dhe kanosja,vepra e rndsis s vogl( neni 7) dhe urdhrat nga lart ( neni 10). MBROJTJA E NEVOJSHME N nenin 8.par.1 t KPPK thuhet shprehimisht se nuk sht vepr penale ajo vepr e cila sht kryer n mbrojtje t nevojshme. Sipas nenit 8.par.2.t KPPK, mbrojtja e nevojshme sht mbrojtja e coila sht e domosdoshme pr t zbrapsur sulmin e kundrligjshm,real dhe t atcasshm ndaj vetes ose ndaj nj personi tjetr, me kusht q kjarakteri i mbrojtjes t jet n proporcion me shkalln e rrezikut q paraqet sulmi Mbrojtja e nevojshme do t ekzistoj psh. n rast kur personi A. E sulmon me thik personin B, mirpo personi B.duke e mbrojtur jetn e vet e privon nga jeta personin A. Nga ky shembull rezulton se n situatn e prshkruar jan prmbushur t gjitha tiparet e veprs penale t vrasjes, mirpo meq vrasja sht kryer n mbrojtje t nevojshme, konsiderohet se vepra penale nuk ekziston, meq i sulmuar ka t drejt ta zmrap sulmin e kundrligjshm.

129

Mbrojtjen e nevojshme si institucion q e prjashton kundrligjshmrin , s kndejmi edhe veprn epanle , e njohin t gjitha t drejtat penale t shtetve bashkohore .Kjo ka qen e njohur edhe n t drejtn romake. N shkencn e s drejts penale ekzistojn dy teori t cilat e arsyetojn mbrojtjen e nevojshme edhe ate teoria subjektive dhe ajo objektive. Teoria subjektive Personiq kryen vepr penale n mbrojtje t nevojshme nuk duhet ndshkuar meq ai n momentin e zbrapjes s sulmit gjendet n gjendje t tronditjes s fort shpirtroree cila prjashton prgjegjsin dhe fajsin. Teoria objektive Sipas ksaj teorie , isulmuari sht i autorizuar, n kushtet e caktuara me ligj , q duke zbrapsur sulmin e kundrligjshm, ti shkaktoj ndonj dm t mirave juridike t sulmuesit. Pr t ekzistuar mbrojtja e nevojshme duhet t ekzistoj sulmi dhe mbrojtaj . S U L M I Sulmi sht cdo veprim i njeriut i cili sht i drejtuar n dmtimin apo rrezikimin e ndonj t mire juridike. Sulmi zakonisht kryhet me veprim, mirpo prjashtimisht sulmi mund nt kryhet edhe me mos veprim/ mjeku i ndihms s shpejt refuzon t;i jap ndihm mjeksore personit q gjendet n gjendje rreziku pr jet.N raste t tilla , cdo person mund ta detyroj mjekun q ta kryej detyrn e vet. Kushtet q duhet t prmbushen me rastin e sulmit 1.Sulmues duhet t jet njeriu.

130

Pr t ekzistuar mbrojtja e nevojshme , sulmi duhet t ndrrmiret nga njeriu.Disa teoricent mendojn se sulmi mund t vij nga shtazt. Sulmi mund t ndrrmeret nga cdo person, nga personi madhor, i mituri, nga fmiu apo personi i smur psikik.Sulmi mund t ndrmerret me qllim, nga pakujdesia , apo rastsisht.N t gjitha kto raste mbrojtja sht e nevojshme.Mbrojtja sht e lejuar edhe nga personi q gzon imunitet diplomatik.. 2.Sulmi mudn t jet i drejtuar kundr cdo t mire KPPK, nu i vek t mirat juridike t cilat mund t jen objekt sulmi, por flet n prgjithsi pr zbrapsjen e sulmit prej vetit apo tjetrit.Ksisoi sulmi mund t jet i drejtuar ndaj t mirave juridike q i prkasin personit fizik, personave juridik, siguris apo integritetit teritorial t Kosovs etj.Mirpo n jetn e prditshme m s shpeshti sulmohet jeta e njeriut integriteti trupor dhe pasuria. 3.Sulmi duhet t jet i kundrligjshm. Sulmi sht i kundrligjshm kur sulmuesi nuk ka kurfar autorizimesh juridike pr veprimtarin e vet, kur veprimtaria e vet cenon sitemin juridik. Nga kushti q sulmi duhet t jet i kundrligjshm del se sulmi i cili e ndrmerr n baz t ndonj autorizimi ligjor , nuk sht i kundrligjshm dhe kundr tij nuk sht e lejuar mbrojtja e nevojshme. Psh.nuk sht e lejuar mbrojtaj e nevojshme ndaj policit , i cili n baz t urdhrit t ligjshm e privon nga liria personin e caktuar , apo personi i hasur duke kryer vepr penale nuk ka t drejt n mbrojtje t nevojshme, nse cilido qytetar don ta privoj nga liria, qytetari nuk mund tu kundrshtoj organeve t ndjekjes penale, t cilt n baz t ligjit bjn bastisjen e baness s tij, mirpo nse personi zyrtar i tejkalon autorizimet e tia ather ky lloj tejaklimi konsioderohet sulm i kundrligjshm dhe kundr tij sht e lejuar mbrojtja e nevojshme.

131

4.Sulmi duhet t jet i atcasshm Sulmi sht i atcasshm kur n cdo moment pritet t filloj, kur ka filluar t veproj dhe gjersa zgjat, prkatsisht gjersa t prfundoj. Sulmi konsiderohet se mund t pritet n cdo moment n rastet kur mund t filloj aty pr aty, menjiher.Psh n grindje e sipr midis dy personave, njri prej tyre mbush revolnapo nzjerr thikn nga kllfi.Ose situata tjetr personi A. E ndjek me thik personin B. Dhe ky posa i ofrohet nxjerr revolen dhe e privon ate nga jeta, n kto situata konsiderohej se mbrojtja sht e atcasshme me sulmin, edhe pse ai akoma nuk ka filluar, mirpo n cdo cast pritej t filloj. Situata sht m e qart n rastet kur sulmi ka filluar t veproj.N rastet t ktilla , mbrojtja mund t ndrmerret menjiher dhe mund t zgjas gjersa zgjat edhe sulmi.N momentin kur pushon s vepruar sulmi , apo kur sulmi refuzohet apo zotrohet , duhet t pushoj edhe mbrojtja. 5.Sulmi duhet t jet i vrtet Pr tu konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme , sulmi duhet t jet i vrtet, q t ekzistoj realisht.Nse ndokush gabimisht mendon se sht sulmuar dhe duke qen n lajdhitje e lndon apo e privon nga jeta sulmuesin , athere n kso raste fjala sht pr mbrojtje t nevojshme fiktive , t kujtuar, apo sic quhet ndryshe mbrojtja e nevojshme putative.Personi A. Me qllim tallje me personin B. N errsir e sulmon kt me revole imituese (lodr), mirpo personi B. Duke menduar se sulmi sht i vrtet e vret at.N kto situata nuk ekziston mbrojtja e nevojshme, por n kto rrethana mund t bhet fjal pr lajthimin n fakt ( neni 18 t KPPK), nse nuk ka qen sa duhet i kujdesshm mund t prgjigjet pr veprn penale t kryer nga pakujdesia(18.p1r.2) ndrsa nse ka qen n lajthim real t pamenjanuar nuk sht penalisht prgjegjs.(18.par.1). 2.M B R O J T J A

132

Mbrojtja sht cdo veprim i njeriut me t cilin dmtohet apo rrezikohet ndonj e mir e sulmuesit.Mbrojtja e nevojshme ekziston edhe nga prkufizimi i ktij institucioni, mbrojtja e nevojshme ekziston edhe n rastet kur sulmi zmbrapset edhe nga personi i tret.. Kushtet t cilat duhet t prmbushen me rastin e mbrojtjes (zbrapsja e sulmit) 1.Mbrojtja duhet t jet e drejtuar kundr sulmuesit. Pr tu konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme , veprimet e mbrojtjes duhet t jen t drejtuara kundr sulmuesit, kndr asaj t mire juridike t sulmuesit , e cila sht e nevojshme pr zbrapjen e sulmit( psh. kundr trupit, jets, pasuris etj). Mbrojtja duhet t jet domosdo e nevojshme pr zbrapjen e sulmit. Pr tu konsideruar nj mbrojtje si e nevojshme ajo duhet t jet domosdo e nevojshme q personi prej vetes apo tjetrit ta zmbraps sulmin .Nj mbrojtje konsiderohet e nevojshme n rast kur konstatohet se sulmi nuk ka mundur t zbrapset pa i shkaktuar dmtim sulmuesit.Psh. nj i moshuar i moshs mbi 70 vjecare me nj letfe e sulmon personin e ri dhe fizikisht t zhvilluar, i sulmuar nuk mund t arsyetohej se ka vepruar n mbrojtje t nevojshme nse at e ka privuar nga jeta, ngase mbrojtja n situatat e tilla nuk ka qen domosdo e nevojshme, sepse i ka mundur ta zbraps sulmin pa shkaktuar vrasjen. 3.Mbrojtja duhet t jet proporcionale me intenzitetin e sulmit Pr t qen mbrojtja domosdo e nevojshme , ajo duhet t ekzistoj n proporcionalitet (prpjestueshmri) midis intensitetit t sulmit dhe mbrojtjes.( n proporcion me mjetet q i prdor sulmuesi, forcs fizike t sulmuesit, mjetet q i posedon sulmuesi).Mirpo nuk krkohet nj ekuivalenc n

133

mes t intensitetit t sulmit dhe mbrojtjes prkatsisht n mes t keqs s kanosur dhe t keqs s shkaktuar.Prkndrazi konsiderohet se ekziston mbrojtja e nevojshme edh e kur e keqja e shkaktuar n rastin e zbrapsjes s sulmit sht m e madhe se e keqja e kanosur.Mirpo nuk konsiderohej se ekziston mbrojtja e nevojshme kur ekziston nj disproporcion i madh midis dmtimit i cili sht shkaktuar dhe dmtimit q sht kanosur.Psh. vrasja e fmiut i cili po vidhte moll etj.Ose vrasja e klientit n kafene i cili po thente gota etj. Ndihma e domosdoshme Ekziston athere kur personi i cili nuk sht objekt sulmi , nga tjetri zbraps sulmin e atcasshm dhe t kundrligjshm. 3.Tejkalimi i mbrojtjes s nevojshme Tejkalimi apo kaprcimi i mbrojtjes s nevojshme shprehet n rastet kur mbrojtja nuk sht proporcionale me sulmin apo kur mbrojtja ndrmerret pasi q sht zmbrapsur ose ka pushuar s vepruar sulmi. Ekziston disproporcion n mes t mbrojtjes dhe sulmit, kur psh. nj adoloshent e godet me thupr nj person t rritur dhe t zhvilluar ndrsa ky nxjerr revoln dhe vret at; Konsiderohet se mbrojtaj sht ndrmarr pasi q sulmi sht zbrapsur , n situatn kur i sulmuar ka arritur q sulmuesit tia trheq thikn e pastaj me t njetn thik e privon ate nga jeta; Sulmi ka pushuar , kur sulmuesi pasi ka shtn disa her n drejtim t sulmuarit ka ndrprer sulmin dhe ka filluar t ik i vehet pas i sulmuari e arrin dhe i shkakton plag t rnda apo e privon nga jeta. N t gjitha rastet kur i sulmuari i tejkalon kufinjt e mbrojtjes s nevojshme , cdo dmtim q i shkakton sulmuesit knsiderohet vepr penale dhe personi i ktill prgjigjet penalisht sikur pr cdo vepr tjetr penale.Mirpo

134

me ligj parashihet mundsia q n situatat t ktilla kryesi t dnohet m but apo t lirohet nga dnimi( neni 8.par.4 t KPPK). NEVOJA EKSTREME Nevoja ekstreme sht rrethan e dyt q e prjashton kundrligjshmrin.Sipas prkufizimit ligjor nevoja ekstreme ekziston kur vepra sht kryer me qllim q kryesi ta menjanoj , ta zmbraps prej vetes apo tjetrit rrezikun e atcasshm dhe t paprovokuar, i cili nuk ka mundur t evitohet n ndonj mnyr tjetr, me kusht q e keqja e shkaktuar nuk sht m e madhe se e keqja q sht kanosur ( neni 9.par.2.t KPPK). Psh.personi A. Me qllim q t shptoj jetn e fmis , deprton me dhun n shtpin e personit B. T ciln e ka kapluar zjarri., personi A. Me qllim q ta shptoj jetn e fmiut q po fundosej merr barkn e huaj, alpinsitt pas shum bredhjeve n pyell t lodhur dhe t uritur gjejn stanin e barinjve e thejn ate dhe marrin ushqimin, ose shoferi i veturs pr ti shmangur kontaktitt t drejtprdrejt me fmiun i cili papritmas del n rrug, del n trotuar dhe lndon kmbsorin etj. Edhe te nevoja ekstreme .ekziston rreziku pr ndonj t mir,me dallim se te mbrojtja e nevojshme n konflikt jan e drejta dhe e padrejta ( personi n brojtje t nevojshme, e mira e tij dhe n ann tjetr sulmuesi, sulmi i kundrligjshm), ndrsa te nevoja ekstreme bhet fjal pr konfliktine dy t mirave asj q rrezikohej q shptohet dhe asaj q duhet viktimizuar me qllim t shptimit t t mirs e cila sht n rrezik,pra bht fjal pr zgjidhje ekstreme n mes t dy t kqijave. P ekzistimin e ktij institucioni duhet t shprehet rreziku dhe menjanimi i rrezikut. 1.RR E Z I K U

135

Si parakusht pr ekzistimin e nevojs ekstreme sht ekzistimi i rrezikut .Rreziku zakonisht prkufizohet situat n t ciln , n baz t rrethanave ekzistuese objektive , me arsye supozohet se n cdo moment , aty pr aty, mund t dmtohet e mira juridike e personit fizik apo juridik. Rreziku mund t vij nga fuqit dhe dukurit natyrore sic jan vrshimet, trmetet acaret e mdha shembja e dheut apo orticet e bors etj,.. sulmet e shtazve apo egrsirave , prishja e pajisjeve teknike , sic sht prishja e makanizmit frenues t automobilit, autobusit apo kamionit, vrshimet eksplodimet e ndryshme etj. Kushtet q duhet t prmbushen me rastin e rrezikut Rreziku nuk duhet t jet i provokuar apo i shkatuar.Nuk mund t konsiderohet se personi ka vepruar n nevojn ekstreme nse me fajin e tij me dashje apo nga pakujdesia e ka shkatuar rrezikun.psh.personi vet e shkakton zjarrindhe duke u gjendur edhe vet n rrezik pr t shptuar e lndon tjetrin.Ose situata tjetr nse ngarsi i automobilit duke vozitur me shpejtsi t madhe n rrug i del fmiu dhe ky pr ta shptuar fmiun del n trotuar dhe lndon ndonj person.Kodi penal n situata t ktilla bn dallimin se rreziku sht shkaktuar me dashje apo nga pakujdesia dhe nse rreziku sht shkaktuar nga pakujdesia , kryesin e till gjykata mund ta ndshkoj m but ( neni 9.par.3 t KPPK). 2.Rreziku mund ti kanoset cdo t mire Rreziku parimisht mund ti kanoset cdo t mire juridike q sht e mbrojtur n sistemin juridik, mirpo n praktik rreziku m s shpeshti sht i drejtuar kundr jets, trupit, shndetit liris dhe pasuris. 3.Rreziku duhet t jet i vrtet Rreziku konsiderohet i vrtet kur ai realisht ekziston, sht objektiv, nse personi gabmisht mendon se rreziku ekziston

136

athere fjala sht pr t ashtquajturn nevoj ekstreme putative, n kto situatat prgjegjsia e tij zgjidhet sikur te mbrojtja e nevojshme putative, n baz t parimeve t prgjegjsis penale t veprave t kryera n lajthim real apo faktik( neni 18). 2.Mnjanimi i rrezikut Menajanimi i rrezikut konsiderohet veprimi q nrmerret me qllim q t shptohet e mira juridike s cils i kanoset rreziku.Me veprimin e menjanimit t rrezikut zakonisht realizohen tiparet e veprs penale t ckatuar, mirpo meq vepra sht kryer n kushtet e nevojs ekstreme , vepra e till nuk konsiderohet vepr penale, prjashtohet ekzistimi i veprs penale. Kushtet q duhet prmbushur me rastin e menjanimit t rrezikut 1.T mos ket ekzistuar mundsia q rreziku t mnjanohet n ndonji mnyr tjetr. Pr tu konsideruar se ekziston nevoja ekstreme duhet konstatohet se n rastin konkret rreziku nuk ka mundur t menjanohet pa u dmtuar apo asgjsuar e mira juridike e personit tjetr.E nse konstatohet se rreziku ka mundur t menjanohet n ndonji mnyr tjetr, psh. duke ikur , duke thirrur n ndihm duke i skajur sendet etj, kurse kryesi nuk i ka shfrytzuar kto mundsi, por rrezikun e ka menjanuar duke e dmtuar t mirn juridike t personi tjetr nuk konsiderohet se ekziston nevoja ekstreme( kjo nuk krkohet te mbrojtja e nevojshme). 2.Menjanimi i rrezkut duhet t jet i atcasshm, aktual me ekzistimin e rrezikut Konsiderohet se sht prmbushur ky kusht n rastet kur veprimi me t cilin mnjanohet rreziku sht ndrmarr gjat kohs kur vepron rreziku ose kur pritet, kanoset q rreziku t

137

filloj n cdo moment.Nse menjanimi i rrezikut nuk kandodhur nn kushte e prshkruara m lart athere nuk bhet fjal pr nevojn ekstreme, por veprimet e tilla konsiderohen vepr penale. 3.N mes t keqs s kanosur dhe t keqes s shkaktuar duhet t ekzistoj proporcionaliteti i caktuar. Nevoja e kstreme ekziston athere kur e keqja e shkaktuar sht e vlers s njjt apo m t vogl se e keqja q sht kanosur t shkaktohet ( neni 9.par.2. t KPPK). N rast kur e keqja e shkaktuar sht m e vogl se e keqja q sht kanosur , nuk ka vshtrsi pr prcaktimin e ekzistimin e nevojs ekstreme, psh,pr tu shptuar jeta dmtohet pasuria e tjetrit, mirpo kur sht fjala pr t mirat e vlers s njejt, athere zgjidhja e cshtjes s ekzistimit t nevojs ekstreme paraqet vshtrsi.Psh. a mund t konsiderohet se ekziston proporcionaliteti apo ekuivalenca n rastet kur jan n kolizion nderi dhe pasuria, liria dhe pasuria, pasuria dhe integriteti trupor.Madje lindin dilema lidhur me prcaktimin e proporcionalitetit dhe athere kur jan n pyetje vlerat e njta.psh.lndimi i nj pjese t trupit apo organit, ndaj lndimit trupor ose organit q sht kanosur ti shkaktohet personit tjetr.N teori dhe praktik mbisundon mendimi se m e vlevshme jan ato t mira q jan mbrojtur me dnime m t rnda. 3.Tejkalimi i nevojs ekstreme Sikundr te mbojtja e nevojshme edhe te nevoja ekstreme mund t shprehet tejkalimi : a).kur e keqja e shkaktuar sht m e madhe se e keqja e kanosur; b).kur rreziku ka mundur t menjanohet duke e dmtuar n prmasa m t vogla t mirn juridike t personit tjetr dhe c).kur dmtimi i t mirs juridike t personit tjetr sht br pasi ka pashuar , pasi q ka kaluar rreziku. Vepra e cila kryhet me rastin e tejkalimit t kufijve t nevojs ekstreme konsiderohet vepr penale dhe nse tejkalimi sht br me dashje prgjigjet pr dashje e nse

138

sht br nga pakujdesia prgjigjet pr pakujdesi nse ligji parasheh prgjegjsi penale pr pakujdesi. Kodi penal madje parashef mundsin e lirimit nga dnimi, nse konstatohet se kaprcimi kufinjve t nevojs ekstreme sht br n rrethana vecanarisht lehtsuese (neni 9.par.3). 4.Detyrimi pr tiu ekspozuar rrezikut Ekzistojn disa kategori njerzish t cilt pr shkak t detyrs , profesionit apo pozits sociale q kan n shoqri, nuk mund t thirren n nevojn ekstreme por jan t obliguar t;i ekspozohen rrezikut ( neni 9.par.4.t KPPK). Detyrimi pr tiu ekspozuar rrezikut mund t rrjedh nga ligji( psh.rojtari n roje), nga marrdhnia e puns ( psh. rojtari i ndonji objekti n kushtet ecaktuar sht i obliguar t;i ekspozohet rrezikut; nga profesioni( zjarrfiksi sht i obliguar t;i ekspozohet rrezikut pr ta fikur zjarrin edhe nse i kanoset rreziku) ; nga kontrata ( psh. nj person me kontrat merr pr obligim q t kujdest pr personin e palvizshm).

DHUNA DHE KANOSJA ```````````````````````````````````````` Disa legjislacione penale t shteteve t huaja , me dispozita t posacme parashohin prjashtimin e ndshkueshmris t personit i cili e kryen veprn penale nn ndikimin e dhuns dhe kanosjes sic sht psh.kodi penal i Sllovenis dhe i Kroacis.Dispozita t ktilla nuk gjenden n Kodin ton penal. 2.Nocioni dhe llojet e dhuns ````````````````````````````````````````````````` Dhuna sht prdorimi i forcs ndaj nj personi me qllim q ta detyrohet t ndrmarr apo t mos ndrmarr nj veprim me t cilin realizohet tiparet e nj vepre penale.Dhuna mund

139

t jet fizike apo mekanike, ndrsa sipas nenit 107.par.10.t KPPPK, si dhun konsiderohet edhe prdorimi i hypnozs ose mjeteve tjera dehse me qllim q ndokush kundr vullnetit t vet t vehet n gjendje t pavetdijshme ose t bhet i paaft pr rezistenc, por ajo mund t jet edhe vis maior. Dhuna mund t jet absolute dhe kompulzive. 1.Dhuna absolute
`````````````````````````````````````

Dhuna absolute sht ajo dhun me t ciln personi n trsi, sht privuar q lirisht t vendos pr sjelljet e veta. Pr t drejtn penale dhuna apsolute sht me rndsi ngase nj person e detyron personin tjetr q t kryej vepr penale . Dhuna sht absolute n rast kur me prdorimin e dhuns , ai ndaj t cilit sht prdorur dhuna , n trsi ka qen i privuar nga mundsia q t merr vendim pr veprim apo mos veprim, ose nse ka qen i penguar q vendimin e tij ta realizoj.Psh.personi A. E lidh puntorin e e autorizuar t hekurudhs i cili nuk mund t jap sinjal q treni duhet t ndalet dhe kshtu shkaktohet ndeshja e trenave me q rast shkaktohen viktima njerzish dhe dm materail..Dhuna apslolute ekziston edhe n situatn kur personi e hipnotizon tjetrin apo e detyron t konsumoj alkool dhe n at gjendje e shtyen q t kryej vepr penale. 2.DHUNA KOMPULSIVE `````````````````````````````````````````` Dhuna kompulsive shprhete n raste kur personi ndaj t cilit prdoret dhuna nuk sht absolutisht i privuar nga mundsia pr t vendosur mirpo dhuna q aplikohet bn presion t till q e shtrnfon t ndrmarr apo mos t ndrmarr veprimin e caktuar.Psh kryesi i drejton revoln sportelistitt t banks dhe e detyron q tia komunikoj kodin sekret te sefit t banks.

140

Pr tu konsideruar q dhuna komplusive e prjashton prgjegjsin penale , duhet konstatuar se ajo nuk ka mundur t evitohet n ndonji mnyr tjetr, me mbrojtje t nevojshme, duke thirrur n ndihm apo duke ikur. Deri sa dhuna apsolute sht vetm direkte( ndaj personi q duhet t marr veprim) dhuna kompluzive mund t jet direkte dhe indirekte, indirekte ndaj t afrmve t t shtrnguarit zakonisht ndaj fmijve. 3.K A N O S J A. `````````````````````` Kanosja sht deklarata e ndonj personi me t ciln i bhet me dije dikujt se do ta gjej ndonj e keqe nse nuk vepron ashtu si dshiron personi q kanoset. Kanosja m s shpeshti kryhet n mnyr verbale, me goj.Me an t deklaratave t ndryshme.Mirpo mund t kryhet me shkrim apo me veprime konkludnete.Pr ekzistimin e kanosjes nuk sht e domosdoshme q ai q kanoset ta realizoj kanosjen , por ai ndaj t cilit sht e orjentuar kanosja n baz t situats t rrethanave konkrete, t fitoj bindje se kanosja do t realizohet. Rndsia penalo juridike e dhuns dhe kanosjes. ````````````````````````````````````````````````````````````` ```````` N rastin e prdorimit t dhuns apsolute nuk ka vepr penale, meq nuk e ka njrin element themelor veprimin e vullnetsshm t pesonit.Sipas ksaj personi i cili nn ndikimin e dhuns kryen vepr e cila i prmban t gjitha tiparete e ndonj vepre penale t caktuuar me ligj, nuk do t ndshkohet ai person ngase do t konsiderohet se ai ka qen vetm mjet pr kryerjen e veprs penale. Ndrsa kur bhet fjal pr dhunn kompluzive dhe kanosjen ata duhet vlersuar n kuadr t mbrojtjes s nevojshme

141

dhe nevojs ekstreme.Kjo nnkupton se dhuna kompluzive dhe kanosja duhet konsideruar si sulm te mbrojtja e nevojshme, prkatsisht si rrezik: te nevoja ekstreme.Andaj po qe se dhuna kompluzive prkatsisht kanosja jan t tilla q paraqesin sulmin e atcasshm dhe t kundrligjshm pr qarsye sht e nevojshme mbrojtja, apo ajo paraqet rrezik t dukshm dhe t atcasshm e cila mund t evitohet vetm me lndimin e t mirs s huaj, athere me ekzistimin edhe kushteve ekziston mbrojtja e nevojshme , prkatsisht nevoja ekstreme,vetm n kto situata dhuna kompluzive prkatsisht kanosja mund t jen baz p prjashtimin e rrezikshmris shoqrore , prandaj edhe t prjashtimit t ekzistimit t veprs penale. Vecanarisht duhet pasur parasysh rastin kur prdorimi i dhuns kompluzive dhe kanosjes paraqet rrezik pr carsye kryersi vie n gjendje t nevojs ekstreme. Me rastin e vlersimit se n situatn e till e prjashtohet ekzistimi i veprs penale , sht e domosdoshme t vrtetohet se athua e keqja e cila po realizohet( dhuna kompluzive) apo e keqja e cila po kanoset(kanosja) m e madhe se e keqja ose enjet me t keqn t ciln kryersi e shkakton pr ta evituar rrezikun.ngase vetm n situatn e till dhuna kompluzive prkatsisht kanosja mund t jen baz e drejtprdrejt pr prjashtimin e ekzistimit t veprs penale. N t gjitha rastet tjera , nse ndonj person kryen vepr penale nn ndikimin e dhuns kompluzive dhe kanosjes , kjo rrethan mund t jet me ndikim vetm me rastin e matjes s dnimit prkatsiht n zbutjen e tij. VEPRA E RNDSIS S VOGL ````````````````````````````````````````````````````````` Mund t ndodh q ndonji person t kryej nj vepr e cila i ka t gjitha tiparet e veprs penale t prcaktuar me ligjin penal, mirpo, pr shkak se vepra posedonrrezikshmri tejet t vogl shoqrore, ajo nuk konsiderohet vepr penale.Psh,personi A. N nj restoran vjedh nj pirun t

142

thjesht.N veprimet e personit A.arrihen t gjitha elemntet e veprs penale t vjedhjes , mirpo meq shkalla e rrezikshmris s ksaj vepre sht e parndsishme, kjo vepr nuk konsiderohet vepr penale . Prcaktimi i rndsis s vogl shoqrore Duhet plotsuar dy kushte pr tu konsideruar nj vepr penale me rreziksmri t vogl shoqrore; -nj i prket rndsis s veprs dhe -i dyti i prket pasojs. N nenin 7.t KPPK thuhet se Nuk sht vepr penale ajo vepr e cila edhe pse prmban tiparte e veprs penale t prcaktuar me ligj sht e rndsis s vogl.Vepra sht e rndsis s vogl kur rrezikshmria e saj nuk sht e rndsishme pr shkak t natyrs ose peshs s veprs , t mungss s pasojs ose pasojs t parndsishme; t rrethanave n t cilat sht kryer vepra, t shkalls s ult t prgjegjsi penale t kryesit t veprs ose pr shkak t rrethanve personale t kryesit. D.mth.pr ekzistimin e veprs penale t rndsis s vogl duhet plotsuar n mnyr kumulative t dy kushtet , vepra duhet t jet edhe e rndsis s vogl dhe e cila nuk ka pasur fare pasoja t dmshme, apo pasoja dmtonjse ka qen e parndsishme. Se a sht nj vepr e rndsis s vogl varet nga shum rrethana.Si baz orientuese pr vlersimin se e cvar rndsie sht nj vepr penale duhet t shrbej qndrimi i ligjdhnsit e cila manifestohet n dnimin e parashikuar pr veprn penale.Psh.vepra penale e vrasjes , grabitja etj.nuk mund t konsiderohen t rndsis s vogl, kto vepra jan t natyrss rnd , pr kto vepra penale parashihen dnime t rnda, andaj bazuar n kt rrethan dhe bazuar n elemntet e posacme(tiparte)e veprave t tilla , kto vepra jan cdo her t rndsishme. Del se vepra penale t rndsis s vogl jan ato vepra penale pr t cilat ligjdhnsi parashef dnime t buta, mirpo nuk do t thot se veprat e tilla jan gjtihnj t parndsishme.

143

Pr tu konsideruar nj vepr e rndsis s vogl prpos peshs s veprs, duhet plotsuar edhe kushtet tjera t cilat kryesisht kan t bjn me mjetet me t cilat sht kryer vepra penale, , rrethanat n t cilat nj vepr penale sht kryer, raporti psikik i kryesit ndaj veprs( forma e fajit, qllimi dhe motivi i tij) etj.Nuk sht e nevojshme q t gjitha kto kushte t prmbushen ne cdo rast , sht e mundur q t ekzistoj vetm nj kusht dhe vepra t trajtohet e rndsis s vogl. Kushti i dyt q nj vepr penale t konsiderohet e me rrezikshmri shoqrore t parndsishme, krkohet q t mos jet shkaktuar pasoja e ndaluar apo ajo t jet e parndsihmepsh. Te vepra penale tentativa e marrjes s automjetit t huaj Personi A. Hyn n veturn e personit B. Dhe dshiron q me te t shkoj dikund mirpo pengohet n realizimin e qllimit t tij ( ai nuk ka shkatuar fare pasojn).Se pasoja a sht e parndsishme paraqet cshtje faktike t ciln gjykata e vlerson n cdo rast konkret. URDHRAT NGA LART ````````````````````````````````````````````` Personat q pr nga hirearkia jan n pozit vartse , jan t obliguar ti ekzkeutojn urdhrat e eprorve t tyre.Mirpo mund t ndodh q me ekzketimin e atyre urdhrave t kruhet vepra penale. Cshtja e prgjegjsis penale t personave t cilt kryejn vepra penale n baz t urdhrit t eprorve t tyre sht rregulluar n mnyr parimore n nenin 10.t kodit peanl, ndrsa m detajisht rregullohet me ligje t posacme-ligjin mbi shrbimin ushtarak, me ligjin mbi shrbimin policor dhe me ligjin pr punn n organet shterore. Sipas dispozitave t kodit penale edhe kur vartsi kryen vepra penale siaps urdhrit t eprorit do t konsiderohet penalisht prgjegjs dhe do t dnohet, kshtu neni 10.par.1. i KPPK, thot Fakti q nj vepr penale sht kryer nga nj person n baz t urdhrit qeveritar ose t nj eprori qoft ushtarak apo civil nuk e lehtson kryesin nga prgjegjsia penale, mirpo n tri nnparagrafe t ktij neni jan

144

parapar rastet kur vartsi edhe pse ka kryer vepr penale nuk konsiderohet penalisht prgjegjs dhe nuk dnohet nse: 1.Personi ishte i detyruar logjrisht tu bindej urdhrave t qeveris ose eproit t tij; 2.Personi nuk e dinte q urdhri ishte i kundrligjshm dhe; 3.Urdhri nuk ishte n mnyr t dukshme i paligjshm, i kundrligjshm.

SHKAQET E PRJASHTIMIT T KUNDRLIGJSHMRIS SIPAS PJESS S POSACME ``````````````````````````````````````````` N pjesn e posacme t KP. Jan parapar rastet e prjashtimit t kundrligjshmris e disa veprave penale.Shkaqet e posacme q prjashtojn kundrligjshmrin n KPPK jan t parapar n nenet 152, 169 par.2 , 187 par.4. dhe 189 par.5. Psh. te vepra penale zbulimi i aautorizuar i fshehtsis neni 169,par.2. thuhet se nuk sht vepr penale e kundrligjshme nse sht kryer pr interes t prgjithshm ose pr t ruajtur interesin tjetr q sht m i rndsishm nga interesi i rujatjes s sekretit. Pataj n nenin 187.par.2. thot:Personi nuk sht penalisht prgjegjs nse e prshkruan individin tjetr n mnyr fyese n veprn shkencore, letrare apo artistike, n nj shqyrtim serioz gjat ushtrimit t detyrs zyrtare, gjat ushtrimit t profesionit t gazetaris, gajt veprimtaris politike apo t ndonj veprimtarie shoqrore ose n mbrojtjen e ndonji t drejte apo interesave t arsyeshme dhe nse sipas mnyrs s prshkrimit apo rrethanave t tjera prkatse, sht e qart se vepar nuk sht kryer me qllim prqmimi. SHKAQET E PRJASHTIMIT T KUNDRLIGJSHMRIS Q NUK JAN T PARAPARA N KODIN PENAL

145

`````````````````````````````````````````````````````` `````````` N grupin e shkaqeve q e prjashtojn kundrligjshmrin bjn pjes: 1.veprimet e kryera gjat ushtrimit t detyrs zyrtare;2.rreziku i lejuar;3.veprat e kryera n baz t s drejts prindorore dhe t drejts s edukimit; 4.veprat e kryera gjat ushtrimit t profesionit s mjeksis5.plqimi i t dmtuarit dhe 6.veprimi n interes t dmtuarit dhe plqimi i sypozuar.
1.VEPRAT PENALE T KRYERA GJAT USHTRIMIT T DETYRS ZYRTARE `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````````````````````````

Pr veprat e kryera gjat ushtrimit t detyrs zyrtare, nisej nga parime se n kto raste detyra pr t vepruar sht i caktuar me normn juridike ose urdhrin e ligjshm t organeve publike shterore andaj veprat e tilla nuk mund t jet e kundrligjshme. Veprimet e tilla t autorizuara jan psh. bastisja e baness, privimi nga liria, marrja e letrave,marrja e mjetit me t cilin sht kryer vepra penale, ekzekutimi i dnimit me burgim;ose kur qytetarin privon nga liria personin t cilin e ka nxan flagranc me rastin e kryerjes s veprs penale.Po mos t ekzistonte autorizimi ligjor pr veprimet e ktilla secila prej ktyre veprave do t konsiderohej vepr penale.Gjithashtu nuk konsiderohet vepr penale kur personat e autorizuar-organet policore, n baz t autorizimeve me ligj, kur brenda kufinjve ligjor prdorin forcn fizike, shkopinjt e goms apo armt e zjarrta.(ligji penal i Kroacis n nenin 32.parashef se nuk ka vepr penale kur personi zyrtar n baz t autorizimeve ligjore zbaton masat e dhuns konfom ligjit). 2.RREZIKU I LEJUAR `````````````````````````````

146

Mnyra e jets bashkohore mbshtet n prdorimin dhe shfrytzimin e t mbrrimeve t shumta teknike dhe t ushtrimeve t veprimtarive t rrezikshme, t cilat krahas dobis shum t madhe shoqrore, njherit paraqesin rrezik pr jetn dhe integritetin trupor t njerzve, shndetin, t mirat materiale etj.Psh.puna n xeherore, tarnsporti rrugor hekurudhor ajro, shfrytzimi elektranave nukleare prodhimi i armve , eksploziveve t ndryshme, helmeve kemikaljeve etj.Gjithashtu shoqria pr shkak t interesit t prgjidhshm lejon dhe toleron rreziqet e dnryshmeq jan imanente n garat e ndryshme sportive, garat e ndryshme, ekspeditat, lojrat e rrezikshme artistike, shkathtsit e ndryshme etj. Rndsia penalo juridike e rrezikut t lejuar ```````````````````````````````````````````````````````````` N t drejtn penale , rreziku i lejuar nnkupton q veprimet e rrezikshme nuk jan t kundrligjshme, edhe nse kan sjell gjer ke pasojat e dmshme, prkatisht realizimin e veprs penale, nse kan qen t rrespektuara dispozitat siguruese pr marrjen e masave pr eveitimin e pasojave t dmshme, n kto situata bhet fjal pr fatkeqsi dhe rreziku i lejuar sht shkak pr prjashtimin e kundrligjshmris. Praktikisht problematike e rrezikut t lejuar paraqitet aty ku individt e autorizuar nuk u jan prmbajtur rregullave t siguris( lshimet e individve) dhe kjo mund t trajtohet si pakujdesi n kryerjen e veprs penale , si cnim i vigjilencs s domosdoshme.
3.VEPRAT APO MASAT Q NDRMERREN N BAZ T SDREJTS PRINDORE DHE T DREJTS S EDUKIMIT ``````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````

Edukimi i fmijve sht e drejt dhe obligim i prindrve, kujdestarit dhe edukatorit.Kjo t drejta dhe detyra bazn e kan n t drejtn familjare.Gjithashtu , me qllim t edukimit dhe t arsimimit t fmijve dhe n prgjithsi t nxnsve, autorizime t posacme u njihen edhe msuesve

147

dhe profesorve.Veprimet apo masat e ktyre personave nuk do t konsiderohen veprime t kundrligjshme nse ndrmerren me qllim t edukimit dhe arsimimit t nxnsve.Nga kjo rezulton se tolerohet lndimi i ndonj t drejte me qllim t realizimit t qllimit t prgjithshm t pranuar, i cili n kto situata ka prparsi. Si shembuj ku sipas bazave t ktilla sht e prjashtuar kundrligjshmria mund t theksohen privimi nga liria e personave t ktill, cnimi i konfidencs s letrave t tyre, marrja e disa sendeve t tyre etj, nse kto veprime ndrmerren me qllim t edukimit t fmijve. T ktilla nuk do t ishin veprimet t kryera n mes bashkshortve ,Vecmas nuk do t mund t thuhej se burri n raport me gruan n at drejtim ka ndonj pozit t vcant.Sipas praktiks gjyqsore Franceze, nj gjykat n vitin 1922 e ka liruar nga dnimi pr arsye se ndaj gruas s tij ka aplikuar dnimet trupore, mirpo gjykata e kasacionit nuk ka pranuar qndrimin e ktill juridik t gjykats s ult, duke konsideruar se ajo sht n kundrshtim me zakonet bashkohore. 4.INTERVENIMET MJEKSORE ``````````````````````````````````````````````````` Operacione medisinale, t aplikuara sipas krkess s dijes medicinale, t sukseshme apo t pasuksesshme dhe shum veprima tjera medicinale me qllim shrimi, edhe pse ato marr vec e vec paracesin lndim trupor i personit , nuk jan vepra penale nuk jan t dnueshme.
ARSYESHMRIA E PRJASHTIMIT T KUNDRLIGJSHMRIS T KTYRE INTERVENIMEVE MJEKSORE

``````````````````````````````````````````` Lidhur me arsyeshmrin e prjashtimit t kundrligjshmris s ktyre veprave penale , ligjet penale nuk japin ndonj prgjigje, pr kt arsye n teorin e s drejt penale paraqiten mendime t ndryshme.Sipas nj grupi autorsh , shkak i prjashtmit t kundrligjshmris s

148

inervenimit mjeksor sht plqimi i pacientit, apo plqimi i supozuar. Sipas grupit t dyt t autorve, mendimi i t cilve konsiderohet m i drejt, interevenimet mjeksore nuk konsiderohen vepra penale ngase kto ndrmerren n interes t paciontit dhe si i till jan t dobishme edhe pr shoqrin.
STERILIZIMI DHE TREDHJA ````````````````````````````````````````

Intervenimet mjeksore me qllim sterilizimi, dhe tredhje edhe n rastet kur jan ndrmarr me plqimin krkesn e pals, nse nuk ekziston ndonj ligj i cili lejon, paraqesin vepra penale t lndimit trupor, meq kto veprime nuk ndrmerren me qllim shrimi.
TRANSPALATIMI I ORGANEVE ```````````````````````````````````````````

Transpelatimi i organeve dhe pjesve t trupit , sipas dispoziatve n fuqi, mund t bhet vetm nse arrihet plqimi i atij q jep dhe atij q merr dhe nse ekziston arsyeshmria e intervenimit tktill mjeksor,kur organi merret nga pesoni i vdekur, duhet saktsisht t definohet momneti i vdekjes.
EUTANAZIA ````````````````

Lidhur me autanazin (vdekja nga mshira) ekzistojn mendime t ndryshme pro dhe kundra, mirpo disa shtete n kusht mjaft strikte t parapara me ligj, ekan lejuar eutanazin.N mesin e ktyre shteteve edhe Holanda e ka legalizuar eutanazin n dhjetor t vitit 2000. Sipas legjislacionit ton penal nuk sht e lejuar eutanazia, prkatsiht kjo konsiderohet vepr penale.
INTERVENIMET KIRURGJIKE PLASTIKE `````````````````````````````````````````````````````````

Intervenimet kirurgjike estetike dhe plastike si dhe disa intervenime tjera (psh.tatuazhet, shpuarje e veshve etj)

149

nuk konsiderohen vepr penale edhe pse nuk ndrmerren me qllim shrimi, ngase nuk paraqesin rrezik dhe ndrmerren n interes t pacientit.
EKSPERIMENTET MJEKSORE `````````````````````````````````````````````

Nuk lejohen eksprimentet n njerz dhe kto veprime t mjekve konsiderohen vepra penale. Eksperimente t natyrs s ktill konsiderohen aplikimi i mjeteve dhe metodave t reja me qllim t terapis apo diagnozs , t cilat m par nuk jan provuar apo t cilat nuk kan dhn rezultate t mira.
PLQIMI I T DMTUARIT

````````````````````````````````````````` Legjislacion penal n asnj vend shprehimisht nuk parashef plqimin e t dmtuarit si shkak pr prjashtimin e kundrligjshmris. Pr disa vepra penale n ligjet penale veprimin e bn inkriminues nse sht ndrmarr pa plqimin e t dmtuarit, n t kundrtn veprimi nuk konsiderohet i kundrligjshm, psh vepra penale e dhunimit nga neni 193.par.1.t KPPK, nse nuk ka pasur kundrshtim prkatsisht rezistenc nuk ka vepr penale. Ktu plqimi nuk paraqitet si arsye e prjashtimit t kundrligjshmris, por vetm se nuk jan prmbushur tiparet ligjore t veprs penale. Ka vepra penale ku n figurn e veprs penale, plqimi i pals tjetr sht elemnte i saj, andaj edhe ky plqim nuk mund t jet arsye pr prjashtimin e kundrligjshmris. Psh. veprat penale nga neni 270 t KPPK, kontraktimi i prfitimit pasuror joproporcional (kontrata t fajdegjillakut), nuk mund t prjashtohet kundrligjshmria edhpse ka ekzistuar plqimi i t dmtuarit.
VEPRAT PENALE KU PLQIMI I T DMTUARIT SHT IRELEVANT `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````````

150

Plqimi i t dmtuarit n t shumtn e herave nuk e prjashton kundrlgjshmrin, nga fakti se t mirat juridike n radh t par mbrohen n interes t prgjithshm, psh. veprat penale kundr rregullimit juridik dhe siguris s vendit, pastaj veprat penale t vrasjes, plagosjes dhe nj mori veprash tjera penale.Vrasja konsiderohet vrasje edhe nse sht br me plqimin e t dmtuarit .T dnueshme jan edhe veprat penale t lndimit trupor dhe t vrasjes edhe kur ato jan kryer n dyluftim.
VEPRAT PENALE KU PLQIMI I T DMTUARIT DUHET T PRJASHTOJ KUNDRLIGJSHMRIN ```````````````````````````````````````

Prkundr faktit se plqimi i t dmtuarit n t shumtn e rasteve nuk ka kurfar rndsie pr t drejtn penale , ekzistojn disa vepra penale t cilat pr nga natyra, lloji dhe shkalla e rrezikshmris shoqrore jan , m t lehta , pr carsye n t drejtn penale duhet t merret parasysh plqimi i t dmtuarit si rrethan pr prjashtimin e kundrligjshmris-veprs penale.Psh. klienti pajtohet q avokati i tij ta paraqes ate t ciln ai ia ka besuar, pastaj te veprat penale kundr nderit dhe autoritetit, si dhe te veprat penale kundr lirive dhe t drejtave t qytetarve.Edhe te shum vepra penale kundr pasuris mund t aprovohet pranimi i t dmtuarit, psh. nse pronari i sendit mund ta shkatroj sendin e tij dhe mos t paraqes vepr penale , athere kt mund ta bj edhe personi tjetr me plqimin e tij.
SUROGAT I PLQIMIT T DMTUARIT;T VEPRUARIT N INTERES T DMTUARIT DHE PLQIMI I SUPOZUAR ```````````````````````````````````````````````````````````

Kto jan raste t vecanta t plqimit.N mes t shkaqeve pr prjashtimin e kundrligjshmris hyn edhe plqimi i supozuar apo veprimi pr interes t dmtuarit.N pyetje jan ato situata jetsore ku n kolizion jan sverat e brendshme t dmtuarit t njejt.Psh. dikush hap letrn e mikut t tij duke supozuar se ka ndonj lajm t rdnsishm pr mikun e tij , pr t ndrmarr ai urgjent

151

dicka; apo dikush e lndon tjetrin derisa e ka shptuar at.apo diksuh hyn n banesn e huaj pr ta ndalur rrjedhn e ujit pr shkak t plcitjes s gypave, pastaj rastet e ndryshme nga praktika mjeksore, psh. ndrprerja e shtatzanis, operacionet e ndryshme urgjente e tj. Kur pacijenti nuk ka mundur t jap plqimin,mirpo mbizotron bindja se ai pot kishte mundsi sigurisht do ta jipte plqimin. Arsyeshmria e prjashtimit t kundrligjshmris s veprave penale q kryhen n interes t t dmtuarit apo n baz t plqimit t supozuar ``````````````````````````````````````````````` N situata t ktilla ,pr tu konsideruar se veprimet e tilla nuk jan t kundrligjshme duhet t merren pr interes t t dmtuarit. Ktu n shumicn e rasteve fjala sht pr rastet e papritura t cilat nuk presin, prkatsihst kur rreziku mund t evitohet vetm nse veprohet me urgjenc. N ann tjetr plqimi i supozuar arsyetohet me faktin se nse sipas fuqis s ligjit sht prjashtuar kundrligjshmria kur n nevoj ekstreme nj e mir juridike shptohet duke e lnduar t mirn juridike t personit t tret, duhet lejuar edhe prjashtuar kundrligjshmrin kur nj e mir juridike shptohet me dmtimin e t mirs juridike e t dmtuarit t njjt. VETWLWNDIMI ``````````````````````````````` Vetwlwndimi ekziston nw rastet kur njw person e dwmton tw mirwn juridike , tw mirwn personale, psh. i shkakton vehtes lwndime trupore apo e shkatwrron pasurinw e vet.Tw mira juridike personale konsiderohen psh.jeta, integriteti trupor, nderi autoriteti, liria e qarkullimit, pasuria individuale etj. Nw tw drejtwn penale vetwlwndimi nuk paraqet vepwr penale me kusht qw mos paraqes rrezik pwr shoqwrinw.Do

152

tw pwrgjigjet penalisht ai i cili me qwllimqw ti shmanget shwrbimit ushtrak e plagos vehten, nw kwto situata konsiderohet se personi i tillw ka kryer vepwr penale shmangie nga shwrbimi ushtrak duke e bwrw vehten tw paaft. PWRGJEGJWSIA PENALE ```````````````````````````````````` 1.Pwrgjegjwsia penale si elment subjektiv i veprws penale Nw tw drejtwn penale , njw person konsiderohet penalisht pwrgjegjws nwse nw kohwn e kryerjes sw veprws penale ka poseduar cilwsi tw caktuara psikike dhe nwse te ai ka ekzistuar njw marrwdhwnie e caktuar psikike ndaj veprws tw ciwn ai e ka kryer, dmth. Njw person konsiderohet penalisht i pwrgjegjshwm nwse nw kohwn e kryerjes sw veprws penale ka qenw i pwrgjegjshwm dhe i fajshwm. 2.ELEMENTET E PRGJEGJSIS PENALE ````````````````````````````````````````````````````````````` ```` Prgjegjsia penale prbhet prej dy elementeve : 1.Nga vetit e caktuara psikike tw kryesit(prgjegjsia) dhe 2.Nga qndrimi apo marrdhnia e kryesit ndaj veprs q e ka kryer( nga fajsia). D.m.th.prgjegjsia penale prbhet nga prgjegjshmria dhe fajsia. a/.Prgjegjshmria ```````````````````````````` Nj person konsiderohet i prgjegjshm athere kur posedon aso veti (cilsi) psikike q i bjn t mundshme t kuptoj rndsin e veprs dhe ti kontrolloj sjelljet e veta. b/.Fajsia

153

``````````````` Ndrsa kryesi i veprws penale konsiderohet i fajshm kur ndaj veprs ka pasur aso qndrimi apo raporti i cili e bn t mundshm ti ngarkohet vepra, prkatsisht kur veprn e konsideron si t veten. Nga kjo rezulton se pr t ekzistuar prgjegjsia penale, kryesi duhet t jet i prgjegjshm dhe i fajshm.Nse nj person nuk sht i prgjegjshm, nuk sht i aft q ta kuptoj rndsin eveprs dhe ti kontrolloj sjelljet e tia, athere nuk mund t konsiderohet i fajjshm , nga kjo rezulton se prgjegjshmria sht baz ku ndrtohet fajsia, prgjegjshmria sht kusht pr tu sajuar fajsia.N ann tjetr nj person mund t jet i prgjegjshm por t mos jet i fajshm,nse mungon njri nga kto dy elemnte nuk ka prgjegjsi penale. N nenin 11. par.1.t KPPK sht prcaktuar nocioni i prgjsis penale dhe n kt par. Thuhet Personi konsiderohet penalisht prgjegjs nse sht mendrisht i aft dhe sht shpallur fajtor pr kryerjen e nj vepre penale. PRGJEGJSHMRIA ```````````````````````````````````` N t drejtn penale nj person konsiderohet penalisht i prgjegjshm athere kur posedon aso veti apo aftsi intelektuale ( mendore) dhe volitive q i bjn t mundshme t mendoj , t gjykoj, t vendos dhe ti kontrolloj sjelljet dhe veprimet e veta . Prej ktij prkufizimi del se prgjegjshmria prbhet prej dy elementeve:elementit intelektual apo t vetdijes dhe elementit volitiv apo t dshirs-vullnetit 1.Elementi intelektual apo t vetdijes ```````````````````````````````````````````````````````

154

Elementi intelektual ( mendor) n t drejtn penale ekziston athere kur kryesi i veprs penale sht i aft q t kuptoj rndsin e veprs s vet, q t ket pasqyr parafytyrim t qartse sht duke e kryer nj vepr t rrezikshme dhe t kundrligjshme. 2.Elementi volitiv apo elementi i dshirs ````````````````````````````````````````````````````````` Elementi volitiv i dshirs prkatsisht i vullnetit ekziston athere kur personi sht n aso gjendje apo ka aftsi psikike q t vendos dhe ti kontrolloj sjelljet e veta. Kodi Penal i Kosovs sikur shum kode penale t shteteve tjera nuk e prcakton nocionin e prgjegjshmris, por prkundrazi me nenin 12.par.1. prcakton paprgjegjshmrin.

PAPRGJEGJSHMRIA ``````````````````````````````````````````` M par u tha se personi sht i prgjegjshm kur posedon aftsi pr ta kuptuar rndsin e veprs dhe aftsin pr ti kontrolluar sjlljet e veta.Kryesi i veprs penale i cili nuk i posedon kto dy aftsi, apo njrn nga kto aftsi, n t drejtn penale konsiderohet i paprgjegjshm. Sipas nenit 12.par.1.t KPPK, i paprgjegjshm , prkatsisht me paaftsi mendore konsiderohet Personi i cili ka kryer vepr penale konsiderohet i paaft mendrisht nse n kohn e kryerjes s veprs penale lngonte nga ndonj smundje mendore e prkohshme ose e prhershme, rregullim mendor apo ngecje n zhvillimin mendor q ka prekur funksionimin e tij mendor dhe pr pasoj nuk ka qen n gjendje t kuptoj apo kontrolloj veprimet apo mosveprimet e tij apo t kuptoj se kryen vepr penale. 1.Smundjet mendore t prhershme dhe t prkohshme jan lloje t smundjeve t sistemit qendror nervor t intensitetit t till t cilat e bjn personin plotsisht t paprgjegjshm.

155

Smundjet mendore t prhershme apo kronike jan ato smundje q zgjasin koh t gjat dhe t cilat sipas t mbrrimeve t shkencs s psikiatris bashkkohore edhe prkundr mjekimit , jan t pashrueshme.Si smundje psikike kronike jan psh.epilepsia, paraliza progresive, skizofrenia,paranoja, psikoza encefalike etj. Smundjet mendore t prkohshme apo akute jan lloje t smundjeve q lajmrohen n perioda kohore dhe q spontanisht mund t pushojn, apo t cilat sipas t mbrrimeve bashkohore t shkencs s psikiatris mund t neutralizohen, madje edhe t shrohen. Smundjet mendore t prkohshme ```````````````````````````````````````````````````` mund ti shkaktojn p.sh.helmimet e ndryshme me an t kpurdhave dhe disa smundje infektive, mandej helmimet me an t alkoholit(dehje patologjike) apo drogs, afekti patologjik, gzim apo hidhrim i tepruar,gjendjet e ndryshme patologjike t zgjimit, nervozat dhe reagimet tjera abnormale.

2.rregullimi mendor i prkohshm `````````````````````````````````````````````````````````` regullimi mendor i prkohshm sht lloj i till i regullimeve mendore t prkohshme apo momentale t shmics s funksioneve psikike posarisht t vetdijs.Kryesi gjendet n aso gjendje shndetsore q nuk sht i aft t gjykoj dhe t vendos drejt, nuk sht n gjendje psikike q t kuptoj rndsin e veprs dhe ti kontrolloj sjelljet e tij. 3.Zhvillimi mendor me ngecje ``````````````````````````````````````````````````

156

Zhvillimi mendor me ngecje sht gjendje e ngecjes s zhvillimit mendor( psikik), e cila sht shkaktuar nga grymosja(atrofia)e sistemit qendror nervor, apo nga kushtet e posame socilae n t cilat ka jetuar njperson.Ktu n radh t par shprehen pengesat n zhvillimin psikik n sfern e intelektit.Ktu bhet fjal pr moszhvillim t aparatit psikik, pr shkak t cilit personi i ktill nuk sht n gjendje t gjykoj dhe t vendos.Nuk sht i vetdijshm se bn. Kto ngecje mund t lajmrohen n forma t ndryshme; -idiott e shkalls s par , zhvillimi mendor it cilve sht i barabart me zhvillimin mendor t shtazve; -idiott e shkalls s dyt,zhvillimin medor i t cilve sht sa i fmijve gjer n 3. vje; -imbecilt, zhvillimi mendor i t cilve sht sa i fmijve prej 3-6.vje dhe; -debilt, zhvillimi psikik i t cilve sht i barabart me at t fmijve gjer 14.vje.
PRGJEGJSHMRIA ESENCIALISHT E ZVOGLUAR ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` `

Prgjegjshmria esencialisht e zvogluar sht gjendje e till e personit n kohn e kryerjes s veprs penale , nse pr shkak t smundjes mendore kronike apo t prkohshme, rregullimit mendor apo ngecjes n zhvillimin mendor, aftsia e kryesit q t kuptoj rndsin e veprs apo aftsia e tij q ti kontrolloj sjeljet e veta ka qen dukshm , esencialisht e zvogluar. Kodi yn penal njeh prgjegjshmrin e zvogluar, si gjendje psikike, mendore, midis prgjegjshmris dhe paprgjegjshmris, sipas nenit 12.par.2. t KPPK personi, i cili ka kryer vepr penale , konsiderohet se ka aftsi t zvogluar mendore nse n kohn e kryerjes s veprs penale aftsia e ti pr t kuptuar apo kontrolluar veprimet apo mos veprimet e tij ka qen dukshm e zvogluar pr shkaqet e cekura n paragrafin 1. t ktij neni.

157

Personi i ktill konsiderohet prgjegjs, por kto rrethana meren parasysh nga gjyakat kur vendos mbi kohzgjatjen dhe llojin e sanksionit ose masn e trajtimit t detyrueshm.
Mendimet e ndryshme prkitazi me prgjegjshmrin esencialisht t zvogluar. ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` ```````````````````````````````` a/.Institucioni i prgjegjshmrisa esennciale t zvogluar n teori

dhe legjislacionin bashkohor sht prvetsuar ngase shumica e penalistve dhe psikiatrve jan t mendimit se ekzistojn gjendje mendore n t cilat kryesi osedon aso aftsi intelektuale dhe volitive, mirpo pr shkak t defekteve n sfern bipsiqike, kto aftsi jan t zvogluar. b/.Mirpo ka autor n t drejtn penae t cilt e kundrshtojn institucionin e prgjegjshmris esenciale t zvogluar me rast cekin se sht shum vshtirq n praktik gjendja e ktill t vrtetohet dhe gjithashtu sht shum vshtir q t bhet dallimi midis prgjegjsis esenciale t zvogluar nga prgjegjshmria dhe paprgjegjshmria. Ndrkaq , gjendjen e prgjegjshmris esenciale t zvogluar m s shpeshti e shkaktojn psikopatit, alkolizmi kronik, narkomania, mandej neurozat, neurastia dhe neuropatia.Shkaqe tjetra q mund t shpiejn n prgjegjshmri esenciale t zvogluar mund t jen senileti i t oshuarve, rregullimet endryshme organike, si sp.sh.shtatzania, lindja , helmimet e ndryshme, smundjet infektive etj.

PRGJEGJSHMRIA ESENCIALE E ZVOGLUAR DHE NDIKIMI I SAJ N PRGJEGJSIN PENALE DHE NDSHKIMIN SIPAS KPPK.

158 ```````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````````

Kur t se kryesi n kohn e kryerjes s veprs penale ka pasur prgjesi dukshme t zvogluar mund t dnohet m but.Zvoglimi i prgjegjshmris sht baz fakultative pr zbutjen e dnimit. Sipas disa ligjeve penale kur gjykata konstaton se ndonj person veprn penale e ka kryer n gjendje t prgjegjsis esencialisht t zvogluar, kryesi duhet t dnohet m but( e ashtqujtura zbutje obligative). Sipas ligjeve tjera kryerja e veprs penale n gjendje t prgjegjsis esencialisht t zvogluar sht baz sipas t cils gjykata mundet kryesin ta gjykoj m but (e ashtquajtura zbutje fakultative.). KPPK, ka akceptuar variantn e zbutjes alternative t zbutjes s dnimit (Prof.Ismeti n librin e tij mendon se kjo rrethan e obligon gjykatn q ta zbut dnimin).nse kryesi n momentin e kryerjes s veprs penale ka pasur prgjegjsi esencilaisht t zvogluar.( neni 12.par.2.t KPPP) Nse gjykata konsideron se aftsia e t pandehurit q t kuptoj rndsin e veprs s vet apo ti kontrolloj veprimet e tia nuk ka qen e till q do t ishte baz pr zbutjen e dnimit , kjo rrethan merret parasysh si rrethan lehtsuese me rastin e matje s dnimit. Aplikimi i masave siguruese ndaj kryesve t veprave penale me prgjegjsi esncilalsiht t zvogluar. ````````````````````````````````````````````` ````` Nse gjykata konstaton se kryesi i veprs penale me prgjegjshmri esenciale t zvogluar sht e n t ardhmen i rrezikshm pr rrethin ku jeton, athere mundet kryesit t ktill, krahas dnimit , ti shqiptoj edhe masn e trajtimit t detyrueshm psikiatrik( neni 76), apo trajtimin e detyrueshm psikiatrik n liri, i cili mund t shqiptohet bash me dnimin me kusht nn mbykqyrjen e shrbimit sprovues( neni 52 KPPK. Ose nenit 3.t rregullors nr,2004/04 Mbi proceduran penale ku prfshihen kryers me rregullime mendore).

159

Krahas dnimi , njra prej ktyre dy lloje t masave t trajtimit t detyrueshm psikiatrik u shqiptohet posarisht kryesve abnormal t veprave t veprave penale nga radha e psikopatve , t cilt zakonisht jan , jo vetm n gjendje t prgjeshmris esencilae t zvogluar, por edhe n t ardhmn paraqesin rrezik. ACTIONES LIBERAE IN CAUSA ````````````````````````````````````````````` sht parim se nse kryesi n kohn e kryerjes s veprs penale ka qen i paprgjegjshm ai nuk mund t konsiderohet penalisht i prgjegjshm pr at vepr.Mirpo nga kjo rregull ekziston nj prjashtim.Ky prjashtim shprehet n rastet kur vet personi e shpien, e sjell veten n gjendje t paprgjegjshme dhe n at gjendje kryen vepr penale,n rastet e ktilla personi konsiderohet penalisht i prgjegjshm pr veprn penale q e ka kryer n gjendjen e paprgjegjshme t ciln e ka shkaktuar vet.Rastet e ktilla n t drejtn penale jan t njohura n gjuhn latine me shprehjen actiones liberae in causa( veprimet jan t lira n vendim , e jo edhe n kryerje). Jan t shumta dhe t ndryshme rastet e tilla n praktik, shoferi prkundr shenjave t qarta t lodhjes vazhdon ta ngas veturn , flen dhe ksht shkel njeriun; personi i autorizuar q at mbyll rampn kur duhet t kaloj treni dehet me alkohol dhe kur vie koha e lshimit nuk e bn kt dhe vie gjer ke ndeshja e trenit dhe automjetit t udhtarve etj. Institucionin Actio libera in causa tani e njohin t gjitha legjislacionet penale t shteteve bashkohore.N KPPK ky institu sht i parapar n nenin 13. ku shprehimisht thuhetsht penalisht prgjegjs kryesi i veprs penale q , duke prdorur alkool, drog, apo ndonji mnyr tjetr e sjell veten n gjendje t till , n t ciln nuk mund t kuptoj rndsin e veprimit apo mosveprimit t vet ose ti kntrolloj sjelljet e veta, nse para para se t ket sjel veten n at gjendje , veprimet apo mos veprimet e tia kan qen t prfshira n dashjen e tij apo nse sht i pakujdesshm

160

ndaj veprs penale dhe ligj parashef prgjegjsi penale pr kryerjen e veprs penale nga pakujdesia. Mund t ndodhin raste kur njeriu me qllim e sjell vehten n gjendje t till , ngse mendon se nse e kryen veprn penale n gjedje t paprgjegjshme nuk mund t konsiderohet penalisht prgjegjs.P.sh. mjeku kujdestar n spital me qllim q mos ta bj operacion pacientin i cili jendet n rrezik jete konsumon alkool dhe kshtu e bn vehten t paaft q ta ushtroj profesionin e mjekut, ose rasti tjetr personi mund t mos ket kurajo ta vras dike n gjendje normale dehet me alkool e mund frikn dhe del e vret personin.

Arsyeshmria e ktij instituti ``````````````````````````````````````` Ky institucion ekziston me qlim t evitimit t keqprdorimit se mund t konsiderohet penalisht prgjegjs vetm personi i cili n kohn e kryerjes s veprs penale ka qen i prgjegjshm dhe, po mos t ekzistonte ky parim nuk do t mund t ndshkoheshin q me vetdije , me qllim apo nga pakujdesia e sjellin vehten n gjendje t paprgjegjshme dhe n kt gjendje kryejn vepra penale. Edhe n shtetet n legjislacionin e t cilave nuk ekziston ky institut, teoria dhe praktika e kan pranuar kt institut juridik. Kushtet q duhet plotsuar pr ekzistimin e ktij instituti. ````````````````````````````````````````````````````````````` ```````````````````` Q t mund t aplikohet ky institut , sipas nenit 13.t KPPK, duhet t plotshen kto kushte: 1.personi duhet t jet i vetdijshm n kohn kur e sjell veten n gjendje t paprgjegjshme; 2.q personi me fajin e tij ( me dashje apo nga pakujdesia) vehet n kso gendnje , psh.konsumon alkool, drog, apo

161

vazhdon ta ngas veturn edhe pse e vren se sht i molisur pr gjum.; 3.para se ta sjell veten n gjendje t paprgjegjshme vepra t jet e prfshir n dashjen apo pakujdesin e tij dhe ; 4.q t ket kryer veprn penale, e cila n esenc i prgjigjet veprs e cila ka qen e prfshir me dashjen apo pakujdesin e kryesit gjersa ai ka qen n gjendje t vetdijshme. D.m.th.duhet t jet kryer ajo vepr t ciln kryesi e ka parafytyruar-supozuar, apo ka mundur dhe ka qen i detyruar ta supozoj e jo t ekzistoj ndonj vetdije e prgjithshme se mund t kryej ndonj vepr penale( t paprcaktuar), kjo nnkupton se duhet t ekzistoj nj prputhshmri n mes t veprs q kryesi e kishte n vetdije derisa ishte n gjendje t prgjegjshme dhe veprs q e ka kryer n gjendje t paprgjegjshme. Mirpo ktu nuk krkohet ndonj ngjashmri apsolute, duhet marrur se kjo ngjashmri ekziston, nse kryesi sa ishte i prgjegjshm ka qen i vetdijshm se do t kryej veprn penale plagosje e rnd trupore , mirpo sht shkaktuar vdekja.Ose rasti tjetr kryesi para se t ulet n automobil konsumon alkool dhe ka qen i vetdijshm se duke e ngar automobilin n gjendje t till mund t shkaktoj aksident komunikacioni, sht irelevante se aksident sht shkaktuar duke u ndeshur me nj vetur tjetr apo sht devijuar nga rruga dhe ka rn n gremin.

Actio libera causa dhe prgjegjsia penale ````````````````````````````````````````````````````````````` ````` Sipas ktij instituti personi prgjigjet sipas parimeve t prgjithshme n t cilat mbshtet prgjegjsia penale.Edhe ktu pr t mundur me u konsideruar penalisht prgjegjs kryesi i veprs penale, duhet t jet i prgjegjshm dhe i fajshm.Mirpo prgjegjshmria duhet t ekzistoj n kohn kur ai e sjell veten n gjendje t paprgjegjshme.

162

Actio libera in causa mund t shkaktohet me dashje dhe nga pakujdesia. Pr libera in causa gjithmon prgjigjet nse sht kryer me dashje, e nse sht kryer nga pakujdesia prgjigjet vetm kur ligji cakton kryesi dot prgjigjet edhe pr vepr t kryer nga pakujdesia Actio libera in causa dhe prgjegjshmria esenciale e zvogluar ````````````````````````````````````````````````````````````` ```````````````````````````` Siq u tha m lart gjendja plotsisht e paprgjegjshme e shkaktuar nga vet kryesi nuk prjashton prgjegjshmrin penale dhe nndshkimin pr veprn penale q sht kryer n kt gjendje,athere sht e logjikshme q personi q kryen veprn penale nn rrethanat e actio libera in causa, n gjendje t prgjegjshmris penale esnecilaisht t zvogluar ai dnohet pr veprn e kryer dhe n kto rrethana prgjegjshmria esencialisht e zvoglau nuk mund ti mert as si rrethan lehtsuese. F A J I ```````````````````` Pr tu konsideruar nj person penalisht prgjegjs pr veprn e kryer ai duhet t jet i prgjegjshm dhe duhet t jet i fajshm.Faji sh element subjektiv i veprs penale. Pr t mund ndshkuar nj person pr veprn e tij, nuk mjafton q ai t ket kryer vetm vepr t kundrligjshme q parashihet si vepr penale, por ai at vepr duhet ta kryej me fajin e tij. Nj person konsiderohet se veprn penale e ka kryer me faj n rastet kur ka ditur se me veprimin apo mosveprimin e tij do t shkaktoj pasoj t ndaluar n botn e jashtme, pasoj kjo q n ligj isht e parapr si vepr penale, dhe nse ndaj veprs- pasojs ka pasur aso marrdhnie, relacion e cila i bn t mundshme gjyqit q tia ngarkoj, tia vj n barr at vepr. Marrdhnia apo relacioni psikik i kryesit ndaj veprs n t drejtn penale quhet fajsi.

163

Faji lidhur me veprimin e veprs penale ```````````````````````````````````````````````````` Lidhur me veprimin e veprs penale , faji ekziston athere kur personi sht i vetdijshm dhe e dshiron ndrmarjen e veprimit , apo kur sht i vetdijshm dhe dshiron t mos e ndrmarr veprimin e caktuar, kur me mosveprim kryhet vepra penale e caktuar. Faji lidhur me pasojn ```````````````````````````````` Lidhur me pasojn, konsiderohet se nj person sht i fajshm n rastet kur sht i vetdijshm dhe dshiron t shkaktohej pasoja e ndaluar n botn e jashtme., mirpo fajsia sht n trsi q prfshin veprimin dhe pasojn. TEORIT MBI FAJIN ````````````````````````````````````` N shkencn e s drejts penle lidhur me fajin ekzistojn tri teori,ajo psikologjike, teoria normative dhe teoria normativopsikologjike. 1.Sipas teoris psikologjike, faji sht marrdhnie(relacion) psikik i kryesit ndj veprs s vet dhe pasojs s asaj vepre, e cila shprehet me dashjedhe nga pakujdesia. 2.Sipas teoris normative , nj person konsiderohet se e kryen veprn penale me fajin e tij n rast kur veprn penale e konsideron si t kundrligjshme. 3.Sipas teoris psikologjike-normative, nj person konsiderohet se e ka kryer nj vepr penale me faj n rast kur jan shprehur elemntet e teoris psikologjike dhe normative.

164

Sipas KPPK,nenit 15. dhe 16.faji i ka dy forma kryesore dashja(dolus) dhe pakujdesin (kulpa). 1.Dashja sht forma m e rnd e fajit dhe m s shpeshti veprat penale kryhen me kt form t fajit.N rastet kur vepra penale kryhet me dashje, kryesi gjith her konsiderohet penalisht prgjegjs. 2.Pakujdesia sht form m e leht e fajit dhe pr veprat penale t kryera nga pakujdesiakryesi dnohet vetm n rastet kur me ligj shprehimisht parashihet se do t dnohet edhe pr veprat e kryera nga pakujdesia. D A SH J A ````````````````````````````` N shkencn e s drejts penale dhe n praktikn gjyqsore, dashja konsiderohet si form m e shpesht e fajit me t ciln kryhet vepra penale. Sipas dispozitave t nenit 15.t KPPK, vepra penale sht kryer me dashje kur kryesi ka qen i vetdijshm pr veprn e vet dhe ka dashur q ta kryej, apo ka qen ivetdijshm se pr shkak t veprimit dhe mosveprimti t tij mund t shkaktohet pasoja e ndaluar, por e ka pranuar, por e ka pranuar, sht dakorduar q t shkaktohet pasoja. Nga prkufizimi ligjor i dashjes rezulton se KPPK, njeh dy lloje t dashjes: dashjen direkte dhe ate eventuale. 1.D ASHJA DIREKTE `````````````````````````````````````` Dashja dirkete (dolus direktus) ekziston athere kur kryesi sht i vetdijshm se me veprimin apo mosveprimin e vet do t kryej vepr t dmshme, vepr penale dhe e dshiron kryerjen e asaj vepre, dshiron q t shkaktohet pasoja e ndaluar n botn e jashtme.

165

Kjo form e dashjes kshtu sht prkufizuar edhe n KPPK,n nenin 15.par.2. ku thuhetpersoni vepron me dashje direkte kur sht i vetdijshme pr veprn e vet dhe e dshiron kryerjen e saj. Nga kjo del se dashja prbhet prej dy elementeve atij intelektual apo t vetdijes dhe atij volutiv. Elementi intelektual apo i vetdijes `````````````````````````````````````````````` N kuadrin e dashjes direkte shprehet n rastet kur kryesi sht i vetdijshm, e di, ka parafytyrim t qart pr veprn q e kryen dhe pasojat q do t shkaktohen nga ajo vepr dhe pr lidhjen kauzale midis veprs dhe pasojs q do t shkaktohet. Te kjo form e dashjes , kryesi duhet t jet i vetdijshm edhe pr tiparet e tjera q e prbjn figurn e veprs penale t caktuar, si jan objekti i veprs penale , koha mnyra, mjetet e kryerjes s veprs penale dhe t gjitha rrethanat tjera reale t cilat prbjn tiparet e veprs penale. Nse kryesi nuk ka qen i vetdijshm pr ndonjrn nga rrethanat reale q sht tipare e veprs penale , athete te kryesi i till nuk ekziston dashja lidhur me at vepr.Psh. nse personi A.nuk di se akoma gjendet n martes dhe lidh martes me personin B., athere nuk mund t konsiderohet se ka kryer vepr penale t bigamis. Elementi voitiv apo i dshirs ( i vullnetit) ````````````````````````````````````````````````````````````` ` Elementi volutiv te dashja direkte shprehet athere kur kryesi ka dashur, ka dshiruar q me veprimin apo mosveprimin e vet t shkaktoj pasojn e caktuar. Konsiderohet se personi e ka dshiruar kryerjen e veprs kur ka ndrmarr veprimin me qllim q t shkaktoj pasojn, e cila sht tipare e veprs penale t caktuar.P.sh.personi A.

166

Me qllim q ta privoj nga jeta shkrep nga revolja n drejtim t tij dhe e vret. Mirpo, do t konsiderohet se personi e ka dshiruar kryerjen e veprs edhe athere kur ndrmarrja e nj veprimi t kundrligjshm sht i domosdoshm ngase shrben pr t realizuar qllimin e vet, p.sh. e vret personin tjetr me qllim q tia merr t hollat, apo kur ndokush e vret t afrmin e vet me qllim q ta trashigoj pasurin e tij, e falsifikon diplomn e fakultetit pr t fituar ndonj post etj.N kt shembuj t dhn, t hollat, pastaj trashigimi dhe posti paraqesin qllim, ndrsa privimi nga jeta , prkatsisht falsifikimi jan mjetet pr realizimin e qllimit. Vullneti apo dshira prfshin edhe pasojn e cila medomos shkaktohet krahas pasojs s mparshme, pasojs kryesore.Kshtu, p.sh.nse kryesi me qllim q ta vras personin A.i cili gjendet me t tjert, hedh bombn n drejtim t tij, me rast nga shprthimi shkaktohet vdekja edhe e personave t tjer. Gjithashtu konsiderohet se personi ka vepruar me dashje direkte edhe n rastet kur dshiron shkaktuarjen e asaj pasoje , por e di se me siguri do t shkaktohet edhe nj pasoj tjetr e dmshme.Psh.personi A.disaminuta para se t kaloj treni n vendkalimin ku duhet lshuar rampa pr t ndaluar kalimin e automjeteve vret personin B, i cili duhej ta lshoj rampn dhe ksisoi shkatohet ndeshja e trenit me autobusin e udhtarve, n kto rrethana konsiderohet se kryesi ka vepruar me dashje direkte edhe lidhur me viktimat e udhtarve dhe dmin material. Apo e vret t mn e cila ka n gji fmin e vogl, e vetdijshm q sipas rrethanave ekzistuese se edhe fmiu do t vdes n munges t ushqimit dhe kujdesit. DASHJA EVENTUALE ``````````````````````````````````````` Dashja eventual ekziston athere kur kryesi ka qen i vetdijshm se pr shkak t veprimit apo mosveprimit mund

167

t shkaktohet pasoja e ndaluar, mirpo me vetdije sht dakorduar q ajo t shkaktohet.( neni 15.par.3.KPPK). Dallimet n mes t dashjes dirkete dhe eventuale. ````````````````````````````````````````````````````````````` ```````` Dashja eventuale ka ngjashmri me dashjen direkte, mirpo ka edhe dallime kualitative n sfern e vetdijs, e aq m tepr n sfern e vullnetit-dshirs lidhur me pasojn e shkaktuar. Te dashja eventuale ndryshe nga dashja direkte , kryesi me veprimet e veta nuk ka pr qllim q t shkaktoj pasojn e caktuar q sht tipare e veprs s ndaluar, madje shkaktuarjen e saj nuk e parashef si t sigurt, mirpo sht i vetdijshm se me ndrmarrjen e veprimit t caktuar krijohet nj mundsi e madhe , nj rrezik i madh se dot kruhet ajo vepr dhe do t shkaktohet edhe ajo pasoj, t ciln e parashef si t mundshme, por t ciln nuk e dshiron. Te dashja eventuale pasoja e shkaktuar nuk sht ajo t ciln ai e dshiron, mirpo ai llogarit, supozon me nj probalitet t madh, me nj mundsi t madhe se ajo vepr do t shkaktohet dhe prkundr ksaj ai pajtohet, pranon q t shkaktohet edhe ajo pasoj n mnyr q ta realizoj qllimin e vet kryesor.P.sh.personi A.shkrep me revole me qllim q ta vras personin B.q sht duke vozitur automobilin n t cilin ndodhet edhe personi C.Personi A. Nsituatn e dhn sht i vetdijshm se mund ta godas edhe personin C, apo me vrasjen e personit A. Do t shkaktohet edhe vdekja e personit C.pr shkak t rrokullisjes s automobilit mirpo nuk abstenon nga qllimi itj. Personi A.me qllim q ta privoj nga jeta personin B.i qet helm n pije edhe pse e din se nga ajo got mund t helmohet edhe ndonji person tjetr. Edhe kjo form e fajit prbhet prej dy elemnteve : elemntit intelektual apo i vetdijs dhe elemnti volitiv apo i dshirs.

168

1.Elementi intelektual apo i vetdijes te dashja eventuale ````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````````````` Ekziston kur kryesi sht i vetdijshm, supozon se nga veprimi apo mosveprimi i tij mund t shkaktohet pasoja e ndaluar, nga kjo rezulton se te dashja eventuale kryesi shkaktimin e pasojs e shef vetm si t mundshme. Nse kryesi shkaktimin e pasojs nuk e shef si t mundshme nuk mund t bhet fjal pr dashje eventuale por eventualisht pr pakujdesi pa vetdije.Gjithashtu nuk mund t konsiderohet se vepra penale sht kryer me dashje eventuale nse kryesi ishte i sigurt se pasoja do t shkaktohet. Te dashja eventuale, prve dilems lidhur me mundsin e shkaktuarjes s pasojs, dilema apo dyshimi mund ti referohet edhe do rrethane e cila sht tipare e veprs penale t caktuar.D.th.dashja eventuale ekziston edhe athere kur kryesi i veprs nuk ka parafytyrim t qart pr ndonji tipare t veprs penale , por e parashef vetm si t mundshme.Psh te vepra penale keqprdorimi seksual i personave nn moshn 16.vjeare ,kryesi nuk sht i sigurt se i mituri i ka 16.vje,mirpo e parashef mundsin dhe llogarit n te dhe nse nuk i ka 16.vje kryen veprn penale. Vetdija mbi mundsin e shkaktuarjes s pasojs s ndaluar pjesrisht sht e njejt me vetdijen te dashja direkte,prkatsisht edhe te dashja direkte edhe te dashja eventuale kryesi sht i vetdijshm, mirpo te dashja direkte kryesi sht i sigurt se ajo do t shkaktohet, ndrsa te dashja eventuale kryesi nuk sht i sigurt , por e parashef si t mundshme. Elementi volitiv apo i vullnetit te dashja eventuale ````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````` Elementi volitiv te dashja eventuale shprehet kur kryesi pranon, jep plqimin apo lejon q t shkaktohet pasoja e

169

ndaluar .Kryesi sht i vetdijshm pr mundsin e shkaktimit t pasojs s dmshme , t ciln pr ndryshe nuk e dshiron, mirpo t ciln e pranon si nj lloj mimi me qllim t realizimit t qllimit t tij kryesor. Te dashja eventuale nuk sht fjala pr moskujdes, madje nuk sht fjala as pr ndonj vlersim t gabuar, prkundrazi, ktu kryesi me rastin e veprimit apo t mosveprimit t tij e pranon pasigurin, gjendjen e rrezikut dhe pasojn eventuale q do t shkaktohet. 3.Prgjegjsia penale dhe ndshkimi te veprat penale t kryera me dashje direkte dhe eventuale ```````````````````````````````````````````` Sipas KPPK, pr veprat penale t kryera me dashje , kryesi gjithher prgjigjet penalisht, pa marr parasysh se vepra penale sht kryer me dashje direkte apo eventuale, madje kodi nuk bn kurfar dallime parimore pr veprat penale e kryera me kto dy forma t dashjes. Mirpo n teori dhe n praktik, n t shumtn veprat penale t kryera me dashje direkte konsiderohen m t rnda se veprat penale t kryera me dashje eventuale. Mirpo, n praktikn gjyqsore ndeshim edhe aso raste kur kryesi, i cili kryen vepr me dashje eventuale, pr shkak t qndrimit t tij ndaj pasojs, e sidomos pr shkak t paskrupullsis dhe vrazhdsis q manifestohet ndaj viktims, sht shum m i rrezikshm se personi q kryen vepr penale me dashje direkte, pr kt arsye meriton edhe ndshkim m t rnd. 4.Dashja direkte dhe eventuale , si tipare e figurs s veprs penale
``````````````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````````````````````````

N shumicn e rasteve , si tipare t figurs s veprs penale,kodi penal nuk parashef dashjen direkte apo eventuale me t cilat mund t kryhet vepra e caktuar ,

170

Ligji psh. te vrasja thotkush tjetrin e privon nga jeta do t dnohet...., nga ky formulin rezulton se nuk prmend asnj lloj dashje, me kt sht mbuluar edhe dashja direkte edhe ajo eventuale.Kjo don t thot se cdo vepr penale mund t kryhet edhe me njrn edhe me formn tjetr t dashjes , vetm nse prshkrimi ligjor sht ashtu i konstruktuar q prjashton dashjen eventuale Psh. vepra penale e marrjes s sendit t huaj , veprat penale t vjedhjes, veprat penale t lajmrimit t rrem , mund t kryhet vetm me dashje direkte, Veprat penal kundr siguris n komunikacion nuk mund t kryhen me dashje direkte por vetm me dashje eventual, pastaj veprat penale trajtimi i pandrgjegjshm mjeksor, pastaj mosdhnia e ndihms mjeksore mund t kryhen vetm me dashje eventuale. Pse kto vepra penale mund t kryhen vetm me dashje evntuale?. Sepse nse kryesi edhe te vepra e par edhe te vepra e dyt kishte pr qllim ta privoj nga jeta dikend athere do t realizoheshin tiparet e veprs penale t vrasje edhe te njra edhe te tjetra. Nse personi A. me automjetin e tij ju ka vrsulur personit B ( viktims) t cilin e kishte n shnjetr ta privoj nga jeta ktu nuk bhet fjal pr delikt t komunikacionit por pr vepr penale t vrasjes, e njeta gj ndodh edhe te mosdhnja e ndihms mjeksore, nse n dashjen e mjekut ka qen privimi nga jeta i t smuarit duke mos i dhn ndihmn mjeksore, athere realizohet figura e veprs penale t vrasjes e jo mosdhnja e ndihms mjeksore. 5.Qllimi dhe motivi, si tipare subjektive t veprs penale ````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````````````````` Te nj numr i veprave penale ligji parashef si tipare t veprs penale , si elemente konstituive t saj qllimin apo motivin me t cilin mund t kryhet vepra penale. 1.Q LL I M I ````````````````````````````````````

171

QLLIMI sht ngusht i lidhur me termin cak.Caku sht fenomen objektiv fizik i jashtm.Qllimi n fakt sht nj parafytyrim pr pasojn e veprs penale, do vepr penale q kryhet me dashjet sypozohet se sht kryer me qllim t caktuar. Zakonisht qllimi nuk bn pjes n nocionin e dashjes , prkatsisht nuk konsiderohet si element i domosdoshm i veprs penale.Kshtu, p.sh. do t konsiderohet se sh kryer vepra penale e fyerjes me vet faktin se ndokush i drejton tjetrit fjal fyese apo n ndonj mnyr e prbuz, pa marr parasysh se a ka ekzistuar qllimi q ta fyej tjetrin. Mirpo n disa raste , pr tu konsideruar se sht kryer vepra penale e caktuar nuk mjafton vetm dashja, por me ligj shprehimisht sht parapr q vepra penale t jet kryer me qllim t caktuar (dollus coloratus). P.sh. vepra penale e vjedhjes (neni 252 i KPPK) konsiderohet se sht kryer vetm nse kryesi, pasurin t lujtshme e ka marr me qllim q taprvetsoj n mnyr t kundrligjshme.Poqese kryesi kte vepr nuk e ka kryer me kte qllim, athere nuk do t ekzistoj vepra penale e vjedhjes , por mund t ekzistoj vepra penale e marrjes s pasuris s huaj t parashikuar nga neni 258. t KPPK. Apo vepra penale falsifikimi i paras (neni 244 i KPPK), konsiderohet se sht kryer , vetm po qe se falsifikimi i paras sht br me qllim q ta vj n qarkullim si t vrtet. 2.M O T I V I ````````````````````````````` Motivi sht komponent psikologjike e jets shpirtrore e cila e shtyn personin t ndrmarr veprimin e caktuar. Motivi sikundr qllimi , gjenden jasht dashjes, vepra penale konsiderohet se sht kryer me dashje pa marr parsysh se a sht kryer me motiv t caktuar.Mirpo n legjislacionin penal disa vepra penale konsiderohet se

172

ekzistojn vetm nse jan kryer me motive t caktuara.Psh. vepra penale e vrasjes nga motivet racore, nacionale apo fetare vrasja e rnd nga motivet e hakmarrjes s paskrupullt apo nga motivet tjera t ulta ( neni 147 pika 6. 9 t KPPK) dhuna nga motivet armiqsore , veprat penale t terrorizmit etj. Nse kto vepra nuk jan kryer nga motivet e caktuara , athere sht fjala pr vepra tjera penale.Nga kjo mund t konkludojm se n disa raste t parapara shprehimisht me ligj , motivi shfaqe si element konstituiv i veprs penale , e nse motivi nuk sht i parapar si element kualifikues i veprs penale ai mund t merret qoft si rrethan lehtsuese apo rnduese me rastin e matjes s dnimit ( neni 64. t KPPK). Tani me dispozitat e KPPK, nuk sht parapar si vepr e cilsuar vrasja nga motivet e gjakmarrjes, mirpo vrasjet e tilla ndodhin shpesh n rrethanat kosovare, n kto situata me rastin e matjes s dnimit motivi do t merret si rrethan rnduese . 6.LLOJET E POSAME T DASHJES ``````````````````````````````````````````````````````````` Pam se k172172172172172nal parashef dy lloje dashjes, ate direkte dhe evntuale,ndrsa ai nuk njeh forma tjera t dashjes, mirpo ekzistojn edhe forma tjera t posme t dashjes t cilat kan rndsi pr praktikn gjyqsore dhe merren si rrethana rnduese apo lehtsuese me rastin e matjes s dnimit t tilla jan dashja e caktuar;; dashja e prgjithshme; dashja alternative; dashja e paramenduar apo me paramendim dhe dashja e atasshme e papritshme. DOLUS DETERMINATUS( dashja e caktuar). ```````````````````````````````````````````````````` Dash. E cak. Shprehet n rast kur kryesi i ka parapar pasojat dhe tiparet e tjera t figurs s veprs penale , kjo form edashjes prputhet n tresi me dashjen direkte. DOLUS GENERALIS( dashja e prgjithshme

173

````````````````````````````````````````````````````````````` ```````` Shprehet n rastet kur kryesi e kryen veprn penale me nj dashje t pacaktuar, ai veprn e kryen me qllim q t shkaktoj pasojn e cila n vetdijn e tij nuk sht e prcaktuar konkretisht.Psh. dikush e qllon dikend me mjet t fort nuk e din se far ;lndimi do ti shkaktoj t rnd apo t fort.

DOLUS PRAEMEDITATUS (Dashja e paramenduar) dhe DOLUS REPENTINUS( dashja e atcasshme papritmas) `````````````````````````````````````````````````````` ``````````````` Dashja e paramenduar ekziston n rastet kur vendimi pr t kryer vepr penale lind mjaft koh para se t kryhet ajo, kryesi me gakftohsi me mndsi t gjat kohore ka menduar para se t kryej veprn penale. Te dashja e atasshme kryesi merr vendim n ast aty pr aty( n afekt n situatn e dhn)
DOLUS ANTECEDENS( dashja n t njetn koh me veprimin) DHE DOLUS SUBSEQUENS( dashja krijohet pas kryerjes s

krimit) ````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````````````````````` Dolus antecedens , dashja lind n t njetn koh me veprimin, ndrsa te dolus subsequens, dashja shkaktohet pas veprimt t kryerjes dhe kjo zakonisht ndodh me pranimin e pasojs e cila sht shkatuar nga pakujdesia apo rastsisht, kjo form nuk sht fare dashje meq dashja duhet t ekzistoj n t njetn koh me veprimin, mirpo kjo mund t merret si rrethan rnduese me rastin e matjes s dnimit.P.sh. dikush dikend e mbyll nga pakujdesia, m von kt e vren, por edhe m tej e mban t mbyllur.

174

DOLUS ALTERNATIVUS(dashja alternative) ````````````````````````````````` Dashja alternative sht nj lloj i veant idashjes s paprcaktuar, n situata t ktilla kryesi parashef mundsin e realizimit t dy apo m shum pasojave , mirpo varsisht nga rrjedha e ngjarjes mund t realizohet vetm njra apo tjetra pasoj( njra prjashton tjetrn)>psh.dikush gjuan me gur dikend i cili mban n dor vaze t mueshme ktu alternativisht ekzistojn dy mundsi: lndimi trupor apo dmtimi i sendit, apo personi A. Gjuan me gur personin B. Por e godet personin C. P A K U J D ESI A ```````````````````````````````````````````` Pakujdesia ( culpa) sht forma e dit e fajit dhe pr nga intensiteti i prgjgjsis penale sht fom m e leht e fajsis.Marr n prgjithsi, n aspektin e s drejts penale, pakujdesia ekziston athere kur kryesi nuk edshiron pasojn e shkaktuar, prkatsisht kur pasoja shkaktohet kundr vulnetit t tij. Me pakujdesi shkatohet pasoja e dmshme (vepra penale)e cila ka mundur t mos shkaktohet po t ishte kryesi m i kujdesshm. N t drejtn penale pakujdesia prcaktohet sipas kriterit objektiv dhe subjektiv. 1. Sipas kriterit objektiv, konsiderohet se nji person kryen vepr nga pukujdesia n rastet kur nuk i respekton krkesat e shoqris q t jet n mas t duhur i kujdesshm. 2.Sipas kriterit Subjektiv, konsiderohet senj person kryen vepr penale nga pakujdesia n rastet kur nuk i ka respektuar krkesat e shoqris q t jet i kujdeshm edhe pse sipas aftsive mendore dhe fizike ka mundur t ishte i kujdesshm dhe kshtu t mos shkaktohej pasoja e ndaluare dmshme.

175

Kodi i PPK,( neni 16.par. 1 ) i njeh dy lloje t pakujdesis , pakujdesin me vetdije apo mendjelehtsia dhe pakujdesin pa vetdije apo nga neglizhenca. Kto dy lloje t pakujdesis dallohen sipas elementit t vetdijes apo elementit intelektual.Ndrsa dalohen nga dashja , ngase n asnjrn form t pakujdesis nuk shprehet dshira apo vullneti pr t shkaktuar pasojn e ndaluar n botn e jashtme. 2.PAKUJDESIA ME VETDIJE ```````````````````````````````````````````````````` Pakujdesia me vetdije apo mendjelehtsia(luxuria) sht e rregulluar me dispoziat e nenit 16.par.1. e jo par.2. si thot prof. Ismeti ,t KPPK, ku thuhet Personi vepron me pakujdesi t pavetdijshme kur nuk sht i vetdijshm se pasoja e ndaluar mund t shkaktohet si rezultat i veprimit ose mosveprimit t tij, por me mendjelehtsi mendon se ajo nuk do tshkaktohet apo se ai do t mund ta parandaloj shkaktimin e saj. Ja disa shembuj ku mund t bhet fjal pr pakujdesin me vetdije, psh.mjeku e operon pacinetin duke mos i aplikuar t gjitha masat dezinfektuese , duke menduar se edhe pa kto masa do gj do t prfundoj ms miri, ndokush n pushim veror kur sht vap e madhe dhz zjarrin duke menduar se nuk do t lejoj prhapjen e tij dhe leht do ta fik.Puntori e din se me hudhjen e duqit t cigares n podrum n grumbullin e letrave mund ta shkaktoj zjarrin , mirpo mendon se letrat jan t lagta dhe cigarja s shpejti do t fiket dhe do gj do t jet n rregull, mirpo megjithate vie gjer ke zjarri.Ndokush pavemendshm luan me arm n dhom ku ka edhe njerz tjer dhe dikend e plagos etj. Karakteristik i pakujdesis me vetdije sht se kryesi nuk e dshiron pasojn e ndaluar, madje as nuk e pranon, nuk dakordohet me shkaktuarjen e saj, kryesi n rastin e pakujdesis me vetdije shpreson se nuk do t shkaktohet pasoja e ndaluar, prkatsisht veprimin e ndrrmer me bindje se do ti shmanget pasojs, do ta parandaloj .P.sh. shoferi i

176

cili ka prvoj t gjat n vozitje e drejton automobilin npr rug t mbuluar me akull me nj shpejtsi t madhe me bindje se nuk do t shkaktoj aksident duke u mbshtetur me prvojn e tij apo do penges eventuale n rrug do ta evitoj por megjithate shkakton aksident komunikacioni. Te kjo pakujdesi personi nuk do ta ndrmerrte veprimin e kryerjes po ta dinte me siguri se pasoja do t shkaktohet( po ta dinte se do t shkaktoj aksident ai ndoshta fare nuk do ta voziste automobilin). Kjo form e fajit prbhet prej dy elemnteve : 1.Prej vetdijes mbi mundsin e shkaktimit t pasojs dhe , 2.Shpress apo bindjes se do t mund ta parandaloj shkaktimin e pasojs, apo pasoja nuk do t shkaktohet fare. -Vetdija mbi mundsin e shkaktimi t pasojs s ndaluar kryesisht duhet ti prfshij t gjitha tiparet e veprs penale. Konsiderohet se personi ka vepruar nga pakujdesia me vetdije kur ka qen i vetdijshm se me ndrmarrjen e veprimit mund t shkaktohet pasoja e ndaluar, mund t kryhet vepra penale. Sipas disa autorve elementi i vetdijes te veprat penale nga pakujdesia me vetdije sht i njjt sikurse te dashja eventuale. Ndrsa autort tjer mendojn se elementi i vetdijes apo intelektuale rrnjsisht dallon nga elementi i vetdijes apo intelektual i dashjes eventuale. Te dashja eventuale kryesi parashef mundsin e pasojs si t sigurt dhe prkundr ksaj ndrmerr veprimin e kryerjes dhe takordohet q t shkaktohet pasoja e ndaluar q t kryhet vepra penale. Te pakujdesia me vetdije mendjelehtsia, kryesi vetm parashef si t mundshme , supozon se nga veprimi i tijmund t shkaktohet pasoja e ndaluar, mund t kryhet vepra penale, mirpo gjithher sht i bindur , shpreson se do ta parandaloj, do ta pengoj shkatuarjen e pasojs, apo pasoja

177

vetvetiu nuk do t shkaktohet.Pra te pakujdesia me vetdije, ndryshe nga dashja eventuale , kryesi nuk sht i sigurt se do t shkatohet pasoja. Nga kjo rezulton se shkalla e siguris s shkaktuarjes s pasojs sht m e madhe te dashja eventuale n krahasim me pakujdesin me vetdije. 2.Shpresa apo bindja e kryesit se do t mund t parandaloj; shkatuarjen e pasojs, apo se pasoja nuk do t shkaktohet ````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````` :sht elemnt volitiv i pakujdesshm me vetdije, i cili manifestohet me qndrimin negativ t kryesit ndaj veprs s mundshme. -shpresa apo bindja se pasoja nuk do t shkaktohet apo shkaktuarjen e pasojs do ta parandaloj, duhet t mbshtetet n dy supozime . a/.Supozimi i par mbshtet n faktin se kryesi shpreson se me aftsit e veta do t mund ta parandaloj shkaktuarjen e pasojs, dhe b/.Supozimi i dyt mbshtet n shpresn se sipas rrejedhs s logjikshme t veprimit dhe t rrethanave t rastit konkret, pasoja e ndaluar nuk do t shkaktohet. Kjo shpres apo supozim se pasoja nuk do t shkaktohet , duhet mbshtetur n rrethana dhe fakte reale, e jo t jet ndonj shpres e that e tij , psataj ndonj mbshtetje n fatin , ndonj kalkulim i tij iracional. Psh. nj gjykat kroate t pandehurin e ka shpallur fajtor pr shkak t veprs penale t rrezikimit t komunikacionit e kryer me dashje evntuale, gjykata e shkalls s dyt e ndryshon cilsimin juridik dhe konsideron se vepra penale sht kryer nga pakujdesia me vetdije. Gjykata Supreme pranon qndrimin e gjykats s shkalls s par se vbepra penale sht kryer me dashje eventuale, nga se bhet fjal pr personin i cili pr her t par kishte n dor nj kamion prej 8.tonsh me nj rimorkio prej 10.tonsh n nj teren shum t rnd, i prgjumur dhe kishte pir edhe alkool.Kto faktet shpien n prfundim q kryesi n asnj

178

mnyr nuk ka mundur t pres se nuk do t shkaktohet pasoja apo se ate do t mund ta evitoj. 4.PAKUJDESIA PA VETDIJE `````````````````````````````````````````````````` Pakujdesia pa vetdije apo neglizhenca ekziston kur personi nuk sht i vetdijshm se pasoja e ndaluar mund t shkaktohet si rezultat i veprimit ose mos veprimit t tij, edhe pse n rrethanat dhe sipas vetive t tij personale ka mundur t ishte i vetdijshm pr kt mundsi( neni 16.par.3 t KPPK).Te pakujdesia pavetdije nuk ekziston as komponenta inelektuale e as ajo volitive ( e dashjes). P.sh. diksuh plagos personin t cilin fare nuk e ka par duke e hedhur ndonj objekt nga dritarja, apo dikush e vret personi n gjah i cili ishte pas kaqube dhe t cilin fare nuk e ka par, dikush dikujt nga odrinanca e tij n vend t ilaqit i jep helmin, ose dikush duke u tallur me dikend me topa bore e lndon rnd dikend, dikush ka lidhur kalin pr druri ai trembet dhe lndon ndonj fmi etj. N literaturn e s drejts penale, veanarisht n at t huaj, njihet shkallzimi i pakujdesis n: a/. Pakujdesi t rnd( culpa lata ku pasoja e dmshme ka mundur t shifet nga do njeri mesatar; b/.pakujdesia e leht (culpa levis, ku pasoja e dsmshme ka mundur t shifet nga njeriu i kujdesshm) dhe , c/.pakujdesia shum e leht (culpa levisima ku pasoja e dmshme ka mundur t parashifet nga njeriu veanarisht i kujdesshm).Kt lloj ndarje legjislacioni yn penal nuk e njef, por kjo rrethan mund t merret parasysh me rastin e matjes s dnimit.
5.DALLIMI I PAKUJDESIS PA VETDIJE NGA RASTI ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````

N t drejtn penale konsiderohet se ekziston rasti ( casus) ather kur nj person e shkakton pasojn e ndaluar t ciln , sipas rrethanave objektive nuk ka qen i obliguar ta parashof, kurse sipas vetive dhe aftsive t tija nuk ka mundur ta parashoh.Psh.personi rrshqet n rrug dhe e lndon rnd diken, ose puntori duke puniar n skele i

179

shpton nga dora drrasa dhe e lndon rnd dikend posht.pr t ekzistuar rasti duhet plotsuar elementet objektive, nse sipas rrethanave n t cilat kryesi kavepruar , nuk ka qen i detyruar dhe nuk ka mundur t jet i vetdijshm se mund t shkaktohet pasoja e ndaluar, ndrsa sipas kritereve subjektive, kryesi n rrethanat e rastit konkret, sipas aftsive dhe vetive t tia , nuk ka qen i detyruar dhe nuk ka mundur t jet i vetdiijshm se nga veprimi apo mos veprimi i tij und t shkaktohet pasoja e dmshme . 6.PAKUJDESIA PROFESIONALE `````````````````````````````````````````````````````` Pakujdesia profesionale s;sht pakujdesi e personit , i cili gjat ushtrimit t profesionit apo zejes s tij , sht i detyruar t jet m i kujdesshm se sa njerzit e tjer.Konsiderohet se vepra penale sht kryer nga pakujdesia profesionale nse personi gjat ushtrimit t profesionit , detyrs apo zejes, nuk ka treguar n at mas kujdesq krkohet gjat ushtrimit t profesionit t tij dhe pr shkak t mungess s kujdesit t duhur sht shkaktuar pasoja e ndaluar.Kodi yn penal nyk parashef norma t posame me t cilat rregullohet shtja e prgjegjsi penale te veprat penale q kryhen nga pakujdesia profesionale.Mirpo kryesit kjo rrethan mund ti merret si rnduese me rastin e matjes s dnimit.
7.PRGJEGJSIA PR VEPRAT E KRYERA NGA PAKUJDESIA

Pr veprat penale t kryera me dashje, kryesi gjithher konsiderohet penalisht prgjegjs dhe dnohet.Kurse n rast se vepra penale kryhet nga pakujdesia , kryesi zakonisht nuk dnohet, por dnohet vetm prjashtimisht edhe athere kur me ligj shprehimisht sht paraparse kryesi do t dnohet edhe pr veprat penale t kryear nga pakujdesia. Shikuar n prgjithsi , sipas Kodit ton penal, pr pakujdesi dnohen kryesit e veprave pena;le kundr shndetit t njeriut, kundr siguris s prgjithshme t njerzve dhe t pasuris s trafikut publik, madje pr veprta penale nga

180

pakujdesia e personave q ushtrojn funksione t rndsishme si dhe veprat penale kunds jets dhe trupit . Lidhur me ndshkimin,Kodi yn penal nuk bn dallim nse sht kryer vepar penale me pakujdesi me vetdije apo pa vetdije, dallime mund t ket vetm me rastin ematje s dnimit.Pakujdesia me vetdije konsiderohet si form m e rnd e pakujdesis, mirpo ndonjher pakujdesia pa vetdije mund t jet shum m e rnd se ajo me vetdije.
PRGJEGJSIA PR FORMAT E KUALIFIKUAR T VEPRAVE PENALE ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````````````````````

N praktik jan t njohura rastet q kryesi kryen nj vepr penale , dhe nga ajo vepr shkaktohet pasoja m e rnd nga ajo q ka dashur t shkaktohet dhe e cila zakonisht shkaktohet.E drejta penale i ndan ato raste ke t cilat vie gjer ke pasoja m e rnd, prkatsisht q karakterizohen me rrethana t posame dhe pr ato raste parashef dnime m t rnda. 1.P.sh. kur dikush i shkakton tjetrit plagosje t rnd trupore, athere nga kjo vepr mund t rezultoj edhe vdekja e t lnduarit.N kto rrethana sht shkatuar pasoja e cila sh m e rnd nga ajo q zakonisht shkaktohet. 2.Nga ana tjetr nse dikush kryen vepr penale , p.sh. gjat kohs s lufts apo mobilizimit, athere kjo vepr sht kryer n rrethana t jashtzakonshme. Nga ky prkufizim del se n t drejtn penale njihen dy lloje t veprave penale t kualifikuara.Veprat penale t kualifikuara me pasoja m t rnda dhe vepra penale t kualifikuara me rrethana t posame.
PRGJEGJSIA PR VEPRAT PENALE T KUALIFIKUARA ME PASOJ ME T RND ````````````````````````````````````````````` `

Rastet e veprave penale t kualifikuara me me pasoja m t rnda , n mnyr parimore , si institut i prgjithshm jan parapar n nenin 17 i cili nen thot: Nse kryerja e nj vepre penale shkakton pasoja te t cilat e tejakalon qllimin

181

e kryersit dhe pr kt ligji parashikon nj dnim m t rnd, dnimi m i rnd mund t shqiptohet n rast se posoja i atribohet pakujdesis s kryesit. Nse pasoja m e rnd ka qen e rastit , dnimi m i rnd i parashikuar nuk mund t shqiptohet edhe pse ekziston vepra m e rnd . Psh.nse personi A.me dashje i shkakton lndim t rnd trupor personit B, i cili nga kto lndime vdes, athere personi A. Do t ndshkohet me dnim m t ashpr t parashikuar, vetm nse ai n raport me vdekjen ka vepruar nga pakujdesia qoft me vetdije apo pa vetdije. N t kundrtn nse vdekja e personit B.ka qen e rastsishme dhe nuk mund ti atribohet pakujdesis s kryesit, personi A.mund t dnohet vetm me at dnim q sht i parashikuar pr lndim t rnd trupor. Kodi penal nuk bn dallimin lidhur me ate se athua vepra penale themelore sht kryer me dashje apo nga pakujdesia. a/Rastet kur vepra thmelore sht kryer me dashja ndrsa pasoja m e rnd nga pakujdesia, p.sh. nse pr shkak t lndimit t rnd trupor i lnduari vdes neni 154.par.4. t KPPK.( jo neni 147) b/. Rastet kur vepra enale themelore sht kryer nga pakujdesia por edhe pasoja m e rnd sht sjhkaktuar nga pakujdesia, vepra penale e rrezikimit t trafikut publik neni 297.par.4. dhe 5. Veprat penale kundr shndetit publik, si jan trajtimi i pandrgjegjshm mjeksor ( neni 219, par.4 dhe 5) , pastaj ushtrimi i kundrligjshm i veprimtaris mjeksore ( neni 221 par.2. etj).

VEPRA PENALE E KUALIFIKUAR DHE BASHKIM VEPRASH PENALE

182 Arsyeshmria penalo juridike i veprs penale t kualifikuar me pasojn m t rnd

````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````````````````` Po t mos ekzistonin dispozita t posame pr prgjegjsin pr pasojn m t rnd, n shum raste do t ekzistonin dy vepra penale n bashkim ideal. Psh. vdekja nga pakujdesia e personit t dhunuar , do t duhej t kualifokohej si vepr penale e dhunimit dhe vepr penale e vrasjes nga pakujdesia n bashkim ideal, apo shkaktimi vdekjes i nj personin me bartjen e smundjeve ngjitse nga pakujdesia do t ishte kualifikua si vepr penale e bartjes s smundjeve ngjitse nga pakujdesia dhe veprs penale t vrasje nga pakujdesia n bashkim ideal.Duke i aplikuar dispozitat pr prgjegjsin pr pasoja m t rnda n t gjith kto raste ekziston vetm nj vepr penale edhe ate ajo m e rnda , ndrsa prjashtohet ekzistimi i bashkimit ideal.
PRGJEGJSIA PENALE PR VEPRAT PENALE T KUALIFIKUARA ME RRETHANA T POSAME N disa raste nse vepra penale n rrethana t caktuar t

parapara me ligj, ajo vepr penale fiton atributin e veprs penale m t rrezikshme , mt rnd, e cila n t drejtn penale quhet vepr penale e kualifikuar me rrethan t posame. Kshtu psh, sht parapar dnim m i rnd nse vepra penale shkretrim apo vjedhje e pyjeve nga neni 284 dhe 285 (286 dhe 287 shte shkruar gabimisht) t KPPK,sht kryer n pyellin e mbrojtur, n parkun nacional ose n pyjet tjera me destinim t posam. Rrethanat t cilat veprn penale e bjn t kualifikuar zakonisht i referohen: mnyrs s kryerjes,vendi dhe koha e kryerjes , objekt ndaj t cilit sht drejtuar veprimi etj. P.sh.te vepra penale e vjedhjes neni 253 par.1.pika 1-4 thuhet nse vepra sht kryer duke e thyer me forc ndrtesat e mbyllura , dhomat, arkat n mnyr posarisht t rrezikshme apo t vrazhd, duke shfrytzuar gjendjen e

183

krijuar si rezultat i zjarrit, vrshimeve apo fatkeqsive t tjera , duke shfrytzuar paaftsin ose gjendjen tjetr t rnd t personit tjetr, konsiderohet se sht kryer forma e rnd e ksaj vepre penale .Ktu pra mnyra e kryerjes dhe rrethanat tjera paraqiten si rrethana t cilat ksaj vepre i japin atributin e veprs penale m t rrezikshme, m t rnd. Te vepra penale e vrasjes nse ajo sht kryer nga interesi, nga motivet e ulta, apo nga hakmarrja e apskrupult, athere n kt raste motivi nga i cili sht kryer vrasja paraqitet si rrethan e cila vrasjes s caktuar i jep karakterin e forms s kualifikuar t ksaj vepre penale. Konform parimit t legalitetit vepra penale e kualifikuar me rrethana t posame mund t konsiderohet se ekziston vetm athere kur ajo rethan shprehimisht sht parapar me ligj si tipare prbrse e veprs penale themelore. Vepra penale e kulaifikuar me rrethan t posame zakonisht kryhet me dashje , mirpo mund t kryhet edhe nga pakujdesia qoft me vetdije apo pa vetdije. Vepra penale e kualifikuar me rrethana t posame kryhet me dashje kur kryesi krahas veprs themelore ka qen i vetdijshm edhe pr rrethanat e posacme t cilat veprn e bjn m t rrezikshme dhe ka dshiiruar q ajo vepr t kryhet pikrisht n ato rrethana. Nga pakujdesia me vetdije, kur kryesi supozon se veprn sht duke e kryer n ndonji rrethan q veprn e bjn t rrezikshme, mirpo leht mendon se ajo rrethan nuk ekziston, apo kur nuk sht i vetdijshm se veprn penale sht duke e kryer n rrethana t tilla( pakujdesia pa vetdije) . L A J TH I M I `````````````````````````````````` Lajthimi (error) rndomt definohet si parafytyrim i gabuar apo, jo i drejt pr ndonj rrethan, Nse ky parafyturim i gabuar i prket ndonj rrethana reale , athere lajthimin e till e quajm lajthim n fakt.

184

LAJTHIM N FAKT ````````````````````````````````````` Lajthimi n fakt sipas dispozitave t nenit 18.t KPPK, ekziston kur kryesi n kohn e kryerjes s veprs penale nuk ka qen i vetdijshm pr ndonji nga tiparet e saj t caktuar me ligj, apo kur gabimisht mendon se ekzistojn rrethanat sipas t cilave , po ekzistonin ato faktikisht, ajo vepr do t lejohet. N t drejtn penale dallohen dy lloje t lajthimit n fakt edhe ate lajthimi n fakt n kuptimin e ngusht dhe lajthimi faktik n kuptimin e gjr. 1.Lajthimi faktik n kuptimin e ngusht, lajthimi n fakt n kuptimin e ngusht ekziston kur kryesi ka parafytyrim t gabuar pr ndonj rrethan e cila hy n figurn e veprs penale, ose kryesi nuk di pr ndonji rrethan , tipare e cila n ligj sht prcaktuar si element konstitutiv i veprs penale. Lajthimi i ktill mund ti prket veprimit t kryerjes, pasojs, objektit t veprimit, kauzalitetit dhe t gjitha rrethanave t tjera , t cilat me ligj jan t parapar si elemente t figurs s caktuar s caktuar t veprs penale. Psh. lajthimi n fakt n kuptimin e ngusht ekziston kur personi A. Nuk e din se sht i infektuar andaj me rastin e aktit seksual e infekton personin B. Personi A. Merr sendin e huaj t lujtshm duke menduar se ai sh i braktisur, dikush ka marrdhnie seksuale me personin t moshs 14.vjeqare se ajo sh mbi moshn 14 vjeqare, mjekut i przihen analizat e dy personave t smur , kshtu q terapin q duhet caktuar njrit, ia cakton tjetrit dhe me kt ia keqson gjendjen shndetsore t smuarit , dy persona kryejn marrdhnie seksuale duke mos e ditur se jan kusherinj t shkalls s par, ( neni 204

185

t KPPK) dikush hy n martes me tjetrin duke menduar gabimisht se martesa e par ka pushuar( neni 205 t KPPK). Vetm lajthimi q i prket rrethanave q jan elemente konstituive t veprs penale sht relevante pr t drejtn penale dhe vetm n kto raste mund t konsiderohet se vepra penale sht kryer n lajthim n kuptimin e ngusht. Nse kryesi ka parafytyrim t gabuar pr ndonj rrethan e cila nuk sht element konstituiv i veprs penale , nuk mund t konsiderohet se ekziston lajthimi n fakt n kuptimin e ngusht, ky lloj lajthimi sht irelevant pr t drejtn penale dhe nuk ndikon fare n fajsin e kryesit,d.m.th. vepra penale konsiderohet se sht kryer dhe kryesi prgjigjet penalisht. Psh. shembull dikush hy n depo me qllim q t vjedh oriz mirpo rezulton se n thas kishte pasur grur, apo dikush e fut dorn n xhepin e huaj pr t vjedh para por nga xhepi merr ari apo sende t mueshme, apo vjedh orn e personit B. Duke menduar se ajo sht e personit C. N kto raste kemi lajthim n objekt, mirpo ky lloj lajthimi sht i parndsishm dhe vepra penale e vjedhjes konsiderohet se sht kryer, ngase bhet fjal pr pasurin e huaj t lujtshme q sht prvetsuar n mnyr t kundrligjshme . Lajthimi n person (error in persona) Nse personi A. Shtn me arm n njeriun duke menduar se ai sht egrsir, ati kemi lejthim prkitazi me figurn e veprs.Mirpo nse personi A. Duke e pritur personin B. E vret personin C. Duke menduar se ai sht personi B. Athere nuk ka lajthim pr tiparet e veprs , ky lajthim n aspektin penalo juridik sht irelebant dhe personi A. Prgjigjet pr vrasje me dashje, dhe n rastin konkret jan prmbushur t gjitha elmentet objektive dhe subjektive , prkundr ktij lajthimi ai ka qen i vetdijshm se po vret njeriun.Mirpo lajthimi do t ishte relevante kur dikush fyen nj person q sht prfaqsues diplomatik i ndonj shteti n vendin ton ndrsa kryesi nuk ka ditur pr statusin e tij, n

186

kto rrethana ai do t prgjigjet pr fyreje t rndomt, e jo pr vepr penale t cnimit t autoritetit t shtetit t huaj dhe organiztave ndrkombtare psh.neni 186. t LPK ( f.261 Baii).Ose dikush e vret gruan shtatzn duke mos e ditur se ajo sht e till , n kt rast kryesi do t prgjigjej pr vrasje t rndomt nga neni 146 e jo pr vrasje t rnd sipas nenit 147.par.1.pika 2. t KPPK.Pra n kt rast shihet se lajthimi lidhur me cilsin, statusin e personit ndaj t cilit sht drejtuar veprimin e kryerjes, n mas t caktuar sht relevante ngase e ndryshon kualifikimin e veprs penale.

Lajthimi n fakt n kuptimin e ngusht dhe lidhja kauzale ````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````` Lidhja kauzale ekziston n rastet kur rrjedha e ngjarjes midis veprimit dhe pasojs nuk zhvillohet ashtu si e ka paramenduar dhe dshiruar kryesi, d.m.th. ai nuk mund ta shoh rrjedhn e kauzaliteti n t gjitha detalet. Pr vlersimin e ktij lajthimi sht e rndsishme se a sht n pyetje shmangia e rndsishme apo e parndsishme i kauzalitetit real nga ai i parafytyruar.Vetm n shmangien t rndsishme-esenciale kemi t bjm me lajthimin e figurs s veprs dhe nuk ekziston dashja n raport me pasojn.Psh.personi A. Shtn me arm n personin B.pr ta vrar at, mirpo nga krisma frigohet kali dhe e godet t njetin person i cili vdes nga goditja e kalit ( shmangje esenciale nga kauzaliteti i parafytyruar, n kt situat kryesi do t prgjigjej pr vrasje n tentativ, ngase lajthimi ktu ka t bj vetm n realizimin e pasojs, ndrsa veprimi sht i vullnetshm. Kur kemi t bjm me shmangje t parndsishme , lajthimi sh irelevante .Psh.personi A. Me qllim q ta privoj nga jeta personin B. E hudh n uj me qllim t fundosjes, mirpo ai vdes para se t bie n uj ngase gjat rnjes e godet me kok murin .

187

Aberatio ictus, ekziston athere kur kryesi ndrmerr veprimin ndaj nj subjekti apo objekti t caktuar, kurse pasoja shkaktohet ndaj objektit apo subjektitt tjetr. P.sh.personi A.shkrep me arm n personin B. Me qllim q ta privoj nga jeta , mirpo n at rast e godet personin C.q sht gjendur rastsisht aty pran.N kt rast n t drejtn penale konsiderohet se personi A..ka kryer dy vepra penale n bashkim ideal .Ndaj personit A, vrasje n tentativ, kurse ndaj personit C. Vrasje nga pakujdesia. Mirpo nuk dot konsidrohet aberatio ictus, nse kryesi ndaj t dy objekteve ka vepruar me dashje.
LAJTHIMI N FAKT N KUPTIMIN E GJR ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` ``

Lajthimi n fakt n kuptimin e gjr ekziston kur ndokush n kohn e kryerjes s veprs penale gabimisht mendon se ekzistojn rrethana sipas t cilave po t ekzistonin ato faktikisht, ajo vepr penale do t ishte e lejuar. Lajthimi n fakt n kuptimin e gjr ekziston n rastet kur ndonji person ka qen i vetdijshm pr t gjitha tiparet e veprs penale , mirpo ka pasur parafytyrim t gabuar mbi ndonji rrethan reale , e cila nse n t vrtet ekziston ashtu far e paramendon , sipas ligjit do t prjashtohet kundrligjshmria dhe rrezikshmria shoqrore e veprs s kryer, kshtu q ajo vepr do t ishte e lejuar. Disa shembuj t lajthimit t ktill ````````````````````````````````````````````````` Psh.polici privon nga liria nj person duke menduar se ai sht personi pr t ciln sht shpallur urdhrarresti, pastaj personi A. Tjetrson sendin e huaj q i sht huazuar duke qen n lajthim se ai i sht falur, personi A. Gabimisht mendon se sht sulmuar nga personi B. Dhe shtyen n te dhe i shkakton lndime t rnda trupore apo vrasjen e tij ( mbrojtja e nevojshme putative).

188

Lajthimi n fakt i mnjanuar dhe i pamenjanuar ````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````` 1.Lajthimi n fakt i menjanuar ekziston n rastet kur kryesi pr shkak t pakujdesis s tij ka qen n lajthim. 2.Lajthimi n fakt i pamenjanuar ekziston athere kur kryesi nuk ka mundur dhe as q ka qen i detyruar t ket parafytyrim t drejt pr ato rrethana pr t cilat ka qen n lajthim. Efekti i lajthimit n fakt n prgjegjsi (331) ````````````````````````````````````````````````````````````` Lajthimi n fakt i menjanuar dhe i pamenjanuar gjiithher prjashton dashjen.S kndejmi , personi q veprn penale e ka kryer n lajthim nuk mund t konsiderohet se veprn penale e ka kryer me dashje.Gjithashtu lajthimi i pamenjanuar prjashton jo vetm dashjen , por edhe pakujdesin.Kryesi i cili veprn e kryen n lajthimin t pamenjanuar nuk sht penalisht i prgjegjshm dhe nuk dnohet. Kur sht fjala pr lajthimin e menjanuar , kryesi mund t jet penalisht i prgjegjshm dhe penalisht i paprgjegjshm.Meq , si pam , te lajthimi i menjanuar personi veprn e kryen nga pakujdesia , ather a do t prgjigjet kryesi penalisht apo jo , kjo varet se a parasheh ligji prgjegjsi penale dhe pr veprn e kryer nga pakujdesia. Psh. n nenin 18.par.2.t KPPK, thot Personi q pr shkak t pakujdesis ka qen n lajthim, sht penalisht prgjegjs pr veprn penale t kryer nga pakujdesia kur ligji parashikon prgjegjsin penale pr vepr t till. 1.lajthimi n fakt n kuptimin e ngusht dhe t gjr, si dhe lajthimi i menjanuar dhe i pamenjanuar, gjithmon prjashton dashjen; 2.lajthimi i pamenjanuar n fakt n kuptimin e ngusht dhe t gjr prjashton jo vetm dashjen por edhe pakujdesin;

189

3.Lajthimi n fakt i menjanuar n kuptimin e ngusht dhe t gjr prjashton prgjegjsin pr pakujdesi vetm n rast se nuk parashef prgjegjsi pr veprn penale nga pakujdesia. LAJTHIMI JURIDIK (331) `````````````````````````````````` Lajthimi juridik ( error iuris) prkufizohet si lajthim mbi ndalueshmrin e veprs. Lajthimi juridik shprehet n dy forma: A/.Forma e par shprehet n rastet kur kryesi nuk e di se se vepra e tij sht e kundrligjshme, sht e parapar si vepr penale.Psh.polici i cili privon ndonji person nga liria , nuk e din se vendimi mbi ekzekutimin e privimit t liris sht nxjerr n mnyr t kundrligjshme. B/.Forma e dyt e lajthimit juridik ekziston n rastet kur kryesi gabimisht mendon se ekziston ndonj rrethan e cila prjashton kundrligjshmrin dhe veprn e bn t lejueshme. P.sh.ushtari gjat kohs s lufts , n baz t urdhrit t eprorit t tij, kryen krime t gjenocidit apo krime kundr njerzimit(116 dhe 117 KPPK).
EFEKTI I LAJTHIMIT JURIDIK N PRGJEGJSIN PENALE (333)

````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````` Shkenca e s drejts penale gjat shekullit XIX si dhe legjislacioni i ksaj periudhe nuk njohin kurfar efekti t lajthimit juridik, athere ka mbizotruar supozime se t gjitha ligjet dhe normat tjera juridike jan t njohura dhe t gjith qytetart jan t obliguar t njihen me to.N baz t ktij supozimi sht prvetsuar koncepcioni se mosnjohja e ligjit nuk e arsyeton askend(ignoratia legis non excusat) si dhe dokush do t psoj, do t dnohet pr shkak t mosnjohjes s ligjit (ignoratia legis nocet) N shkecn e s drejts penale bashkohore , gjithnj m i theksuar sht koncepcioni se lajthimi juridik, n rastet e

190

caktuar kur ai vrtet nuk ka mundur t evitohet, medomos duhet t merret parasysh. Edhe n legjislacionet bashkohore ekzistojn dy koncepcione prkitazi me ndikimin e lajthimit juridik n prgjegjsin penale. -sipas koncepcionit t par , lajthimi juridik mund t paraqes baz pr prjashtimin e prgjegjsis penale t kryesit. -sipas koncepcionit t dyt lajthimi juridik mund t shrbej si baz pr zbutjen e dnimit apo pr lirimin nga dnimi.
EFEKTI I LAJTHIMIT JURIDIK N PRGJEGJSIN SIPAS KPPK ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` ```````````````````````

yn penal ka prvetsuar koncepcionin e par e kjo vrehet nga dispozita e nenit 19.par.1.t KPPK i cili thot: Nuk sht penalisht prgjegjs kryesi , i cili, pr shkaqe t arsyeshme nuk e ka ditur ose nuk ka mundur t dij se vepra sht e ndaluar. Nga kjo rezulton se Kodi yn penal e ka braktisur koncepcionin tradicional se mosnjohja e ligjit dmton (ignoratio legis nocet). Lajthimi juridik nuk prjashton dashjen, q do t thot se edhe n rastet kur personi kryen veprn n lajthim juridik, ai mund t konsiderohet se ka vepruar me dashje.
Legjislacioni

1.Nse kryesi ka qen n lajthim juridik t pamenjanuar, t paevitueshm apo pr shkaqe t arsyeshme, personi i till n t drejtn penale nuk konsiderohet penalisht i prgjegjshm sipas nenit 19.par.1.t KPPK. Lajthimi i pamenjanuar juridik ekziston kur kryesi nuk ka mundur t evitoj lajthimin n t cilinsht gjendur, ai ka vepruar n aso rrethanash q vrtet nuk ka mundur t dij q ndonj norm juridike at vepr e parashef si vepr penale.Vepra e till do t ishte psh. vepra penale e ushtrimit t kundrligjshm t veprimtaris mjeksore( neni 221). Lajthimi juridik i menjanuar( apo pr shkaqe t paarsyeshme)

191

````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````````` Ekziston n raste kur kryesi ka qen n lajthim juridik mirpo, n rrethanat t cilat kan ekzistuar n kohn e kryerjes s veprs penale dhe sipas aftsive t tij personale , ai ka mundur t dij se veprn q sht duke e kryer sht vepr e ndaluar, sht e parapar si vepr penale. Lajthimi juridik i menjnaur n KPPK, sht i parapar n nenin 19.par.3. ku thuhet Lajthimi juridik sht i evitueshm nse dokush , pra edhe kryesi, ka mundur leht ta dij se vepra sht e kundrligjshme , apo nse sht fjala pr kryesin , i cil, duke marr parasysh thirrjen , profesionin apo detyrn e tij, ka qen i obliguar t dij dispozitn prkatse. Nse vepra penale ka qen n kundrshtim t hapt me normat sociale, etike dhe juridike, athere duhet konstatuar se kryesi ka qen n lajthim juridik t menjanuar pr shkakqe t paarsyeshme.Vepra e till sht psh. marrdhnia seksuale me personin e paaft, apo marrdhnia seksuale me personin q nuk e ka mbushur moshn 16.vjeare. N raste t tilla kryesi konsiderohet i fajshm.Kryesi i till konsiderohet se e ka kryer veprn penale me dashje apo nga pakujdesia , varsisht prej vetdijes dhe elemntit volitiv q sht shprehur dhe ndaj tij konform nenit 19.par.2. mund t shqiptohet dnim m i but. Nga lajthimi juridik duhet dalluar rastet kur kryesi gabimisht mendon se veprn q e kryen sht e ndaluar, ndrsa ajo sipas ligjit nuk konsiderohet e till , psh. kryesi gabimisht mendon se shkelja e kurors sht e ndaluar me ligj, mirpo ky lloj lajthimi sht irelevant pr t drejtn penale. FAZAT E KRYERJES S VEPRS PENALE N literaturn juridike dallohen 4. faza t kryerjes s vepr penale: 1.Vendimi pr t kryer veprn penale;

192

2.Veprimet pregaditore t cilat ndrmerren me qllim t kryerjes s veprs penale; 3.Fillimi k ryerjes s veprs penale, q mund t ngel edhe n tentativ dhe; 4.Kryerja e veprs penale (vepra penale e prfunduar). VENDIMI PR T KRYER VEPRN PENALE ````````````````````````````````````````````````````````````` `````` Faza e par e kryerjes s veprs penale sht vendimi i personit pr t kryer veprn penale. Sipas tdrejtave penale bashkohore vendimi pr t kryer veprn penale , nuk mund t dnohet.Vendimet q ndodhin n psikn e njeriut dhe q nuk manifestohen n botn e jashtme nuk mund t ndshkohen.

VEPRIMET PRGADITORE ````````````````````````````````````````````` Veprimet pregaditore sht faza e dut n vazhdn e kryerjes s veprs penale,e cila nuk sht e domosdoshme t shprehet n do rast. Veprimet me t cilat prgaditet kryerja e veprs penale mund t shprehet n mnyra t ndryshme, si n furnizimin ose aftsimin e mjeteve pr kryerjen e veprs penale, n menjanimin e pengesave q paraqesin vshtrsipr kryerjen e veprs penale, n arritjen e marrveshjes, planifikimin apo organizimin me t tjert me qllim t kryerjes s veprs penale, si dhe veprimet e tjera me t cilat krijohen kushte pr kryerjen e drejtprdrejt t veprs penale, pun kto t cilat nuk paraqesin veprime t kryerjes. Ndshkueshmria pr veprimet pregaditore ````````````````````````````````````````````````````````````` `

193

Meq me veprime pregaditore nuk dmtohen dhe nuk rrezikohen t mirat juridike t mbrojtura me t drejtn penale dhe q akoma, edhe pse jan ndrmarr veprimet pregaditore , ekziston mundsia q personi t ndrroj mendimin dhe t mos e kryej veprn penale , n Kodin ton penal dhe n kodet penale bashkohore sht prvetsuar koncepcioni q parimisht pr veprime pregaditore personi nuk duhet ndshkuar. Pr veprime pregaditore personat mund t ndshkohen vetm prjashtimisht, madje vetm kur sht fjala pr veprime pregaditore q jan ndrmarr me qllimt kryerjes s veprave penale shum t rnda dhe nse me ligj shprehimisht parashihet se edhe pr veprime pregaditore personi dnohet.

Ndshkimi i veprimeve pregaditore sipas KPPK ````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````` Kodi penal i Kosovs , sikundr edhe shumica e kodeve bashkohore , e ka prvetsuar koncepcionin se parimisht pr veprimet prgaditore personi nuk ndshkohet.Mirpo, nga ky parim kodi yn sikundr edhe kodet e shteteve tjera bn nj prjashtim <Sipas kodit ton penal , personi do t ndshkohet pr veprimet pregaditore ve;tm n rastet kur pr shkak t rrezikshmris s lart shoqrore disa vepra penale me ligj parashihet shprehimisht se edhe pr veprime pregaditore personi dnohet. Kodi penal i Kosovs ndryeshe nga legjislacioni i mparshm n pjesn e prgjithshme nuk parashef dispozit t posame me t ciln do t rregullohej shtja e prgjegjsi penale dhe ndshkueshmria e veprimeve pregaditore q ndrmerren me qllim t kryerjes s veprs penale prjashtim bn dispozitat e nenit 26.par.1.;me t ciln sht rregulluar shtja e prgjegjsis penale dhe ndshkueshmria pr rastet e bashkimit kriminal, n rastet e bashkimit kriminal, prkatsisht t organizatave kriminale do t konsiderohen t ndshkuara edhe veprimet pregaditore t cilat ndrmerren

194

nga antart e bashkimit kriminal, nse ato veprime pregaditore jan ndrmarr me qllim t kryerjes s veprs penale pr t ciln sht parapr dnim me t paktn pes vjet. Si kriter themelor pr ndshkimine veprimeve pregaditore sipas KPPK, me rndsi vendimtare jan rndsia e objektit mbrojts dhe shkalla e rrezikshmris s veprs pr shndetin dhe jetn e njeriut, kombin dhe vlrat mbarnjerzore. T ktilla jan ph.organizimit i grupit pr kryerjen e krimit t gjenocidit, krimeve kundr njerzimit dhe krimeve t lufts, t parapara n nenet 116 deri 124. veprat penale prodhimi de prpunimi i paautorizuar i narkotikve t rrezikshm dhe i substancave psikotropike nga neni 230, organizimi i skemave piramidale dhe bixhozit t paligjshm 243 dhe trafikimi me njerz 139 etj.

TENTATIVA E VEPRS PENALE ```````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 20 par.1.t KPPK, tentativa ekziston kur ndokkush me dashje ndrmerr veprime t drejtprdrejta pr kryerjen e veprs penale dhe vepra nuk sht kryer ose elementet e veprs s qllimshme penale nuk jan realizuar. Tentativa ekziston n rastet kur vepra penale ka filluar t kryhet , mirpo nuk sht shkaktuar pasoja e dshiruar. Psh.personi A. Shtin me pushk n personin B. Mirpo nuk sht qlluar, N aspektin juridiko-penal , pr tu konsideruar se sht kryer tentativa e veprs penale medomos duhet prmbushur kto kushte: 1.Q t ndrmerret veprimi i kryerjes;

195

2.Q veprimi t ndrmeret me dashje; 3.q vepra t mos prfundohet , prkatsisht q t mos shkaktohet pasoja e veprs penale. 1.shtja e fillimit t veprimit t kryerjes ka rndsi kriminalo politike, teorike dhe praktike.Rndsia kriminalo politike qndron n faktin se me kt caktohet kufiri midis asaj q nuk sht e ndshkuar(veprimet prgaditore) dhe asaj q sht e ndshkuar (veprimi i kryrjes).Ky sht kufiri prej kur fillon intervenimi i s drejts penale pr rastet e tentativs. shtja e caktimit t kufirit n mes t veprimeve pregaditore dhe tentativs shpesh her sht i ndrlikuar, psh.kur pesoni A. Shtn n personin B. Dhe nuk e qllon at, athere sht e qart se kemi t bjm me tantativn e vrasjes e jo me pregaditjen e vrasjes. Nse personi A. Sjell n tavanin e personit B. Material pr ndezje dhe nj kant me benzin dhe nse kt e ka br q n momentin e caktuar t shkaktoj zjarrin bhet fjal pr veprime pregaditore, mirpo nse kt e ka br q menjiher ta shkaktoj zjarrin athere kemi t bjm me tentativ t veprs penale.

2.Q veperimi t jet marr me dashje D.th.personi q ka vendosur t kryej veprn penale duhet t ket qen i vetdijshm pr t gjitha tiparet e veprs penale prkatse. Tentativa mund t kryhet me dashje direkte dhe eventuale. N shkencn e s drejts penale mbisundon mendimi se tentativa mund t kryhet nga pakujdesia.Mirpo n rastet kur tentativa kryhet nga pakujdesia nuk hyn n zonn kriminale, prkatsisht nuk ndshkohet.

196

Psh, tentativa nga pakujdesia do t ekzistonte te mbrojtja e nevojshme putative, kryesi shkrep me arm sulmuesin dhe nuk e godet. 3.kushti i tret sht q mos t shkaktohet pasoja e veprs penale t ciln kryesi ka dashur ta realizoj, prndryshe nuk do t bhej fjal pr tentativ por pr vepr penale t kryer. Shkaqet q e rasyetojn ndshkimin pr tentativ ````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````` 1.Sipas teoris objektive, tentativa ndshkohet meq paraqet rrezik t t mirs juridike q sht e mbrojtur me t drejtn penale, pr kt arsye tentativa konsiderohet vepr e rrezikshme shoqrore. 2.Sipas toris subjektive, arsyeshmria e ndshkueshmris s tentativs, bazohet n vullnetin e personit q t kryej vepr penale. 3.Sipas teoris objektivo-subjektive, pr tentativ kryesi dnohet edhe pr shkak se ka rrezikuar t mirn juridike edhe pr arsye se ai ka manifestuar vullnetin e tij kriminal pr t kryer vepr penale.
NDSHKIMI I TENTATIVS SIPAS T DREJTS SON PENALE

Sipas nenit 20.par.1.t KPPK, pr tentativ prsoni dnohet kur sht fjala pr veprat penale pr t cilat sht parapar dnim me burgim m s paku tri vjet, ndrsa pr veprat tjera penale kuparashihen dnime m t lehta, pr tentativ ndshkohet vetm kur me ligj shprehimisht parashihet se edhe pr tentativ dnohet.Veprat e tilla ku me ligj shprehimisht thuhet se edhe pr tentativ dnohet jan psh. veprat penale nga neni 263.par.3. keqprdorimi i sigurimit, pastaj marrja e pasuris s lujtshme nga neni 258.par.2. etj. Sipas nenit 65.par.2.t KPPK, n rastet kur vepra penale ka ngelur n tentativ, kryesi mund t dnohet ms teprmi

197

deri n (tri t katrtat) e maksimumit t dnimit t parapar. TENTATIVA E PLOT DHE E MET ````````````````````````````````````````````````````````` Tentativa e plot: konsiderohet se ekziston n rastet kur veprimi i kryerjes ka filluar dhe e ka prfunduar, mirpo pasoja nuk sht shkaktuar.Psh.personi A.shkrep nga revolja n personin B.mirpo nuk e godet. Tentativa e met, konsiderohet se ekziston athere kur personi e fillon veprimin e kryerjes por nuk e prfundon.Psh.personi A.merr n shenj personin B.mirpo nuk shkrep. Tentativa e cilsuar Tentativa e cilsuar ekziston n rastet kur me veprimin e ndrmarr sht tentuar t kryhet vepra penale, mirpo n fakt sht sht kryer figura e nj vepre tjetr penale, e cila sht e caktuar me ligj si vepr penale e posame.Psh.personi A.shkrep me arm n personin B.me qllim q ta privoj nga jeta , mirpo i shkakton vetm lndim t rnd trupor.
VEPRAT PENALE TE T CILAT NUK SHT E MUNDUR TENTATIVA

N teorin e s drejts penale dhe n praktikn gjyqsore konsiderohet se te disa vepr penale nuk sht e mundur tentativa, lidhur me kt dallohen dy grupe veprash penale. 1.N grupin e par bjn pjes ato vepra penale te t cilat n t drejtn penale konsiderohen se jan kryer nse jan ndrmarr veprimet pregaditore. Vepra penale t tilla jan psh.organizimi i grupit pr t kryer krimin e gjenocidit, krime kundr njerzimit, krime t lufts, pastaj trafikimin me njerz etj. 2.N grupin e dyt t veprave penale te t cilat nuk sht e mundur tentativa , bjn pjes ato vepra penale te t cilat

198

pr shkak t natyrs s tyre tentativa nuk sh e mundur.Psh.nuk sht e mundur tentativa e veprs penale t fyerjes, shpifjes, pjesmarrja n rrahje etj. Pr shkak t natyrs s tyre tentativa nuk sht e mundur as te veprat penale q kryhen me mos veprim(veprat penale t drejta t kryera me mosveprim) psh. mosdhnja e ndihms mjeksore. Ndrsa te veprat penale jo t drejta t kryera me mosveprim sht e mundur tentativa.( psh. e ma me qllim q ta privoj nga jeta fmiun esaj nuk i jep ushqim, ai bie n kom dikush e shpie n spital dhe n astin e fundit atij ia shptojn jetn) TENTATIVA E PARSHTASHME ````````````````````````````````````````````````````` Tentativa e paprshtatshme ekziston athere kur mjetet t cilat jan prdorur pr kryerjen e veprs penale apo objekti ndaj t cilit sht ndrmarr veprimi i kryerjes , nuk ka mundur t shkaktojn pasojn e veprs penale. a/.Tentativa e paprshtatshme me mjetet t paprshtatshme :prdorimi i sasis s vogl t helmit apo sasi t vogl t eksplozivit, pushka sht ngatrruar meq plumbi ka qen i lagt, bomba nuk ka eksploduar meq meq detonatori nuk ka qen n rregull, prdorimi i helmit i cili ka humbur efktin e helmit, shkrepja nga revolja e zbrazt. Pastaj rastet kur kryesi n vend t mjetit t prshtatshm gabimisht ia jep at t pa;prshtatshm, psh. n vend t arsenit prdor sheqeri, apo n vend t pijes s helmuar i jep ate q nuk sht e helmuar. b/.Tentativa e paprshtatshme n objekt: ekziston kur kryesi kryen abortin e gruas e cila nuk sht me barr, pastaj korruptimi i antarve t komisionit t cilt fare nuk jan kompetent t vendosin pr rastin pr t cilin sht i interesuar dhnsi i mitos, pastaj shtnja me arm n dhomn ku fare nuk ka qen njeriu i cili ka qen cak i sulmit.

199

Paprshtatshmria e objektit , i cili sht posarisht i mbrojtur, psh,shtnja n personin i cila ka me vehte kmishn antiplumb . Jan t mundura rastet e paprshtatshmris s dyfisht, kur edhe objekti edhe mjetet jan t paprshtatshme, psh. tentimi i abortit t gruas e cila nuk sh me barr me mjet t paprshtatshm.
TENTATIVA E PAPRSHTATSHME ABSOLUTE DHE TENTATIVA E PAPRSHTATSHME RELATIVE ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````````````

1.Tentativa e paprshtatshme absolute Ekziston ather kur mjetet me t cilat sht tentuar kryerja e veprs penale apo objekti ndaj t cils sht tentuar t kryhet vepra penale , kurrsesi n asnj rast, nuk ka mundur t kryhet vepra penale.Psh.tentativa e vrasjes ndaj kufoms, apo shkrepja nga puhka e zbarzt, apo helmimi me helm e cili ka humbur efektin helmues pr shkak t gjendjes etj). 2.Tentativa e paprshtatshme relative Ekziston athere kur mjetet t cilat jan prdorur, apo objekti ndaj t cilit sht ndrmarr veprimi i kryerjes , marr n prgjithsi jan t prshtatshm pr kryerjen e veprs penale , mirpo n rastiin konkret , pr shkak t ekzistimit dhe efektit t disa rrethanave , ato kan qen t paprshtatshme. N raport me objektin, tentativa do t ishte relative psh. kur objekti ekziston , mirpo n moment nuk sht n vend( kryesi shtn nprmjet dritares n dhomn ku duhej t jet personi q duhej vrar, mirpo ai para nj kohe t caktuar ka dal nga aty; apo hajduti fut dorn ne xhepin e zbrazt.

200

N raport me mjetin tentativa relative ekziston kur mjeti vetvetiu sht i prshtatshm pr ta arritur efektin e dshiruar, mirpo pr shkak t prdorimit jo t rregullt apo pr shkak t ndonj rrethane t rastsishme nuk vie gjer ke rezultati( psh. nse kryesi hudh bombn n turmn e njerzve , mirpo bomba nuk eksplodon pr shkak t se kryesi nuk diti ta prdor detonatorin. Ndshkueshmria pr tentativ t paprshtatshme ````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````` Lidhur me ndshkueshmrin ekzistojn tri (3) teori: A/. ajo objektive, sa i prket tentativs s paprshtatshme apsolute , meq nuk ekziston mundsia objektive q t shkaktohet pasoja e veprs penale, kt nuk duhet konsideruar si tentativ dhe kryesi nuk duhet ndshkuar, ndrsa sa i takon tentativs relative kryesi duhet ndshkuar nga se ka qen e mundur q t shkaktohet pasoja e ndaluar. b/.Sipas teoris subjektive, vendimtare sht manifestimi i vullnetit kriminal, andaj qoft pr tentativn e paprshtatshme apsolute apo relative kryesi duhej ndshkuar dhe, c/.Teoria objektivo-subjektive,N rast t tentativs s paprshtatshme relative parimisht duhet dnuar, kurse pr tentativn e paprshtatshme apsolute duhet dnuar vetm athere kur ajo sht kryer n aso rrethana t cilat qart bjn me dije se veprimi i till sht i rrezikshm. Tentativa e paprshtatshme n kodin penale ````````````````````````````````````````````````````````````` `````````` Sipas nenit 21. t KPPK,tentativa e paprshtatshme ekziston nse kryerja e veprs penale sht tentuar me mjet t paprshtatshm apo ndaj objektit t paprshtatshm. Lidhur me ndshkimin thuhej se pr tentativn e paprshtatshme mund tlirohet nga dnimi.KPPK, nuk bn dallimin n mes t tentativs s paprshtatshme apsolute dhe relative.

201

HEQJA D0R VULLNETARE NGA KRYERJA E VEPRS PENALE ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````````````````````

Vepra penale ms teprmi ngel n tentativ kur kryerja e veprs penale ka qen e pamundur apo e penguar pr shkak t ndikimit ndonj rrethan e jashtme, pavarsisht nga vullneti i kryesit.Mirpo mund t ndodh q vet kryesi i cili ka filluar kryerjen e veprs penale , vullnetarisht heq dor apo e eviton pasojn. Psh. n nenin 22. t KPPK, thuhet gjykata mund ta liroj nga dnimi personin q vullnetarisht heq dor nga kryerja e veprs penale t ciln e ka filluar , megjithse sht i vedtdijshm se, n pajtim me t gjitha rrethanat , ai mund ta vazhdonte veprn ose, nse pas kryerjes s nj vepre t till, ai parandalon shkaktimin e pasojave .Nga prkufizimi i ktill rezulton se lirimi nga dnimi sht fakultativ e jo obligativ si gabimisht theksohet n librin e prof.Ismet Salihut.( me LPJ ishte relativ neni 21).

Heqja dor vullnetare nga tentativa e met dhe e plot ````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````````````````` 1.Heqja dor nga tentativa e met shprhete n rast kur kryesi me vullnetin e tij t lir mdal veprimin e mtejshm, pushon s vepruara.Psh.krsi merr n shenj viktimin zhbllokon pushkn por nuk shtin. 2.Heqja dor vullnetare nga tentativa e plot, shprehet n rast kur personi pasi q ka ndrmarr veprimin e kryerjes , ndrrmer veprimin tjetr me t cilin pengon shkaktuarjen e pasojs.Psh. i ka dhn helm viktims, mirpo para se t filloj t veproj helmi e ka ftuar mjekun. Nuk do t konsiderohet se ekziston heqja dor vullnetare nga kryerja e veprs penale nse kryesi i ka ndrmarr t gjitha masat me qllim t parandalimit t shkaktimit t pasojs, mirpo megjithate pasoja sh shkaktuar( i jep

202

helmin, ndrkoh e fton mjekun mirpo viktima vdes), n kto situata heqja dor vullnetare mund ti merret si rrethan lehtsuese me rastin e matjes s dnimit. Heqja dor konsiderohet e vullnetshme nse personi me vullnetin e tij t lir abstenon nga prfundimi i vpers penale.Nuk do t konsiderohet heqje dor vullnetare nse kryesi heq dor pr shkak t rrethanave t jashtme , psh. heq dor nga se nuk mund ta thyej kasafortn apo heq dor nga kryerja e mtejme e veprs penale sepse paraqitet roja e objektit. Prgjegjsia pr veprn e pavarur penale t kryer me rastin e heqjes dor vullnetare N nenin 22. par.2. t KPPK, sht prcaktuar se kryesi me rastin e heqjes dor vullnetare do t dnohet pr ato veprime t cilat prbjn vepr tjetr penale t veant., t pavarur.Ktu n fakt jan n pyetje situatat kur personi kur personi heq dor vullnetarisht , mirpo me at rast n bashkimideal apo fiktiv i realizon tiparet e ndonj vepre penale tjetr. Psh.nse ndokush me ndihmn e dokumentit q e ka falsifikuar vet, tenton ta kryej veprn penale t mashtrimit apo t shprdorimit, mirpo vullnetarisht heq dor nga kryerja e ksaj vepre , a do t dnohet pr falsifikimin e paras;apo nse ndokush vullnetarisht heq dor nga grabitja , a do t dnohet pr prdorimin e dhuns; apo ai i cili ka hequr nga dor nga vjedhja me an t thyerjes , a do t prgjigjet pr veprn penale dmtimi i sendit t huaj; apo personi i cili ka hequr dor nga tentativa e vrasjes , me rast ka shkaktuar pasojn e ndaluar lndimi rnd trupor , a do t dnohet pr kt pasoj . Veprat penale t veanat ```````````````````````````````````` N rastet e ktilla shtrohet pyetja se cilat veprime duhet konsideruar si vepra penale t veanta kur shprehet heqja dor vullnetare nga kryerja e veprs penale.

203

Si vepra penale t veanta n rastin e heqjes dor vullnetare , duhet konsideruar at vepr e cila nuk sht konsumuar me tantativ apo e cila nuk do t konsumohej edhe po qe se do t prfundohej vepra penale, psh. te vepra penale tentim mashtrimi me dokument t falsifikuar edhe po t prfundohej vepra penale e mashtrimit ajo nuk do ta konsumonte falsifikimin kjo sh vepr e veant prkatsisht e pavarur. Nuk do t konsiderohen vepra penale t veanta prdorimi i dhuns n raport me veprn penale t grabitjes; dmtimi i sendit t huaj n raport me veprn penale t vjedhjes s rnd me an t thyerjes; lndimi i rnd trupor n raport me veprn penale t vrasjes, pse? Ngase pot prfundohen kto vepra tao do ti konsumonin kto t dytat( kto vepra nuk e kan statusin e veprave t pavaruara). BASHKIM I VEPRASH PENALE ```````````````````````````````````````````````````` Bashkim veprash penale ekziston ather kur personi me nj apo me m shum veprime kryen dy apo m shum vepra penale pr t cilat n t njejtn koh zhvillohetprocedura penale dhe pr t gjitha veprat penale t kryera shqiptohet nj dnim.
Kushtet q duhet plotsuar pr t ekzistuar bashkim veprash penale ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````````````

Pr tu konsideruar se ekziston bashkim veprash penale duhet t prmbuhsen kto kushte: 1.Duhet t jen kryer dy e m shum veprash penale; 2.Q kto vepra t jen kryer nga i njeti person dhe , 3.Q pr kto vepra t mos jet gjykuar m par;

204

Ligji nuk prcakton se kur ekziston bashkim veprash penale, mirpo n nenin 71.par.t 1.t KPPK, rregullohet vetm shtja e shqiptimit t dnimit pr bashkim veprash penale. Bashkim veprash dhe recidiva ``````````````````````````````````````````` Bashkim veprash penale ka ngjashmri me recidivizmin, n t dy rastet bhet fjal pr kryerjen e dy e m tepr veprash penale, dallime qndron n ate se te recidivizmi kruesi kryen vepr t re penale pasi q pr veprat e mhershme sht dnuar dhe dnimin e ka vuajtur, ndrsa bashkimi prfshin prfshin situatn kur nj person kryen dy e m tepr veprash penale pr t cilat ende nuk sht gjykuar. Ekzistojn dy lloje t bashkimit , bashkimi ideal dhe real i veprave penale. 1.Bashkimi ideal i veprave penale ``````````````````````````````````````````````` Bashkimi ideal i veparve penale ekziston n rastet kur personi me nj veprim apo mos kryen dy apo m shum vepra penale pr t cilat gjykohet n t njetn koh.Psh. personi me nj t shtn, njrit person i shkakton plagosje t leht trupore ndrsa personit tjetr plagosje t rnd trupore. 2.Bashkim real i veprave penale `````````````````````````````````````````````` Baskimi real i veprave penale ekziston n rastet kur nj person me shum veprime apo mos kryen shum vepra penale pr t cilat n t njetn procedur penale gjykohet dhe i shqiptohet nj dnim unik pr t gjitha veprat penale. Psh. personi me nj goditje i shkakton lndimtrupor nj personi , ndrsa me goditjen tejtr i shkakton lndime trupore personit tjetr.D.mth.me veprime t ndara kryehn dy e mshum pasoja, nuk sht me rndsi se sa koh ka kalur dhe se a jan kryer veprat penale n nj vend apo n vende t ndryshme. Bashkimi Homogjen dhe heterogjen i veprave penale

205

````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````````` 1.Bashkimi real homogjen ekziston kur me shum veprime kryesui kryen shum vepra penale t njllojta( psh.personi me dy veprime kryen dy vepra penale t vjedhjes , plagosjes apo fyerjes.. 2.Bashkimi real heterogjen, ekziston n rastet kur personi me sume vepriem kryen shum vepra penale t llojit t ndryshm, psh. me nj vepri i shkakton plagosje trupore nj personi kurse me veprimin tjetr e fyen personin tjetr. BASHKIMI FIKTIV I VEPRAVE PENALE ````````````````````````````````````````````````````````````` `` Bashkim fikriv i veprave penale ekziston athere kur n shikim t par duket se me nj apo m shum veprime jan kryer shum vepra penale , mirpo n aspektin e s drejts penale nuk konsiderohet se jan kryer shum vepra penale. N t drejtn penale njihen dy lloje t bashkimit fiktiv, bashkimi fiktiv ideal dhe bashkimi fiktiv real. Bashkimi fiktiv ideal `````````````````````````````` ````` Bashkimi fiktiv ideal ekziston kur personi me nj veprim realizon tiparet e dy apo m shum veprave penale, mirpo n t drejtn penale konsiderohet se sht kryer nj vpepr penale e jo shum vepra penale. Bashkimi fiktiv ideal i veprave penale ekziston n rastet kur n mes t figurave t veprave penale sprehet mardhnia e 1.Specialitetit, 2.Subsidiaritetit dhe e 3.Konsumcionit 1.Marrdhnia e specialitetit ekziston kur nj vepr penale parashihet n dy norma, n dy nene, n at mnyr q nj norm sht parapar n form themelore, t prgjithshme,

206

ndrsa n normn tjetr sht parapar n form t posame apo speciale. Psh.ndokush duke prdorur dhunn kryen marrdhnie seksuale ndaj nj personi, n kt rast nuk do t konsiderohet se jan kryer dy vepra penale , vepra e dhuns dhe e veprs penale marrdhnies seksuale me dhun, por vetm vepra penale e dyt, ngase vepra e marrdhnies seksuale me dhun sht form speciale e dhuns. 2.Marrdhnia e subsidiaritetit. ```````````````````````````````````````````````` Marrdhnia e subsidiaritetit ekziston kur nj vepr penale paraqitet si faz paraprake e veprs penale t dyt, psh. nj person merr pjes n rrafje dhe nj personi i shkakton lndim t rnd trupore , do t konsiderohet se ka kryer vetm veprn penale t lndimit trupor e jo edhe t veprs penale pjesmarrje n rrahje , ngase pjesmarrja n rrahje sht vetm faz paraprake. 3.Marrdhnia e konsumacionit `````````````````````````````````````````````````````` Ekziston kur vepra penale e mparshme konsumohet , prfshihet n veprn tjetr penale.Psh. nse dikush then dern e hyrjes pr t deprtuar brenda n shtpi dhe kryen vjedhjen, ktu do t konsiderohet se ka kryer vetm veprn penale t vjedhjes s rnd e jo edhe t veprs penale t dmtimit t sendit t huaj dhe veprs penale t cnimit t paprekshmris s baness, ngase vepra m e rnd i konsumon ato m t lehta.
BASHKIM FIKTIV REAL I VEPRAVE PENALE

Bash.fik.real ekziston athere kur me shum veprime jan realizuar tiparet e shum veprave penale mirpo sipas ligjit konsiderohet se sht kryer vetm nj vepr penale. Bashkimi fiktiv real i veprave penale ekziston n rastet e veprave penale t prbra, kolektive dhe t vazhduara. 1.Vepra penale e prbr

207

```````````````````````````````````````````` Vepra penale e prbr konsiderohet vepra e prbr prej dy a m shum veprave penale, t cilat sipas natyrs s tyre jan deomos t lidhura dhe t kushtzuar me njra tjetrn. Vepra penale e prbr sht nj lloj konstrukcioni juridik i cili mund t caktohet vetm me ligj.Po qe se ligjdhnsi nuk e bn bashkimin e dy a m shum veprave penale n nj vepr, athere n tdrejtn penale nuk mund t bhet fjal pr veprn penale t prbr, por pr shum vepra penale. Si vepr penale e prbr konsiderohet psh. vepra penale e grabitjes e cila prbhet prej veprs penale t dhuns dhe vjedhjes, apo heqja e kundrligjshme e liris duke e keqprdorur pozitn zyrtare ose autorizimet. Edhe n rastin e par edhe n rastin e dyt rezulton se jan kryer nga dy vepra penale , te rasti i par vepra penale e dhuns dhe e vjedhjes, ndrsa te rasti i dyt heqja e kundrligjshme e liris dhe keqprdorimi i pozitis zyrtare.Mirpo , meq n ligj jan t parapara si nj vepr penale konsiderohet se sht kryer vetm nj vepr penale si n rastin e par ashtu edhe n rastin e dyt. Ekzistojn veprat penale t prbra t drejta, kur me ligj dy apo m shum veprime konsiderohen edhe si vepra penale t posame (psh.rastet e prmendura m sipr), Vepra penale t prbra jo t drejta, kur me ligj njra prej dy veprimeve nuk sht e pararp si vepr penale, psh. marrdhniet seksuale me dhun, ku vetm dhuna sht e paraparsi vepr penale por jo edhe mar;rdhniet seksuale.
VEPRAT PENALE T VAZHDUARA

``````````````````````````````````````````````` N legjislacionin ton penale rrall haset n termin vepr penale e vazhduar, e as q jipet shpjegimi pr veprn e ktill,kjo prmendet n KPPPK , n nenin 442.par.1.pika 4. (mjetet e jashtzakonshme juridike rishikimi i procedurs).

208

Vepra e vazhduar penale sht konstrukcion i praktiks gjyqsore dhe i teoris s drejts penale. N teorin dhe praktikn gjyqsore , si vepr e vazhduar penale konsiderohet rastet kur shum vepra penale t kryera nga i njeti person brenda afatit t caktuar, e q mes veti jan ngusht t lidhura.dhe sajojn nj vepr penale, psh. shitsi n nj minimarket pr do dit vjedh nga nj artikull etj. Dikush disa net radhazi hyn n shtpi dhe merr sendet pasi q familjart jan n pushim, dikush pandrprer vjedh biqikleta nga i njejti vend ku ruhen ato, dikush dhunon t njetin persone disa her n nj afat t shkurtr kohor, disa tentime t ndrprerjes s shtatzanis ndaj t njets grua, arkatari i ndonj ndrmarrje disa her nga kasa ka marrur para etj.
Vepra e vazhduar nuk mund t shprehet te t gjitha veprat penale ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````````````````````````` Institucioni i veprs penale t vazhduar psh. nuk mund t shprehet te shumica e veprave penale kundr jets dhe trupit, kundr lirive dhe t drejtave t qytetarve , kundr dinjitetit dhe moralit etj.

Vepra penale e vazhduar m s shpeshti mund t shprehet te veprat penale , kundr nderit dhe autoritetit, kurse rral te disa vepra tjera penale. Kushtet q duhet t prmbushen pr ekzistimin e veprs penale t vazhduar ````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````````````````` 1.Q t jen kryer shum vepra penale, 2.Q veprat penale t kryera t jen t njejta, 3.Q ato vepra penale t i ket kryer i njeti person, 4.Q at vepra penale t jen kryer ndaj t njetitt person dhe 5.Q t gjitha veprat penale t jen kryer brenda nj periudhe t caktuar kohore, prkatsisht q t ekzistoj kontinuittti kohor. Natyra juridike e veprs penale t vazhduar

209

````````````````````````````````````````````````````````````` ````````` Vepra penale e vazhduar sht konstrukcion juridik i kushtzuar nga nevoja e praktiks gjyqsore.Kjo vepr konsiderohet si nj ndr llojet e bashkimit fiktiv real ngase t gjitha veprat nga prbrja e saj konsiderohen si nj vepr uinke. Numri i veprave penale mund t merret si rrethan rnduese me rastin e matjes s dnimit. VEPRAT PENALE KOLEKTIVE ```````````````````````````````````````````````````` Me veprn penale kolektive nnkuptojm kryerjen e shum veprave penale t njejta apo t llojit t njet nga disa persona, t cilat nt drejtn penale konsiderohet si nj vepr penale , me rast elemnti q bashkon vepra n nj sht i natyrs subjektive. Vepra penale e vazhduar sht konstrukcion juridik, ndrsa veprat penale kolektive sht konstrukcion ligjor. Varsisht se n far marrdhnie ka qen kryesi ndaj veprs, n teorin e s drejts penale njihen tri forma t veprs penale kolektive 1.vepra penale kolektive n form t zejs; 2.vepra penale kolektive n form profesioni dhe 3.vepra penale kolektive nga shprehia. 1.Vepra penale kolektive n form t zejs ````````````````````````````````````````````````````````````` Vepra penale kolektive n form t zejes ekziston n rastet kur personi kryen nj apo m shum vepra penale t njjta apo t llojit t njjt me rast q n fillim t kryerjes tregon gatishmri q nga kto vepra t sigurojn burim t prhershm material. 2.Vepra penale klektive n form profesioni ````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````

210

Vepra penale kolektive n form profesioni ekziston n rastet kur personi kryen nj apo shum vepra penale t njjta apo t llojit t njjt me rast qysh n fillim t kryerjes tregon gatishmri q t vazhdoj kryerjen e tyre edhe ate n form t profesionit. 3.Veprat penale kolektive nga shprehia ````````````````````````````````````````````````````````````` `````` Vepra penale nga shprehia ekziston athere kur personi kryen nj apo m shum vepra penale t njjta apo t llojit t njjt, nga shprehia q sht formuar nga ai dhe m par ka kryer vepra t tilla. Veprat penale kolektive n praktik n t shumtn e herave shprehen me kryerjen e shum veprave penale t njjtaapo t llojit t njejt.Mirpo mund t ndodh q personi edhe pse ka kryer vetm nj vepr, konsiderohet se ka kryer vepr penale kolektive, nga se vendimtare pr tu konsideruar se personi ka kryer kt lloj t veprs penale , sht q t konstatohet se ai me at rast ka treguar gatishmri , q srish ti kryej ato vepra penale. Kodi yn penal prej veprave penale kolektive njeh vetm veprn penale n form t zejes edhe kt shum rrall.psh. organizimin e skemave piramidale dhe bixhozit t paligjshm ( neni 243). Natyra juridike e veprs penale kolektive ````````````````````````````````````````````````````````````` ```````` Sipas natyrs s saj , vepra penale kolektive sht nj ndr format e bashkimit fiktiv real t veprave penale ngase t gjitha veprat nga prbrja e saj, n t drejtn penale konsiderohen si nj vepr penale.Si u tha m sipr vepra penale kolektive mund t eklzistoj edhe athere kursht kryer vetm nj vepr penale.( do t ekzistoj vepra penale kolektive n form zejes edhe nse kryesi ka luajtur vetm

211

njiher bixhoz me q;llim q vehtes ti sjell dobi pasurore, mirpo me at rast ka shprehur gatishmri q srish t kryej kso vepra penale.). BASHKPUNIMI `````````````````````````````````` Veprat penale mund t kryhen me veprimin e nj personi apo t shum personave .N rastin kur n kryerjen e veprs penale marrin pjes dy e mtepr persona kjo n t drjtn penale quhet bashkpunim. Legjislacioni penal, praktika gjyqsore dhe shkenca e s drejts penale bashkpunimi t i kushton rndsi t posame, ngase kur vepra penale kryhet me pjesmarrjen e shum personave , sht shum m e rrezikshme se n rastet kur kryhet vetm nga nj person. Zakonisht n bashkpunim kruhen veprat penale t terrorizmit, trafikimit me njerz, me drog , me arm, mandej format e ndryshme t vrasjeve me motive politike apo pr interes t pasurimit etj. Bashkpunimi n t drejtn penale bashkohore konsiderohet si institut; i posam i cili rregullohet me dispozita e prgjithshme t kodit penale .Gjithashtu pr shkak t rrezikshmris m t madhe , edhe n pjesn e posame t KPPK, sht parapar inkriminimi i posam n kapitullin e veprave penale kundr pasuris ( neni 274). Madje n disa vepra penale themelore , sht parapar shprehimisht se do t konsiderohet form m e rnd e veprs , nse kryesi vepron si antar i grupit, psh. vepra penale e detyrimit ( neni 267.par.2.) vepra penale e shantazhit ( neni 268.par.2.) etj. Lidhja objektive dhe subjektive n mes t bashkpuntorve si kusht pr ekzistimin e bashkpunimit ````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````````````````

212

Pr tu konsideruar n t drejtn penale se ekziston bashkpunimi, nuk mjafton q n kryerjen e veprs penale t marrin pjes shum persona , ngase sht e mundur situata q n kryerjen e veprs penale t marrin pjes dy apo m tepr persona, mirpo megjithate t mosekzistoj bashkpunimi.Psh. nse nj person tenton me thyerje t kryej vjedhjen , dhe personi i dyt, duke i shfrytzuar veprimet e t parit, ja arrin q t deprtoj n lokal ku gjendet sendi i huaj i lujtshm, athere kta dy persona nuk jan bashkpuntor t veprs penale t vjedhjes s rnd edhe pse ata n realitet kan marr pjes n kryerjen e veprs penale. A/.Lidhja objektive ```````````````````````````` Lidhja objektive qndron n at se secili bashkpuntor duhet t ndrmarr ndonji veprim me t cilin i kontribon kryerjes s veprs penale.Pasoja e veprs penale duhet t jet rezultat i prbashkt i veprimeve t t gjitha bashkpuntorve. B/.Lidhja subjektive `````````````````````````````` Qndron n at se t gjith bashkpuntort duhet t jen t vetdijshm se n kryerjen e veprs penale t caktuar marrin pjes , do t veprojn s bashku n mnyra t ndryshme.d.m.th.pr ekzistimin e bashkpunimit sht e nevojshme q bashkpuntort t din pr njri tjetrin., mirpo nuk do t thot se ata duhet t njihen pesonalisht. Psh.personi A.duhet t dij q prveq atij, n kryerjen e veprs penale marrin pjes edhe personi B dhe C. Dhe at personi A. Dhe B. Duhet ti sigurojn mjetet dhe ti evitojn pengesat kurse personi C. Duhet ta kryej veprn penale.N kt rast personi A. Mundet, por nuk sht e domosdoshme ti njoh edhe personalisht personin B. Dhe C., por mjafton vetm t dij q me dy persona do t bashkpunoj me ndrmjetsimin e organizatorit. FORMAT E BASHKPUNIMIT ````````````````````````````````````````````````

213

Kodi yn penal (n nenin 23-37) njef 4.lloje t bashkpunimitedhe ate: 1.bashkryerjen, 2.shtytjen, 3.ndihmn dhe 4.bashkimin kriminal. Bashkkryerja,shtytja , ndihma dhe bashkimi kriminal bien n bashkpunimin n kuptimin e gjr ndrsa, Shtytja, ndihma dhe bashkimi kriminal bien n bashkpunimin n kuptimin e ngusht. BASHKKRYERJA `````````````````````````````````````` Sipas nenit 23. t KPPK bashkkryerja ekziston nse dy apo m shum persona , duke marr pjes n veprimin e kryerjes apo n ndonj mnyr tjetr , s bashku kryejn vepr penale. Me qllim t prcaktimit sa m t qart t bashkkryerjes dhe dallimit ndaj formave tjera t bashkpunimit n shkencn e s drejts penale jan paraqitur disa teori e ato jan: teoria formale objektive, teoria subjektive dhe teoria e ndarjes s puns ( rolit) A).Teoria formale objektive ``````````````````````````````````````` Kjo teori si bashkryes konsideron personin i cili ka ndrmarr veprimin e kryerjes apo njpjes t veprimit t kryerjes sht tipare q sht tipare e veprs penale t caktuar. B).Teoria subjektive ````````````````````````````` Kjo teori prfaqson kencepcionin se sipas kritereve objektive nuk mund t bhet dallimi midis bashkryerjes dhe formave tjera t bashkpunimit dhe sipas idhtarve t ksaj teorie t gjithpjesmarrsit e veprs penale konsiderohen kryes.

214

shtyesit konsiderohen si kryes.Sipas ksaj teorie ,se ado t konsiderohet nj person bashkryers apo pjesmarrs tjetr n veprn penale , varet ekskluzivish prej faktit se at vepr a e ka dashur si t veten apo si t huajn. Nse nj person i cili merr pjes n kryerjen e veprs penale, nuk e dshiron veprn si t vetn , por e konsideron si t huajn, pra kur vepron cum animo socii, ather ai sht vetm bashkpuntor.Kjo sht teori e animusit , apo teori e vullnetit, n baz t cils duhet konstatuar se a sht nj person bashkryers apo pjesmarrs tjetr n veprn penale.
Sipas teoris subjektive , edhe ndihmsit edhe

C/.Teoria e ndarjes s puns ``````````````````````````````````````````````````````` Sipas ksaj teorie bashkryrs sht ai bashkpuntor i cili s bashku me tjetrin, n baz t marrveshjes mbi ndarjen e puns , realizon pjesn e vet n procesin e kryerjes s veprs penale, me rast veprn e dshiron si t veten dhe si t prbashkt. Praktika jon gjyqsore kryesisht e prvetson konceptin e teoris s ndarjes s puns. Psh. si bashkryrs konsiderohet edhe personi i cili sipas marrveshjes bn roje gjat kryerjes s veprs penale t vjedhjes. D/.Prcaktimi i bashkryerjes sipas teoris mikste apo t przier. ````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````````````````` N teorin bashkohore t s drejts penale dhe praktikn gjyqsore , pr prcaktimin e nocionit t bashkryerjes dhe dallimit t saj prej formave t tjera t bashkpunimit ,sht prvetsuar koncepcioni objektivo subjektiv apo i przier. Bashkryerja e domosdoshme `````````````````````````````````````````````````` N t gjitha ato raste ku vepra penale mund t kryhet vetm nga nj person, por q n kryerjen e saj marrin pjes dy a m shum persona , athere n t drejtn penale kjo quhet

215

bashkkryerjefakultative.Mirpo ekzistojn disa vepra penale t cilat p;r shkak t natyrs s tyre mund t kryhen vetm nse n veprimin e kryerjes kan mar pjes shum persona.Psh.kryengritja e armatosur. Bashkryerja fiktive ``````````````````````````````````` Bashkryerja fiktive ekziston kur dy apo m shum persona sbashku realizojn pasojn e veprs penale , por q me at rast nuk kan vepruar me vetdije e as q e kan dshiruar apo pranuar pasojn q sht shkaktuar..Pr shembull, pr shkak t fajit t dy vozitsve shkaktohet aksidenti n komunikacion , merast personi i tret pson lndime t rnda trupore apo humb jetn. Bashkryerja e domosdoshme ndahet n dy grupe: 1.Vepra penale divergjente ```````````````````````````````````````````````` Jan ato vepra te t cilat mund t kryhen vetm me pjesmarrjen e shumpersonave ,vepra penale pjesmarrje n kryengritje t armatosur, rebelimi i personave t privuar nga liria. 2.Veprat penale divergjente ````````````````````````````````````````````````` Konsiderohen ato vepra penale pr kryerjen e t cilave gjithashtu sht e domosdoshme pjesmarrja e shum personave, inetresat e t cilve jan t kundrta psh.veprat penale t bigjozit, pastaj pjesmarrja n rrahje. 3.Bashkryerja suksesive ```````````````````````````````````` Bashkryerja suksesive shprehet n rastet kur ndonji person sht duke e kryer nj vepr penale , i bashkangjitet personi tjetr edhe me veprimin e tij merr pjes n kryerjen e asja vepre penale.Psh.pasi personi A.thyen xhamin e

216

vitrins,personi B. I bashkangjitet ktij dhe sbashku kryejn vjedhjen. Bashkryerja te veprat penale me mosveprim ````````````````````````````````````````````````````````````` ```````` Shprhet kur dy apo m shum persona s bashku jan t detyruar t ndrmarin ndonji veprim , mirpo ato nuk e bjn kt psh.du udhheqs t xeherors me marrveshje lshojn ndrmarrjen e masave siguruese dhe n xeherore vie gjer ke aksidenti, apo prindrit lshojn kujdesin ndaj fmiut dhe ai fundoset n pus etj. Pamundsia e bashkryerjes te disa vepra penale ````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````````````` Bashkryerja nuk sht e mundur te disa vepra penale, ku me ligj figura e veprs penale sht e caktuar asisoi q ajo mund t kryhet vetm me veprime vetanake , psh. veprat penale t fyerjes, dhnja e dshmis s rrejshme , gjaktrazimi etj. Kryesi indirekt ``````````````````````````````` Kryes indirekt nnkuptojm rastet kur nj person shfrytzon tjetrin si mjet pr ta realizuar qllimin e vet kriminal pr ta kryer veprn penale.Psh.mjeku i cili dshiron ta mbys pacientin , i cakton doz t fort helmi dhe kt doz ia jep infermierja me rast shkaktohet vdekja e tij.N kt situat mjeku konsiderohet kryers me dashje i vrasjes , kurse infermierja eventualisht si kryese e vrasjes nga pakujdesia,ose kur bashkshorti duke e maltretuar n mnyr t vazhduar bashkshortn e tij e detyron n vetvrasje. Lidhur me kt duhet theksuar se nuk konsiderohet kryers indirekt kur nj person prdor tjetrin si mjet pr t kryer veprn penale >Psh.personi A. Shtyn personi B. Dhe ky i shakton lndime personit C. Prgjegjsia dhe ndshkimi i bashkkryesit

217

````````````````````````````````````````````````````````````` ````````` Sipas nenit 23.t KPPK, secili bashkryers ndshkohet me dnimin e parashikuar pr veprn e kryer.N kt rast bashkryesi prgjigjet n kuadr t dashjes apo pakujdesis( neni 27.par.1.).:sht e mundur q njri t veproj me dashje direkte ndrsa tjetri me dashje eventuale, gjithashtu sh e mundur q te njri bashkryers t ekzistoj dashja direkete, ndrsa te tjetri pakujdesia .Prgjegjshmria dhe dnimi caktohet vemas pr secilin bashkryrs, varsisht prej forms s fajit me t cilin kan vepruar dhe varsisht sa kan kontribuar n kryerjen e veprs penale. Bashkryersi do t lirohet nga dnimi ,nse ai vullnetarisht e parandalon kryerjen e veprs penale. Bashkryesi nuk prgjigjet pr ekcesin e bashkryesit tjetr. Bashkpunimi n kuptimin e ngusht ``````````````````````````````````````````````````````````` Kur sht fjala pr bashkpunimin n kuptimin e gjr , aty dy e m tepr personadrejtprdrejt marrin pjes n veprimin e kryerjes, kurse te bashkpunimi n kuptimin e ngusht bashkpunort nuk marrin pjes drejtprdrejti n veprimin e kryerjes s veprs penale, por me veprimet e tyre, q zakonisht merren parase filloj ose gjat kryerjes s veprs penale, vetm ndihmohet apo lehtsohet kryerja e veprs penale, t tilla jan shtyetja, ndihma dhe bashkimi kriminal. SHTYTJA ``````````````````````` Kjo form e bashkpunimit sht parapar n nenin 24.t KPPK i cili thot Kushdo qme dashje e shtyt tjetrin t kryej vepr penale , dnohet sikurse ai ta kishte kryer at vepr penale , nse vepra penale sht kryer nn ndikimin e tij. Meq ligji nuk e br nocionin e shtytjes kt e ka br teoria dhe praktika gjyqsore dhe kjo prkufizohet si ndrmarrje e veprimeve t atilla me t cilat te personi tjetr

218

me dashje shkaktohet ose forcohet vendimi pr t kryer veprn penale. Shtytja mund t kryhet n dy forma edhe at 1.Forma e par kur kryesi fare nukka vendosur q t kryhet vepra penale , me veprime t caktuar ndikohet q ai t formoj vendimin(t vendos) t kryej veprn penale dhe, 2.N rastin e dyt kryesi ka ndrmend t kryej veprn penale , por i akoma nuk ka vendosur definitivisht, prkatsisht kur vendimi i tij sht i luhatshm dhe personi tjetr me veprimet e tia ndikon q vendimi i tij t forcohet, t vendos pr t kryer veprn penale( n formn e dyt inciativa pr t kryer veprn penale nuk fillon nga shtytsi). Veprimet me t cilat bindet tjetri pr t kryer vepr penale ````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````````````` Dhnia apo premtimi i dhuratave,lutja , konosja, dhnia e kshillave, prqeshja pr shkak t mosvendosshmris,brja me dije pr t mirt q do ti realizonte me kryerjen e veprs penale. Shtyetja dhe Bashkshtytja N rast kur n shtyetje marrin pjes dy apo m tepr persona athere kemi t bjm me bashkshtyetje. Bashkimi ideal i shtytjes `````````````````````````````````````````` Kur me nj shtyetje ndikohet n dy apo m shum persona pr t kryer veprn penale kemi t bjm me bashkshtytjen ideale. Bashkshtyetja reale ```````````````````````````` Kur shtyetsi me dy apo m shum veprime ndikon te i njeti person t kryej dy apo m shum vepra penale.

219

Shtytja duhet t jet e drejtuar ndaj personit t caktuar si kryes i ardhshm dhe me qllim t kryerjes s veprs penale t caktuar. Lidhur me kushtin epar, shtytsi duhet ta njoh personin t cilin e shtyn q t kryej veprn penale.Mirpo , kjo nuk do t thot se shtytsi duhet patjetr ta njoh personalisht personin q e shtyn.Gjithashtu , pr t ekzistuar shtytja nuk krkohet q shtytja t jet drejtuar ndaj personin konkret.Lidhur me kt n t drejtnpenale konsiderohet se ekziston shtytja edhe kur ajo sht drejtuar ndaj rrethit t caktuar t njerzve nga t cilt njra prej tyre i ndikuar nga shtytja kryen vepr penale( psh. shtytja kryhet ndaj njerzve q jan n nj lokal t caktuar,shkoll konvikt, kazerm, apo ndaj pjetarve q i prkasin ndonj shoqate, partie, apo ndaj puntorve t ndonji fabrike. Shtytja prpos q duhet t jet e drejtuar ndaj personit t caktuar apo rrethit t caktuar t njerzve, ajo duhet y jet e drejtuar me qllim t kryerjes s veprs penale t caktuar.Nuk mund t bhet fjal pr shtyetje nse nj person e shtyn tjetrin t kryej n prgjithsi ndonji vepr penale psh. t kryej vjedhje pa e konkretizuar se ciln vjedhje.Mirpo nuk do t thot se shtyetja duhet ti prmbaj t gjitha detalet e kryerjes s veprs penale, si jan psh.mnyra, mjeti, koha e kryerjes etj.( psh. e shtyn tjetrin q ta vret personin e caktuar, kryesi e kryen por n vend tjetr, koh tjetr dhe mnyr tjetr) Shtyetja indirekte `````````````````````````````````` Shtyetje indirkete ekziston n rastet kur nj person me dashje shtyt tjetrin q t ndikoj n personin e tret pr t kryer vepr penale, n kt rast si shtyts konsiderohen dy persona. Prgjegjsia penale e shtytsit ``````````````````````````````````````````` Shtyetja mund t kryhet vetm me dashje, andaj shtytsi prgjigjet vetm po qe se ka vepruar me dashje edhe ate

220

me dashje direkte apo eventuale, nga kjo rezulton se shtytja nga pakujdesia nuk sjell prgjegjsi penale pr kryesin. Shtytsi , sht personi i cili dshiron t realizohet figura e veprs penale t caktuara me ndihmn e kryesit, duhet t jet i vetdijshm pr tiparet reale t veprs penale,.Nga kjo del se edhe shtytsi duhet t jet i vetdijshm pr veprimin e kundrligjshm t personit t shtyer. Provokatori agjent `````````````````````````````````` P.A.;sht personi i policis i cili shtyt tjetrin t kryej vepr penale, por jo edhe me qllim q kryesi ta prfundoj, por me qllim q t kapet duke kryer vepr penale n flagranc( in flagranti).Provokatroi agent nuk ndshkohet. Ndshkimi i shtytsit ````````````````````````````````````` N nenin 24.t KPPK thuhet se shtytsi dnohet pr do lloj vepre penale, si n rastet po ta kishte kryer vet veprn penale. Dispozitat e nenit 65.nuk ka t bj edhe me shtytjen. Pengimi vullnetar i veprs penale. `````````````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 27.par.2 t KPPK, gjykata e liron nga dnimi po qe se vullnetarisht e ka parandaluar kryerjen e veprs penale.

Shtyetja si vepr e posame penale ``````````````````````````````````````````````````` Pr shkak t rrezikshmris shoqrore t madhe t disa veprave penale dhe natyrs specifike t tyre, n disa raste Kodi yn penal shtytjen e parashef si vepr penale t posame, t pavarur. N KPPK n nenin 115.si vepr e posame penale sht parapar shtytja ( nxitja ) e urrejtjes , prqarjes, ose mosdurimit racor, fetar ose etnik, neni 130. shtytja pr luft

221

agresore ose konflikt t armatosur.N nenin 208 par. 2.;sht parapar si vepr penle nse prindi, adoptuesi, apo ndonj person tjetr , q ka autoritet prindr;or e shtyn personin e mitur nn gjashtmbdhjet vje q t jetoj n bashksi jashtmartesore me personin tjetr, gjithashtu si vepr penale e posame sht parapar edhe shtytja n vetvrasje neni 151 t KPPK. Kur shtytja sht parapr si vepr penale e posame, konsiderohet se vepra sht kryer , pa marr parasysh se a sht kryer vepra penale apo ka ngelur n tentativ N t gjitha rastet kur shtyetja sht parapar si vepr penale e posame, kryesi nuk do t gjykohet sipas dispozitave pr bashkpunimin , por do t gjykohet si pr do vepr penale t pavarur. Shtytja e pasuksesshme ````````````````````````````````````````````` Shtyetja e pasukseshme ekziston n rastet kur personi i shtytur nuk e ka kryer e as q ka tentuar t kryej veprn penale, shkaqet mund t jen shumta dhe t natyrs s ndryshme.Psh,shtytsi nuk ka mundur ta bind tjetrin pr ta kryer veprn penale , ose shtytsi ka sukses mirpo kryesi e ndrron mendimin dhe abstenon nga kryerja e veprs penale, shtytje e pasuksesshme ekziston edhe athere kur kryesi ka ndrmarr veprimet pregaditore t cilat sipas kodit nuk konsiderohet vepr penale.Shtytja e pasuksesshm ekziston edhe athere kur shtytsi e ka shtyr personin i cili m par ka vendosur t kryej veprn penale, ose kur i shtyturi fare se ka kuptuar shtytsin. Shtyetje e pasukseshme konsiderohet edhe kur kryesi kryen krejt vepr tjetr penale nga ajo q ka qen i shtyr. Ndshkimi pr shtyetje t pasuksesshme ````````````````````````````````````````````````````````````` ````` N krahasimme Kodin penale t Sllovenis , neni 26, Kodi penl i Kroacis neni 37, Kodi Penal i Maqedonis neni 23.

222

Kodi PPK, nuk e inkriminon shtyetjen e pasuksesshme.Mirpo n t gjitha rastet kur shtyetja sht e parapar si vepr penale e veant, shtyetsi dnohet edhe pr shtyetje t pasuksesshme. NDIHMA ``````````````````````` Ndihma sht ndrmarrja e veprimeve me t cilat nj personi me dashje ndihmon tjetrin t kryej vepr penale . ( psh. furnizimi me mjete , evitimi i pengesave) apo veprimet q ndrmerren gjat kohs s kryerjes s veprs penale me t cilat lehtsohet kryerja e saj. Ndihmsi kontribon veprimit t kryerjes mirpo nuk ndrmerr veprime kryrse as pjesrisht me q n at situat do t bhet fjal pr bashkryerje. Ndihmsi vepron para kryerjes s veprs penale ose gjat kryerjes s veprs penale, e asesi pas kryerjes s veprs penale, ngase me ndihm kontribohet n shkaktimin e pasojs s ndaluar. Ndihma mund t kryhet vetm pasi q personi i caktuar t ket vendosuar t kryej vepr penale, e nse ndihma jepet para se personi t ket vendosur pr t kryer vepr penale , ato veprime mund t kualifikohen vetm si shtytje e jo si ndihm. Veprimet q jan ndrmarr pasi q sht kryer vepra penale, nuk mund t konsiderohet si ndihm, me kusht q t mos jet premtuar m par, para se t ket filluar kryerja e veprs penale>Psh. do t konsiderohet ndihm po q e se ndihmsi i premton kryesit se do ta fsheh at dhe sendet e vjedhura, e nse nuk i ka premtuar m par ndrsa e fsheh at, athere kemi t bjm me veprn penale t posame fshehja e kryesit t veprs penale. Veprimet kryrse duhet t kontribojn n shkaktimin e pasojs s ndaluar , e nse ato veprime nuk i kan kontribuar personit t caktuar pr t kryer vepr penale, athere sht fjala vetm pr tentativn e ndihms apo

223

ndihmn e pasuksesshme, t cilat kodi penal nuk i ndshkon .P.sh. nse personi A. Darat pr prerjen e dryrit personit B.mirpo personi B. Fare nuk e prdor kto dana por nprmjet dritares deprton n lokal ku e kryen vjedhjen. shtja e ndihms sht e rregulluar me nenin 25. t KPPK. Ndihma mund t jet dyllojshe Fizike dhe Psiqike.

Ndihm Fizike ``````````````````````````````` Ndhm fizike konsiderohen:vnia apo dhnia n disponimkryesit mjetet pr kryerjen e veprs penale dhe menjanimin e pengesave pr kryerjen e veprs penale( psh.sigurimi i mjeteve , vnia n disponim e mjeteve aftsimi i mjeteve, sigurimi i helmit, brja e rojs gjat kryerjes s veprs penale etj, drgimi n vendin e caktuar etj.) Ndihma Psiqike ```````````````````````````````` Si ndihm psikike konsiderohet dhnia e kshillave apo udhzimeve si t kryhet vepra penale dhe premtimi se do ta fsheh veprn penale , kryesin e saj, gjurmt e veprs penale , ose prfitimet q rrjedhin nga kryerja e veprs penale. Ndryshe nga shtyerja ndihma mund t kryhet edhe me mosveprim, psh. rojatari i ndonj depoje nuk e mbyll dern ansore t depso me qllim q ta ndihmoj kryesin ta klryej veprn penale t vjedhjes. Ndihma ms s shpeshti kryhet n mnyr direkte, mirpo ajo mund t kryhet edhe n mnyr indirkete. Ndihma n mnyr indirkete kryhet kur ndihmsi e ndihmon kryesit nprmjet personit tjetr. Raportet n mes t ndihmsit dhe kryesit t veprs penale

224

````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````````````````` Nihmsit dhe kryesit zakonisht jan t lidhur n mes vehte, ndihmsi din pr kryersin, ndrsa ky pr ndihmsin, mirpo nuk do t thot se ato duhet t njihen personalisht, duhet t ekzistoj nj raport i caktuar apo nj lidhje e caktuar, dmth. sht e mjaftueshme lidhja e njanshme subjektive n drejtim t ndihms-kryers, mirpo nuk sht kusht pr ekzistimin e ndihms q edhe kryesi t dij pr ndihmn.Psh. nse dikush e din se nj person do t kryej vjedhjen n ndrmarje , e kyq rrymn elektrike pr tia lehtsuar vjedhjen, do t konsiderohet ndihms edhe pse nuk e njeh kryesin e as q kryesi din se dikush i ka ndihmuar. Ndihmsi medomos duhet t dij se cilit person individualisht t caktuar sht duke i ndihmuar, ose cilit rreth t personave i prket kryesi.Psh.personi A. Nuk do t konsiderohet ndihms nse hap hyrjen pr n lokal i vetdijshm se ky veprim i tij mund ti lehtsoj kryerjen e veprs penale cilitdo person. Ndihma sikurse edhe shtyetja duhet t ekzistoj ndaj veprs penale t caktuar.Nuk do t ekzistonte ndihma nse ndihmsit nuk i sht e njohur se ciln vepr penale konkrete do kryej personin e caktuar. Ndihma e pasuksesshme ```````````````````````````````````````````` Ndihma e pasuksesshme do t ekzistonte athere nse personi q i sht ndihma nuk e ka kryer verpn penale ose nuk ka tentuar ta kryej, apo nuk ka ndrmarr veprimet pregaditore t cilat ndshkohen.. Gjithashtu do t konsiderohet se ekziston ndihma e pasuksesshme edhe ather kur me rastin e kryerjes s veprs penale , kryesi i veprs fare nuk i shfrytzuar veprimet e ndihms. P.sh.personi A.veprn penale t vrasjes e kryen me pushk, e jo me helmin q ia ka dhn ndihmsi, Ose rasti tjetr, personi A. Veprn penale t vjedhjes e kryen duke e thyer dritaren, e jo me elsin fals q ia ka dhn ndihmsi.

225

Pr ndihm t pasuksesshme nuk ndshkohet, vetm prjashtimisht nse me rastin e ndihms t pasukseshme nuk jan prmbushur elemntet e ndonj vepre penale t posame . P.sh.furnizimi me pajisje ose materiale q jan t destinuara pr prodhimin apo trafkimin e substancave narkotike apo psikotropike ose analoge ( neni 230.par.3.t KPPK). Prgjegjsia penale dhe ndshkimi i ndihmsit ````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````` Sa i prket prgjegjsis penale ndihma mund t kryhet vetm me dashje , me dashje direkte dhe evntuale.Ndihma nga pakujdesia nuk ndshkohet. Ndihmsi ndshkohet pr do lloje t veprs penale , pa marr parasysh peshn e saj.Nse vepra penale pr t ciln sht dhna ndihma ka ngelur n tentativ, ndihmsi do t dnohej vetm nse me ligj sht parapr ndshkimi edhe pr tentativ neni 20.par.2.t KPPK, gjithashtu ndihmsi do t dnohej edhe nse kryesi i ka ndrmarr vetm veprimet pregaditore , nse edhe pr veprime prgaditore sht parapar nddshkimi me ligj. Dnimi i ndihmsit ``````````````````````````` Sipas nenit 25.par.1.t KPPK, ndihmsi dnohe deri n tri t katrtat t e maksimumit t dnimit t parapar pr veprn penale prkatse( neni 65.par.2.t KPPK). Ndihma si vepr penale e posame ````````````````````````````````````````````````````````` Pr disa vepra penale ndihma mund t konsiderohet si vepr penale e posame dhe e pavarur nga vepra penale e kryesit .Psh. ndihma n vetvrasje(neni 151) nduihma gruas shtatzn q ta ndrpres shtatzanin(neni 152) dhhnia e ndihms kryesit pas kryerjes s veprs penale( neni 305) mundsimi i arritjes s personit t privuar nga liria (neni 314).

226

Pengimi vullnetar i veprs `````````````````````````````````````` Sipas dispozitave t nenit 27.par.2. t KPPK, gjykata e liron nga dnimi personin q e ndihmon kryerjen e veprs penale , nse ai person e pengon vullnetarisht kryerjen e veprs penale.Psh.personi A. I siguron personit B. Eksplozivin me qllim t shkatrrimit t objekteve t rndsishme ekonomike , mirpo para se ai t fillon veprimin e kryerjes ndihmsi e shkatrron eksplozivin dhe me kt pengon kryerjen e veprs penale. BASHKIMI KRIMINAL ``````````````````````````````````````` Bashkimi kriminal sht forma e katrt dhe m e rnd e bashkpunimit n kuptimin e ngusht. Sipas KPPK, me termin bashkim kriminal nnkuptohet organizata kriminale , grup i personave , t cilt jan marr vesh pr t kryer vepr penale, rrjeti i personave me qllime kriminale si dhe format tjera t ngjashme t bashkpunimit pr kryerjen e veprave penale. E veanta e krimit t organizuar sht se nprmjet t bashkimit kriminal kryhen vepra shum t rnda , si jan trafikimi me drog, me arm, me njerz, terrorizmi,, format e rnda t vrasjeve, vepra kundr pasuris n form t grabitjes, shantazhe , korrupsioni, larja e parave , kriminalitetit komjuterik, si dhe krimet e kryera kundr njerzimit dhe t drejts ndrkombtare gjat konflikteve t aramatosura apo luftrave n vendet e ndryshme t bots. Pr prmasat alarmante t ktyre krimeve (nprmjet bashkimit kriminal) m s miri ilustrohen me krimin e trafikimit t drog dhe njerzve t cilat kan arritur shkall alarmante.Sipas vlersimit t OKB, n vitet e fundit vetm qarkullimi nga tregtia me drog vlersohet n 400 miliard dollar.Ndrsa n vitin e fundit mesatarisht pr do vit trafikohen rreth 700 mij njerz dhe sipas disa analistve fitimi nga ky trafikim i qenieve njerzore, sidomos femrave sht edhe m i madh se tarfikimi me drog.N disa raste

227

n krimin e organizuar jan involvuar edhe pushtetart t lart t organeve shtetrore, situat kjo q edhe m tepr e vshtirson zbulimin dhe ndshkimin e kryersve t ktyre veprave . Bashkimi kriminal sipas KPPK ```````````````````````````````````````````````````` Kodi penal i Kosovs bashkimin kriminal , si form specifike t bashkpunimit , e parashef n dispozitat e pjess s prgjithshme dhe n nj numr relativisht t madh t dispozitave n pjesn e posame , me t cilat jan parapar veprat penale t veanta, t cilat mund t kryhen nga kjo form e bashkpunimit. Sipas nenit 26.par.1.t KPPK bashkimi kriminal definohet ksisoi: Kushdo q shprehimisht apo n mnyr t heshtur merret vesh me nj apo me m shum persona pr t kryer ose pr t nxitur kryerjen e nj vepre penale, pr t cilat ligji parasheh s paku pes vjet burgim dhe ndrmerr veprime pregaditore pr realizimin e marrveshjes s till, si dhe merr pjes n bashkimin kriminal, dnohet sipas neit 65.par.2. t KPPK.

Prgjegjsia penale dhe ndshkimi i antarve t bashkimit kriminal

````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````````````````` Bashkimi kriminal si institut i prgjithshm i s drejts penale, sht parapar me qllim t inkriminimit t fazs m t hershme t kryerjes s veprs penale, n fazn e pregaditjes s veprs penale.Me kt institut n fakt ndshkohet veprimet prgaditore, vepra kto t cilat ndryshe quhen delicta preparata. Nga formulimi ligjor i dispozitave t nenit 26.par.1.t KPPK, rezulton se personat hyjn n zonn kriminale , ndshkohen vetm nse merren vesh, arrijn marrveshje t kryejn apo t shtytin t tjert pr t kryer vepra penale pr t ciln me ligj sht parapar dnimi me burgim s paku pes vjet

228

dhe nse ndrmarrin edhe realizimin e marrveshjes.

veprime

prgaditore

pr

Prgjegjsia e organizatorit t bashkimit kriminal ````````````````````````````````````````````````````````````` `````````````````` N dispozitn e KPPK, n t ciln sht inkriminuar bashkimi kriminal, nuk ceket n mnyr t veant pozita penalo juridike e organizatorit t t ksaj forme t bashkpunimit( si kte e definonte ligji i mhershm neni 26 i LPJ).Mirpo gjykata kt mund ta ket parasysh me rastin e matjes s dnimit. Ndshkimi i antarve t bashkimit kriminal ````````````````````````````````````````````````````````````` ```````````` Sipas dispozits s cituar m lart rezulton se n rastin e bashkimit kriminal, personi konsiderohet penaliht prgjegjs dhe dnohen nse jan plotsuar kto kushte: -nse ka arritur marrveshje n mnyr shprehimore apo t heshtur me nj apo m shum persona q t kryej vepr penale; -nse ka arritur marrveshje me nj apo ms hum persona q t shtyn t tjert q t kryejn vepra penale; -kjo marrveshje n t drejtn penale konsiderohet relevante vetm nse sht kryer me dashje; -vepra enale pr t ciln sht arritur marrveshja duhet d jet e dnueshme me s paku pes vjet burgim; -nse me qllim t kryerjes s veprs penale pr t ciln sht arritur marrveshja jan ndrmarr veprimet pregaditore pr realizimin e marrveshjes , psh.sht br furnizimi me arm me qllim t kryerjes s vrasjes , apo jan bler automjete me qllim t transportit t drogs. T gjitha kto kushte duhet t prmbushen n mnyr kumulative pr tu konsideruar se ekziston bashkimi kriminal dhe q t mund t ndshkohen personat pr kt form t bashkpunimit .

229

Sipas Kodi penal konsiderohet se kjo form e bashkpunimit ekziston edhe pjesmarrsit e tij do t ndshkohen edhe pse nuk sht kryer e as tentuar t kryhet vepra penale pr t ciln jan marrur vesh.Mjafton q t jet aritur marrveshja dhe q t jen ndrmarr veprimet pregaditore me qllim t realizimit t marrveshjes. Nse n baz t marrveshjes edhe kryhet vepra penale , kryersit edhe antart e tjer t bashkimitkriminal nuk do t konsiderohen se kan kryer dy vepra penale-bashkimin kriminal dhe veprn e kryer psh.t trafikimit me drog, ngase n kto raste shprehet bashkimi fiktiv, prkatsisht subsidiariteti.Antart e bashkimit kriminal do t dnohen vetm pr faktin se jan antar , pa marr parasysh nse kan marr pjes n kryerjen e veprs penale dhe pa marr parasysh nse kan ditur se kush dhe kur ka kryer veprn penale. Antart e bashkimit kriminal prgjigjen pr t gjitha veprat penale q jan kryer n kuadr t marrveshjes , por ata gjithashtu prgjigjen edhe pr t gjitha veprat penale q rezultojn nga ajo marrveshje , t tilla konsiderohen ato vepra penale t cilat jan ngusht t lidhura me realizimin e marrveshjes kriminale, apo shrbejn si mjet pr pr kryerjen e veprave penale q jan t pararapara me marrveshje kriminale.Psh.vjedhja e armve e cila kryhet me qllim t kryengritjes s armatosur, vepr kjo e cila sht e parapar me marrveshje apo me planin kriminal.Apo do antar i bashkimit kriminalme rastin e vjedhjes grabitqare t parapar me marrveshje, do t prgjigjen prpos pr vjedhje grabitqare edhe pr lndime trupore q u jan shkaktuar personave q kan tentuar t pengojn kryerjen e veprave penale, ose lnmdimin e policve q kan intervenuar. Ekces i antarit t bashkimit kriminal ````````````````````````````````````````````````````````````` Nse nj antar t bashkimit kriminal kryen ndonj vepr penale q nuk sht parapar me marrveshje kriminale e as q rezulton nga realizimi i marveshjes, athere pr kt vepr prgjigjet vetm antari i bashkimit kriminal q ka

230

kryer kt vepr.Psh. me marrveshje sht parapar kryerja e vjedhjeve dhe njri nga antart me rastin e kryerjes s vjedhjes e dhunon gruan q gjendet n shtpi, athere pr veprn penale t dhunimit prgjigjet vetm ai. Heqja dor vullnetare `````````````````````````````````````````` Me nenin 26.par.2. t KPPK sht parapar nj dispozit e karakterit kriminalo politik me qllim t lehtsimit t zbulimit dhe t lufts m efikase kundr krimit t organizuar.N kt dispozit sht parapar shprehimisht se gjykata mund ti zvoglpj dnimin apo ta liroj trsisht nga dnimi antarin e bashkimit kriminal i cili sht penalisht prgjegjs n kto raste: -nse vullnetarisht heq dor nga marrveshja; -nse vullnetarisht ndrmerr veprimin pr parandalimin e ekzistimit t vazhdueshm t bashkimit kriminal ose t kryerjes s veprs penale n pajtim me qllimin e saj, ose -nse vullnetarisht ia zbulon policis njohurit e marrveshjes n kohn e duhur kur vepra penale t planifikuara ende mund t parandalohet. Bashkimi kriminal si vepr penale e posame n KPPK ````````````````````````````````````````````````````````````` ```````````````````````` Bashkimi kriminal , si u cek m sipr , sht forma e bashkpunimit n kryerjen e veprs penale, i cili sht parapar si institut i prgjithshm i s drejts penale dhe ndshkohet me vet faktin e arritjes s marrveshjes pr kryerjen e veprave penale pr t cilat sht parapar dnimi me s paku 5. vjet.burgim.Mirpo n disa raste pr shkak t rrezikshmris shum t mdha dhe pr shkakqe t caktuara kriminalo politike , n pjesn e posame t KP, format e ndryshme t bashkimit kriminal jan parapar si vepra penale t veanta. Ja disa vepra t tilla: -organizimi, prkrahja dhe pjesmarrja n grupet terroriste neni 113; -organizimi i grupit pr kryerjen e krimit t gjenocidit, krimeve kundr njerzimit dhe krimeve t lufts neni 128;

231

-pjesmarrja n trafikimin e njerzve neni 139 par.3. -prodhimi dhe prpunimi i paautorizuar i narkotikve t rrezikshm dhe i substancave psikotropike nga antari nj grupi neni 230.par.4.pika 1. -organizimi i skemave piramidale dhe bixhozit t ndaluar neni 243 dhe, -krimi i organizuar neni 274.
PRGJEGJSIA PENALE PR VEPRAT PENALE T KRYERA ME AN T MEDIAVE ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` ````````````````````````````````

Shtypi radi televizioni , interneti dhemjetet tjera t informimit dhe komunikimit publik kan rndsi t posame pr individin dhe shoqrin n prgjithsi . Pr shkak t rndsis s madhe , shtja e shtypit dhe mjetet e tjera t informimit dhe komunikimit publik sht rregulluar me kushtetut, ligje t posame , si dhe me kodin penal. Sipas dispozitave kushtetuese , shtypi radioja , televizioni dhe mjetet tjera t informimit dhe t komunikimit publik kan pr detyr t informojn saktsisht dhe objektivisht opinionin pr ndodhit e prditshme , si dhe t publikojn mendime e informata t organeve, organizatave e t qytetarve q jan me interes pr opinionin. Mirpo , pr fat t keq, jo rral shtypi dhe mjetet e tjera t informimit publik i tejkalojn autorizimet e veta pr qllime t ndryshme, e ms shpeshti pr qllime t politiks s dits.N kto rrethana dhe situata mjetet e informimit shrbehen me informta t paverifikuara , me trillime dhe gnjeshtra dhe n kt mnyr publikojn apo transmetojn t dhna t pavrteta, gjysm t pavrteta apo dezinformata, me t clat rrezikojn dhe dmtojn rnd lirit, t drejta dhe barazin e individit dhe t kolektivitetit t caktuar kombtar. Me an t informimit t gabuar , tendencioz apo joadekuat, pr t drejtn penale sht me rndsi ngase me an t shtypit , radios televizionit dhe mjeteve tjera t komunikimit publik, jo vetm se ndikohet ndaj numrit t caktuar t njerzve, por me keqprdorimin e tyre mund t kryhene

232

edhe nj numr i madh i veprave penale si jan p.sh.nxitja e urrejtjes, prqarjes ose mostolerancs kombtare, raciale fetare, nxitja pr luft agresive , nxitje pr krimin e gjenocidit,krimet e lufts apo krimet kundr njerzimit, forma t rnda t fyerjes, shpifjes, nxjerrja apo prhapja e t dhnave personale apo familjare etj. Prgjegjsia penale pr veprat penale t kryera me an T mediave sipas KPPK. ````````````````````````````````````````````````````````````` ```````````````````` N nenet 28,29 dhe 30 t KPPK sht rregulluar prgjegjsia penale dhe ndshkimi pr veprat penale t kryera me an t mediave.Me dispozitat e nenit 28 dhe 29 t KPPK, n mnyr t posame sht rregulluar prgjegjsia penale e autorit, kryeredaktorit prgjegjs, zavendsit t kryeredaktorit prgjegjs, botuesit dhe prodhuesit, edhe ate sipas parimit t prgjegjsis kaskade apo shkall shkall.
Prgjegjsia penale e kryeredaktorit prgjegjs dhe zavndsit t tij ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` ``````````````````````````````

Sipas nenit 28. par.1. dhe 2. t KPPK, n radh t par prgjigjet autori informacionit (28.par.1.) Kryeredaktori prgjegjs dhe zavendsi i tij prgjigjen nse: -nse autori nuk mund t gjendet ose t gjykohet n gjykatat vendore, -nse informacioni sht botuar pa dijen e autorit ose kundr vullnetit t tij. Sipas dispozitave t KPPK, autori nuk mund t gjendet n raste kur artikulli , informta apo deklarata me t ciln sht kryer vepra penale , sht publikuar n mnyr anonime apo me pseudonim dhe prkundur prpjekjeve t duhura nuk ka mundur t konstatohet idnetiteti i autorit.
Pr veprat penale t kryera me an t mediave nuk mund t prgjigjet penalisht prshkruesi, korrektori, radhitsi, shitsi shprndarsi dhe personat tjer q kryejn pun teknike lidhur me pregaditjen dhe publikimin e informats. Prgjegjsia penale e botuesit, shtypshkronjsit dhe prodhuesit ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Prgjegjsia penale e botuesit

233 `````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 28.par.3.t KPPK, botuesi i gazets sht prgjegjs, nse kryeredaktori ose personi q e zavendson n kohn e publikimit t informatave , nuk mund t gjendet ose t gjykohet n gjykatat e vendit. Prgjegjsia penale e shtupshkronjsit ````````````````````````````````````````````````````````` N nenin 28.par.4.t KPPK, thuhet se nse nuk sht e mundur t dnohet botuesi sipas paragrafit 3.t ktij neni, pr shkak t pengesave ligjore apo faktike, do t prgjigjet shtypshkronjsi nse ka ditur se ekzistojn pengesa t tilla faktike dhe ligjore. Prgjegjsia penale e prodhuesit ```````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 28.par.5 t KPPK, nse vepra penale sht kryer me an t mjeteve t shiritit magnetofik, filmik,diapozitivit, fotografive ose mjeteve tjera audio dhe video t dedikuara pr media masive ose pr preznetimin publik ose pr nj numr t madh t personave, dnohet prodhuesi nse redaktori prgjegjs dhe zavendsi i tij nuk mund t gjykohen ngase nuk mund t gjenden ose t gjykohen n Gjykatat e Kosovs. Mbrojtja e burimeve t informatave ````````````````````````````````````````````````````````````` Me qllim q t garantohet liria e shtypit dhe ushtrimi efikas i profesionit t gazetaris dhe lmenjve tjer t informimit dhe komunikimit publik, si dhe me qllim q gazetart dhe antart e redaksisive t mbrohen nga krcnimet dhe trysnit e ndryshme, krahas dispozitave mbi mediat , edh n kodin penal sht parapar q personat q marrin pjes si profesionist n publikimin e informacioneve ose jan antar t redaksis t medias, kan t drejt t mos e tregojn autorin apo prmbajtjen dhe burimin e informtave( neni 29.par.1.). Mirpo mbrojtja e burimit t informatave nga ana e profesionistve ose antarve t kshillit t redaksis si dhe ndihmsve t tyre sht e limituar, sht e kufizuar deri n nj mas me dispozitat e nenit 29.par.2. pika 1 dhe 2. t KPPK, sipas ksaj dispozite personi i cili merr pjes si profesionist n publikimin e informacioneve ose si antar i bordit redaktues konsiderohet penalisht prgjegjsdhe dnohet nse gjykata konstaton se : 1.Zbulimi i informatave sht i domosdoshm pr t parandaluar sulmin q prmban krcnim t drejtprdrejt ndaj jets apo integritetit trupor t ndonji personi , ose 2.Zbulimi i informatave sht i domosdoshmpr t parandaluar veprn penale pr t ciln sht parapar dnimi me burgim prej s paku tre vjetsh, ose pr kto vepra penale t veanta: veprn penale t degradimit t integritetit seksual neni 196, veprn penale t tregimit t materialit pornografik personave nn moshn 16.vjeqare neni 203, veprn penale t prvetsimit gjat ushtrimit t

234 detyrs neni 340, veprs penale t marrjes s ryshfetit neni 343 ose veprs penale t dhnies s ryshfetit neni 340 t KPPK. NOCIONBI, FUNKSIONI DHE SISTEMI I SANKSIONEVE PENALE ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` shtje kryesore t s drejts penale t dp vendi jan sanksionet penale .Kto jan epiqendr t vemendjes t s drejts penale dhe t politiks kriminale. N t gjitha rastet kur personi i caktuar kryen vepr t rrezikshme, e cila me ligj sht e prcaktuar si vepr penale, sht e domosdoshme q shoqria ndaj kryesit t veprs s till t ndrmarr ndonj mas, e cila ka pr qllim pengimin e kryerjes sveprs penale n t ardhmen. N t drejtn penale , masat t cilat zbatohen ndaj kryesit t veprave t ktilla quhen sanksione penale. Krahas sanksioneve penale shteti duhet t disponoj dhe t ndrmarr masa t ndryshme , si jan ngritja e nivelit arsimor, kulturs dhe vetdijes pr respektimin e ligjit, t lirive , t drejtave , siguris dhe barazis s qytetarve dhe nj varg masash tjera pr mirqenjen ekonomike dhe sociale t qytetarve dhe shoqris satij vendi n trsi. Sanksionet penale jan masa shtrnguese q zbatohen me dhun dhe paraqesin represion ndaj kruesit t veprs penale.Me an t sanksionit penal kryesit t veprs penale i kufizohen apo i merren t drejtat, lirit dhe t drejtat tjera shum t rndsishme, si sht liria e lvizjes, pasuria etj.Ndrsa n vendet ku akoma sht n fuqi dnimi me vdekje, kryesit t veprs penale i merret edhe jeta. Meq e drejta penale funksionin e saj t lufts kundr kriminalitetit e ushtron nprmjet t sanksioneve penale, sanksionet epnale jan n epiqendr t saj. Edhe sanksionet penale kan pasur nj evulim gjat fazave t ndryshme t zhvillimit t shoqris dhe tendencat e reja t zhvillimit t sanksioneve penale konsistojn: N nj asje t re t shoqris ndaj delikuentit q ai t mos trajtohet si anmik i shoqris, por q me trajtimin adekuat t kthehet si antar i dobishm dhe i barabart i shoqris, t parashihen dnime alternative, sidomos t disa dnimeve me kusht, me pun pr dobi t prgjithshme, gjysm liria, si substitute t dnimt me burgim; n prforcimin e mtejm t preventivs speciale, vemas n form t resoclaizimit; n dobsimin e elementeve klasike retributive t dnimit; q dnimi t ket elemnte t mjaftueshme satisfaksionit edhe ndaj pals s dmtuar nga vepra penale; q sanksioni t shqiptohet n raste t pashmangshme dhe t domosdoshme.Nse prmbushen kto synime kushte do t forcohet parimi i ligjshmris dhe do t evitohet arbitrariteti. Sanksionet penale jan masa t dhunshme penalo-juridike t cilat i shqipton gjykata n procedurn e prcaktuar me ligj ndaj kryesit t veprs penale, me qllim t mbrojtjes s shoqris dhe individit nga kriminaliteti, ndrsa konsistojnjn n marrjen apo kufizimin e lirive dhe t drejtave t caktuara apo

235 trheqjen e vrjetjes kryesit se do ti merren apo kufizohen lirit apo t drejtat nse srish kryen vepr penale. Karakteristikat themelore t sanksioneve penale ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Sanksionet penale , kan kto karakteristika themelore: -me an t sanksioneve penale shoqria mbron nga kriminaliteti vlerat m t rndsishme t individit dhe t bashksis shoqrore, -sanksionet penale mund tiu shqiptohen vetm kryesve t veprave penale, -ndaj kryesve t veprave penale mund t shqiptohet vetm ai sanksion penale i cili sht parapar me ligj n momnetin e kryerjes s veprs penale, -sanksionin penal mund ta shqiptoj vetm gjykata n baz t pocedurs t prcaktuar me ligj dhe, -me an t sanksioneve penale , kryesve t veprave penale u merren apo u kufizohen lirit dhe t drejtat e tyre. Llojet e sanksioneve penale n prgjithsi `````````````````````````````````````````````````````````````````` Q nga fillimi i shekullit XX, n vend t monizmit , n t drejtn penale inagurohen pluralizimi i sanksioneve penale. Pa marr parasysh dallimet terminologjike , n t cilat e drejta penale bashkohore kryesisht njihen kto lloje t sanksioneve penale:dnimet kryesore, dnimet alternative, dnimet plotsuese, masat siguruese, masat edukative, dnimi me kusht dhe vrejtja gjyqsore. N fillim t shekullit XX, krahas dnimit paraqitet edhe nj lloj tjetr i sanksionit penal, q u dedikohet kryesve t mitur t veprave penale, kto jan masat edukuese apo masat edukuese prmirsuese. Di m von, por gjithashtu n fillim t shekullit XX, nn ndikimin e shkolls italiane jan krijuar edhe nj lloj i sanksioneve penale q aplikohen ndaj kryesve t veprave penale q lngojn nga smundjet e ndryshme psikike q quhen masa siguruese, n KPPK kto masa quhen masa t trajtimit t detyrueshm. Pa marr parasysh se ekzistojn dallime terminologjike n emrtimin e masave siguruese , tani pothuajse se t gjitha legjislacionet penale bashkokohore njohin kto lloje sanksioneve penale.Mirpo meq disa masa siguruese n esnec jan sanksione penale me t cilat kryesve t veprave penale u merren apo u kufizohen disa t drejta, n suhm legjislacione penale t shteteteve t Evrops Perendimore, kto lloj t sanksioneve konsiderohen si dnime plotsuese, kshtu , ka vepruar edhe KPPK n nenin 54. N fund t shekullit XIX, evulucioni i s drejts penale shpien n humanizimin, zbutjen dhe reagimin e shtetit ndaj kryesve t veprave penale q kan shpie gjer

236 ke inagurimi i disa llojeve t reja t sanksioneve penale dnimit me kusht dhe vrejtja gjyqsore. Sistemi i sanksioneve penale n t drejtn penale t Kosovs `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Ngjashm me t drejtn penale t shteteve t Evrops Perendimore dhe t SHBA, e drejta jon penale prvetson sistemin pluralist t sanksioneve penale.n nenin 3. t KPPK jan parapar katr lloje t sanksioneve penale kto jan: 1.dnimet kryesore; 2.dnimet alternative; 3.dnimet plotsuese dhe 4.vrejtja gjyqsore. 1.Dnime kryesore shqiptohen ndaj personave madhor, t cilt jan penalisht t prgjegjshm pr veprn penale t kryer. 2.Dnimet alternative n brendin e tyre jan substitute, zavendsim i dnimit me burgim, spektri i tyre sht mjaft i gjr dhe i llojllojshm.Kto lloje t sanksioneve penale n fakt jan nj lloj i posam i masave parapenale, ku kryesi i veprs penale n vend q t dnohet i trhiqe vrejtja dhe njiherit i caktohen obligime t cilat duhet ti prmbush brenda afatit t caktuar, e nse nuk i prmbush obligimet e caktuara , dnimet alternative mund t revokohet dhe t shndrrohet n dnim me burg. 3.Dnimet plotsuese, jan t karakterit sekundar dhe i plotsojn dnimet kryesore, kto dnime mund t shqiptohen vetm s bashku me dnimet kryesore. 4.Vrejtja e gjjykats, ky lloj i sanksionit sht i karakterit parapenal, sht e parapar pr vepra t lehta penale. Llojet e masave dhe sanksioneve ndaj t miturve ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Ndaj kryesve t veprave penale t mitur mund t shqiptohen masat e divesitetit, masat edukuese dhe burgimi pr t mitur. DNIMET ``````````````````````` N strukturn e t gjitha llojeve t sanksioneve penale q njihen tani n t drejtn penale bashkohore, dnimi sht lloji m i vjetr i sanksionit penal.Ka lindur nga gjakmarrja dhe kompozicioni, si forma t par t reagimit t shoqris ndaj veprave t ndaluara t individve.Gjer n fund t shekullit XIX dnimi ka qen i vetmi lloj i sanksionit penal.

237 Prkundr faktit se tani t drejtat penale bashkohore njohin edhe lloje tjera t sanksioneve penale , dnimi edhe sot sht sanksion themelor, ngase m s shpeshti shqiptohet ndaj kryesve t veprave penale. N shkencn e s drejts penale njihet nocioni formal dhe material i dnimit. Nocioni forma ``````````````````````````````` Prcaktohet duke pasur parasysh elementet juridike t dnimit si jan prcaktueshmria e tij n ligj, ligjshmria me rastin e shqiptimit, organi i cili sht kompetent pr shqiptimin e tij, procedura gjyqsore q duhet trespektohet pr t mudur t shqiptohet etj. Nocioni material ```````````````````````````` Prcaktohet duke pasur parsysh qllimin e dnimit, qllimi i dnimit sht mbrojtja e shoqris nga kriminaliteti dhe preventiva me qllimq kryesi n t ardhmen t mos kryej vepra penale dhe t prmirsohet si dhe ruajtja e disciplins s qytetarve. Sipas nocionit formalo- material, dnimi prkufizohet si mas e dhunshme e parapar me ligj, t ciln e shqipton gjyqi ndaj kryesit penalisht t prgjegjshm t veprs penale, me qllim t mbrojtjes s vlerave t; caktuara t qytetarve dhe t shoqrisn tresi dhe i cili konsiton n marrjen apo kufizimin e lirive dhe t drejtave t kryesit t veprs penale. Elementet dhe karakterisitikat themelore t dnimit `````````````````````````````````````````````````````````````````````````` 1.Elementet themelore t dnimit Dnimi posedon kto elemente: -sipas brendis s tij dnimi duhet t paraqes nj vlersim negativ moralo-etik ndaj veprs penale dhe kryesit. -si mas e dhunshme dnimi duhet t paraqes nj t keqe q e godet kryesin e veprs penale. -dnimi duhet t ket qllimin e caktuar/mbrojtja e shoqris dhe qytetarve nga kriminaliteti, -dnimi duhet t jet i prcaktuar me ligj. Karaktersitikat themelore t dnimit `````````````````````````````````````````````````````````` 1.Dnimi duhet t jet personal,d.m.th.dnimi duhet ta godass personalisht kryesin e veprs penale, mirpo sido q t jet ai i godet edhe antart e ngusht t familjes s t gjykuarit. 2.Dnimiduhet t jet human, nuk duhet ta mundoj apo ta poshtroj, prbuz delikuentin,edhe me Konvent ndrkombtare edhe me KPPPK, por edhe me

238 Ligjin pr ekzekutimin e sanksioneve penale garantojn resppektimin e personalitetit dhe dinjitetit t njeriut n procedurn penale edhe gjat ekzekutimit t dnimit. 3.Dnimi duhet t jet legjitim, dnimi sht legjitim vetm nse gjyqi shqipton asi lloj dhe lartsie t dnimit, i cili sht i domosdoshm pr mbrojtjesn e shoqris nga kriminaliteti dhe prmirsimin e e kryesit( fajtorit). 4.Dnimi duhet ti godas njsoj kryesit e veprave penale, pa marr parasysh prkatsin nacionale, fetare, racore, politike socilae etj. 5.Dnimi duhet t jet proporcional me peshn e veprs penale dhe shkalln e prgjegjsis penale t kryesit. 6.Dnimi duhet t jet i ndar, ai sht i ndar nse mund t shqiptohet n mas m t vogl apo m t madhe, varsisht nga pesha e veprs penale. 7.Dnimi duhet t jet i revokueshm, kur konstatohet se dnimi sht shqiptuar n kundrshtim me ligjin ai duhet t abrogohe( pr shkak t lajthimit t gjykats, dshmis s rrejshme t dshmitarit etj) 8.Dnimi duhet t jet i prmirsueshm, edhe koj duhet t shprehet kur sht shqiptuar n kundrshtim me ligjin, dnimet pasurore jan t prmirsueshm, ndrsa dnimi me vdekje nuk sht i prmirsueshm , ndrsa shum autor mendojn se edhe dnimi me burg nse sht mbajtur sht i paprmirsueshm. Baza juridike e dnimit ```````````````````````````````````````` N shkencn e s drejts penale sht shtruar pyetja se prej nga del e drejta e shtetit t zbatoj masa t dhunshme ndaj personave q kryejn vepra penale, masa kto t cilat individve u merren apo u kufizohen t mirat juridike t rndsishme. Lidhur me kt shtje ekzistojn disa teori: 1.Teoria metafizike apo idealiste: sipas ktyre teorive dnimi sht manifestim i hakmarrjes s shoqris dhe shtetit kundr kryesve t veprave penale. 2.Teorit mbi kontratn shoqrore ( grociusi, Hobsi,Lloku, Bekario etj) sipas ktyre teorive individi i ka bart shtetit q ai ti mbroj nga kriminalitetit, meq vet nuk jan n gjendje t mbrohen. 3.Teorit normative juridike.sipas ksaj teorie baza juridike e shtetit q t zbatoj dnimet gjendet n vet sistemin juridik, n vet normn juridike mbshtetet arsyeshmria e shtetit q t aplikoj dnimet.

239 4.Teorit Sociologjike, kto teori , bazn juridike t dnimit e shohin n t drejtn dhe n domosdon e shoqris q t mbrohet nga kriminaliteti. Qllimi i dnimit `````````````````````````````````` Edhe lidhur me qllimin e dnimit ekzistojn disa teori: 1.Teoria absolute, sipas cils teori qllimi i dnimit sht hakmarrja ndaj personit q kryen vepr penale.( sipas teorive metafizike dhe idealiste kryesi vepron me vullnet t lir, andaj edhe hakmarrja paraqitet si i vetmi qllim i dnimit). 2.Teoria relative,sipas ktyre teorive qllimi i dnimit sht preventiva , q kryesi n t ardhmen mos t kryej vepra penale, kjo ndahet n teorin e preventivs individuale dhe n teorin e preventivs gjenerale. A/.Sipas teoris s preventivs individuale qllimi i dnimit sht q kryesin e veprs penale ta pengoj q n t ardhmn t kryej srish vepra penale. B/.Sipas teoris s prventivs gjenerale, qllimi i dnimit sht q t ushtroj ndikim friksues ndaj kryersve t mundshm t veprave penale dhe n kt mnyr ti zbraps nga kriminalitetit. 3.Teoria e przier.kto jan sintez t teorive apsolute dhe relative, sipas ktyre teorive qllimi i dnimit nuk mund t arrihet as vetm me hakmarrje e as vetm me preventiv, dnimi duhet t ket qllim preventivn dhe hakmarrjen. Qllimi i dnimit sipas t drejts penale t Kosovs ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` N nenin 34.t KPPK, sht prcaktuar qllimi i i prgjithshm i dnimit: 1.T parandaloj kryesin nga kryerja e veprave penale n t ardhmn dhe t bj rehabilitimin e tij, dhe 2.T parandaloj personat tjer nga kryerja e veprave penale. Nga dispozitat e prmendura rezulton se e drejta jon penale e prvetson preventivn e posame ( speciale) dhe t prgjithshme gjenerale si qllim i dnimt. Preventiva e posa sht e parapar n nenin 34.par.1., ndrsa preventiva gjenerale parshihet n par.2. t nenit t cituar.Ky n fakt sht efekti friksues i dnimit ndaj kryesve t mundshm t veprave penale, me vet faktin se pr do vepr;r penale sht i parapar dnimi q do ti shqiptohet kryesve t veprave penale , kjo sh nj lloj kanosje dhe si e till ushtron edhe efekt friksues, i zbraps atao nga kryerja e veprs penale..Edhe sot prkundr faktit se n prmasa m t vogla n krahasim me t kaluarn , dnimi prmban n vehte nj doz t hakmarrjes..Pohimi i ktill gjen mbshtetje n trr legjislacionin penale nga se pr vepra m t rnda penale parashihet dnim m i rnd.Mirpo hakmarrja nuk duhet konsidruar ashtu siq ka qen n mesjet.Prve preventivs individuale dhe gjenerale , dnimi duhet t prmbush edhe qllimin e

240 drejtsis.Duhet t jet i drejt.I drejt do t jet ai lloj i dnimit i cili do ti shkaktoj nj t keqe edhe kryesit t veprs penale.Mirpo qllimi i dnimit duhet t jet riedukimi dhe risocializimit i delikuentit. Dnimet jan legale dhe t ligjshme vetm kur shqiptohen n rastet e parashikuara me ligj, ndrsa legjitime jan vetm n rastet kur lloji dhe lartsia e dnimeve t shqiptuara jan t domosdoshme. Sistemi i dnimeve n t drejtn penale t Kosovs ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` KPPK i njeh pes (5) lloje t dnimeve( neni 36.41 dhe 54). -dnimin me burgim afatgjat, -dnimin me burgim, -dnimin me gjob, -dnimet alternative dhe -dnimet plotsuese. E drejta jon penale nuk e njh dnimin me vdekje , ky dnim sht abroguar m 12. dhjetor 1999 me rregulloren e UNMIKUT 1999/24 Karakteristik e sistemit t dnimeve t parapar n KPPK sht se parasheh nj numr t madh t llojeve t dnimeve.Ky sitem i dnimeve sht kopatibil me sitemin e dnimeve t parapara n kodet penale t shteteve t Evrops Perendimore dhe SHBA, sidomos me parashikimin e dnimeve plotsuese dhe alternative. Ndarja e dnimev `````````````````````````````````` N radh t par dnimet ndahen n ato kryesore dhe plotsuese(sekundare). Dnimet kryesore (primare) ``````````````````````````````````````````````` Jan ato t cilat ligji i parasheh se mund t shqiptohen si mas kryesore e dnimit. Sipas nenit 38. t KPPK dnimet kryesore jan: 1.dnimi me burgim afatgjat, 2.dnimi me burgim dhe 3.dnimi me gjob. Dnimi me gjob mund t jet kryesor kur shqiptohet vet dhe plotsues kur shqiptohet s bashku me dnimin me burg. Dnimet plotsuese `````````````````````````````````` Dnmet plotsuese jan ato lloje t dnimeve t cilat mund t shqiptohen vetm krahas dnimit kryesor apo alternativ.Sipas nenit 54.t KPPK, parashihen kto dnime plotsuese:

241 1.gjoba, 2.heqja e s drejts pr tu zgjedhur, 3.Ndalimi i ushtrimit t funksioneve n administratn publike ose n shrbimin publik, 4.ndalimi i ushtrimit t profesionit, aktiviteteve ose detyrs, 6.marrja e patent shoferit, 7.marrja e sendit, 8.urdhri pr publikimin e aktgjykimit dhe, 9.dbim i t huajit nga territori i Kosovs. Dnime alternative ```````````````````````````````` `` Dnimet alternative jan rezultat i trendeve bashkohore n tdrejtn penale dhe kan pr qllim q n t gjitha rastet e mundshme t parapara me ligj, n vend t dnimit me burgim, t shqiptohet dnimi alternativ, q jan joizoluese, jo me burgim. Sipas dispozitave t nenit 41, 43, 49, 50, , 52 dhe 53 rezulton se KPPK njeh pes (5) lloje t dnimeve alternative dhe ate: 1.dnimi me kusht neni 43, 2.dnimi me gusht me urdhr pr trajtim t detyrueshm rehabilitues neni 49, 3.dnimi me kusht me urdhr pr mbykyrje nga shrbimi sprovues neni 50, 4. dnimi me kusht me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme neni 52, dhe 5.gjysmliria neni 53. Dnimet mtej ndahen n dnime permanente(prjetshme) dhe kohore(pr nj koh t kufizuar) Pastaj ekziston minimumi i prgjithsh dhe minimumi i posam,maksimumi i prgjithshm dhe maksimumi i posam Minimumi i prgjithshm sht 15.dit, ndrsa maksimumi i prgjithshm sh 20 vjet pr dnimin me burgim ndrsa 40 vjet pr burgimin afatgjat Dnmet kumulative dhe dnimet alternative. Kur dnimet parashihen n mnyr kumulative gjykata duhet ti shqiptoj t gjitha dnimet e parapara me ligj.

Dnimi me vdekje `````````````````````````````````` KPPK dhe i tr sistemi juridik i Kosovs nuk e njeh dnimin me vdekje.Mirpo n disa shtete t Evrops dhe t bots, ky lloj dnimi njihet edhe tani dhe si i till

242 shqiptohet pr rastet shum t rnda t veprs penale .Dnimi me vdekje sht i drejtuar kundr vlers m t rndsishme t njeriut , kundr jets s tij, dhe si i till sht lloji m irnd i dnimit n t gjitha legjislacionet q e njohin. Dnimi me vdekje sht lloji m i vjetr i dnimit n histrorin e s drejts penale.Gjer n fund t shekullit XVIII, n Evrop dhe kontinente tjera t bots, dnimi me vdekje ka qen i parapar pr nj numr t madh t veprave penale.Psh.n legjislacionin penal t Francs n shekullin XVIII dnimi me vdekje parashihej pr 115. vepra penale, gjat ksaj kohe dnimi me vdekje sht ekzekutuar n mnyra shum t vrazhda dhe me mundime t tmerrshme. N gjysmn e dyt t shek.XVIII dhe n fillim t shekullit XIX nga ana e filozofve dhe iluministve si dhe nga disa prfaqsues t shkolls klasike, vemas t Cezario Bekarios, iu drejtuan kritika t ashpra sistemit ndshkimor t s drejts penale mesjetare.Duke u ndikuar nga kto kritika n gjysmn e par t shekullit XIX numri i veprave penale pr t cilat mund t shqiptohet dnimi me vdekje sht kufiziar n 12. vepra penale. N fund t shekullit XIX u themelua edhe lvizja abolacioniste e cila edhe sot e ksaj dite angazhohet pr heqjen e dnimit me vdekje.Kjo lvizje ka arritur rezultate t konsiderueshme, ngase prpos q u zvoglua numri i veprave penale pr t cilat mund t shqiptohet dnimi me vdekje gjer n fund t vitit 1970 arriti q n 40.shtete t bots t abrogohet dnimi me vdekje, nse n dekadat e fundit numri i shteteve q kan abroguar dnimin me vdekje sht shum m i madh.Tani ekzistojn idhtart pro dnimit me vdekje dhe ato kundr dnimit me vdekje (abolacionistt). A.Idhtart q pretendojn se duhet edhe mtej t ekzistoj dnimi me vdekje thirren n kto argumente ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` 1.Vetm me an t dnimit me vdekje shoqria mund t mbrohet nga individt qkryejn vepra jashtzakonisht t rnda dhe dnimi me vdekje sht mjet i fundit i mbrojtjes nga kriminelt e ktill, n rast sanksionet tjera do t ishin joefikase, 2.Dnimi me vdekje ushtron efekt t madh friksues dhe si i till paraqitet si faktor i rndsishm i preventivs speciale dhe gjenerale. 3.Dnimi me vdekje sht sanksioni m radikal ndaj kryesve t paprmirsueshm t veprave penale jashtzakonisht t rrezikshme. 4.Rndomt, dnimin me vdekje e prkrah shtresa m e gjr e popullsis dhe e konsiderojn garanci t siguris s tyre juridike. 5.Ekzekutimi i fshht i dnimit me vdekje mnjanon rrezikun e paraqitjes s motiveve t ulta dhe ndjenjn e dhembshuris ndaj t ndshkuarit, q eventualisht mund t shfaqet. B/.Kundrshtart e dnimit me vdekje japin kto argumente `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````

243 1.E drejta pr t jetuar sht e drejt sovrane e njeriut.kt t drejt nuk ia ka dhn shteti andaj edhe nuk mund tia merr. 2.Dnimi me vdekje sht i parevokueshm de i paprmirsueshm. 3.Dnimi me vdekje sht i padrejt dhe johuman. 4.Dnimi me vdekje sht i pandar nuk lejon mundsin e ndarjes dhe godet n mnyr t njet t gjith kryesit. 5.Dnimi me vdekje n mas t madhe ka doz t hakmarrjes s shoqris ndaj kryesve t veprave t rnda penale. 6.Dnimi me vdekje sht n kundrshtim me qllimin e dnimit., me q;llimin e prevetivs individuale q kryesi t prmirsohet dhe n t ardhmen mos t kryej vepra penale. 7.Dnimi me vdekje nuk ndikon n uljen e kriminalitetit. Shumica e legjislacioneve penale t Evrops Perendimore e kan abroguar dnimin me vdekje n trsi apo gjat kohs s paqs, dnimin me vdekje nga shtetet e Evrops Perendimore e njohin Belgjika dhe Irlanda dhe Greqia mirpo vitet e fundit fare nuk e kan shqiptuar.Kurse disa shtete t Evrops Perendimore dnimin me vdekje e parashohin vetm pr vepra penale t posame t cilat kryhen gjat kohs s lufts.Veprat e tilla jan psh.spiunazhi apo tradhtia. Nga viti 1965-1989 njzet e shtat shtete e kan obroguar dnimin me vdekje.Disa shtet e kan abroguar dnimin me vdekje por e kan parapar dnimin me burg r prjestshm apo me burgim afatgjat.T gjitha shtetet nga ish Jugosllavia e kan hequr dl;nimin me vdekje, nga ato Sllovenia parasheh dnim me 30.vjet burgi, Kroacia ,Kosova Srbia , Mali i zi parashohin dnim me 40.vjet burgim, Bosna 45.vjet burgim, Maqedonia n vend t dnimit me vdekje ka parapar dnimin me burg t prjetshm. Historiku i shkurtr i dnimit me burgim ```````````````````````````````````````````````````````````````` Dnimi me burgim konsiston n marrjen e liris s lvizjes(liris s qarkullimit)kryesit t veprs penale pr nj koh t caktuar.Ky lloj dnimi konsiderohet nj ndr dnimet m t rnda ngase me kt dnim kryesi i veprs penale i merret nj e drejt themelore e drejta e lvizjes , qarkullimit t lir. N t gjitha sistemet bashkohore n legjislacionet e tyre , dnimi me burgim z vend qndror, ngase pr numrin m t madh t veprave penale sht parapar ky lloj dnimi.Edhe n KPPK, pr kundr nj numri t madh t dnimeve alternative , pr numrin m t madh t veprave penale sht parapr dnimi me burg. Dnim me burgim , pr her t par sht parapar n Kodin penal t Francs t viti 1791.Ky lloj dnimi paraqitet nn ndikimin e shkolls klasike , e vemas prfaquseit t saj t denj Cezaro Bekario.Dnimi me burg paraqitet si zavendsim i dnimit me vdekje dhe dnimeve tjera fizike t cilat n prmasa t gjra u aplukuan gjat mesjests.

244 Prkundr mangsive dhe dobsive q u shprehen gjat ekzekutimit t dnimeve me burg, ai u tregua shum m efikas n krahasim me t gjitha llojet e dnimeve fizike q u zbatuan n mesjet. Gjat historis s tij, dnimi me burg ka psuar evulucion t rndsishm.N shekullin XIX ka ekzistuar numr i madh i llojeve t dnimit me burg, si dhe mnyrs s ekzekutimit t tij.Ndrsa sot , n legjislacionet e shteteve bashkkohore, njihet nj numr i vogl i llojeve t ktij dnimi me tendec t zvoglimit t mtejm.N ish Kodin penal t Jugosllavis t vitit 1951 gjer n mesin e vitit 1977 ka ekzistuar dnimi me burgim dhe dnimi me burgim t rnd. KPPK,njeh dy lloje dnimesh me burgim, dnimin me burgim ( neni 37) dhe dnimin me burgim afatgjat(37).

Dnimi me burgim afatgjat ````````````````````````````````````````````` Dnimi me burgim afatgjat n KPPK, sht rrjedhoj e abrogimit t dnimit me vdekje n Kosov.T gjitha shtet q kan hequr dnimin me vdekje kan parapar n legjislacionet e tyre dnimin me burgim afatgjat prej 30.vjetsh, 40, 45 dhe me burgim t prjestshm. Ky lloj dnimi sht parapar pr veprat penale m t rnda t kryera me dashje n rrethana veanarisht t rnda ose q kan shkaktuar pasoja shum t rnda(neni 37 par.1) Dnimi me burgim afatgjat n asnj rast nuk sht parapar si lloj i vetm i dnimit, madje as pr lloje m t rnda t veprave penale, ngase n nenin 37.par.3.t KPPK thuhet se burgimi afatgjat nuk mund t parashihet si i vetmi dnim kryesor pr nj vepr t veant pnale, nga kjo rezulton se dnimi me burgim afatgjat mund t parashihet vetm n mnyr alternative me dnimin me burgim . Dnimi me burgim afatgjat shqiptohet n kohzgjatje prej 21-40 vjet, ky lloj i dnimit mund t shqiptohet vetm n vite t plota( sipas Salihut mirpo mendoj se mund t shqiptohet edhe n muaj t plot).Personit t dnuar me burgim afatgjat mund ti ipet lirimi me kusht pasi ti ket mbajtur e dnimit( neni 37.par.4 i KPPK). Dnimi me burgim `````````````````````````````````` Dnimi me burgim sht lloji i dyt i dnimit me heqje t liris i parapar n KPPK( neni 38). Sikundr dnimi me burgim afatgjat, edhe dnimi me burgim, sht dnim kryesor.Mirpo ndryshe nga dnimi me burgim afatgjat, dnimi me burgim sht parapar pr numrin m t madh t veprave penale.

245 Shqiptimi i dnimit me burgim nganjiher sht parapar n mnyr alternative apo kumulative me dnimin me gjob.Ndrsa n raport me dnimet plotsuese , dnimi me burgim gjithher sht parapar n mnyr kumulative. Dnimi me burgim mund t shqiptohet prej 15.ditsh e deri m 20 vjet ( neni 38.par.1 t KPPK). Dnimi me burgim shqiptohet n vite dhe muaj t plot ndrsa deri n gjasht muaj mund t shqiptohet edhe n dit t plota ( 38.par.2.)

Dnimi me gjob ````````````````````````````````` Dnimi me gjob bn pjes n llojet e dnimeve pasurore.Me an t ktij dnimi , kryesi i veprs penale detyrohet q brenda afatit t caktuar ta paguaj shumn e t hollave n dobi t shtetit. Dnmin me gjob apo me t holla e njohin t gjitha legjislacionet bashkohore.Dnimi me gjob sht lloji m i leht i dnimeve dhe shqiptohet pr verprat penale t lehta mirpo mund tparashihen edhe pr veprat penale t mesme, ky lloj dnim sht adekuat pr ti ikur dnimeve me burg afatshkurtr. Qllimi i dnimit me gjob sht q kryesit t veprs penale ti bhet me dije n mnyr serioze se ka kryer vepr t kundrligjshme dhe njherit ta godas standardin e tij jetsor.Me rastin e dnimit me gjob duhet t kihet perasysh gjendja materiale e kryesit.N kt drejtim disa shtete Austria,Gjermania,Suedia , Sllovenia Kroacia njohin sistem t till ndshkimor , ku lartsia e dnimit me gjob caktohet varsisht prej meditjes, sa fiton pr nj dit pun. N nenin 39. parashihet dnimi me gjob ai mund t shqiptohet si dnim kryesor dhe si dnim plotsues.( sht i paqrt konkludimi i pro.Ismetit kur thotse dnimi me gjob mnd t shqiptohet si dnim plotsues me dnimin me kusht neni 44.par.4 fa.456). Minimumi i dnimit me gjob sht 50 , ndrsa max.25.000 ,ndrsa n rast kur vepra penale sht kryer me qllimi t itimit , max.i gjobs sht 500.000 ( 39.par.1.) N nenin 39.par.2 dhe 3. t KPPK, sht parapar mnyra e ekzekutimit t dnimit me gjob, afati pagimit nuk mund t jet m i shkurtr se 15. dit e as m i gjat se 3. muaj n raste t arsyeshme , gjykata mund t vendos q dnimi me gjob t paguhet n kste, me kusht q afati i pagess t mos jet m i gjat se dy vjet. Pastaj sht parapar procedura e pagimit t gjobs dhe zavendsimit t gjobs me pun n dobi t prgjithshme dhe zavendsimin e dnimit me gjob me dnim me burg,ku 15 llogaritet n nj dit burg , me kusht q afati i burgimit nuk i kalon 6.muaj(39.par.4.) Dnimi me gjob nuk mund t ekezkeutohet pas vdekjes s t dnuarit. (39.par.6).

246 Dnimet alternative ````````````````````````````````````` Llojet e dnimeve alternative sipas KPPK `````````````````````````````````````````````````````````````````` Duke u mbshtetur n dispozitat e Rregullave t Tokios(shih 461 dhe 462) parashihen alternativat e dnimeve dhe masave n vend t dnimeve me burgim, si dhe rekomandimet e Kshillit t Evrops pr aplikimin e tyre, dhe n baz t modeleve t Kodit penal t Italis, Francs,Zvicrs, Gjermanis dhe t kodeve penale t shteteve tjera t Evrops Perendimore, n KPPK jan br prpjekje q t ancipohen shumica e ktyre dnimeve dhe masave alternative duke i akceptuar zgjidhjet edhe nga legjislacioni i SHBA dhe Anglis. Qllimi kryesor i dnimeve dhe masave t tjera alternative t parapara n legjislacionet e shteteve bashkohore , sht q n t gjitha rastet e mundshme t ushtrohet luft efikase kundr kriminalitetit pa u ekzekutuar dnimi me burgim, prkatsisht t luftohet kriminaliteti me sanksione dhe masa joizoluese, jo me burgim. Me KPPK jan parapar 5.lloje t dnimeve alternative, t cilat mund t shqiptohen nvend t dnimit me burgim e kto jan: 1.dnimi me kusht neni 43; 2.Dnimi me kusht me urdhr pr trajtim t detyrueshm rehabilitues neni 49; 3.Dnimi me kusht me urdhr pr mbykqyrje nga shrbimi sprovuae neni 50 ; 4.Dnimi me kusht me urhdr pr pun n dobi t prgjithshme neni 52 dhe 5.Gjysmliria neni 53. Nocionet e dnimit me kusht dhe sistemet e ndryshme t tij ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Dnimi me kusht sht pezullimi i ekzekutimit t dnimit t shqiptuar pr nj koh t caktuar dhe me kusht t caktuar.Ky sht lloj i sanksionit parapenal.Nse personi brenad afatit t caktuar nuk kryen vepr vepr penale dhe nse i prmbush kushtet ecaktuara nga gjykata , dnimi i shqiptuar nuk ekzekutohet, kurse personi i till nuk konsiderohet i dnuar, n t kundr dnimi me kusht mund t revokohe dhe pseroni i dnuar ta mbaj dnimin. Dnimi me kusht pr her t par sht paraqitur n SHBA dhe n Angli me emrin probatio sprovim, ky lloj dnimi u paraqit nn ndikimin e lvizjeve pr zavendsimin e dnimeve afatshkurtra me burg. Qllimi i dnimit me kusht sht resocializimi i delikuentit me an t pezullimit t dnimit. Pr nga natyar e tij , dnimi me kusht sht i prshtatshm t shqiptohet n vend t dnimit afatshkurtr me burg pr delikuentt e rastit dhe n prgjithsi pr kryersit e veprave penale t lehta. Duke u mbshtetur n prparsit e ktij dnimi , ky dnim sht prvetsuar pothuaj se n t gjitha legjislacionet e shteteve bashkohore. Sistemi i dnimit me kusht

247 ``````````````````````````````````````````````` N legjislacionin penal jan t njohura tri sisteme t dnimit me kusht: 1.Sistemi anglo-amerikan; 2.Sistemi Evropian dhe 3.sistemi i przier. 1.Sistemi angloamerikan apo probation ````````````````````````````````````````````````````````````` sht paraqitur n disa shtete t Ameriks dhe n Angli, n fund t shekullit XIX, si form e zavendsimit t dnimit me burg.Spar sht parapar pr kryesit e ,mitur t veprave penale, e m pas edhe pr kryesit madhor. Karakteristik e ktij sistemi sht se ndaj kryesit t veprs penale zhvillohet procedur penale , konstatohet fajsia e tij mirpo nuk i shqiptohet dnimi, vehet nn mbykqyrje t posame.Shqiptimi i dnimit i dnimit pezullohet pr nj koh t caktuar dhe caktohen kushtet q duhet prmbushur .Gjat kohs s pezullimit t shqiptimit t dnimit ai vehet n mbykqyrje t posame, t cilin e ushtron personi zyrtar i emruar nga ana e gjyqit.Nse kryesi gjat kohs q e cakton gjyqi nuk kryen vepr penale dhe i prmbush kushtet e caktuara atij nuk i shqiptohet dnimi fare. 2.Sistemi evropian kontinental ````````````````````````````````````````````````````` sht paraqitur n fund t shekullit XIX, s pari n Belgjik dhe Franc dhe pr at quhet sistem belgo-francez, M pas ky sitemi prvetsohet edhe n shtet tjera t Evrops. 3.Sistemi i przier ````````````````````````````````````` sht prvetsuar n fillim t shekullit XIX dhe sipas ktij sistemi , ndaj kryesit t veprs penale zhvillohet procedura penale , i shqiptohet dnimi dhe pezullohet ekzekutimi i tij, por gjykata mund ti caktoj edhe masa t posame t mbykqyrjes pr nj koh t caktuar.Gjithashtu personit t dnuar me kusht mund ti caktohen edhe detyrime t cilat duhet ti prmbush ai .Edhe Kodi yn penale ka prvetsuar kt siistem. Llojet e dnimit me kusht sipas KPPK `````````````````````````````````````````````````````````````` KPPK, njeh katr lloje t dnimit me kusht edhe at: 1.dnimin me kudht, 2.dnimin me kusht me urhr pr trajtim t detyrueshmrehabilitues, 3.dnimi me kusht me urdhr pr mbikqyrje nga shrbimi sprovues, 4.dnimi me kusht me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme. Kto lloje t dnimeve konsiderohen si dnime alternative n vend t dnimit me burgim apo me gjob.Me kto lloje t dnimit n t vrtet kryesit t veprs penale i trhiqet vrejtja.

248

DNIMI ME KUSHT `````````````````````````````````````` Sipas nenit 43. t KPPK ,gjykata mund ta shpall personin fajtor, ti caktoj dnimin , mirpo ekzekutimin e tij e shtyen pr nj koh t caktuar q nuk mund t jet m e shkurtr se 1. vit e as m e gjat se pes vejt ( koha e verifikimit) me kusht q i akuzuari n aftin e ln t mos kryej vepr penale. Kushtet pr shqiptimin e dnimit me kusht ``````````````````````````````````````````````````````````````````` Sipas nenit 44. t KPPK, dnimi me kusht mund t shqiptohet nse plotsohen dy kushte:

1.kushtet t cilat i referohen dnimit t parapar me ligj dhe dnimit t shqiptuar mnga ana e gjykats a/.Lidhur me dnimin e parapar, n nenin 44. par.1 thuhet shprehimisht se kryesit mund ti shqiptohet dnimi me kusht pr veprn penale e cila dnohet me burgim deri n pes vjet edhe pr veprat penale pr t cilat parashihet dnim deri n 10.vjet burg, nse zbatohendispozitat pr zbutjen e dnimit. b/.lidhur me dnimin e shqiptuar nga ana e gjykats, n paragrafin 2. t nenit t cituar thuhet se dnimi me kusht mund shqiptohet , kur gjykata i cakton dnim me gjob ose me burg deri n dy vjet, qoft pr nj vepr penale qoft pr bashkim veprash penale. 2.kushtet t cilat i referohen personalitetit t kryesit t veprs penale dhe qllimit t dnimit me ksusht . Kushtet q kan t bjn me personalitetin e kryesit jan: -sjellja e mparshme e kryesit, -sjellja e kryesit pas kryerjes s veprs penale, -shkalla e prgjegjsis penale dhe, -rrethanat n t cilat sht kryer vepra penale. Nse gjykata kryesit t veprs penale i ka caktuar n mnyr kumulative dnimin me burg dhe dnimin me gjob, dnimi me kusht mund tia shqyptoj pr t dy dnimet apo vetm pr dnimin me burg (neni 44.par.4. Kushtet dhe detyrimet t cilat gjykata mund tia caktoj personit t dnuar me kusht ````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````

249 Nga prku i dnimit me kusht me ligj, rezulton se personit t dnuar me kusht, gjykata i cakton kushte dhe detyrimet e caktuara t cilat duhet ti prmbush ai.Kto kushte jan t prgjithshme dhe t posame. 1.Kushti i prgjithshm q i akuzuari t mos kryej vepr tjetr penale n afatin q e cakton gjykat e q nuk mund t jet m i shkurtr se 1-e as m i gjat se pes vjet.(afati i verifikimit fillon t rrjedh nga dita kur vendimi merr formn e prer). 2.Kushtet e posame jan: ````````````````````````````````````````` a/.ta kthej prfitimin pasuror t fituar me vepr penale , b/.ta kompensoj dmin e shkaktuar me vepr penale ose c/.ti prmbush detyrimet tjera t parapara me dispozitat e ligjit penal. 3.Detyrimet t cilat ia cakton gjykarta t akuzuarit jan ato t cilat rezultojn a/.nga disa dnime plotsuese dhe b/.ato t parapara pr disa vepra penale. a/.detyrimet q rezultojn nga disa dnime plotsuese jan : ndalimi i ushtrimit t funksioneve n administratn publike ose n shrbimet publike, ndalimi i ushtrimit t profesionit ose aktiviteteve tjera, nadlimi pr t drejtuar autom,jetin etj. Nse krahas dnimit me kusht , gjykata shqipton ndonj dnim plotsues, i cili konsiston n ndonj ndales, mund t vendos q dnimi me kusht do t revokohet, nse i dnuari me ksuht nuk e respekton ndalesn e caktuar. b/.Detyrimet t cilat jan parapar pr rastet e disa veprave penale,psh.detyrimet nga neni 212 par.3.pastaj nenit 213. pastaj nenit 293.par.4. Revokimi i dnimit me kusht ````````````````````````````````````````````````` Sipas KPPK, dnimi me kusht mund t revokohet pr kto tri shkaqe: 1.Nse i dnuari gjat periodss verifikimit kryen vepr t re penale. 2.Nse pas shqiptimit t dnimit me kusht vrtetohet se i dnuari ka kryer vepr penale, para se t jet dnuar me kusht. 3.Nse i dnuari nuk i ka prmbushur detyrimet, t cilat jan caktuar me dnim me kusht. Revokimi i dnimit me kusht pr shkak t veprs s re penale `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Nse i dnuari me kusht gjat afatit t verifikimit kryen vepr t re penale revokimi i dnimit mund t jet obligator dhe fakultativ

250 a/.dnimi me kusht do t revokohet detyrimisht nse i dnuari gjat kohs s verifikimit kryen nj apo m shum vepra penale pr t cilat i sht shqiptuar dnim me burg prej 2. e m shum vjetsh( neni 45.par.1.) b/.dnimi me kusht do t revokohet n mnyr fakultative nse i dnuari gjat kohs s verifikimit kryen nj apo m shum vepra penale pr t cilat sht shqiptuar dnim me burgim m pak se 2. vjet.N raste t tilla gjykata do t vendos nse do t revokoj dnimin me kusht, pasi ti vlersoj t gjitha rrethanat t cilat i prkasin veprave penale t kryera dhe kryesit, e sidomos ngashmrin e veprave penale t kryera, rndsin e tyre dhe motivet nga t cilat jan kryer. Nse gjykata e revokon dnimin me kusht, pr t gjitha veprat e shqipton nj dnim unik sipas nenit 71.t KPPK. Sipas dispozitave t KPPK, gjykata pr veprn e re pnale mund ti shqiptoj dnim me burg, apo edhe pr veprn e re penale mund ti shqiptoj prap dnim me kusht apo me t holla Revokimi i dnimit me kusht pr shkak t veprs penale t kryer m par `````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Mund t ndodh q gjykata pasi ka shqiptuar dnimin me kusht t zbuloj vepr t ciln kryesi e ka kryer m heret.N raste t tilla , gjykata mund t revokoj dnimin me kusht nse vlerson se nuk do t kishte baz pr shqiptimin e dnimit me kusht pot dihej pr at vepr penale.Me rastin e vendosjes nse do t revokoj dnimn me kusht , gjyakata do t marr parasush kriteret, t cilat jan parapar pr revokimin e dnimit me ksuht pr veprn e re penale (46). Revokimi i dnimit me kusht pr shkak t mosprmbushjes s detyrimeve t caktuara ``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Mos prmbushja e detyrimeve t caktuar gjithashtu mudn t jet arsye pr revokimin e dnimit me kusht. Nse i dnuari me kusht nuk e prmbush njrn nga kto detyrime brenda afatit t caktuar me aktgjykim, gjykata sipas nenit 47.t KPPK, mund t vendos si m posht: -q personit t dnuar tia vazhdoj afatin e prmbushjes s detyrimit; -personin e dnuar mund ta liroj nga prmbushja e atij obligimi, nse bindet se i dnuari , pr shkaqe t arsyeshme, nuk mund ta prmbush obligimin; -detyrimin e caktuar m par ta zavendsoj me obligim tjetr t parapar me ligj, apo -mund ta revokoj dnimin me kusht. Afatet e revokimit t dnimit me kusht `````````````````````````````````````````````````````````````` Dnimi me kusht revokohet gjat kohs s revokimit, mirpo nse pr veprn penale t kryer gjat afatit t verifikimit sht msuar m von, dnimi me kusht

251 mund t revokohet ms argu n afat prej nj viti nga dita e skadimit t afatit t verifikimit. Edhe n situatn kur i dnuari nuk ;i prmbush obligimet e caktuara, dnimi me kusht mund t revokohet n afat prej nj viti pas skadimit t afatit t verifikimit. DNIMI ME KUSHT ME URDHR PR TRAJTIM T DETYRUESHM REHABILITUES ``````````````````````````````````````````````````````````````````````` Ky lloj dnimi me kusht i sht dedikuar ndaj kategoris s atyre kryersve t veprave penale , t cilt jan alkolist apo narkoman dhe nse gjykata konstaton se pikrisht vartsia ndaj alkoolit apo drogs ka qen faktori kryesor q ka kontribuar t kryhet vepra penale. Personi i dnuar me kusht me urdhr pr trajtim rehabilitues, gjykata ia cakton obligimin atij q t mjekohet.Organi sprovues e prpilon programin e trajtimit, t cilit duhet ti prmbahet i dnuari dhe shrbimi sprovues e informon gjykatn se programi i trajtimit sht zbatuar me sukses.N kt rast gjykata nxjerr vendim me t cilin konstatohet se dnimi sht mbajtur.Kjo mas shqiptohet n afat prej 6muaj deri n 3 vjet. N rast se i dnuari me kusht me urdhr pr trajtim largohet nga programi i trajtimit rehabilitues pa i mbushur detyrimet lidhur me trajtimin, gjykata mund ta zavendsoj detyrimin e mparshm me nj tjetr, t shtyej kohzgjatjen e urdhrit pr trajtim ose ta revokoj dnimin me kusht dhe t urdhroj ekezkeutimin e dnimit t caktuar n dnimin me kusht( neni 49 par.4.). DNIMI ME KUSHT ME URDHR PR MBYKQYRJE NGA SHRBIMI SPROVUES ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Pr nga natyra , prmbajtja dhe mnyra e ekzekutimit , sht form e dnimit me kusht t tipit anglo-amerikan dhe kjo mas konsiston n pezullimin e ekzekutimit t dnimit me burgim dhe kontrollin dhe dhnien e ndihms kryesit t veprs penale. Gjykata para se t shqiptoj kt lloj dnimi , gjykata duhet t krkoj nga shrbimi sprovues kompetent pr territorin e vet mendimin nse ky dnim mund t ekzekutohet, si dhe far lloji deturimeve mund ti caktohet, ky dnim mund t zghjas m s paku 6. muaj dhe jo m tepr se tre vjet. Llojet e detyrimeve t mbykqyrjes s shrbimit sprovues t caktuara me dnimin me kusht dhe mnyra e zgjedhjes s tyre ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ KPPK, n nenin 51. parashef 11. lloje t detyrimeve edhe at: 1.Mjekimi ose rehabilitimi n entin shndetsor; 2.Nnshtrimi n programin e trajtimit mjeksor ose rehabilitimit;

252 3.Vizitat te psigologu ose t kshilluesit tjer dhe veprimin n pajtim me rekomandimet e tyre; 4.Aftsimi profesional n nj profesion t caktuar; 5.Kryerja e aktiviteteve punuese; 6.Shfrytzimi i pags dhe i t ardhurave t tjera ose i pasuris pr prmbushjen e detyrimeve familjare; 7.Mosndrrimi i vendbanimit pa autorizim t shrbimit sprovues; 8.Heqja dor nga prdorimi i alkoolit apo i drogs; 9.Heqja dor nga frekuentimi i vendeve apo lokaleve ku shrbehet pije alkolike; 10.Heqja dor nga shoqrimi me personat t caktuar, dhe 11.Heqja dor nga mbajtja e fardo llji t armve. N rastet kur i dnuari me kusht nn mbykqyrjen e shrbimit sprovues nuk mban kontakte me shrbimin sprovues ose nuk i prmbush detyrimet t cilat i ka caktuar gjykata, detyrimet e mparshme gjykata mund tia zavendsoj me nj detyrim tjetr apo tia vazhdoj afatin brenda kohs s verifikkimit apo t revokoj kt lloj t dnimit me kusht. Gjykata do t revokoj dnimin me kusht nn mbykqyrje t shrbimit sprovues edhe nse i dnuari kryen vepr t re penale pr t ciln sht shqiptuar dnim me burgim s paku dy vjet apo m tepr. Dnimi me kusht me urdhdr pr pun n dobi t prgjithshme Sipas nenit 52. t KPPK, gjykata me aktgjykim, kryesit t veprs penale i cakton obligimin q brenda afatit t caktuar t kryej pun n dobi t prgjithshme, n interes publik. Kushtet pr shqiptimin e dnimit me kusht me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme -q gjykata kryesit t veprs penale t,i ket caktuar dnimin me burgim deri n nj vit ose dnim me gjob deri n 2.500 ; -t ekzistoj vlersimi i shrbimit spovues, dhe -t jepet plqimi i t dnuarit se ai dakordohet q ti shqiptohet ky lloj dnimi. Kohzgjatja e puns n dobi t prgjithshme dhe mundsia e caktimit t detyrimeve tjera Puna n dobi t prgjithshme shqiptohet n kohzgjatje s paku 30.or, e ms teprmi 240 or pune..Ort e caktuar duhet t kryhen brenda nj viti ( neni 52 par.3) Gjykata cakton numrin e orve me vendim t posam, ndrsa shrbimi sprovues vendos pr llojin e puns n dobi t prgjithshme q duhet kryer personi i dnuar, cakton organizatn pr t ciln personi i dnuar do t kryej punn, vendos pr ditt e javs gjat t cilave do t kryhet puna dhe e mbykqyr kryerjen e puns n dobi t prgjithshme.

253 Gjykata mund ti urdhroj q personi i dnuar nj apo disa prej ktyre detyrimeve: -t mbaj kontakt me shrbimin sprovues, -t kthej prfitimin pasuror t fituar me veprn penale, -t kompenzoj dmin e shkaktuar me vepr penale, -t prmbush detyrimet tjera t parapara me ligj si dhe -t prmbush nj apo disa prej njmbdhjet lloje t detyrimeve t parapara me nenin 51. t KPPK. Kohzgjatja e prmbushjes s ktyre detyrimeve t parapara me nenin 51.t KP nuk duhet t jet m i shkurtr se 6.muaj dhe m i gjat se 3. vjet. Revokimi i dnimit me kusht me urdhr pr pun n dobi t prgjithshme Nse personi i dnuar pas kalimit t afatit t caktuar , n trsi apo pjesrisht , nuk e kryen punn n dobi t prgjithshme shoqrore, nuk mban kontakte me shrbimin sprovues ose nuk i kryen detyrimet nga neni 551. t urdhruara nga gjykata , athre gjykata mund ta zavendsoj detyrimin e moarshm me nj tjetr, mund ta shtyej kohn e mbykqyrjes brenda kohs s verifikimit ose ta revokoj dnimin me kusht.( neni 52.par.5.). Nse revokohet ky lloj dnimi me kusht, i dnuari detyrohet ta mbaj dnimin e caktuar me burgim apo ta paguaj dnimin me gjob. GJYSMLIRIA ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Gjysmliria , si lloj i pest i dnimit alternativ konsiston n at q personi t cilit i sht shqiptuar dnimi me burgim, i mundsohet do dit, brenda orve t caktuara(gjasht 8 apo 10.or), t mund t qndrojn n liri pr t vazhduar punn profesionale t ciln e ka kryer edhe para kryerjes s veprs penale, apo q t kryej pun familjare( psh. femra t kujdeset pr fmijt dhe punt tjera t shtpis), t vijon shkollimin, t vazhdoj mjekimin etj, pasi t kryej punt duhet t kthehet n burg.( 53) Kushtet pr shqiptimin e gjysmliris ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 53 par.1.t KPPK, Kur gjykata shqipton dnimin me burgim deri n nji vit, mund t urdhrojekzekutimin e dnimit me gjysm liri pr shkak t detyrimeve t personit t dnuar lidhur me punn,arsimimin , kualifikimin ose aftsimin profesional, prgjegjsit esenciale familjare apo nevojn pr trajtim ose rehabilitim mjeksor.Kur vuan dnimin me gjysmliri, personi i dnuar detyrohet q t kthehet n burg pas kryerjes t detyrimeve brenda kohs s caktuar nga gjyjkata. Nga kjo rezulton se kushtet pr shqiptimin e gjysm liris jan: -q kryesi i veprs penale t jet dnuar dri n nj vit burgim;

254 -q pr kryesin , familjen , por edhe pr shoqrin , do t jet shum e dobishme ti lejohet vazhdimin apo prfundimi i punve apo aktivitetve t cilat qndrojn para tij dhe, -q pr do dit, pas kryerjes s punve t caktuara, t kthehet n entin penal, n burg. Programin pr implementimin e dnimit me gjysmliri e prpilon drejtori i burgut me organin e shrbimit sprovues. Mnyra e ekzekutimit t ktij lloj dnimi detalisht rregullohet me ligjin pr ekzekutimin e sanksioneve penale. Revokimi i gjysmliris ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 53.par.2.t KPPK, sht parapar shprehimisht se nse i dnuari nuk prmbush detyrimet lidhur me punn , arsimin apo aftsimin profesioanl, pr t cilat sht shqiptuar gjysmliria, gjykata do t revokoj kt lloj dnimi dhe do t urdhroj q ky dnim , apo pjesa e mbetur ktij dnimi, t ekezekutohet n burg. N rastet kur gjykata vendos pr revokimin e ktij lloji dnimi pr shkak t mosprmbushjes s detyrimeve t puns apo aktiviteteve tjera, do t krkoj raport nga shrbimi sprovues. Dnimet plotsuese Paraqitja dhe zhvillimi i dnimeve plotsuese ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Gjer n fund t shekullit XIX dnimet kryesore kan qen i vetmi lloj i sansksioneve penale q n t drejtn penale kan mundur t shqiptohen ndaj kryesve t veprave penale.Mirpo , n fund t shek.XIX, nn ndikimin e shkollave pozitive dhe socioantropologjike, u parapan edhe lloje tjera t sanksioneve penale, t cilat n fazn e paraqitjes u emrtuan si masa siguruese.Pas lufts s dyt botrore shumica e masave siguruese n shum kode penale t shteteve t Evrops Perendimore u konsideruan si dnime plotsuese.Ndrsa masat siguruese t karakterirt mjeksor, emrtohen dhe trajtohen si masa t trajtimit dhe mjekimit, me rast n trsi iu jan hequr atributet e sanksioneve penale.Kte koncept tani e ka prvetsuar edhe KPPK. Edrejta penale e ish Jugosllavis shumicn e dnimeve plotsuese , q tani njihen te ne i ka konsideruar masa siguruese(Kodi penal i 1948, 1951 si dhe meligjin penal t 1977). Nocioni dhe qllimi i dnimeve plotsuese ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Dnimet plotsuese jan paraqitur si rezultat i njohurive t reja shkencore se dnimet kryesore nuk mund t jen mjet efikas ndaj t gjith kryesve t veprave penale.Pr kt arsye n t drejtn penale u formsua mendimi se , krahas

255 dnimit kryesor, duhet parapar edhe sanksione t tjera penale t lkarakterit komplementar, plotsues. Kryesit t veprs penale i shqiptohet dnimi plotsues me qllim q ti merren apo ti kufizohen disa t drejta , t cilat pr shkak t natyrs s tyre nuk mund ti merren apo ti kufizohen me dnime kryesore. Kufizimi apo marrja e disa t drejtave t posame me dnime plotsuese , midis tjerash , bhet pr dy arsye kryesore: 1.Arsya e par qndron n at q funksionimi dhe autoriteti i disa detyrave dhe profesioneve shtetrore krkon q ti ushtrojn personat q kan nj t kaluar t pastr.P.sh.prkundr resocializimit sht vshtir q menjiher pas mbajtjes s burgut ti besohet ushtrimi i funksionit t gjyqtarit, prokurori, inspektorit, profesorit i cili ka kryer ndonj vepr penale t marrjes s mitos, keqprdorimit t detyrs zyrtare, mashtrimit etj. 2.Arsya e dyt sht e karkterit kriminalo-politik, meq nuk sht e preferueshme q personi pas mbajtjes s dnimit menjiher t vehet n sprov dhe t gjendet n aso rrethana dhe kushte dhe t kryej t njetn detyr eapo profesion t cilin e ka shfrytzuar pr t kryer Vepr penale.P.sh. nuk do t ishte e arsyeshme q arkatari , i cili ka qen i dnuar pr vepr penale t shprdorimit t pasuris shoqrore, pas mbajtjes s dnimit , ti besohet prsri detyra e till , n t cilat rrethana prsri mund ta kryej veprn penale.Nga kjo rezulton se kto masa jan t karakterit preventiv. Prparsi e posame e dnimeve plotsuese sht se mundsojn individualizimi m adekuat i sanksioneve penale dhe mundsi m e madhe pr resocializimin e kryesit t veprs penale. Dnimet plotsuese shqiptohen krahas dnimit kryesor, kurse n disa raste krahas dnimit alternativ(dnimit me kusht), ngase me kryerjen e veprs penale, personi i ka keqprdor kto liri dhe t drejta. Lidhja midis dnimeve plotsuese dhe dnimeve kryesore dhe alternative ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Krakteristikat e prbashkta midis ketyre tri lloje t dnimeve jan kto: 1.dnimet kryesore, plotsuese dhe ato alternative jan lloje t sanksioneve penale; 2.Me t tri kto dallime gjyakat ka pr qllim q shoqrin ta mbroj nga kriminaliteti; 3.T tri kto lloje t dnimit aplikohen me dhun; 4.Baz pr aplikimin e ktyre dnimeve sht vepra penale; 5.Pr t gjitha kto dnime vlen parimi i legalitetit; 6.T gjitha kto dnime i shqipton gjykata. Sistemi dhe lloji i dnimev plotsuese sipas KPK ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

256 Neni 54.i KPPK parasheh kto lloje t dnimeve plotsuese: 1).gjobn, 2.heqja e s drejts pr t zgjedhur, 3.ndalimi i ushtrimit t funksioneve n administratn publike ose shrbimin publik, 4.ndalimi i ushtrimit t profesionit, t aktivitetit ose detyrs, 5.ndalimi pr t drejtuar automjetin, 6.marrja e patentshoferit, 7.marrja e sendit, 8.urdhri pr publikimin e aktgjykimit , dhe 9.dnimi i t huajit nga teritori i Kosovs. Heqja e t drejts pr tu zgjedhur ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 55. t KPPK, ky lloj dnimi plotsues mund t shqiptohet n dy raste: 1.Kt dnim gjykata e shqipton nse personi me qllim q t zgjidhet n ansamblen komunale apo deputet n Kuvendin e Kosovs, gjat procesit zgjedhor, e realizon kt t drejt duke u shrbyer me krcnime ose falsifikim t listave t votimit dhe 2.Kt mas gjykata e shqipton ndaj kandidatit pr zgjedhje, nse ai kryen vepr penale pr t ciln gjykata i shqipton dnim me burgim s paku 5. vjet.Situata e dyt nuk ka lidhje me procesin zgjedhor por me gjithate e bn t padenj n aspektin etik. Ky lloj dnimi mund t shqiptohet n kohzgjatje prej 1-3 vjet.Ekzekutimi fillon pasi i dnuari ta ket vuajtur dnimin. Ndalimi i ushtrimit t funksioneve n administratn publike ose n shrbimin publik ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 1.Ky lloj i dnimi mund t shqiptohet n mnyr obligative, n rast kur personi, t cilit i sht besuar ushtrimi i funksioneve n organet e pushtetit, apo administratn publike, e kt detyr e keqprdor, me rast kryen vepr penale pr t ciln i sht shqiptuar dnim me spaku 10.vjet burgim. N kte situat ai funksionin e till ai nuk mund ta ushtroj prej 1-5 vjet i cili fillon t ekezkutohet pasi q i dnuari ta vuaj dnimin. 2.Sipas nenit 56.par.2.t KPPK, ky lloj dnimi mund t shqiptohet n mnyr fakultative edhe n rast kur personi me shprdorimin e funksionit kryen vepr penale pr t ciln gjykata i ka shqiptuar dnim me burgim gjer n 10.vjet.N kt situat ndalimi zgjat prej 1-3 vjet. Ky lloj dnimi mund t shqiptohet:

257 1.q ta ket shprdorur funksionin , detyrn e caktuar, 2.q ky shprdorim t jet parapar me ligj si vepr penale dhe 3.q pr kt vepr penale gjykata t ket shqiptuar dnim me burgim spaku 10 vjet.par.1. apo dnim deri n 10.vjet par.2.t KPPK. Ndalimi i ushtrimit t profesionit, veprimtaris ose detyrs ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ky lloj i dnimit plotsues konform nenit 57.par.2.mund t shqiptohet n kohzgjatje prej 1-5 vjet me kusht: 1.q kryesit t veprs penale ti shqiptohet dnim kryesor apo dnim alternativ; 2.q kryesi i veprs penale ta ket keqprdorur profesionin e vet, veprimtarin detyrn apo funksionin menaxhues apo administrativ ose, 3.nse me baz, me arsye mund t pritet se ushtrimi i profesionit, veprimtaris, detyrs apo funksionit menxhues ose administrativ mund ta keqprdor pr kryerjen e veprs penale. Kohzgjatja e ktij lloj dnimi llogaritet prej dits kur vendimi sht br i plotfuqishm, mirpo koha e kaluar n burg, n entin shndetsor pr ruajtje dhe mjekim, nuk llogaritet n kt lloj dnimi d.m.th.afati i kti lloj dnimi vazhdon pas mbajtjes s burgimit prkatsisht pas lshimit nga enti shndetsor. N rast t shqiptimit t ktij lloj dnimi plotsues s bashku me dnimin me kusht, gjykata mund t vendos q dnimi me kusht do t revokohet, nse kryesi nuk e rrespekton detyrimin e ndalimit t ushtrimit t profesionit, veprimtaris apo detyrs (57.par.3) a/.Konsideroj se formulimi nuk sht i qart kur sht n pyetje par. 2. i nenit 56 t KPPK. Si dhe dispozita e nenit 57.par.1. Ngase mendoj se ky lloj dnim plotsues duhet shqiptuar edhe n stuatn kur kryesi nuk e keqprdor detyrnfunksionin e caktuar, n situatn kur me arsye mund t konsiderohet q ushtrimi i mtejm; i funksionin , thirrjes apo detyrs s caktuar do t ishte e rrezikshme. Ky dnim plotsues fillon t ekzekutohet pasi q kryesi ta kket mbajtur dnimin. Psh kur gjer ke vepra penale ka ardhur pr shkak t paftsis s kryesit n kryerjen e funksionit, detyrs apo veprimtaris s caktuar.Ajo paaftsi mund t rezultoj nga joprofesionalizmi i kryesit, psh mjeku icili sht gjykuar pr shkak t trajtimit t pandrgjegjshm , mund ti shqiptohet kjo mas nse konstatohet se veprn e ka kryer pr shkak t mosnjohjes s mjaftueshme t rregullave t shkencs s mjksis,ose pr shkak t paaftsis psikofizike, psh. pr avokatin i cili i ka zbuluar fshetsit n kryerjen e detyrs s tij konstatohet se at e ka br pr shkak t harres, b/.grupa e dyt e shkaqeve ka t bj me paprshtatshmrin morale t kryesit me t cilat rrezikohet autoriteti i funksioneve, detyrave t caktuara psh.gjyqtari i cili sht dnuar pr plagosje t rnd trupore. Do t ishte jologjike q edhe m tej ta ushtroj funksionin e gjyqtarit.

258

Ndalimi i drejtimit t automjetit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas neni 58 t KPPK , ky lloji i dnimit plotsues mundt t shqiptohet nse plotsohen kto kushte: 1.q personi t; ket kryer vepr penale me t ciln ka rrezikuar trafikun publik, 2.q gjykata kryesit t veprs penale ti ket shqiptuar dnimin kryesor, ndonj dnim alternativ, vrejtjen gjyqsore, masn e trajtimit t detyrueshm apo ta ket liruar nga dnimi, 3.nse rrethanat n t cilat sht kryer vepra penale apo cnimet e mparshme t dispozitave mbi sigurin e trafikut publik tregojn se sht rrezik q personit t ktill ti lejohet q edhe m tej n t ardhmn t drejtoj llojin dhe kategorin e caktuar t automjetit. Ky lloj dnimi mund ti shqiptohet edhe personave t paprgjegjshm,t cilit i sht shqiptuar masa e trajtimit t detyrueshm psikiatrik, si dhe personave me prgjegjsi t zvogluar apo narkomanve dhe alkolistve. N rast t shqiptimit t ktij lloj dnimi plotsues s bashku me dnimin me kusht, gjykata mund t vendos q dnimi me kusht do t revokohet, nse kryesi nuk e rrespekton kt ndales. Kohzgjatja e ktij lloj dnimi llogaritet prej dits kur vendimi sht br i plotfuqishm, mirpo koha e kaluar n burg, n entin shndetsor pr ruajtje dhe mjekim, nuk llogaritet n kt lloj dnimi d.m.th.afati i kti lloj dnimi vazhdon pas mbajtjes s burgimit prkatsisht pas lshimit nga enti shndetsor.Por nse kryesit i sht marr edhe patent shoferi kohzgjatja e ksaj mase t prkohshme gjykata do tia llogarit n lartsin e dnimit t ndalimit t drejtimit t automjetit.

Marrja e lejes s vozitjes ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ky llooj i dnimit plotsues konform nenit 59 t KPPK, mund t shqiptohet: 1.q personi t ket kryer vepr penale kundr sigur;is s trafikut publik, 2.nse vepra penale kundr siguris ka shkaktuar plagosje t rnd trupore apo vdekjen e personit, 3.q gjykata kryesit ti ket shqiptuar dnim kryesor, alternativ me kusht, vrejtje gjyqsore apo trajtim t detyrueshm psikiatrik apo ta ket liruar nga dnimi, 4.nse rrethanat n t cilat sht kryer vepra penale, lloji i veprs penale apo shkeljet e moparshme t dispozitave mbi sigurin e trafikut publik, tergojn se pr shkak t apaftsis sht rrezik q personi i till edhe n t ardhmn t drejtoj automjetin.

259

Kohzgjatja e ktij lloj dnimi sht prej 1-5 vjet dhe llogaritet prej dits kur vendimi sht br i plotfuqishm, mirpo koha e kaluar n burg, n entin shndetsor pr ruajtje dhe mjekim, nuk llogaritet n kt lloj dnimi d.m.th.afati i kti lloj dnimi vazhdon pas mbajtjes s burgimit prkatsisht pas lshimit nga enti shndetsor.Por nse kryesit i sht marr edhe patent shoferi kohzgjatja e ksaj mase t prkohshme gjykata do tia llogarit n lartsin e dnimit t marrjes s lejes s vozitjes.(59 par.3. i KPPK). marrja e sendit ~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 60. t KPPK, mund t meren ato sende q jan prdorur pr kryerjen e veprs penale apo q kan qen t dedikuara pr kryerjen e veprs penale , qofshin ato t kryesit apo t personave t tret, si dhe sendet q jan razultat (pasoj) e verps penale( psh.sendet e blera me parat e vjedhura apo me marrjen e ryshfetit vetura shtpi apo ndonj pasuri tjetr e luajtshme dh e epalujtshme) Ky lloj i dnimit plotsue mund t shqiptohet:nse kryesit t veprs penale i sht shqiptuar dnim kryesor, alternativ me kusht, vrejtje gjyqsore apo trajtim t detyrueshm psikiatrik apo sht liruar nga dnimi. Ky lloj dnimi mund ti shqitptohet nse sht kryer vepra penale sht tentuar vepra penale apoii ka ndrmarr veprimet pregaditore pr kryerjen e veprs penale.Prkatsisht do t merren ato sende q jan detikuar pr kryerjen e veprs penale.(60 par.1.t KPPK). Pr disa raste KPPK ka parapar mundsin e marrjes s sendeve n mnyr obligative.( neni 60.par.3) Urdhri pr publikimin e aktgjykimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas neit 61.t KPPK, ekzekutimi i ktij lloji t dnimit plotsues bhet duke e publikuar aktgjykimin trsisht apo pjesrisht, n nj apo disa gazeta, transmetohet n radioose televizion ose n stacionet raditeleivizive me shpenzime e t dnuarit ( neni 61.par.1.t KPPK.). Datn e publikimit, vllimin, kohzgjatjen si dhe shtjet tjera lidhur me kt e cakton gjykata ( neni 61-3 t KPPK). Publikimi nuk do t urdhrohet nga gjykata nse konstatohet se do t rrezikohet fshehtsia zyrtare, jeta private e personave ose morali i shoqris. Dbimi i t huajit nga teritori i Kosovs ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 62.par.1.t KPPK ky lloj dnimi mund t shqiptohet ndaj t huajit apo personit pa shtetsi, i cili ka kryer vepr penale n teritorine Kosovs.Ky dnim

260 plotsues shqiptohet n kohzgjatje prej 1-10 vjet .Personi t cilit iu sht shqiptuar kjo mas duhet ta lshoj Kosovs dhe nuk guzon t kthehet gjat kohs sa zgjat kjo mas. Shqiptimi i ktij dnimi plotsues sht fakultativ,psh.nse gjykata komnstaton se i huaji ka ndonji antar t familjes apo t afrm t ngusht n Kosov, ka vend t puns n Kosov, m par ka qen shtetas i Kosovs mund t mos e shqiptoj kt mas. Dbimi i t huajit nga Kosova nuk do t shqiptohet nse sht n kundrshtim me nenin 3.t t Konvents evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave t Njeriut dhe Lirive Themelore t 4.nntorit 1950 dhe protokolleve dhe Konvents lidhur me statusin e refugjatve t 28 korrikut 1951 dhe Protokollit t saj t 31.1.1967 ose Konvents kundr torturs dhe Trajtimit t vjetr t vrazhd, njerzor dhe poshtrues t 17.12 1984 ( neni 62.par.4.t KPPK). Koha e kaluar n paraburgim nuk i llogaritet n kohzgjatjen e ksaj mase. Matja e dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~ Me matje t dnimit nnkuptojm caktimin e lojit dhe lartsis s dnimit kryesit t veprs penale.Me rastin e matjes s dnimit duhet t merren parasysh t gjitha rrethanat lehtsuese dhe rnduese, q jan shprehur n momentin e kryerjes s veprs penale, n mnyr q ti caktohet ai lloj dhe mas dnimi i cili do ti prgjigjet peshs s veprs penale dhe rrezikshris shoqrore t kryesit dhe me t cilin m s miri do t arrihej qllimi i dnimit. Duke pasur parasysh organin q e bn matjen e dnimit , n t drejtn penale njihen tri lloje t matjes s dnimit :1.matja ligjore, matja gjyqsore dhe 3.matja administrative. 1.Matja ligjore e dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Matja ligjore e dnimit bhet prej organit q e nxjerr ligji, me rast ligjdhnsi cakton llojin dhe lartsin e dnimit me rastin e parashikimit t veprs penale .Matja e dnimit nga ana e ligjdhnsit bhet sipas rrezikshmris apstrakte t veorave penale( psh. vrasje plagosje, vjedhje etj). N t drejtn penale njihen disa lloje t matjes ligjore t dnimit dhe at: a/. Sistemi absolut i caktimit t dnimit b/.sistemi arbitrar i caktimit t dnimit dhe c/, sistemi relativ i caktimit t dnimeve. a/.Sistemi absolut i caktimit t dnimeve sht sistem i atill sipas t cilit ;ligji prcakton saktsisht llojin dhe lartsin e dnimit q do t i shqiptohet kryesit t veprs penale pa marr parasysh rrezikshmrin shoqrore t veprs penale konkrete dhe kryesit.Ky sistem ka ekzistuar deri m shekullin XIX dhe ka lindur si rezultat i revolts ndaj sistemit arbitrar t dnimeve n sistemin skllavopronar dhe feudal.Pr her t par sht parapar n kodin penal t Francs t vitit 1791.

261 b/.sistemi arbitrar i caktimit t dnimit athere kur ligjigjdhnsi nuk e prcakton llojin dhe masn e dnimit , por kt autorizim ia beson gjykats q sipas bindjes s vet tia caktojllojin dhe masn e dnimit kryesit t veprs penale.ky sitem ka ekzistuar n sitemin e mesjets. c/.Sistemi relativ i caktimit t dnimit ekziston athere kur ligji prcakton minimumin dhe maksimumin e dnimit q mund t shqiptohet pr veprn.Sipas ktij sitemi gjykats i lejohet mundsia q brenda kufinjve t caktuar me ligj ta mas dnimin pr do rast konkret, duke i marur parasysh t gjitha rrethanat relevante objektive dhe subjektive t veprs penale dhe t kryesit t saj. 2.Matja gjyqsore e dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kt lloj t dnimit e bn gjykata kur n procedurn penale konstatohet se kryesi i veprs penale s caktuar sht penalisht prgjegjs pr veprn e kryer. Matjen gjyqsore t dnimit e njohin t gjitha t drejta penale bashkohore.Kt lloj t matjes s dnimit e njeh edhe e drejta jon penale, ku n nenin 64. t KPPK jan prcaktuar rregullat e prgjithshme mbi matjen e dnimit t cilat duhet deomos t merren parasysh, ndrsa nga neni 64-73 t KPPK, parashihen rregulla t posame pr zbutjen apo ashprsimi i dnimit dhe n kt mnyr ti shqiptohet ai lloj dhe ajo mas e dnimit e cila do t jet sa ma adekuate me peshn e veprs dhe rrezikshmrin e kryesit. 3.Matja administrative e dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~ Krahas matjes ligjore dhe gjyqsore t dnimit ekziston edhe matja administrative e dnimit .Ky sistem i matjes s dnimit aplikohet n disa shtete t SHBA.Sipas ktij sistemi , dnimin e masin organet kompetente pr ekzekutimin e dnimit .Kjo matje e dnimit mund t aplikohet vetm te dnimet me heqje t liris , me rast gjykata e cakton vetm llojin e dnimit, kurse kohzgjatjen e cakton organi administrativ.

Ligjshmria e shqiptimit t dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kryesit t veprs penale mund ti shqiptohet vetm ai dnim i cili n kohn e kryerjes s veprs penale ka qen i parapar me ligj nulla poena sine lege. Individualizimi i dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

262

Me individualizim t dnimit nnkuptohet prshtatja e dnimit veprs penale dhe kryesit t saj.Qllimi i individualizimit t dnimit sht q t shqiptohet asi dnimi i cili n mnyr m efikase do t ndikoj n riedukimin e kryesit t veprs penale. Pr her t par sht paraqitur n Kodin Penal t Francs t viti 1810, sipas kodit penal fraez t vitit 1791 dnimet kan qen t prcaktuara n mnyr apsolute , dmth.nuk ka ekzistuar individualizimi i dnimit. Pretendt e matjes apsolute mendonin se n kt mnyr t gjith kryesit e veprave penale ndshkohen njsoj dhe kjo mnyr e matjes s dnimit sht m i drejt.Por n praktik kjo mnyr e matjes s dnimit sht treguar jo e drejt dhe jo e barabart, meq edhe kur pesha e veprs penale ka qen e njet ajo sht kryer nga personat e ndryshme , n rrethana t ndryshme, motive t ndryshme etj. Metodat e individualizimit t dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Legjislacioni penal parasheh nj varg dispozitash pr zbatimin e individualizimit t dnimit n praktik,kodi penal n pjesn eposame prcakton llojet dhe minimumin e maksimumin e dnimt pr do vepr penale ve e ve. N nenin 64. t KPPK parasheh rregullat e prgjithshme me t cilat e obligon gjykatn q me rastin e matjes s dnimit, duhet ti marr parasysh rrethanat objektive dhe subjektive.ndrsa nenin 65. parasheh kushtet kur kryesit mund ti zbutet dnimi. Individualizimi i dnimit bhet edhe gjat ekzekutimit t dnimit.

Llojet dhe rrethanat lehtsuese e rnduese ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kodi penal n nenin 64. t KPPK parasheh kto rrethana lehtsuese dhe rnduese: 1.shkalln e prgjegjsis penale,2.motivet nga t cilat sht kryer vepra penale, 3.sjellja e mparshme dhe rrethanat personale t kryesit, 4.Pranimi i fajit 5.sjellja e kryesit pas kryerjes s veprs penale, 6.Intenziteti i rrezikimit apo i dmtimit t s mirs s mbrojtur, 7.Rrethan n t cilat sht kryer vepra penale dhe 8.Gjendja pasurore e kryesit. Zbutja e dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~ Rrethanat lehtsuese dhe rnduese mund t ken ndikim n matjen e dnimit vetm brenda minimumit dhe maksimumit t dnimit t prcaktuar me ligj pr at vepr penale.Mirpo n raste t caktuara vepra mund t kryeht n rrethana t tilla saq ate e bjn veanarisht t leht.

263 Zbutja e dnimit zbatohet kur me ligj parashihet mundsia q gjykata t shqiptoj dnim nn minimumin e posam t dnimit t parapar pr at vepr penale dhe at gjer n minimumin e prgjithshm t atij lloji t dnimit, apo q ta zavendsoj dnimin e parapar pr at vepr penale me lloj t dnimit m t but. Sipas nenit 66. t KPPK njihen dy lloje t zbutjes s dnimit a/.zbutja e dnimit n raste kur shprehimisht parashihet me ligj dhe b/.zbutja e dnimit sipas bindjes s gjykats. A/.N pjesn e prgjithshme , KPPK n mnyr shprehimore ka parapar mundsin e zbutjes s dnimit n rastet kur personi veprn penale e kryen me prgjegjsi t zvogluar neni 12. par.2., n lajthim juridik neni 19.par.,n kaprcim t kufinjve t mbrojt.s nevojshme neni 8.par.4 ,te nevoja ekstreme neni 9.par.3.te tentativa e veprs penale neni 20.par.3. dhe pr ndihmn e veprs penale neni 25.par.1. -mundsia e zbutjes s dnimit sht e parapar edhe n pjesn e posame, psh. te vepra penale e shtyerjes n vetvrasje dhe dhnia e ndihms n vetvrasje neni 151.par.5, kryesi mund t dnohet m but nse vepra penale nga para 1,2,3, dhe 4.vetm sht tentuar. B/.Zbutja e dnimit sipas bindjes s gjykats, sht e lejuar me kodin penal prjashtimisht, kur vepra penale sht kryer n rrethana veanarisht lehtsuese q e veprn konkret e bjn t leht. Sipas nenit 67.par.1. t KPPK, kufinjt e zbutjes s dnimit parashihen ksisoji: 1.Nse pr veprn penale sht parapar dnimi me burgim afatgjat, dnimi mund t zbutet deri n 10 vjet burgim. 2.Nse pr veprn penale sht parapar si mas m e ult e dnimit burgimi prej s paku tre vjet dnimi mund t zbutet deri n nj vit. 3.nse pr veprn penale penale sht parapar si mas m e ult e dnimit me burgim prej 2. vjetsh, dnimi mund t zbutet deri n 6.muaj burgim, 4.Nse pr veprn penale sht parapar si mas m e ult e dnimit me burgim prej 1. viti , dnimi mund t zbutet deri n tre muaj. 5.Nse pr veprn penale si mas m e ult e dnimit sht parapar dnimi m pak se nj vit burg,dnimi mund t zbutet deri n 15.dit burgim. 6.Nse pr veprn penale nuk sht parapar masa m e ult e dnimit (nuk sht i prcaktuar minimumi i posam),athere mund t shqiptohet dnim me gjob n vend t dnimit me burg. 7.Nse pr veprn penale nuk sht e parapar shuma m e ult e gjobs, gjoba mund t zbutet deri n 50 . Lirimi nga dnimi ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ N t drejtn penale sht parim se do person q kryen vepr penale dhe q sht penalisht prgjegjs duhet t dnohet.Mirpo n disa raste mund t ndodh q gjykata t konstatoj se sht kryer vepra penale dhe se kryesi sht

264 penalisht prgjegjs, por shqyptimi i dnimit nuk sht i arsyeshm pr shkak t intensitetit t veprs apo pr shkaqe kriminalo politike. Gjykata mund ta liroj kryesin nga dnimi vetm kur kjo shprehimisht sht e parapar me ligj. Sipas KPPK. Njihen dy grupe raste kur kryesi mund t lirohet nga dnimi .Grupi i par i rasteve sht parapar me dsipozitat e pjess s prgjithshme t kodit penal, ndrsa grupi i dyt me dispozitat e pjess s posame. 1.Me dispozitat e pjess s prgjithshme t KP, mundsia e lirimit nga dnimi sht parapar te veprat penale kaprcimi i kufinjve t mbrojtjes s nevojshme neni 8.par.4.kaprcimi i kufinjve t nevojs ekstreme neni 9.par.3. lajthimi juridik neni 19.par.2, tentativa e paprshtatshme neni 21. heqja dor vullnetare nga kryerja e veprs penale neni 22. heqja dor vullnetare nga baskimi kriminal neni 26.par.2. pr veprat penale nga neni 257, 258, 265 ose 269 nse kryesi e kthen pasurin e vjedhur e kthen parase t njoftohet pr fillimin e procedurs penale, gjykata mund ta liroj nga dnimi. neni 266 etj. 2.Me dispozitat e posame t KPPK, jan parapar rastet e mundsis s lirimit nga dnimi psh, nse dshmitari, eksperti, prkthyesi apo interpreti e revokon deklaratbn e reme para se t jet nxjerr vendimi prfundimtar neni 308 par. 2.Nse personi i privuar nga liria heq dor nga rebelimi para se ta ket ushtruar dhunn apo kanosjen, neni 312.par., nse sulmuesi ndaj personit zyrtar ka qen i provokuar nga veprimi i kundrligjshm apo brutal. N rast kur legjislacioni penal parasheh mundsin e lirimit nga dnimi , gjykata sht e autorizuar q kryesit tia zbut dnimin pa kufizime i parapar me dispozitat pr zbutjen e dnimit (neni 68 par.2.). Bazat e posame t lirimit nga dnimi pr vepra penale t kryera nga pakujdesia. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 69 t KPPK, gjykata mund ta liroj nga dnimin kryesin e veprs penale t kryer nga pakujdessia n kto raste: 1.kur pasojat e veprs penale e godasin aq rnd kryesin e veprs penalesaq ndshkimi do t ishte i panevojshm pr realizimin e qllimit t dnimit, ose kur 2.kryesi menjiher pas kryerjes s veprs penale ka br prpjekje pr evitimin apo zvoglimin e pasojave t veprs penale dhe nse n trsi apo n mas t madhe e ka kompensuar dmin i cili sht shkaktuar nga ajo vepr penale. Recidivi ~~~~~~~~~~~~ Me recidiv nnkuptojm rastet kur personi q ka qen m par i dnuar prsri kryen vepr penale.(kuptimi penalo juridik)

265

2.n kuptimin kriminologjik , recidivi paraqet do kryerje t srishme t veprs penale , nga personi i cili m par ka kryer vepra penale , pa marr parasysh se ishte apo nuk ishte i dnuar, 3.n aspektin penalogjik recidivi ekziston kur personi q eka vuajtur dnimin me burg, srish vjen n burg se kryen vepr tjetr penale. Llojet e recidivit ~~~~~~~~~~~~~~~~ Ekziston recidivi i prgjithshm dhe special. Duke marr parasysh numrin e veprave penale t kryera , n t drejtn penale njihen dy lloje t recidivit, recidivi i njfisht dhe i shumfisht. a/.recidivi i njifisht apo i rndomt ekziston n rast kur personi , i cili ka qen i dnuar pr vepr penale t mparshme , srish kryen vepr penale tjetr. Gjykata n situata t ktilla duhet t marr parasysh 1.se a sht kryer vepr e njejt me at t mparshmn,2. se ajn kryer kto dy vepra penale nga motivet e njejta 3. sa koh ka kaluar nga dnimi i mparshm q e ka mbajtur apo q i sht falur. 1.Recidivi i njifisht sht rrethan rnduese fakultative dhe gjykata nse kt rrethan e mrr si rnduese mund ti shqiptoj dnim deri n maksimumin e parapar pr at vepr penale. 2.recidivi i shumfisht(multirecidivi) konsiderohet se ekziston athere kur personi, kur m par ka qen ms paku dy her i dnuar pr vepra penale , srish kryen vepr penale t re.sipas nenit 70.t KPPK, pr t konsideruar recidivi i shumfisht duhet plotsuar kto kushte: a), q kryesi t jet dnuar m par dy apo m shum her pr vepra penale t kryera me dashje me s paku nj vit burgim dhe b/.nse nga dita e lrimit t kryesit nga mbajtja ose prfundimi (skadimi) i dnimit t shqiptuar m par deri n kryerjen e veprs s re penale kan kaluar m pak se pes bvjet. Kto kushte duhet plotsuar n mnyr kumulative. Recidivi i shumfisht sht rrethan fakultative e ashprsimit t dnimit dhe me rastin e vlersimit t gjykats se ado t ashprsoj apo so dnmin merr parasysh pranimin e fajit, ngjashmrin e veprave penale t kryera, motivet nga t cilat jan kryera, rrethanat n t cilat jab kryer si dhe nevojn e realizimit t qllimit t dnimit. Gjykata mund tia ashprsoi dnimin recidivit t shumfisht por jo m tepr se gjysmn e maksimumit q parashihet pr veprn e re t kryer.

266 Psh nse recidivi i shumfisht kryen vepr t re penale pr t ciln parashihet dnim deri n 8. vjet maksimumit mund ti shtohen edhe 4. vjet d.m.th.kryesi t dnohet me 12.vjet burg. Matja e dnimit pr veprat penale t kryera n bashkim ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ N shkecn e s drejts penale njihen tri sisteme t matjes s dnimit unik pr vepra penale t kryera n bashkim 1.sistemin absorbcionit 2.sitemin e asperacionit dhe 3. sistemin e kumulacionit. 1.sistemi i absorbcionit Matet dnimi pr do vepr penale ve e ve mirpo si dnim unik shqiptohet dnimi m i rnd i cili apsorbon n vehte dnimet m tlehta.ky sistem tani n praktik zbatohet shu mrall, 2.Sistemi i asperacionit S pari matet dnimi pr do vepr penale ve e ve, madje dnimi m rnd merret pr baz, kurse dnimet tjra i shtohen ktij, por me kusht q dnimi unik t mos e arrij shumn e t gjith dnimeve e as mos ta tejkaloj maksimumin e prgjithshm t atij lloji t dnimit t prcaktuar me ligj.ky loloj i matjes s dnimeve aplikohet n shumicn e legjislacioneve penale t shteteve bashkohore. 3.sitemi i kumalicionit Sipas ktij sitemi s pari dnimet caktohenve e ve pr do vepr penale n bashkim, e m pas mblidhen t gjitha dnimet dhe shuma e tyre paraqet dnimin unik, t prbashkt.ky sitem aplikohet sidomos kur sht n pyetje dnimi me gjob. Sistemi i matjes s dnimit pr veprat penale n bashkim n t drejtn penale t Kosovs ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kodi penal i Kosovs i njeh tri sisteme t matjes s dnimit pr veprat penale n bashkim(71).Mirpo prej tri sistemeve q njihen n shkencn e s drejts penale , sipas kodit penal, sitemi i asperacionit sht themelor ngase m s shpeshti aplikohet n praktik, ndrsa sistemi i kumulacionit dhe t absorbcionit jan sisteme plotsuese. Sistemi apsorbcionit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

267 Sipas sistemit t absorbcionit, nse gjykata pr ndonji vepr penale ka shqiptuar dnimin me burgim afatgjat, athere e shqipton vetm kt dnim. Sistemi i asperacionit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas ktij sistemi nse ggjykata pr seciln vepr penale ka shqiptuar dnim me burgim, dnim unik duhet t jet m i lart se do dnim i veant, por dnimi unik nuk mund t arrij shumn e t gjitha dnimeve t prcaktuara dhe as t tejkaloj periudhn prej 20. vjetsh. Nse gjykata pr seciln prej veprave penale ka caktuar dnim me burg prej 3. vjetsh, dnimi unik nuk mund t jet m i gjat se 8.vjet. Sistemi i kumulacionit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas ktij sistemi nse gjykata pr seciln vepr penale ka shqiptuar dnim me gjob, dnimi unik nuk duhet t tejkaaloj shumn prej 25.000 , prkatsisht 50.000 , kur nj apo m shum vepra penale jan kryer pr prfitime materiale. Nse gjykata ka shqiptuar pr disa vepra penale dnim me burg, ndrsa pr disa t tjera dnim me gjob, ajo shqipton nj dnim unik me burgim dhe nj dnim unik me gjob. Dnimin plotsues gjykata e shqipton nse sht parapar s paku pr nj vepr penale. MATJA E DNIMIT PERSONIT T DNUAR ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ N t shumtn e herave personi n t njetn koh gjykohet pr t gjitha veprat penale t kryera n bashkim dhe i shqiptohet nj dnim unik. shtja e matjes s dnimit personit i cili m par sht dnuar , n tdrejtn penale shtrohet n kto raste: -q nj apo m shum vepra penale t jen zbuluar pasi q personi sht dnuar dhe kti nuk, kan mundur t prfshihet me aktgjykimin; -nse personi para se t ket filluar vuajtjen e dnimit sipas aktgjykimit t mparshm kryen vepr t re penale; -nse personi i dnuar gjat mbajtjes s dnimit me burg kryen vepr penale t re dhe -nse t dnuarit me kusht i revokohet dnimi pr shkak t veprs penale t ciln e ka kryer para se t jet shqiptuar dnimi me kusht. N kto situata sipas nenit 72 t KPPK, matja e dnimit bhte sipas rregullave t parapara pr veprat penale n bashkim.Dnimet e shqiptuara m par gjykata i merr si t caktuar , ndrsa dnimet i mat vetm pr veprat q nuk kan qen t prfshira n aktgjykimin e mparshm.N raste t ktilla dnimin apo pjesn e dnimit t ciln i dnuari e ka mbajtur i llogaritet n dnimin e shqiptuar.

268 Nga rregulla e matjes s dnimit sipas nenit 72.par.2. ekziston nj prjashtim,ku nse personi i dnuar me burgim apo me burgim afatgjat gjat mbajtjes s dnimit kryen vepr t re penale , gjyakata do ti shqiptoj dnim pr kt vepr penale pavarsisht nga dnimi i mparshm, nse me zbatimin e dispozitave mbi matjen e dnimit pr veprat penale n bashkim nuk mund t realizohet qllimi dnimit pr shkak se ka mbetur pa u vuajtur shum pak dnim( psh. nse n prfundim t dnimit i burgosuri kryen vepr penale t vrasjes ndrsa pr ta vuajtur krejtsisht dnimin i kan ngelur vetm nj vit, nse aplikohen dispozitat pr matjen e dnimit pr veprat penale t kryera n bashkim ai nuk do t mund t dnohej m tepr se 20 vite e deri n momnetin kur e ka kryer veprn penale i kan mbetur vet 2. vite). LLOGARITJA E PARABURGIMIT DHE DNIMIT T MPARSHM ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ ~~~~ Sipas nenit 73.par.1.t KPPK, koha q i pandehuri e ka kaluar n paraburgim, si dhe do lloj tjetr i privimit nga liria lidhur me veprn penale detyrimisht llogaritet n dnimin e shqiptuar me burgim, burgim afatgjat, dhe n dnimin me gjob. N t njetn mnyr sht rregulluar edhe shtja e llogaritjes s dnimit t mparshm me burgim apo me gjob pr kundravajtje apo delikte ekonomike. ( neni 73.par.2) Ndrsa n par.3. sht parapar se masa mbrojtse q sht shqiptuar pr kundravajtje ose delikt ekonomik prfshihen n dnimin plotsues pr veprn penale. VREJTJA E GJYKATS ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ N gjysmn e shek.XIX n t drejtn penale filluan t faqen sasnksione , t cilat n brendin e tyre kishin pr qllim t zavendsonin dnimin me burgim vemas ato me dnim afatshkurtr, nj ndr kto sanksione shtedhe vrejtja e gjykats. Esenca e vrejtjes s gjykats sht q kryesit t veprs penale ti trhiqet vrejtja se ka kryer vepr penale, t ciln shoqria n aspektin social dhe etik e vlerson si negative, t dmshme, t keqe dhe pr kt gjykata i shqipton qortim , prkatsisht vrejtje.vrejtja gjyqsore sht nj lloj sanksioni jopuntiv, jondshkues. Ky lloj sanksioni sht i parapar n nenin 74. dhe 75 t KPPK ku sht prcaktuar se qllimi i vrejtjes s gjykats sht q ti jepet kryesit qortim kur, duke pasur parasush t gjitha rrethanat n lidhje me veprn dhe kryesin, vrejtja gjyqsore mjafton pr t arritur qw;llimin e dnimit. Nocioni dh rndsia e vrejtjes s gjykats

269 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Vrejtja e gjykats sipas brendis dhe qllimit t saj, nuk sht dnim, por n fakt sht trajtim i kryesit t veprs penale me masa jondshkuese.Sipas natyrs s saj , vrejtja e gjykats sht mas pr zavendsimin e dnimeve me burgim afatshkurtr dhe paraqet hap t rndsishm n drejtim t depanilizimit t s drejts penale. N brendin e saj , vrejtja e gjykats paraqet qortim serioz dhe publik q i bhet kryesit t veprs penale dhe gjykata ia trheq vrejtjen q n t ardhmen mos t kryej vepra penale , sepse pr vepra t tilla do t dnohet.edhe vrejtja e gjykats shqiptohet me aktgjykim. Kushtet pr shqiptimin e vrejtjes s gjykats ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 75.par.2. dhe 3. t KPPK, vrejtja e gjykats mund t shqiptohet ( dmth.mund t shqiptohet sipas bindjes s gjykats)pr dy grupe veprash penale: 1.n grupin e par bjn pjes veprat penale pr t cilat sht parapar dnimi me burgim deri n nj vit, apo dnim me gjob dhe nse vepra sht kryer n rrethana lehtsuese q veprn e bjn veanarisht lehtsuese. 2.N grupin e dyt t veprave penale pr t cilat mund t shqiptohet vrejtja e gjykats hyn veprat penale pr t cilat mund t shqiptohet dnim deri n 3. vjet(neni 75/3), nse me ligj shprehimisht sht parapar kjo mundsi , psh. neni 153 par. 3. t KPPK etj. Vrejtja e gjykats mund t shqiptohet edhe pr veprat penale n bashkim, por nuk mund n situata t tilla pr nj vepr ti shqiptohet dnim e pr nj tjetr vrejtje e gjykats. Efektet e vrejtjes s gjykats ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kryesit q i shqiptohet vrejtja e gjykats, konsiderohet person i dnuar dhe shnohet n evidencn e t dnuarve.Ky dnim shlyhet nga evidenca nse kruesi brenda fatit prej nj viti nga aktgjykimi i plotfuqishm nuk kryenvepr t re penale (neni 87.par.2-1t KPPK). Me vrejtjen gjyqsore kryesit mund t;i shqiptohen kto dnime plotsuese: ndalimin e drejtimit t automjetit, marrja e lejes s vozitjes dhe marrja e sendit ( neni 54.par.3.) MASAT E TRAJTIMIT T DETYRUESHM ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ N shkencn e s drejts penale sht konstatuar se n mesin e faktorve t kriminitetit, rregullimet mendore, prkatsisht smundjet psikike dhe varsia nga droga dhe alkooli, jan gjithashtu faktor t rndsishm t kriminalitetit.Pr tu evituar rreziku q personat e ktill n t ardhmen t kryejn vepra penale ,

270 sht treguar e domosdoshme q ndaj personave me prgjegjshmri t zvogluar dhe n varsi t drogs apo alkoolit , krahas dnimit , t shqiptohet edhe masa e mjekimit.Ndrsa ndaj personave trsisht t paprgjegjshm pr shkak t rregullimeve psikike , shqiptohet vetm masa e trajtimit t detyrueshm. Me an t masave t trajtimit t detyrueshm psikiatrik ndaj kryesve t veprave penale me rregullime mendore , t drejtat penale bashkohore kan pr qllim ti realizojn dy funksione:1.t evitojn rrezikun q personat e ktill srish t kryejn vepra penale dhe 2.ndrsa funkioni i dyt me kto masa t trajtimit t detyrueshm psikiatrik, konsiston n arritjen objektivave t humanizimit t s drejts penale. MASAT E TRAJTIMIT T DETYRUESHM N T DREJTN PENALE T KOSOVS ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ N KPPK, masat e trajtimit t detyrueshm nuk jan sanksione penale , por jan masa t posame, masa sui generis t karakterit mjeksor t karakterit mjeksor, t cilat u shqiptohen vetm kryesve t veprave penale me paaftsi mendore dhe n varsi nga droga dhe alkooli.Pr kt arsye kto masa jan parapar n kapitullin e veant(kap.V.neni 76 dhe 77) dhe jan trsisht t ndara nga sistemi dhe llojet e sanksioneve penale .Masat e trajtimit nuk konsiderohen dnime e as lloje t tjera t sanksioneve penale .Pra masat e trajtimit pe nga brendia dhe qllimi i tyre jan masa t mjekimit.N disa kode penale t Evr.perendimore por edhe t evr.qendrore dhe juglindore, kto masa emrtohen si masa siguruese , edhe n legjislacionin penale q sht aplikuar n Kosov kto masa jan quajtur siguruese, e t tilla quhen edhe n legjislacionet e ish.republikave t jugosllavis q tani jan shtete t pavarura. Pr kundr faktit se kto nuk konsiderohen sanksione penale edhe pr kto vlen parimi i ligjshmris. KPPK, n nent 76. dhe 77. i parashef tri lloje t trajtimit t detyrueshm: 1.Trajtimin e detyrueshm psikiatrik pr kryesin me paaftsi mendore; 2.Trajtimin e detyrueshm psikiatrik pr kryesit me aftsi t zvogluar mendore, dhe 3.Trajtimi me an t rehabilitimit t detyrueshm i personave t varur nga droga ose alkooli. Procedura e shqiptimit t masave t trajtimit t detyrueshm pr kryesit me apaftsi mendore (trsisht t paprgjegjshm) dhe trajtimi i detyrueshm pr kryesin me aftsi t zvogluar mendore, sht e parapar me ligj t veant..Ndrsa shqiptimi i trajtimi me an t rehabilitimit t detyrueshm t personave t varur nga droga apo alkooli jan t prcaktuar me nenin 77. t KPPK. TRAJTIMI I DETYRUESHM PSIKIATRIK I KRYESIT ME PAAFTSI MENDORE ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

271 Kt mas t trajtimit t detyrueshm gjykata e shqipton n rastet kur konstaton se veprn penale personi e ka kryer n gjendje trsisht t paprgjegjshme(neni 76), ndaj kryesve t ktill t veprave penale e vetmja mas q mund t shqiptohet sht mjekimi i detyrueshm. Personi konsiderohet plotsisht i paprgjegjshm nse n kohn e kryer s veprs penale ka lnguar nga smundja menodre e prkohshme ose e prhershme, rregullimi mendor apo ngecje e zhvillimit mendor, gjendje kto t cilat personin e kan br t paaft q t kuptoj apo ti kontrolloj veprimet apo mosveprimet e tia, apo t kuptoj se po kryen vepr penale ( neni 12.par.1.). Kjo mas sht e natyrs kurative mjeksore dhe se kt mas e njohin t gjitha legjislacionet bashkohore me emrtime t ndryshme. Gjykata mund ti shqiptoj masat e trajtimit t detyrueshm psikiatrik nse plotsohen kto kushte: 1.q personi t ket kryer vepr penale, e cila sht konstatuar n procedur penale; 2.q vepra t jet kryer nga personi i paprgjegjshm; 3.q gjykata t konstatoj se personi do t rrezikoj vehten ose tjetrin apo pasurin me vler t madhe nse lshohe n liri, dhe 4.q pe evitimin e rrezikut sht i nevojshm mjekimi n entin shndetsor. TRAJTIMI I DETYRUESHM PSIKIATRIK I KRYESIT ME AFTSI T ZVOGLUAR MENDORE ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Aftsia e zvogluar mendore ekziston nse personi pr shkak t smundjes mendore t prkohshme ose t prhershme, rregullimit mendor apo ngecje n zhvillimin mendor, aftsia e tij ka qen dukshm , esencialisht e zvoglauar pr tu kontrolluar veprimet apo mosveprimet e tij, apo t kuptoj se kryen vepr penale(neni 12.par.2.). Personat e ktill konsiderohen penalisht prgjegjs dhe dnohen.Mirpo gjykat me rastin e matjes s dnimit kt gjendje shndetsore t tij do ta marr parasysh si rrethan lehtsuese. Meq kryesi i veprs penale me prgjegjshmri t zvogluar konsiderohet penalisht prgjegjs, gjykata sht e obliguar q s pari tia shqiptoj dnimin.Nse kryesi i ktill, pr shkak t prgjegjsis t zvogluar sht edhe i rrezikshm pr veten, tjetrin apo pasurin me vler t madhe , athere krahas dnimit ia shqipton edhe masn e trajtimit t detyrueshm psikiatrik. Nse gjykata kryesit t till i shqipton dnimin dhe masn e trajtimit t detyrueshm psikiatrik, ai s pari drgohet n entin shndetsor pr trajtim, pr mjekim .Koha e kaluar n entin pr mjekim i llogaritet n kohzgjatjen e dnimit me burgim.

272 Nse koha e kaluar n entin psikiatrik pr trajtim sht sa edhe kohzgjatja e dnimit t shqiptuar me burgim , athere personi konsiderohet se e ka mbajtur dnimin dhe lshohet n liri.Mirpo nse koha t cilin i gjykuari e ka kaluar n entin shndetsor sht m e shkurtr se kohzgjatja e e dnimit me burgim , athere gjykata ka dy mundsi: 1.q personi i ktill t drgohet n entin ndshkues q ta mbaj dnimin e mbetur me burgim apo 2.q personi i ktill t lirohet me kusht. ( koh zgjatja t shihet te rreguulorja q e rregullonkt shtje). TRAJTIMI ME AN T REHABILITIMIT T DETYRUESHM I PERSONAVE T VARUR NGA DROGA OSE ALKOOLI ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Trajtimi mjeksor i detyrueshm i narkomanve dhe alkolistve sht mas e dats relativisht t re, e cila shqiptohet s bashku me sanksioninet e caktuara penale dhe ka pr qllim q ti evitoj rrethanat dhe shkaqet q kan kontribuar n kryerjn e veprs penale.Hulumtimet shkencore kan treguar se vetm dnimi ndaj kryersve, t cilat veprat penale i kan kryer si alkolist apo narkoman nuk mund t ushtrojn efekte t duhura n luftn kundr kriminalitetit.N rastet e tilla trajtimi mjeksor, psikiatrik i tyre ka efekt m t madh preventiv se dnimi. Kt mas gjykata do ta shqiptoj nse jan plotsuar kto kushte: 1.q kryesit t veprs penale ti jet shqiptuar dnimi(dnimi me burgim, dnimi me gjob, dnimi me kusht), vrejtja e gjykats apo lirimi nga dnimi; 2.q kryesi ta ket kryer veprn penale pr shkak t varshmris nga droga apo alkooli; 3.q t ekzistoj lidhja kauzale mes veprs penale t kryer dhe varshmris s kryesit nga droga apo alkooli, prkatsisht q gjykata t konstatoj se faktori kryesor q ka motivuar kryesin e veprs penale sht varsia nga droga apo alkooli, dhe 4.nse ka gjasa pr mjekimin e tij suksesshm. Kjo mas nuk mund t shqiptohet ndaj personit i cili veprn penale e ka kruer nn ndikimin e drogs apo alkoolit, por i cili pr ndryshe nuk sht i varur ngadroga apo alkooli.Pr shqiptimin e ksaj mase nuk sht domosdoshme q personi n momnetin e kryerjes s veprs penale t ket qen i dehur, s kndejmi kjo mas mund t shqiptohet ndaj narkomanit apo alkoolistit i cili veprn penale e ka kryer n kohn kur nuk ka qen nn ndikimin e drogs prkatsisht alkoolit, mirpo ai sht i varur nga droga dhe alkooli dhe veprn penale e ka kryer p.sh.pr t fituar mjete pr t bler drogn apo alkoolin. Kjo mas ekzekutohet n entin shndetsor apo n ndonji ent tjetr t specializuar,Mirpo kjo mas mund t ekezekutohet edhe n entin pr ekzekutimit t dnimit, ku gjendet kryesi n mbajtjen e dnimit me burgim. Nse kjo mas shqiptohet krahas dnimit me burgim, kjo ekzekutohet gjat mbajtjes s ktij dnimi. Nse kjo mas shqiptohet krahas dnimit me gjob, vrejtjes s gjykats apo lirimit nga dnimi, gjykata mund t vendos, me plqimin e t dmtuarit q masa

273 e till t trajtohet n liri.Nse kryesi pa ndonj arsye nuk i nnshtrohet trajtimit n liri apo e braktis ate , gjykata mund t urdhroj q trajtimi t ekezkutohet n entin shndetsor (neni 77.par.2.). Nse kjo mas sht shqiptuar krahas dnimit me burgim, n ksi rasti mund t zgjas derisa t kryhet dnimi. Ndrsa n raste kur kjo mas sht shqiptuar krahas dnimit me gjob, vrejtjes s gjykats, apo lirimit nga dnimi, trajtimi nuk mund t zgjas m tepr se 2. vjet., n kto situata gjykata n do dy muaj duhet t vendos nse sht e nevojshme t vazhdohet ekezekutimi i mass( neni 77. par.3.). KARAKTERSITIKAT KRYESORE T EKZEKUTIMIT T SANKSIONEVE PENALE ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Me ekezekutimin e dnimeve realizohet funksioni i preventivs speciale dhe gjenerale( neni 34. par.1.t KPPK). Rndsia kriminalo politike e ekzekutimit t sanksioneve penale, me t cilat kryesit i merret liria i kufizohen disa t drejta, konsiston edhe n faktin se kto jan edhe masa praktike me t cilat me qllim t mbrojtjes s shoqris nga kriminaliteti , i izolojn kryesit e rrezikshm nga mjedisi shoqror. Parimet themelore t ekzekutimit t sanksioneve penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ N dispozitat e prgjithshme t kodit penal rezultojn edhe parimet themelore mbi ekezekutimin e sanksioneve penale. Kto jan: 1.parimi i ligjshmris; 2.parimi i humanitetit, 3.parimi i riedukimit dhe resocializimit dhe 4.parimi i individualizimit . 1.parimi i ligjshmris ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Parimi i ligjshmris s ekzekutimit t sanksioneve penale manifestohet n dy aspekte: A).S pari parimi i ligjshmris s ekzekutimit t sanksioneve penale konsiston n faktin se ndaj personit t dnuar mnd t ekzekutohen vetm ai lloji i sanksionit penal, i cili sht i parapar me ligj dhe i shqiptuar me vendimin e plotfuqishm t gjyqit. B).S dyti parimi i ligjshmris s ekzekutimit t sanksioneve penale konsiston n ate se personit t dnuar mund ti merren apo ti kufizohen vetm ato liri dhe t drejta t caktuara me ligj. Parimi i ligjshmris s ekzekutimit t sanksioneve shrben pr mbrojtjen e lirive dhe t drejtave t personave t dnuar nga arbitrariteti dhe keqprdorimet e organeve shtetrore q jan t autorizuara t i ekzekutojn sanksionet penale.

274

Parimi i humanitetit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ N nenin 78.par.3. t KPPK sht parapar shprehimisht se gjat ekezkeutimit t dnimit , personi i dnuar nuk duhet t;i nnshtrohet trajtimit njerzor ose poshtrues dhe as dnimit q prfshin mundime t panevojshme psikike dhe fizike , si dhe veprimit nga nevoja elementare, duke prfshir edhe trajtimin adekuat mjeksor. T drejtat e personit t dnuar mund t kufizohen aq sa sht e nevojshme dhe n prputhje me ligjin dhe standardet ndrkombtare t t drejtave t njeriut. Parimi i humanitetit sht parapar edhe me dispozitat e ligjit pr ekzekutimin e sanksioneve penale , n t cilat thuhet se sjellja ndaj t dnuarve duhet t jet njerzore, n mnyr q t ruhet dinjiteti i tij njerzor, shndeti i tij fizik dhe psikik dhe n t njetn koh sigurohet disiplina e nevojshme n entin ndshkues prmirsues.

Parimi i riedukimit dhe resocializimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ekzekutimi i dnimit me burg ka pr qllim q personin e dnuar ta prgadis q t jetoj n liri, q t jetoj dhe punoj n pajtim me ligjin dhe moralin e shoqris.Pr kt arsye npr ente aplikohen masa t ndryshme edukuese dhe terapeutike , n mnyr q i dnuari pasi ta mbaj dnimin , t mudn ti kryej detyrimet e veta dhe t jet i aft t jetoj dhe t punoj n pajtim me normat e shoqris. Parimi i individualizimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Individualizimi i ekzekutimit t dnimit me burg ndryshe quhet edhe individualizim penitenciar. Me ligjin pr ekezekutimin e sanksioneve penale prcaktohen detajisht mnyrat, metofdat, dhe mjetet e individualizimit gjat fazs s ekzekutimit t sanksioneve penale. Individualizimi i ekzekutimit t sanksioneve penale bhet varsisht prej kushteve ekzistuese n entin ndshkimor-prmirsues si dhe duke marrur parasush veorit e personit t dnuar , moshn etij, nivelin e tij arsimor dhe kulturor, se a sht fjala pr recidivist etj.Individualizimi i ekzekutimit t sanksioneve penale bhet me an t masave t ndryshme mjeksore , pedagogjike dhe sociale. Sistemi i ekezekutimit t dnimit me burgim ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

275 1.sistemi i qelis apo i vetmis nn ndikimin e ideve t penalistit anglez Xhon Huardit n filadelfi n vitin 1790, n Pensilvani n vitin 1828, 2.sitemi auburn apo i heshtjes(1823) Njujork,n qeli qndronin natn ndrsa ditn jasht qelis por pa t drejt komunikimi me t dnuarit tjer.3.sistemi progresiv (gjysmn e dyt t shek.XIX) sipas ktij sistemi i dnuari kalonte npr tri faza a).n fazn e par gjat dits dhe nats rrepsiht qndronte n qeli, dhe mund t zgjaste gjer n 12,muaj b). Faza e dyt i dnuari ditn punonte dhe qndronte me t dnuarit e tjer, kurse natn ndahje n qeli dhe c).faza e tret sht faza m e favorshme dhe kjo konsiston n lirimin me kusht t atyre t dnuarve t cilt me sjelljet e tyre t mira e kan merituar kt.Ky lrim mund t revkohej nse i dnuari n liri nuk i kishte ato sjellje q jan pritur prej tij. dhe 4, sistemi irlandez(1853).ky sistem dallon nga sistemi progresiv ngase parashef nj fa me tepr pr t dnuarit, ku i dnuari para se t lshohet n liri duhet ta kaloj nj koh n nj dhom , q quhet dhoma pr t liruarit, ku personave t cilve u sht njohur ky trajtim, mund t lvizin lirisht edhe jasht lokaleve t burgut , t ken lidhje me botn e lir , t gzojn edhe benificione t tjera. T drejta dhe obligimet e personave t dnuar me burgim ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas ligjit mbi ekzekutimin e sanksioneve penale , gjat mbajtjes s dnimit me burgim, t dnuarit i kan kto t drejta: 1.t drejtn n shprblim pr punn e kryer sipas dispoziatve t veanta( me rregulloren mbi ekezkutimin e dnimit me heqje t liris , caktohet pjesa e shprblimit pr pun e cila ruhet si kursim i detyrueshm i t dnuarit, ndrsa pjesn tjetr ai e dsiponon lirisht) 2.t drejtn n pushim prej 8. orve gjat 24. orve gjithashtu edhe nj dit pushim gjat javs, 3. t drejtn n pushim prej 14. dits gjat n viti(pushim vjetor i t dnuarve) 4. t drejtn n mbrojtje shndetsore pa pages 5.t drejtn n sigurim invalidor n rast t fatkeqsis n pun apo smundjes profesionale 6). T drejtn n komunikim me an t korespondencs, duke pranuar viziat dhe paketa 7. t drejtn e ankess drejtorit t entit ndshkimor n rast t cnimit t t drejtave t tij ose pr shkak t padrejtsive tjera. Krahas ktyre t drejtave , kur t dnuarit sillen mir drejtori mund tu jap edhe benificione tjera. Obligimet e personave t dnuar me burgim ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Pr t funksionuar enti ndshkimor prmirsue dhe zhvillimi i procesit t resocializimit , n dispozitat e Ligjit pr ekzekutimin e sanksioneve penale pr personat e dnuar jan t parapara edhe obligimet e tyre. -t dnuarit duhet ta respektojn rendin shtpiak, -t punojn n orarin e caktuar dhe punn e caktuar me qllim q t formojn shprehi pune ta mbajn kondicionin e puns dhe t bj t mundshme arritjen e kualifikimeve profesionale dhe fitime materiale dhe -detyrimi i t dnuarve q ti zbatojn urdhrat e personave zyrtar.

276 Pr mos rrespektimin e obligimeve t prmendura dhe cnimit t dissiplins, ndaj t dnuarve mund t shqiptohen kto dnime disisplinore:qortimi, ndalimi marrjes s letrave deri n 3. muaj, ndalimi i marrjes s paketave deri n 3.muaj, ndalimi apo kufizimi i t drejts s disponimit me t holla per nevoja personale deri n 3. muaj dhe drgimi n qeli deri n 30. dit. Lirimi me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~ Lirimi me kusht nnkupton se personi i cili sht duke e vuajtur dnimin lirohet n liri para se t ket vuajtur dnimin n trsi. Me kusht q deri sa t skadoj koha pr t ciln i sht shqiptuar dnimi mos t kryej vepr tjetr penale. Institucioni i lirimit me kusht sht i kohs s re pr her t par sht paraqitur n Angli n gjysmn e shekullit XIX e m pas edhe n Franc. Lirimi me kusht sht i ngjashm me dnimin me kusht, te dnimi me ksuht oersoni fare nuk fillon vyuajtjen e dnimit, ndrsa te lirimi me kusht personi lirohet nga mbajtja e dnimit t cilin sht duke e vuajtur. Rndsia penalo juridike e lirmit me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Me lirimin me kusht i dnuari motivohet q m shpejt t prmirsohet dhe t aftsohet pr jet normale n liri, -lirimi me kushrt paraqitet edhe si nj lloj korigjimi i vendimit t gjyqit mbi dnimin dhe si mnyr konsekuente e zbatimit t individualizimit t dnimit, -gjykata nuk ka mundsi q me rastin e shqiptimit t dnimit me burgim t dij saktsisht se far kohzgjatje eprivimit nga liria do ti nevojitet pr prmirsimin e kryesit t veprs penale dhe s fundi, -lirimi me kusht shrben edhe si mas pr shkurtimin e dnimeve veanarisht t gjata dhe njherit shrben edhe pr kufizimin e ndikimit t dmshm t dnimit me privim nga liria me afat t gjat si ndaj t dnuarit , edhe ndaj familjes s tij dhe pozits s tij sociale. Arsyeshmria e lirimit me kusht konsistonedhe n faktin se ky institucion n instanc t fundit shrben edhe si mas e mbrojtjes s shoqris nga kryerja e srishme e veprave penale, ngase praktikisht sht vrtetuar se personat e liruar me kusht rrall her kryejn vepra penale, n krahasim me personat q dnimin e kan vuajtur n trsi. Kushtet pr shqiptimin e lirimit me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Kushtet pr shqiptimin e lirimit me kusht jan t parapara n nenin 80.t KPPK.Kushtet mund t ndahen n dy grupe , grupi par i referhen sjelljes s t dnuarit, ndrsa grupi i dyt i lushteve ka t bj me pjesn e dnimit t mbajtur. 1.Sipas nenit 80.par.1.i dnuari mund t lirohet me kusht nse ekziston baza e arsyeshme se ai nuk do t kryej vepr t re penale .(nuk sht e theksuar se sa duhet t ket vuajtur dnimin pr t pasur t drejt n lirimin me kusht)

277

2.Sipas variantit t nenit 80.par.2.i dnuari i cili e ka mbajtur gjysmn e dnimit (nuk shkruan kshtu n KPPK), mund t lirohet me kusht nga mbajtja e mtejme e dnimit , me kusht q deri n skadimin e kohs pr t ciln sht shqiptuar dnimi t mos kryej vepr t re penale 3.sipas variantit t dyt , personi i cili ka mbajtur 1/3 t dnimit me burgim, prjashtimisht mund t lirohet me kusht kur rrethanat e veanta q i referohen personit t dnuar tregojn se ai nuk do t kryej vepr t re penale. 4.sipas variantit t tret (neni 80.par.4.)i dnuari t clilit gjykata i ka shqiptuar dnim me burgim afat gjat , mund t lirohet me kusht nga mbajtja e mtem e dnimit nse i ka mbajtur 3/ 4 t dnimit Revokimi i lirimit me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Revokimi i lirmit me kusht mund t jet obligativ dhe fakultativ. 1.Revokimi obligativ i lirimit me kusht Gjykata patjetr (detyrimisht) do ta revkoj lirimin me kusht nse personi i dnuar , derisa gjendet n lirimin me kusht kryen nj apo m shum vepra penale pr t cilat i sht shqiptuar dnimi m tepr se nji vit( neni 81 par.1.)

2.Revokimi fakultativ i lirimit me kusht ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Gjykata mundet nse personi i dnuar i cili gjendet n lirim me kusht , kryen nj apo m shum vepra penale pr t cilat i sht shqiptuar dnim me burg deri n nj vit( neni 80.par.2.), duke pasur parasysh ngjashmrin e veprave penale , rndsin e tyre, motivet nga t cilat jan kryer veprat penale dhe rrethant tjera q treojn arsyeshmrin e revokimit t lirimit me kusht. Nse personi i liruar me kusht pr veprn e re dnohet jo m tepr se nj vit, ndrsa gjykata nuk urdhron revokimin e lirimit me kusht , lrimi me kusht vazhdohet pr aq koh sa i dnuari e ka mbajtur dnimin e till me burgim( eni 81 par.5). Ndihma postpenale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ndihma postpenale t dnuarve u jepet nga organet kompetente t autorizuar me ligj dhe t cilat duhet t jen t themeluara pran do kuvendi komual.Kjo ndihm realizohet n bashkpunim me gjykatat dhe organet e prkujdesjes sociale.Ndihma e ktill mund t jet e brendshme dhe e jashtme.

278 Ndihma e brendshme ofrohet duke nxitur kurajuar dhe duke i dhn kshilla t dnuarit se si ti zgjidh problemet me t cilat do t ballafaqohet pas lshimit t tij n liri. Ndihma e jashtme konsiston n dhnien e ndihms materiale , sigurimin e punsimit , zgjidhjen e prkohshme t banimit , dhnien e ndihms n zgjidhjen e problemeve familjare etj. Konfiskimi i dobis pasurore t fituar me veprn penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 82.par.1 gjykata sht e detyruar q tia konfiskoj dokujt dobin pasurore q sht rezultat i veprs penale. Knfiskimi i dobis paurore shqiptohet me aktgjykim me t cilin sht konstatuar kryertja e veprs penale( neni 82.par.2.).Kjo mas shqiptohet n rastet kur kryesit t veprs penale i shqiptohet dnimi kryesor, dnimi alternativ, vrejtja e gjykats, masa edukuese apo masa e trajtimit t detyrueshm psikiatrik dhe ruajtjes n entin shndetsor si dhe trajtimin e detyrueshm psikiatrik n liri.

Natyra juridike e konfiskimit t dobis pasurore ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ KPPK, e parasheh si mas t posame konfiskimin e fitimit pasuror dhe e radhiti n kapitul t veant.Kjo mas nuk konsiderohet lloji i sanksionit penal. Konfiskimi i dobis pasurore nga kryesi i veprs penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Dobia pasurore konfiskohet nga dokush q ka pasur dobi pasurore nga vepra penale sipas nenit 82.par.1.t KPPK shprehimisht thuhet askush nuk mund ta mbaj dobin pasurore t fituar me an t kryerjes s veprs penale, dobia pasurore merret nga kryesi i veprs penale, organizatori i bashkimit kriminal, nga shtytsi ndihmsi apo ai i cili i ka fshehur veprn penale apo kryesin, kjo mas gjithashtu shqiptohet edhe ndaj atij q i sht dhn ta ruaj pasurin t fituar me vepr penale. N rast kur konfiskimi nuk sht i mundur , kryesi detyrohet t paguaj shumn e t hollave e cila i prgjigjet dobis s fituar pasurore neni 83.par.1. Konfiskimi i dobis pasurore nga personat tjer ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas nenit 83.par.2.t KPPK, marrja e pasuris nga personat tjer mund t vij n dy situata.1.Situata e par sht kur pasuria e fituar me vepr penale bartet n personat e tjer dhe 2.Kur pasuria e till bartet n t afrmit e kryesit. Pr t mundur me u shqiptuar kjo mas duhet plotsuar kushtet objektive dhe subjektive n mnyr kumulative.

279 Kushti objektiv prmbushet n rastin kur pasuria sht bartur pa kompenzim apo me kompenzim i cili nuk i prgjigjet vlers reale t pasuris. Kushti subjektiv sht prmbushur n raste kur personi n t cilin sht bartur pasuria , e ka ditur apo ka mundur me dit se pasuria sht fituar me vepr penale. 2.Nse pasuria sht bartur te t afrmit kryesit , ajo mund t konfiskohet nse nuk mund t dshmohet se si kompensim kan dhn vlern e plot. Krkesa pasurore e t dmtuarit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ktu na paraqiten dy situata 1.kur i dmtuari e ka paraqitur krkesn pasuroro juridike dhe 2. kur i dmtiuari nuk e ka paraqitur krkesn pasuroro juridike. Nse i dmtuari pr krkesn pasurore ushzohet n kontest civil, ai mund t krkoj q t kompensohet nga shuma e vlerss e cila sht konfiskuar , nse e fillon procedurn kontestimmore brenda afatit prej 6.muajve nga dita e plotfuqishmris s vendimit me t cilin sht uudhzuar n kntest civil dhe nse brenda fatit prej 3.muajve nga dita e plotfuqishmris s vendimit me t cilin pozitivisht sht zgjidhur krkesa e tij, e krkon kompenzimin nga vlera e cila sht konfiskuar( neni 84) 2.Nse i dmtuari nuk e paraqet krkesn pasuroro juridike n procedur penale , ai mund t krkoj kompenzimin e dmit nga vlera e konfiskaur nse e fillon kontestin civil brneda 3.muajve nga dita kur ka marrur vesh pr knfiskimin e dobis pasurore dhe ms voni n afat prej 2. vjetsh nga plotfuqishmria e vendimit mbi konfiskimin e dobis pasurore dhe nse n afat prej 3. muajve nga dita e vendimit me t ciln sht aprovuar krkesa e tij krkon kompensimin nga vlera e konfiskuar. Rehabilitimi ~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 1.Rehabilitimi ligjor,paraqitet n mnyr automatike me kalimin e kohs s caktuar pas dnimit t mbajtur, me kusht q personi i dnuar gjat ksaj periode t mos kryej vepr tejtr penale. 2.Rehabilitimi gjyqsor, n kt situat gjykata do t vendos nse do ta rehabilitoj t nuarin n baz t sjelljeve t tia pas mbajtjes s dnimit dhe rrethanave t tjera q jan relevante pr nxjerrjen e vendimit t ktill,rehabilitimi gjyqsor sht fakultativ.N situatn e till gjykata sipas lutjes s t dnuarit, mund t vendos q dnimi t shlyhet nga evidenca e t dnuarve dhe personi t konsiderohet i padnuar, nse ka kaluar gjysma e afatit t parapar me ligj dhe nse gjat asaj kohe nuk ka kryer vepr t re penale.n rastet t tilla gjykata merr parasysh sjelljet e t dnuarit pas mbajtjes s; dnimit, natyrn e vep;rs penale dhe rrethanat tjera t rndsishme pr vlersimin nse shlyerja e dnimit sht me vend. Shlyerja e dnimit nga evidenca e t ndshkuarve

280 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Dnimi shlyhet nga evidenca e t ndshkuarve n afatin e caktuar prej kur sht mbajtur dnimi, parashkruar apo falur , nse i dnuari brenda atij afati nuk kryen vepr t re penale. Afati brenda t cilit shlyhet dnimi , varet prej llojit dhe peshs s veprs penale, lartsis s sanksionit, i cili sht shqiptuar kryesit t veprs penale. Sipas nenit 87.par.2 t KPPK, dnimi shlyhet nga eveidenca e t dnuarve: 1.Nj vit nga dita e plotfuqishmris s aktgjykimit, n rastin e vrejtjes s gjykats apo lirimit nga dnimi; 2.nj vit pas skadimit t periudhs s verifikimit n rast t dnimit me kusht; 3.nj vit nga dita e mbajtjes s dnimit , parashkrimit ose prfundimit me amnesti,me falje ose me ndryshim t ligjin penal n rast t dnimit me gjysm liri; 4.tre vjet pas mbajtjes s dnimit , parashkrimit ose prfundimit me amnesti, me falje os eme ndryshimin e ligjit penaln rastin e dnimit me burgim deri n nj vit, dnimi me gjob ose dnim plotsues; 5.pes vjet nga dita e mbajtjes s dnimit, parashkrimit ose prfundimit me amnesti, me falje oe me ndryshim t ligjit penal n rastine dnimit deri n tri vjet; 6.tet vjet nga dita e mbajtjes s dnimit parashkrimit ose prfundimit me amnesti, me falje oe me ndryshim t ligjit penal n rastine dnimit prej tre deri n pes vjet; 7.dhjet vjet nga dita e mbajtjes s dnimit parashkrimit ose prfundimit me amnesti, me falje oe me ndryshim t ligjit penal n rastine dnimit prej pes deri n dhjet vjet; 8.pesmbdhjetvjet nga dita e mbajtjes s dnimit parashkrimit ose prfundimit me amnesti, me falje oe me ndryshim t ligjit penal n rastine dnimit prej dhjet derin 15 vjet..( neni 87,88). Dnimi me burg mbi 15 vjet dhe dnimi me burgim afatgjat nuk mund t shlyhen.

Dhnia e shnimeve nga evidenca e t ndshkuarve ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas ligjit t dhnat nga evidenca e t dnuarve mund ti jepen vetm organeve t caktuar shterore dhe publike.ligji njeh dy situata t dhnies s shnimeve nga evidenca e t dnuarve.a).dhnia e shnimeve pr dnimin q nuk sht shlyer dhe b).dhnia e shnimev pr dnimin q sht shlyer.( neni 89). Parashkrimi ~~~~~~~~~~~~~~~ Parashkrimi i ndjekjes penale dhe parashkrimi i ekzekutimit t dnimit. Sipas nenit 90.par.2.t KPPK, parashkruhet ndjekja penale nse:

281 1. kan kaluar 35.vjet nga kryerja e veprs penale t dnueshme me burgim afatgjat; 2. 15.vjet nga kryerja e veprs penale t dnueshme me burgim m shum se 10.vjet; 3. dhjet vjet nga kryerja e veprs penale t dnueshme me burgim m shum se pes(5)vjet; 4. pes vjet nga kryerja e veprs penale t dnueshme me burgim m shum se tre(3)vjet; 5. Tre vjet nga kryerja e veprs penale t dnueshme me burgim m shum se nj(1)vjet; 6. Dy vjet nga kryerja e veprs penale t dnueshme me burgim m shum se nj(1)vjet;ose dnim me gjob. Fillimi i rrejdhs s afatit t parashkrimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Afati i parashkrimit fillon t ec nga dita e kryerjes s veprs penale, prkatsisht kur kryesi ka veruar ose ka qen i detyruar t veproj. Pr veprat penle t prbra, afati i parshkrimit fillon t ec prej momentit kur sht kryer veprimi i fundit , pr veprat penale t vazhduara , afati i parshkrimit fillon t ec prej momentit kur sht ndrmarr veprimi i fundit, pr veprat penale permanente, afati i parashkrimit fillon t ec prej momentit kur ka pushuar gjendja e kundrligjshme, te veprat penale kolektive , afat parashkrimit fillon t ec prej dits kur sht kryer vepra e fundit , e cila hyn n prbrje t veprs penale kolektive. Mirpo te disa vepra penale kundr integritetit seksual, psh. nga neni 198, 200, 2001, 204, afati parashkrimit fillon t rrjedh nga dita kur e dmtuara i ka mbushur 18.vjet. Ndalja e parashkrimit t ndjekjes penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ekzistojn dy lloje t pengesave t cilat mund t shkaktojn ndaljen e afatit t parashkrimit 1.pengesat faktike dhe 2.pengesat juridike. Pengesat faktike jan:arratisja e kryesit t veprs penale, kur nuk dihet vendbanimi i kryesit, okupimi i teritorit nmga ana e armikut, trmeti, vrshimet, zjarri dhe rrethanat tjera t cilat e bjn t pamundur punn e gjykats. Pengesat juridike, jan psh.imunitetit i deputetit t parlamentit, smundjet psikike t pandehurit etj, N situata t ktilla pr aq koh sa ka zgjatur ndalja , pr aq koh vazhdohet edhe afati i parashkrimit. Ndrprerja e parashkrimit t ndjekjes penale ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

282 Kodi penal i njeh du situta kur ndrprehet parashkrimi edhe ate: 1.Parashkrimi i ndjekjes penale ndrprehet me do veprim t organit shtetror kompetent, i cili ndrmerret me qllim t ndjekjes s kryesit pr shkak t veprs penale t kryer( 91.par.3 t KPPK) 2.Nse i pandehuri gjat rrjedhs s afatit t parashkrimit kryen vepr tjetr penale (91.par.4.)vepra penale duhet t jet e njejt apo m e rnd se vepra e mparshme. N kto situata koha e cila ka kaluar para ndrprejes nuk llogaritet por parashkrimi fillon t ec rishtas (91.par.5.) Parashkrimi absolut ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ndalja dhe ndrprerja e parashkrimit mund t shpiejn praktikisht q kurrnjiher t mos shkaktohet parashkrimi, pr tiu shmangur ksaj mundsie , e drejta penale bashkohore parasheh parashkrimin absolut. Parashkrimi absolut i ndjekjes penale paraqitet kur kalon dyfishi i kohs q krkohet sipas ligjit pr parashkrim ( neni 91.par.6.). Parashkrimi i ekzekutimit t dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Parashkrimi i ekzekutimit t dnimit konsiston n ate se pas kalimit t kohs s parapar me ligj, dnimi i shqiptuar nuk mund t ekzekutohet. Parashkrimi i ekzekutimit t dnimit shprehet si pr dnimet kryesore , ashtu edhe pr dnimet alternative dhe plotsuese, mirpo parashkrimi i dnimeve plotsuese nuk shprehet n t njjtn koh si pr dnimet kryesore dhe alternative. Afatet e parashkrimit t ekzekutimit t dnimet jan si m posht: 1. 35.vjet nga plotfuqishmria e aktgjykimit me t cilin i akuzuari sht gjykuar me burgim afatgjat; 2.15.vjet nga dnimi burgim m shum se 10.vjet; 3.dhjet vjet nga dnimi me burgim m shum se pes(5)vjet; 4.pes vjet nga dnimi me burgim m shum se tre(3)vjet; 5.Tre vjet nga dnimi me burgim m shum se nj(1)vjet; 6.Dy vjet nga dnimi me burgim m shum se nj(1)vjet;ose dnim me gjob. Afati i parashkrimit t ekzekutimit t dnimit fillon t rrjedh nga dita kur aktgjykimi sht br i plotfuqishm, ndrsa nse sht revokuar dnimi alternativ, nga dita kur vendimi mbi revokimin sht br i plotfuqishm( neni 94.par.1).Prjashtim bn n rastin e revokimit t dnimit m kusht dhe kur i akuzuari arratiset nga burgu, te revokimi i dnimit me kusht afati vjetsrsimit fillon t ec q nga momenti kur vendimi pr revokimin e dnimit me ksuht sht br i plotfuqishm( prof.Ismeti thot se nga momenti kur sht urdhruar ekzekutimi i tij). Ndrsa kur i dnuari arratiset nga momenti i

283 arratisjes, apo nga momenti i mos kthyerjes n burg kur i sht mundsuar q pushimin ta bj jasht burgut. Ndalja dhe ndrprerja e parashkrimit t ekzkeutimit t dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ngjashm si te parashkrimi e ndjekjes penale , edhe te parashkrimi i ekzekutimit t dnimit mund t paraqiten rrethana t cilat shkaktojn ndaljen dhe ndrprerjen e afatit t parashkrimit. Ndalja e parashkrimit t ekzekutimit t dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Rrethanat pr shkak t cilave dnimi nuk mund t ekzekutohet mund t jen t natyrs juridike dhe faktike, psh. shtyerja e fillimit t vuajtjes s dnimit, pastaj i dnuari smuret rnd, apo i vdes ndonj antar i familjes s ngusht, pastaj ndalja e parashkrimit t ekzkeutimit bhet edhe kur organet e ndjekjes nuk mund ta gjejn t dnuarin.

Ndrprerja e afatit t parashkrimit t ekzekutimit t dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Afati parashkrimit t ekezekutimit t dnimit ndrpritet me do veprim t organit kompetent q ka pr qllim ekzekutimin e dnimit, psh.thirrja nga ana e gjykats s t dnuarit q t paraqitet pr ta vuajtur dnimin, urdhresa q ai t sillet me dhun pr ta mbajtur dnimin, lshuarje e fletarrestit pr gjetjen e t dnuarit q ka ikur, vrejtja pr ta paguar dnimin me gjob, veprimet e gjykats pr realizmin e dhunshm t dnimit me gjob etj.sikur te ndrprerja e ndjekjes penale edhe te ndrprerja e parashkrimit t ekzekutimit t dnimit, koha q ka kaluar gjer n momentin e ndrprerjes s parashkrimit nuk llogaritet.(94 par.4.) Parashkrimi absolut i ekzekutimit t dnimit ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Parashkrimi absolut i ekzkeutimit t dnimit paraqitet n do rast kur t kaloj dyfishi i kohs q krkohet sipas ligjit pr parashkrimin e ekzekutimit t dnimit.(94.par.5). Parashkrimi i ekzekutimit t dnimeve plotsuese dhe masave t trajtimit t detyrueshm sipas nenit 93. par.1.parashkrimi i ekzekutimit t dnimit me gjob si dnim plotsues, shprehet n rastet kur kan kaluar dy vjet nga dita kur aktgjykimi sht br i plotfuqishm. Parashkrimi i dnimeve tjera plotsuese shprehet n rastet kur kan kaluar 5.vjet nga dita kur aktgjykimi sht br i plotfuqishm.

284

Parashkrimi i ekzekutimit t mass, trajtimit t detyrueshm , paraqitet kur t kalojn 3.vjet nga plotfuqishmria e aktgjykimit(93 par.3). KPPK, nuk prmban dispozita t posame prkitazi me parashkrimin e ekzekutimit t mass s trajtimit me an t rehabilitimit t detyrueshm t personave t varur nga droga dhe alkooli.,mirpo meq kjo mas shqiptohet krahas dnimit dhe ekzkeutohet prej kur aktgjykimi bhet i plotfuqishm, mund t kostatohet se parashkrimi i ksaj mase paraqitet ather kur edhe parashkrimi i ekzkeutimit t dnimit. Mosparashkrimi i veprave penale t gjenocidit dhe krimeve t lufts ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Sipas KPPK, pa marr parasysh sa koh ka kaluar prej momentit t kryerjes s veprave penale , nuk mund t bhet parashkrimi i ndjekjes penale dhe ekzekutimi i dnimit, pr veprat penale t gjenocidit, krimeve t lufts dhe krimeve kundr njerszimit, si dhe veprat penale pr t cilat sipas t drejts ndrkombtare nuk mund t zbatohet parashkrimi ( neni 95). Amnestia dhe falja ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Krahas parashkrimit, edhe amnistia dhe falja shpiejn shuarjen e dnimit.Me an t amnistis, apo faljes , personit t dnuar i falet n trsi, apo nj pjes e dnimit t shqiptuar.Zavendsohet dnimi i shqiptuar me dnim m t but , bhet shlyerja e dnimit nga evidenca e t ndshkuarve, apo kryesi i veprs penale lirohet nga ndjekja penale. Amnestia apo falja , me t ciln kryesi i veprs penale lirohet nga ndjekja penale quhet abolicion. Abolacioni mund t jipet n t gjitha fazat e procedurs penale gjersa nuk sht nxjerr aktgjykimi i plotfuqishm, me abolacion procedura mund t mos fillohet nse sht filluar ndalohet. Arsyeshmria pr ekzistimin e institucionit t amnestis dhe faljes 1.Amnestia dhe falja jan mjetet t prshtatshme pr prcjelljen e ndryshimeve shoqroro politike n aspektin penalo juridik, mund t ndodh jo rall q pr shkak t ndryshimeve t rrethanave shoqroro politike disa vepra penale e humbin at shkall t rrezikshmris shoqrore q e ka pasur n momentin e nxjerrjes s ligjit penal, kshu me amnesti apo falje ( pa u ndryshuar aktgjykimi me t cilin sht shqiptuar ky dnim, zbutet dnimi i shqiptuar apo abrohohet n trsi. 2.Me an t amnestis apo faljes ndikohet te personat e dnuar q gjat mbajtjes s dnimit t sillen mir.

285

3.N raste t caktuara amnestia dhe falja jepet pr shkaqe humane dhe pr interesa t caktuara shtetrore dhe politike. A.Kto institute pr shkaqe humane zbatohen n raste kur vepra penale kryen nj person q ka merita t jashtzakonshme pr lirimin dhe ndrtimin e vendit B.N raste kur jan n pyetje interesat shtetrore politike, amnestia dhe falja mund t jepet nse me ndjekje penale, ndshkim, apo mbajtja e mtejme e dnimit nga personi i caktuar cnon rnd autoritetin e shtetit karshi organizmave ndrkombtar(OKB, UN.EV, Kshillin e Evrops e tj) apo karshi shtetit tjetr. 4.S fundi amnestia dhe falja sht edhe shtje e menuris s shtetrore dhe politike, sepse me kto institute n rastet t caktuara bhet e mundshme q t merren parasysh rrethanat juridike dhe shoqrore politike t cilat diktojn dhe arsyetojn aplikimin e tyre. Amnestia dhe falja mund t jepet pr t gjitha veprat penale, madje edhe pr veprat penale t cilat ndiqen privatisht. Me amnesti dhe falje nuk cenohen t drejta e persanave t tret.T gjith personat e dnuar me vepr penale edhe n rastet kur jepet amnestia dhe falja kan t drejt t krkojn kompensimin e dmit. AMNISTIA ~~~~~~~~~~~~~~~~~ Amnistia sht akt , t ciln n form t ligjit e nxjerr parlamneti i shtetit .Me amnisti e pacaktuar me emr pr emr lirohen nga ndjekja penale, lirohen pjesrisht apo plotsisht nga vuajtja e dnimit, zavendsohet dnimi i shqiptuar me dnim m t but apo caktohet shlyerja e parakohshme e dnimit nga eveidenca e t dnuarve, ose hiqen pasojat e caktuar juridike t dnimit, (96 par.1.). Amnistia prfshin ato vepra penale t kryera deri nj dit para shpalljes s saj, me prjashtim kur me aktin e amnistis sh vendosur ndryshe. (96.par.2.). Ligji pr amnisti mund t prcaktoj veprat penale pr t cilat jepet amnistia ( psh. t gjitha veprat penale nga neni 243.0.ligji pr amnisti gjithashtu mund t prcaktoj dnimin i cili prfshihet me amnisti( psh.pr t gjith t dnuarit t dnuar me burgim deri n nji vit, ose t gjith personat q jan dnuar deri n 10.vjet e m tepr, u falet nj vit dnim.Gjithashtu mund t prcaktohen t dy kushte veprat penale dhe dnimet. Me an t amnistis mund t ceken veprat penale ,kryesit e t cilave lirohen nga ndjekja penale apo nga ekzekutimi i plot apo i pjesrishm i dnimit. Me amnisti kryesi i veprs penale mund t lirohet plotsisht apo pjesrisht nga dnimi.Lirimi i plot nga ekzekutimi i dnimit prfshin si dnimin kryesor

286 ashtu edh ednimin plosues.Lirimi i pjesrishm nga ekzekutimi i dnimit prfshin vetm disa nga dnimet apo shpien zvoglimin e dnimit , psh. lirohet nga ekzekutimi i nj pjese t dnimit apo lirohet nga ekezekutimi i dnimit plotsues. Me amnisti dnimi i shqiptuar me aktgjykimin e plotfuqishm mund t zavendsohet me lloje t dnimit m t but, psh. dnimi me burgim afatgjat zavendsohet me dnim me burgim, apo dnimi me burgim zavendsohet me dnim me gjob. Me an t amnistis mund t vendoset q t shlyhet dnimi nga evidenca e t ndshkuarve. Amnistia nuk mund t prodhoj efekte ndaj masave t shqiptuara t trajtimit t detyueshm t personave me rregullime mendore dhe n varsi t drogs ose alkoolit. FALJA ~~~~~~~~~~~~~ Falja sht akt t cilin e nxjerr kryetari i shtetit ose qeveria e shtetit.Falja nxirret n form t vendimit me t cilin personat e caktuar emr pr emr lirohen nga ndjekja penale, lirohen plotsisht apo pjesrisht nga ekzkeutimi i dnimit,zavendsohet dnimi i shqiptuar me dnim m t but apo me dnim me kusht, apo cakthet shlyerja e parakohshme e dnimit nga evidenca e t dnuarve, hiqen apo u caktohet afat m i shkurtr i dnimeve plotsuese, psh.ndalimi i drejtimit t automjetit, apo dbimi i t huajit mga vndi.( n librin e I.S.nuk thuhet kshtu). Falja jepet n baz t ligjit t posam (ligji mbi faljen), me t cilin sht prcaktuar procedura pr zbatimin e saj. Pr nga prmbajtja dhe efektet n statusin e personit t dnuar , falja sht e njjt me amnestin ngase si edhe me amnisti edhe me falje personi mund t lirohet nga ndjekja penale , t lirohet plotsisht apo pjesrisht nga ekzekutimi i dnimit, ti zavendsohet dnimi i shqiptuar me dnim m t but dhe t shlyhet dnimi nga evidenca e t ndshkuarve. Mirpo, pr nga vllimi , falja sht m e gjr se amnistia ngase me t mund t shuhen numr m i madh i sansksioneve penale..Ndryshe nga amnistia me falje dnimi mund t zavendsohet me dnim me kusht ( neni 97). Procedura pr falje mund t fillohet sipas deturs zyrtare(ex officio) dhe me iniciativn (lutjen) t dnuarit apo antarve t familjes s tij. Me falje mund t prfshihen t gjitha veprat penale pa marr parasysh se ndjekja bhet sipas detyrs zyrtare.Me an t faljes n favor t kryesit t veprs penale t ndrushohet do lloj i dnimit t shqiptuar.

287