Professional Documents
Culture Documents
Std12 Voc FMCC TM
Std12 Voc FMCC TM
Std12 Voc FMCC TM
FHij eyD
fUa
bjhf
nkiy - ulh ML
jehL muR
ytr ghl tHF
l btlglJ
(gidF mW)
lhik xU ghtbra
lhik xU bgUFw
lhik kjjikaw bra
jehL muR
Kj g - 2011
FGjiyt
Kidt c. F. yR
yR,
nguhia,
cz kW rJz Jiw,
mdhf fiy gfiy fHf,
nfha - 641 043.
Maf
Kidt nt. rhujh uhkjh
uhkjh,
nguhia,
cz g nkyhik kW cz la,
mdhf fiy gfiy fHf,
nfha - 641 043.
Uk . jh,
bjhf Mia,
nfhit J tf rf muR kf nkiyg,
uh#, nfha - 641 001.
Uk f. ukh ngf
ngf,
KJfiy Mia (kida),
b#thgh khefuh bgf nkiy g,
U - 641 601.
1. cz ju
1.1
1.2
cz fygl - uridf
1.3
1.4
y _y cz juij mj
2.. jh nr czl
2.1
fgfhy - ts KndwK - f cz kW
ClrJ njitf, fgfhy VgL uridf. jh, nr
w j.
2.2
2.3
2.4
#]iy :
3.1
3. FHijfSfhd czl
Kg gUt, kW g brY FHijf cz rJ
njitf, ey cz gHfij VgLJtjfhd tKiwf.
3.2
xUizj FHij ts l, a cz l,
3.3
iii
4. ir czf
4.1
4.2
clgUk, , mf ujfhd cz l
4.3
Mf :
5. cz tHF Wtdf
5.1
5.2
5.3
5.4
brlg :
6.1
6.2
7.. cz ghJfhj
7.1
7.2
7.3
7.4
iv
mnlhg :
8.1
8.2
nf tiff.
8.3
8.4
8.5
ng - tiff.
etg :
9.. Kg f
9.1
9.2
Kg flik trf
9.3
9.4
9.5
10. Kgf gf
10.1
10.2
10.3
10.4
org :
(Socio metry)
11. nkyhik
11.1
neu, g, r thf
11.2
bghUslf
1. cz ju
gf
1.1
1.2
cz fygl - uridf
1.3
15
y _y cz juij mj
20
2.. jh nr czl
2.1
fgfhy - ts KndwK - f cz kW
31
47
2.3
53
68
3. FHijfSfhd czl
3.1
85
xUizj FHij ts l
95
3.3
99
4. ir czf
4.1
vi
107
gf
4.2
clgUk, , mf ujfhd cz l
124
4.3
143
5. cz tHF Wtdf
5.1
150
5.2
157
gtu, g sf tu kW g mltiz.
5.3
166
5.4
187
6.2
197
7.. cz ghJfhj
7.1
205
btgKiw.
7.2
213
7.3
221
bghUf.
7.4
229
235
8.2
nf tiff.
244
8.3
247
8.4
253
8.5
ng - tiff.
255
vii
gf
9.. Kg f
9.1
261
9.2
Kg flik trf
265
9.3
271
mltiz.
9.4
281
295
10. Kgf gf
10.1
302
10.2
305
10.3
308
315
11. nkyhik
11.1
neu, g, r thf
321
11.2
328
totik
345
Kjiy got
348
kh dhjh
350
353
jf tu bjhFf (References)
356
viii
1. cz ju ((Food Quality )
1:1 cz njbjLj, thFj kW ghJfhj
Mnuha vgJ xU jkj j cl, kd iyia guhkJ mj
_y cdj iyia mil wid FF. xnu xU j czdh kL
xU eg KGikahd ClrJ njitid bra ayhJ. gytifahd
czf gntW cz rJfis bfhLsJ. xbthUt taJ, ghd
kW ntiy wDnfg ClrJ njit khWgL. rj cz myJ
Uz vgJ clYF njitahd aikahj midJ Cl rJfis
mfToa czthF. Efnth UgF Vw ey cz tHFtjF
jukhd Kiw czit njbjLJ thf ntLtJ f mtakhF.
czit njnjLf cj cw kW btw fhuf
fhuf:: czid
mj rJfSfhf kLnk cgtf f mjhfnt Ughf vgJ
midtuhY VW bfhsgl xU cikahF. cz w, kz, jik,
Rit, btgiy, gkhW Kiw Maitna czid cQkhW LwJ.
jid ju y cw kW btw fhuf czit njbjLjiy
ghwJ. mit tUkhW.
i.. g kW cQ Mt : e cl cz ntL vw liy VgLJ
xU brany g vdgL. cz cl iw VgLj gy btw fhuf
fhuzkhwd. cz njhw, mj Ritf eWkz nghwit czit
cQ Mtij o cQjiy kahd xU czthf khWwJ.
ii.. Iyf: e czit njbjLj Iyf xU Ka gF twJ.
njhw, Rit, kz, jik, btgiy nghwit f rhjhuzkhf yfis
L fhufshF. cz kzkhdJ cQ Ugij mfkhfnth
myJ Fiwfnth xU fhuzkhf UwJ. buho jahF nghJ tU kz
kW khrij tWF nghJ VgL kz nghwit Mtiy LwJ. khwhf
czF xthj thilahdJ cz Koahk btWgila brwJ.
iii.. cl jir, br, cW kW kly: cl KagF czid va
_yTWfshf ijJ o mYs rJfis btgLj brtj
_y nehia FzgL ethid jUtnjahF. j brafshdJ
xnwhL xW bjhlilajhf fhzgLwJ. xU kj cz
khFnghJ, cjL, g, ehF kW c Ruf czit Gf
brtjfhd jah iyia VgLJwJ. _is gFYs
iAnghjyhk ujiy fLgL cz cz ntL vw czid
VgL gia o cz brt btg iyrk (Thermostat) ngh
bragL czid cQ Mtiy VgLJwJ.
iv.. r_f lf: xU kj taJ, ghd, FLg, r_f bghUshjhu iy,
cz ilF j, kj kW Mnuha eiff nghwit czit
njbjLgij ghwJ.
m) FLg gHf tHff: xU kj FLg NiyahdJ czit
njbjLg Ka gnfwJ. FLg egf midtU xwhf mkJ
1
gt ju kW fLghLf
nr Kiwf:
vj xU cz jah WtdY _W tifahd nr Kiwf
njitgLwJ.
i. cyj nr
ii. F%oa nr
iii.. ciwiy nr
i. cyj nr: J njitahd ms fhnwhlJlD, Rjkhf, kW
njtiahd <ugjJlD Uf ntL. cyj nr bghJthf itfToa
cz bghUfshtd - lgh milfgl czf, kh, rfiu, bfhG,
krhyh bghUf, jhaf, thiHgH nghw y gHtiff, btfha,
cUisHF nghw y fhff. njitahd ms fhnwhl csjhf,
btgkhd lF mUfhikY, f FHhfSF mUY, j
FHhF mUY Ugjh VgL isfsh cz bghUf ghfglhk
UgjF ftd brYj ntL. nrfgl bghUf ik isF
#JfshY, v, nghwtwhY mj cZz iy thJ ik
isfhk Uf mofo nkghitl f mta. cyj nrF
Vw btgiy 400 - 750F (50 - 240C). y bflToa fhffshd cUisHF,
btfha nghwit Xus Fiwj btg iy nrf ntL (v.fh 400 550F (50 - 240C). Kiwahd Rj br mltizia g xGfhf nr
miwfis Rj bra ntL.
ii.. F%oa nr: j Kiw nr
rahd btgiy ff njitahdjh,
xGfhf btgiyia nkghitl
ntL. F%L Kiw Mw gy
fhufis bghWJ mikwJ. F%L
rhjd tif, fbu[ tif, btg
flj Kiw, nr l bfhss,
m nrF cz ms, czit
itfgLs j
nghwtwh
F%L jik ghfgLwJ.
rikj myJ Xus rikj czit, ciwiy cs czit
rahd miw btg iyF bfhL tUtjfhf F%L nr
cgnahfgLwJ. nrfgLs ghufUnjh myJ mt nknyh
vj xU tifahd xGfY yhk UFkhW ftf ntL. btgkhd
bghUfis F%L miw nrj cjkhdjy. Vbd mitf
ghJfhghd btgiyia miltjF gyk neuf MF.
iii.. ciwiy nr: ciw iy nrfgL cz tiff ehSF eh
mfJ bfhL tUwJ. cz rij gntW tif ciwiy czf
gid bragLtjh, mtiw itgjfhf xbthU cz WtdK
njitahd ciwiy rhjdfis itUf ntosJ. ciwiy czfis
msthd lghf myJ ciwf thf ntL. Vbd bga ms
thdh ciw iyUJ miw btgiyF bfhLtUtJ fodkhF.
cz rikj clndna ciwiy itgjF Vwjhf csJ. Kakhf
6
10
cz
fyglbghUf
sF
tdg
be
uit
U Jf
krhyh bghUf
ku
cz
fyglbghUf
ggh ijf
sfh
brf
rfiu
rh
fh
abfhil
a fygl bghUf
a fygl bghUf gaW tiffshd wFk bragl jik
thj byof (Lentils), cq byofshf ilwJ. ij ju, gh
fheil kU vaitf fhzgLwJ, rh jhfgl nfhJikUJ
jahfgl kh, mLkid jahf cgnahfgL yF bfhG
kW bjhrhiy fyglkhF tdg nghwit a fygl bghUfshF.
ah br rika tiff ajhfnth, cyj iynyh
mfkhf cgnahfgLwJ. f jhFjUJ ghJfhf cyj
y wKs rhakhd muhkiu q (ultramarine blue) dh rgLwJ. J
JbtSF ryit bghUshd fk wahF.
jbrayhf VgL fygl :
i.. nfL isf Toa EQfsh cz VgL bjhWf :
rikf glhj czfshd khr, , gh kW, ff isaToa
fhff Mait nfLisf Toa EQfsh ghgilwJ.
EQf bghJthf rika brwnghJ, czit gjgLJnghJ
mfgLwd. cz jhaf, gW tiff kW vbz Jf
nghwit <ukhd Niy nrJ itfgL nghJ neh VgLJ
irfsh gh VgL mghafukhd nehfis VgLJ vd rga Mf
bjwd.
ii.. cnyhffsh VgL bjhW : Mbr, <a myJ ghjur Mait cl
nrUnghJ mJ F isf Toajhf UwJ. fha (Lead) vgJ xU eR
jiks bghU, Mjyh J cz bjhid VgLJnghJ
jik isfis VgLJwJ. kr by Fnuhnk Kyh rgLwJ.
it Wuf, fu kW jkf ghig VgLJ. fha _y tU
eRjikdh VglToa mFfshtd: jiyRw, tWt, uj nrhif,
fik, jirf thj kW _is ij. ghjur c cs thG
f ofgL nghJ, m mfs ghjur fhzgL. kw cnyhf
bghUfshd nfa, Mbr, Mok kW nfhgh nghwit a
msnyna jik VgLJ.
13
14
cz rlf kW juf
rlt eltoif, rhj tHFj kW bghJ kf ff gF
vLJ bfhSj nghw eltoiff _ykhf cz juij cajyh.
15
19
21
xU bghU y kL
ignuhuh (spiderogram) xU bghU kwijl v FiwgLwJ
vgij bjthf sf cj xU fUahF. jdh xU bghU Fiwia
v khWj njit vgij bjthf mJ bfhs KowJ.
a jik
bjhL jik
l jik
y kL
(ignuhuh)
brhj brhj jik
kz
Rit
cz yrh Fzf:
1. njhw
njhw:: cz nkw afns mj njhwJF fhuzkhUwJ.
vLJ fhlhf ~g{ (Fudge) nkw fzho nghw njhw mj kig
ca fhL. cw njhwid kL bra aY. cns fof
onyh (pudding) myJ FHnyh Ujh mj Fiwia ghitnyna
flayh. buho kW bkJjikia ghj khu mayh.
rhJFo gHrhW cs jikia njhwij fL mayh. mj njh
bkajhf U mf rhW cilajhf UF. fjfh
mUgij mj nk njhYs fU w f _y mayh.
2. w : bghUf wf kl Toaitahf UD kw y
gfis ma w cjwJ. vLJfhlhf thiHgH, jfh t
fj jikia w _y mayh. gy cz tiff jikia ma w
xU mFahf UwJ. fh myJ nj ljikia mt wid
bghWJ klyh. buho, nlh, njhir, rgh nghwit mfkhf gG
wUjh j fr Ritl UFnkh vw rnjf xJfgL L.
3. kz : xU cz kz _W gFfis bfhljhf UwJ. mitahtd
thrid, Rit, kW thah czj.
i.. thrid : thrid ClToa vj cz v Mahf Toajhf mj
_yTWf thridWfis brW Ltjhf UF. e fQF
voa bjhiy iy vD bfhF rhgh thrid e czid Ro
GwJ. mf btgiy thrid bghUfis v MahFwJ khwhf
Fj btgiy v Mahjiy jilbrwJ.
22
nrhjid Tl
nrhjidf tiff
tiff::
y _y czid gnrhjid br nrhjidf bgUks uL
tiffshf fgLsd.
1.. nrhjidFfj myJ bghU rgjgl nrhjidf
nrhjidf:: j tif
nrhjidf cz bghUfSF ilnas ahrfis, y rgjgl
Fzfis ma cjwJ.
2. khwToa myJ Efnth rgjgl nrhjidf
nrhjidf:: tif nrhjidf
cz bghUf Ugf, VW bfhSj, myJ vj msF cz
bghUfis Uwhf vgij ma cgnahfgLwJ.
24
nrhF Kiwf
Kiwf:: czit kL brtjF nkY gy tifahd yDz
nrhjidf csd. mit tUkhW. ehF fshf tifgLjgLsJ.
m) ntWgL m nrhjid (Difference Test)
M) junrhjid (ms khWghLf) (Rating Scale)
) czU nrhjid (Sensitivity Test)
<) tF (tF) nrhjid (Descriptive Test)
nkTa tif nrhjidf vjid njbjLnwh vgJ
nrhjid nehfij bghWJ, kL bra tU egiu bghWJ, rahd
msLf njitia bghWJ khWgL.
m) ntWgL m nrhjid (Difference Test)
1. rkkhd bghUfis xL ghF nrhjid ((Paired Comparison Test)) :
nrhjid FG cWdf gytifahd rkkhd bghUfis n#hoahf
bgWwhf. t xnu khahd bghUfS Ufyh myJ xnu kh
UntWgl bghUfS Ufyh. khf vbghGJ milahs FpLl
UF. bfhLfgl khf xnu khahf UjhY mt br myJ
Fzhaf khWgl FzKilajhf UF. vLJfhlhf Rit,
fr jik, F jik nghwit. xbthU n#hoUJ mf myJ
Fiwj Ritila khf njbjLfgL J itfgLwJ.
kh kL mil
rkkhd bghUf xL nrhjid
bga :
bghU:
nj:
gyjkhd khf bfhLfgLsJ. VnjD uL khfis kL.
bfhLfgl khf uoY VnjD ntWikf csjh?
khf
FpL vf
-
iy
ifbahg
F
F:- y ko vj gf FJ kL bragLwJ vgij
bjthf TWj mta. vLJfhlhf Rit, jik, kz, myJ it
midJ xbthF jj kL mil gagLJj mta.
Mjhu: (For all specimen evaluation cards) Ranganna S. 1977, A Manual on Analysis of Fruits and
Vegetable Products, Tata Mc Graw Hill, Publishing Company Limited, New Delhi.
2. uL _W kh nrhjid ((Duo-trio Test)) : nrhjid _W khf
gagLjgL. mt uL xnukhahf. xW khUF. xnu
khahf cs khfis nrhjid FGl bfhLfgL mit kh cz
(R) kw khfis jbrayhf VnjD xiw njbjLJ KjYs khl
xikgL ghFkhW TwgLwhf. rahd xiw CJ brhy
25
26
nkfl
gnrhjid
cgnahfgLjgL tUwJ.
Kiwf
cg
bjhrhiyf
y _y kLj Fiwf
Fiwf:
Kof khWghlhdit
27
dhf
gF - m
I. m) rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1. cz ntL vw liy VgLJ xU brany
m) g
M) kz
2. mGfToa czf
m) 400 Kj 550 F
vdgL.
) ghit
btgiy nrfgl ntL.
M) 600 Kj 700 F
) 3500 Kj 400 F
3.
4.
5.
6.
jkf
M) bklh kr
) cz kz
m) fha
M) Fnuhnk
) bkF
M) th
8. mfh Yfhl
m) mfha
) nrh, th
VgLJ.
M) mah
) tWfL
9. ienu kW ienuLfsh
m) fu
M) vY
) uj
MF.
M) cz rij
) cz fLghL
m) cz ghJfh kW jurlf
) Efnth ghJfh rl
28
ma cj xU Fplhf UwJ.
M) myjik
) kz
) tuntgiw
M) XU tf ila :
1. y cz fhuf ahit?
2. Kiwahf thFj vwh vd?
3. L xLj vwh vd?
4. nr tiff ahit?
5. cz fygl PFA thf vGJ.
6. FPO bjGJ.
7. y _y cz juij kLj (sensory evaluation) - tiuaiw.
8. kz 3 gFfis FLf.
9. cQ Mt vwh vd?
10. wj btrij vwh vd?
gF - M
II.. IJ tf ila
ila:
1. czit ghF csa fhuf ahit?
2. cz thFgtUF Uf ntoa gf ahit?
3. a fygl bghUfis g F tiuf.
4. jbrayhf fHToa eRjikia vthW jgh?
5. czghJfh kW jurlf mfhu brj vL rlfis
tirgLJ.
6. ignuhuh (spiderogram) vwh vd? gl tiu.
7. uL _W kh nrhjid (Duo-Trio Test) g vGJ.
8. cnyhffsh VgL bjhWfis g TWf.
9. fL fLnghJ VgL MgJf ahit?
10. y _y kLj mtaij g vGJ.
gF -
ila:
III.. xU gfF fhk ila
1. cz bghUfis njbjLFnghJ ftf ntoa mrf ahit?
2. eR rid t.
29
30
2. jh nr czl
2.1 fU ts KndwK, f cz kW rJ
njitf, ngWfhy ff, jh w j, FH w j
l eh Mnuhakhf UgjF, kw rkaf czl
bfhLgijl, fgfhy nghJ, mjF K nghJkhd czl bfhLgJ
f cfjJ MF. gugiu, r_f bghUshjhu kW RWw fhuf fU
tsia jh Mnuhaij ghwJ. fUWjYF Knd nghJkhd
czl bgw bg fgkilnghJ mf rJfis nrJ itf Ko.
jdh mbg Mnuhaij ghfhk fU njitfis bra
Ko. fU UFnghJ ey Cl bgw FHf wjl ey cl kW
_is tslD MnuhaJlD thifia v bfhwJ. fUWjYF
K xU bg bgwToa ey Cldh czl bga khWjyhk KG
tss FHia Rkf aY. jhF njitahd czl iwj
czid bfhLF nghJ jh cl cz rJf nr FiwahkY
FH wj mjF njiahd ghiy bfhLf Ko.
fU ts KndwK
jh czl njitf, fU ts kW Kndwfhd
cla njitf tirahd ffis bghWjJ. vdnt, f bg
czl njitfis fzl, j ffis J bfhtJ
mtakhdjhF. fU kW fgYs FH mgjkhd ts _W Ka
iyfis bfhLsJ. J FH cUtY njhwY Vgl Toa
ts khwfis FwJ. xbthU iyY KGikahd ClrJ nr
kW bjhlJ mjfhd czit bfhLJ gfgykhf Uf ntL. FH
ts _W iyfshtd: fUig fUgj, Kakhd cWf kW
Rfis ntWgLJj kW ukhd W ts gUt MF.
1.. fUig fUgj (Kj 2 thuf) : fUig Rtf fUw Kil
xo bfhL cw kW btw brfSl nfhstot bgWwJ. fU
ts nghJ Mah, (Amnion) nfhah (Chorion) nghw fUrf Rit
ghJfhj, czl mj nghw gfis brwd. Mah rthdJ
fUit NJ ig nghW cUth Maho utJl UF. btw
brf jh nr izghd shbrlhthf (Placenta) cUth jhlUJ
fUF njitahd cz, RthrF njitahd uhzthit (M#id)
bgw kW ffis btnaw cjwJ. j brf Kil fUwl
9UJ 10 ehfSF cUthwd.
2. Kakhd cWf kW Rfis ntWgLJj (2 Kj 8 thuf) :
fUts ulhtJ iy mrajf khwf fwJ. KG eu
kly, tW kW Fl ghij, vY kW iz Rf KGtJ
cUthwd. VHhtJ thu cl tot bgW fU KGikahd kj cUt
bgWwJ. Mug thuf Vgl Toa brf tsF jh czl
mgjkhd ms njitgLwJ.
31
fU ts FiwghL
32
fgfhynghJ czl
fgfhy vgJ xU Jj ts gUtkhF. fU ts mj
Kndw Matiw guhkf kW FHij w nghwtiw v bfhs
fgfhy KGtJ rJf njit mfwJ. rJf kW f
bghUf gkhw shbrlh eilbgWwJ. fUF njitahd
M# kW rJf jhlUJ brwJ. fhgil Mi[L, tsij
khwjh VgL ff nghwit vir brw. , bfhG fiu
crJf j guj (diffuse) Kiw fU uj Xl fywJ. kw
crJfshd mndh myf, Fqnfh, fiu crJf,
nrhoa, fha, U nghw jhJ cf Jjkhf fljgLwd.
f bgfhd rJf njitf fl fhuzfsh
mffgLwd.
fU Jj ts
shbrlh ts
Maho ut cUthj
rJf nr clhj
rJ njitf
fg fhy Vgl Toa tsij khwf kW jh cl cs
rJf nrig bghWJ njitf mffgLwJ. f
bgfSF gJiufgl msf mltiz 2.1- bfhLfgLsJ.
33
Mjhu : Nutrient Requirements and Recommended Dietary Allowances for Indians, ICMR, 2010.
r : fg fhy nghJ fl fhuzfdh mf ms r
njitgLwJ.
fU ts kW mj braghL
shbrlh ts
jh cl msf mfgJ
FH ts
shbrlh ts
jh uj fdms mfj
Maho ut clhj
36
38
39
40
x 1,00,000
xU eho Mnuhaij zg jh w j xU Fplhf
csJ. J my cyfs mffgl xU FplhF.
gntW eho 2006
bfhLfgLsJ.
ehLf
tUl
ya
jh
nH
jh w j
vnahah
870
ah
540
njhndah
310
yif
43
uh
10
mbkfh
yhJ
jh w j tiff
jh w j U tiffshf fgLwJ.
m) neuoahf urt rka VgL w
w: fgfhy kW FHij wF
rkaYs ff fhuzkhf tif w clhwJ.
M) kiwKfkhf w VgLj
VgLj: Kd Vfdnt Vgl neh, urtrka
ukiltjh tif wf clhwJ. it fgfhy VgL cla
khwfsh kL clhwJ.
jh wfhd fhuzf
fhuzf: jh wfhd fhuzfis kUJt kW r_f
fhuzf vd UbgU thf fyh.
I. kUJt fhuzf
fhuzf: urt rka VgL y ff kW it myhj
w fhuzfshY VgLwJ.
urt fhy VgL w
w: tif wfhd fhuz FHij wF
cgljhF. it fgfhy cl erhj, uj nghF, oj,
mdah, uj cbrYJnghJ VgL isfshY, kd m kW
gJf fhuzkhf VgLwJ.
w fhuzf
fhuzf: ujnrhif, ja rgjkhd nehf, Wuf, Rthr, tsij
khw nghJ VgL bjhW ahf kW gJf nghwit w
fhuzfshF. it fgnfh myJ FHij wnfh neilahf bjhl
ilahJ. Mdh tif fhuzf fgfhy VgLnghJ mit jhF
wig clhfyh.
II.. r_f fhuzf
fhuzf: kUJt fhuzf ju jh wfhd Vida Ka r_f
fhuzfshtd.
tWik
tWik: mfgoahd tWik fhuzkhf y jhkhf onyna urtij
itJ bfhwhf. ikaw, Rfhjhuyhj iy urt VgLtjh
jhF oj nghwit VgL wF fhuzkhwJ.
faik
faik: mahik fhuzkhf jf fgfhy jhkhf jfis
ftg nghJkhd ms ftd brYjhjjh urt rkaY kW
FHijwF nghJ wf neLwJ.
mahik kW _lgHftHff
_lgHftHff: goUF y jhkhf Tl
mahik kW _lgHfdh kUJt gnrhjidF kW kUJtkid
urt ghgjF Tl nahwd. f f Vglh xa kUJtkidF
brtiy.
rJFiwiy
rJFiwiy: tWik nfhoF Rkhuhf 50 rjj kf csd.
mjdh mf jhkhfsh rjhd czit cbfhs Kotiy. rJ
Fiwdh uj nrhif VgLwJ. jh w Vgl J xU fhuzkhf
csJ.
bga FLgf
FLgf: j fhuzkhf eKiw jhkhfis ftf
KoahjjhY Fiwj ilbt mLjLJ fgkhtdhY jhkhf cl
js VgL wf neLwJ.
42
taJ
taJ: jh taJ xU Ka fhuzkhf mikwJ. f a ta myJ Kj
ta (18 taF myJ 35 taF nk) fUjF nghJ mf w
VglfhuzkhwJ.
gafglhj jhkh _y urt ghj
ghj: Kfhy jhkh urt
ghghf. tfsh urt ghfgLnghJ Rfhjhukw Niy Ugjh
f oJ khj VgL wig VgLJwJ. nkY Kiwahd kUJt
gnrhjid yhk UFnghJ mJ wig VgLJ Ka fhuahf csJ.
Rfhjhukw Niy jhF blld nehia VgLJ. ja
uhkwf nghJkhd urt trfUgiy. Mug Rfhjhu iya kW
Jiz iyaf yhkUj, urt fhy fyhd neuf nghJkhd
cjiyba mJ jh wF fhuzkhwJ.
jh w jij jF tf
tf:
jh wfhd fhuzij mJ mjid Mugiynyna jgj
_y jh wig jfyh.
FH w j ((Infant Mortality )
Mnuhakhd FHijfns Mnuhakhd rKjhaij mikwhf.
FHijfyhk vj xU rKjhaij cUthf ayhJ. Vbd FHijf
jh vfhy rKjha Mthf. Mdh tsU ehLf mf ms FHijf
nghJkhd ftdikah wwd. xU taF FHijf wgij
FHij w vnwh. wj 15 ehfSF VgL FHijf wig
nahnel w vW, wJ 15 ehfSF wF VgL FHij wig ngh
43
nahnel w vW TwgLwJ.
FH w j ((Infant Mortality Rate IMR )
FH w tugo FH w j vW TwgL. xU tUl
Mu cUl UF FHijf wF FH vifna FH w
j vdgL. xU taF cs FHijfisna FH vwiHnwh.
FH w jij fzl tU Kiw cjwJ.
xU tUlF wF FHijf vif
FH wj (IMR) =
x1000
bkhj cUl cs FHijf vif
FH w j
yhJ
5.08
mbkfh
6.43
yhJ
5.76
uhR
4.21
yif
13.97
ah
54.63
vnahah
93.62
48
mltiz
mltiz:: 2.6 ghL jhfhd ICMR -M gJiufgl
ClrJ njitf
Mjhu : Nutrient Requirements and Recommended Dietary Allowances for Indians, ICMR, 2010
ghL jh
rj cz
49
50
51
52
2.3 s FHgUt
FHgUt: ts KndwK - Cl rJ njitf
jhgh KaJt - ogh bfhLgjh tU uridf, Jiz
kW iz czf, mta kW tiff
kj ts KndwK jjahd brafshF. ts vgJ
cl ms mfj MF. Mdh tsahdJ mij Vgl cj gytiw
FF. Kndw vgJ Rf kW cWf tsia mj
mfkhd TL braghLfis FF. ts, Kndw uL
xUizj fUJfshF. J jhid rhUF a FHia KGikahd
ts bgw jkjdhf KGik bgW KaJtij jjikia
FwJ. FHij cla tsahdJ FHij cQ gyjkhd cz
cs Clrij bghWJ mikwJ. nkY ca mogil tsij
khwF c nta khwF njitahd rahd ClrJ f
bghUf rahd neu, rahd j ilF bghGJjh cl jir
Rf ewhf cUthfgL, ghJfhfgLwJ.
kj ts KndwK cl braghLf VgL khw
kLky. mJ kj rKjha, kdey cwid nkgL eik Rs
Niy kW fyhrhu tsF ttFwJ. KGikahd ts
braghLf KGikahd kjid cUthFwJ. czl FHij
KGikahd ts Ka gnfwJ.
s FH gUt
gUt: Kj tUl FH tsahdJ mfwJ. mj
bkJthf ts Fiwa MuwJ. FHij vilahdJ MWkhj
uoghf xU tUl W _W klfhf mfwJ. jiy
bgajhf Kf tltotkhf UwJ. kh jilahf yhk
cUilahf, tW ghf jahf c bfhL kw cWf ts
Fiwthf fhzgL. FHij wF gUtY, s FH gUtY _is
ts f mfkhf UF. xU tUl W _is tsahdJ
bgatfis ngh _ uL gF tsail. s FH gUt
IJ Kj xgJ khjF gh gf Kisf MuF.
xU tUl W FHijF ehF Kj vL gf KisUF.
cl ts (Physical Growth ): FHijf cl ts bgU khwf
fhzgLwd. cl msf FHijf ts iyia ffhf
cjwJ. FHijf cau kW vil bghJthf cl tsia FF xU
msthf UwJ. jiy Rws FH tsia FF Kakhd
xwhF. kh kW tW gF msf, if fh t msf
tirukkhd ilbt msfgLwJ.
kUJt gnrhjid ((Clinical Examination)): FHij ClrJ iyid
ts Kiwia msgjF gy tifahd kUJt gnrhjidf csd.
mt y mFf
mFf: lkhf RWRWghf Uj, Mnuhakhd iy,
cl ey iy l Uj, gf, <Wf brlD, njh, Ko, kW
ff, ey iyY, ey jir tslD euf ey fLghLlD
53
Mjhu : Nutrient Requirements and Recommended Dietary Allowances for Indians, ICMR, 2010
1. r : ewhf cztfgl jhkhf RuF 850.. ghiy mogilahf
bfhL r njitahdJ fzlgLwJ. xU FHF Kj MW khjf 92
fnyh/ .K, 6-12 khjf 80 .nyh/..K njitgLwJ. mfgL
54
Mjhu
Mjhu: Guthrie A.H. Introductory Nutrition. Times Mirror/ Mosby College Publishing.
jhghdh VgL eikf
eikf: jhgh FHijfhf aif mj tu
vdyh. FHij Mnuhakhd ts kW KndwF cj rahd
cz jhghyhF. nkY jhF FHijF ilna ca csa
ahf izid VgLJ xU Ka fhuahf UwJ. jdhny ``Breast
is Best vw TWF bghUjkhdjhf csJ. jhghdh VgL eikf
tU fhuf _y sfgLsJ.
i.. rJz fhuf
fhuf: jhgh kW gRghYs fnyh kW bfhG
rJ xnu ms csJ. jhgh ujrJ Fiwthf UjhY mYs
mfgoahd yhnlh msth rkgLjgLwJ. jhgh yhnlh mf
ms csjh ka kW fha cRjYF, mndh my
cRjYF cj tnjhL ieu#id jf itf cjwJ.
jhghYs 1.1 rjj uj 20 rjj nfD, kW 80 rjj bjj ujkhd
(Whey protein) yhnlh Fnshdhf csJ. jhghYs bfhGf brtw
bfhG, aikahj bfhG myf, bfhG fiu crJf,
ghnghLf kW bfhG rJ Matiw cilaJ.
jhghYs fha ms 28 .. FHfSF VgL bll neh
56
59
60
61
mf, a tif
czfis
mKfgLJj
czit kJ
cQj
jdif
tsj
Jiz czf tiff
tiff: I. ut Jiz czf ((Liquid Supplements)
1. gh
gh: Mug ghY U 3:1 j fyJ bfhLfyh. y thuf
j msit J jhf FiwJ bfhnl tJ ghiy Ul fyfhk
Fof bfhLfyh.
2. gHrhWf : jfh, uhir, MuR kW rhJFo rhWf agL
bfhLf ntL. ehF Kj MW khjfSF rhiw bfhLf
MuFnghJ xU njfuoas Ul fyJ bfhLfyh. J jhf msit
62
63
Mjhu
Mjhu: Dietary Guidelines for Indians - A Manual, NIN, ICMR, Hyderabad, India, 2005.
*jh ghiy jJ gh ms bfhLfgLsJ. jhgh
bfhLFnghJ 200 . gh njitgL. cz jahFnghJ f ftdkhf
Uf ntL.
Jiz cz bfhLFnghJ ftf ntoa Ff
gh kwfoj myJ WJj vgJ ut czid cbfhl
FHijia bkJthf l czF khw brjny MF. Mdh ij
MuF neu, l, fyhrhu, bghUshjhu tr Matiw bghWJ
khWgL.
bghJthf jhatif czfns Ka Jiz czthf csJ. Vbd
J fnyh, uj, nghw Ka cz njitfis brwJ.
cz jah Kiw khWgL fhzgL, Mdh Ufsh bjhWf
VglhjthW Uj mta.
ajhf xnu xU czid kLnk mKfgLj ntL
Mug a czit jsnt bfhLf ntL. FHij Ug
Mujh J jhf msit mff ntL.
FHijia flhagL czit Cl TlhJ. FHij VjhtJ czit
Ugiybawh, mij bjhluhk ntW czit mf Kaf
ntL. mj czit 2-3 thuf fJ bfhLJ ghf ntL.
FHij bjhlJ mj czit uhfjh mj czF gyhf ntW
czit kh mikf ntL.
krhyh iwj czit bfhLf TlhJ. vbz bghj czfis
jf ntL.
gntW khwfis brJ FHij czit ftfukhf khw
ntoaJ mta. FHij xU czit U cz bjhlal,
mLj a czit Muf ntL. mnghJ jh a cz tiffis
64
65
mltiz
mltiz: 2.16 FHijfSnfw gJiu bragl ytif cz
jahf
Jiz czf
66
ngWfhyF K wF FHijf
FHijf( P reterm babies) : fUjj 37
thufSF K wF FHijf bl FHijf vdgLt. Fiwthd
vill wF FHij vil 2500 uhKF Fiwthf UF. ah
cs FHijf Fiwthd vill wF FHijf vif 30 rjj
fhzgLwJ.
Fiwthd vill FHij wgjfhd fhuzf
fhuzf:
1. jh Fiwthd cl iw myF (Low maternal Body Mass Index)
2. s taJ Ukz
3. mf ahr Uj (High parity)
4. a cl mik (Small stature)
5. fUw rka Fiwthd vill Uj
6. U rJ kW ngh my FiwghLl Cl Fiw VgLj
7. ngWfhyF K FHijf wj
ngWfhyF K wF FHijF cztj
cztj: bl FHijfSF
cztj vgJ xU rthyhd akhf csJ. Vbd tf fUig
Uf ntoa fhy vjifa ts jij milUghfnsh mnj
ms ts jij bgw rJs czit mgij Fnfhshf bfhs
ntL.
bl FHijfSF VgL ff
ff:
1. ghiy cr Koahj jik, ghiy GF euaf FiwghL
2. a tW, Mdh mf fnyh njit
3. Uja, tW, Flth, RU rahf ntiy bra Koahjjh _iu
4. Ka ClrJf KGikahf crglhik
cz njitf
njitf: ts mf yhj ngWfhyF K wF
FHijF Kj thu r njit 60. fnyh/. cl vil/ d Mf Uf
ntL. Kj U thuf fJ Ufukhd tsF r njit 120-150
.fnyh/ cl vil/d njitgL. vilnaw yhj FHijf, mWit
ir wjtf kW f nkhrkhd bl FHijf MnahUF
fnyhf f mfkhf njitgL. bl FHij jhF jhgh mf
fnyh, bfhG, uj kW nrhoa fhzgL. jhghdh FHij vil
Kndw iyba jhghYl mf fnyh rJf brlgl jhtu
vbzia mf ms bfhLfgl ntL.
bl FHij
67
fhr
68
nehah
nehf guj
EQ (Microbes)
mEQ (Virus)
G (Worm)
ey ClrJ
69
70
71
72
nehjLghw (Immunization) :
neh tj ir brtij l tUK fhgJ wjJ. s
FHijfis ghF bfhoa nehfshd sis thj, FHijf
wnfh myJ KlFthjij jgjF jL mtakhwJ.
neh v r (Immunity) :
EQf myJ mYs jik e cliy jhfhjthW jLgnj
neh v r vdgL. xU EQ cl brwl jikia
mgjfhf neh v c (antigen) clD cgahwJ. FHij wjl
jhlUJ mf ms neh v ria bgW FHijf y khjf Mf
Mf j ria Hwd. tifahf bgwgl neh v r clD
Ugjh Kj MW khjf tiu FHijfSF kz th nghw mik neh
jhfgl f Fiwj thng csJ.
neh jL (Vaccination) :
IgJ tUlfSF Kng vtL b#d mtfsh gagLjgl
bfsgh myJ th vg UJ nehjL vw brh tjJ.
gyjLfSF Fiwj rs cUs neh clhF U
73
neh jL mltiz
a FHij kUJt mfhl (Indian Academy of Paediatrics) ah
mffgl mltiz 2.18 bfhLfgLsJ.
74
B.C.G. - Bacillus Calmitte Guerin D.P.T - Diphtheria, Pertusis Tetanus OPV - Oral Polio vaceination
M.M.R - Mumps, Measles, Rubella.
gutToa bjhW nehf
nehf: kj Fy UF tiu bjhW nehf gh
UF. bghJthf gutToa bjhW nehf 4 f mlF. mitahtd
m) Rthr cWf VgL bjhW neh
i. oah
ii. fFth Uk
iii. jlik, bghDF , b#k jlik
iv. Rthr bjhWf
v. vYU neh
75
76
77
78
79
FH
ijf nehW UF bghGJ ftf ntoa bghJ f
FHijf
1. kUJt myJ brjh miufis gw ntL. kUJtl
brW fhlhknyh myJ mtUila mDknah kUJf bfhLjh
mJ u isit VgLJ
2. UJthd trahd jgLif mikj mta.
3. nehah UF miw f Rjkhdjhf Uj ntL.
4. bjhW nehah ghfgL Ujhnyh myJ fhr Ujhnyh
nehahfis ghgjF mDkj TlhJ.
5. nehah cgnahffhf Rjkhd lt, jjL, ls nghwit jUj
ntL.
6. miw fhnwhlKsjhf, nehahia trahf itf ntL.
7. kyf yhk ghJ bfhs ntL.
8. nehahia ftngh ftgjF KD D ewhf ifia fGt
ntL.
9. kUJt Ta czid mHfhf gkh a ms bfhLJ nehahia
cz itf ntL.
10. nehah mf ehf Mg gLf nelh isahL rhkhfis
bfhLJ myJ ey fijfis T neuij eyKiw gagLj
ntL.
11. nehahf Kiy nehiag bgJgL TWjTlhJ.
80
dhf
gF - m
I. m) rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1. xU f bg xU ehisa fha njit
m) 400
M) 1200
) 600
M) 2 Kj 8 thuf
3. ``krif vgJ
m) fgfhy
) fUw 9 Kj 10 ehf
) khjlh RH
F nghJ
vW miHfgLwJ,
M) bfhyou
) KGikaw gh
M) 550
6. jhghYs
FHijfSF mwJ.
m) behf
) 200
M) Ahnkhf
) nknuh~ng#
khj Kj thu
M) brlg
M) Ah
) nghlh
_y gutjh VgLwJ.
M) bjhWf
) nghirLf
Kiw guwJ.
M) irnsh nuhgnfo
) irnsh bltybkl
11. jlhik (meables) jL FHijfSF bfhLfgl ntoa fhy
m) 9 khjf
M) 14 thuf
) 6 thuf
M) MMR
jL bfhLfgl
) BCG
bfhLfgl ntL.
M) 6 khj
81
) 2 tUlf
M) tWFl bjhW
_y guwJ.
M) eh
) bfhR
M) XU tf ila
1.
2. fh vgJ vd?
3. PIH - thfij vGJ.
4. FAS - g vGJ
5. jh w j - vwh vd?
6. FH w j - tiuaW.
7. jh w jij vthW fzLth?
8. jhkh urt vgJ vd?
9. FH w jij vthW fzLth?
10. WABA - bjGJ
11. fhbynlhfhF (galactogogues) uL cjhuzf bfhL.
12. ehF khj FHijF xU ehisF njitahd gh ms vd?
13. Jiz czf tiffis vGJ.
14. uL Jiz czf jahF Kiwia TW.
15. ngWfhyF K wF FHijf aht?
16. bjhW nehfSF uL cjhuzf TW.
17. neuoahf gu nehfSF uL cjhuzf jUf.
18. neuoahf gu Kiwf tfis vGJ.
19. neuo neh jLghwiy tiuaW.
20. fsh VgL bjhWf uoid vGJ.
21. bjhil milgh vjdh VgLwJ vd fLo.
22. nghnah nehid vthW jLgh?
23. ilghL fhrYfhd fhuf vd?
24. DPT vwh vd?
25. cUs bghUf _y neh guj vwh vd?
82
gF - M
II.. IJ tf ila
ila:
1. fU ts _W iyfis vGJ.
2. jhnr czlF ilna cs bjhlid t.
3. f bgF TLj rJf bfhLfgl ntoa mtafis
goaL.
4. yFthd ntiybr f bgfhd cz njitfis vGJ.
5. fgdh VgL cauj mGj vwh vd?
6. jh wfhd fhuzfis goaL.
7. jhgh mls rJfis vGJ.
8. bfhyou KaJtij vGJ.
9. ndh Fnsh vgJ vd?
10. oghdh VgL uridfis goaL.
11. Jiz cz bfhLF nghJ ftf ntoa Ffis vGJ.
12. FHij mKJ Jizcz cs cz bghUfis rJfis vGJ.
13. nehf tiffis vGJ.
14. njh t kW fhryh (Rashes with fever) ghfgl FHijia
vthW ghJfhgh?
15. neh jL - tiuaW.
16. neh jLghw - tiuaW.
17. neuo kW kiwKf neh jLghwiy ntWgLJf.
18. b#k jlik tUtjfhd fhuzfis, mFfis vGJ.
19. fhyuh mFf ahit? mij jF tfis vGJ.
20. f Fah fhrYfhd fhuzf, mFf vd? mij vthW
jgh?
gF -
III.. xU gfF fhk ila
ila:
1. fU ts Kndwij g th.
2. fgfhy nghJ VgL czl g t.
3. jh w vwh vd? mjfhd fhuzfis jF tfis vGJ.
4. jhgh msit, m mls rJfis ghF fhufis
vGJ.
5. ghL fhy czl g th. kh cz l xid jah
br.
6. jhghdh VgL eikfis t.
83
M) mFf
) jF tf
84
3. FHijfSfhd czl
3.1 KgUt g kW g brY FHijf cz rJ njitf,
ey cz gHfij VgLJtjfhd tKiwf
FHij ts xU taJtiu ntfkhf xW Kj MW taJ tiu
tsahdJ Fiwthf fhzgL. FHijf Fiwthf cz cgnjhL
mtfSF g FiwJ fhzgL. ulhtJ taJ Mug Kjny mtf
vY ts j bkJthf jir ts TLjyhf UF. vdnt
gUt fnyh, uj kW jhJ cf mfkhf njitgL. gf
ts gUtUJ KgUt g tiu bjhlwJ.
rahd czL czgHfK fhy Mnuha thifF
KakhdJ vgij czj KgUtnk fwj jUzkhF. gUt
clhF, gHffS braKiwfSnk fhyY gwgLwJ.
FHij _is ts gUt VgLwJ. g VgL a Niy
FHij tsF VJthwJ.
ts Kiw
Kiw: FHij ulhtJ ta 10 brol cauK 2 -2.5 .
vil mfwJ. uL taF wF FHijf ts j rW
FiwwJ. mjhtJ MoF 6-7 brol cau, kW 1.5-2 .uh vil kLnk
mfwJ. FHijfilna cl ts (physical development) mf ms
ahr fhzgLwJ.
FHij tsUnghJ cl , jirRf, bfhG rJ goj kW
vYf mik khwf VgLwJ. FHijf cl ms
FiwJ bfhG Rf mfwJ. nkY jhJ cf vYf gotJ
mfwJ. y Fl ClrJfshd uj, fha, UrJ nghwit
njitgLwJ. nkY crJ V kW FHijf jir Rf
tsF njitahdjhf csJ. mltiz 3.1 ICMR M gJiufgl
Kg gUtdUfhd l cz goa bfhLfgLsJ.
mltiz 3.1 : ICMR (2010) M gJiufgl Kg
gUtdUfhd ClrJf
85
Mjhu
Mjhu:Dietary guidelines for Indians-A Manual/National Institute of Nutrition Hyderabad,
India, 1999.
r_f kW csa khwf( Psychosocial changes) :
r_f kW csa khwf gUt fwd. ulh ta
mobaLJ itF nghJ jJt ftdhf khWtjh, j jhf mtf
cz UgfY ugwJ. taJ mff mff jjik
mfgJl fgid, Mt Mait mfwJ.
ghtid gUt ( Period of imitation) : wiu ngh ghtid br gUtkhF.
Fghf MFHijf jf jijia bgFHijf jf jhia
khahf itJ bragLwhf. tf jikahdJ mtf czit
njbjLgY, cz neufY fwJ. vdnt bgnwhf jf
FHijfSF ey cz gHffis VgLJt wj K khahf fH
ntL.
ts mltiz ((Growth chart ) : FHijf
cl njitfis mtf cz brwjh
vgij ma cj xU rhjdnk ts
mltizahF. J ts ffhig uhf
msl cjwJ. FHij uhd ts kW
tsikia neilahf czu cjwJ.
nkY FHij uhd ts mltiz FHij
kUJt ikafY, FHij Mnuha
iyafY ilF FHijf ts mgjkhf Ugjh mtf
njitf khWgLwJ. mtf khWgl cz uridf FHijf
njitfis czJwJ.
87
Mjhu
Mjhu: Naitonal Network for Childcare, NNCC part of CYBERNET, The National Extension
Service
88
g VgL kdmGj
a lF Fo bgaj
Mjhu : Nutrient Requirements and Recommended Dietary Allowances for Indians, ICMR, 2010
cz cQ Kiwf
Kiwf: gUt FHijf xU cz gHfij
VgL bfhwhf. K czhj czid j gUt ajhf nrJ
bfhs Kidthf. tfSF fhiy cz f KakhdjhF. FHijf
rhjhuzkhf gjlkhf Ughf. cgjF Fiwj neunk bryLthf.
fhiy czit czhlh mtf cliy ghfgL. nkY j
fnyh kW ClrJ Hig mj eh rfLtiy. czlkhdJ
v czToajhf, nghJkhd ms ClrJ iwjjhf, nkY
gyj w, jik, RitlD Uf ntL. g brY FHijfSfhd
rj czgoa mltiz 3.5 bfhLfgLsJ.
mltiz 3.5 : g brY FHijfSfhd rj czgoa
F
F: mirt cz cQgtf 30 gaWfSF gyhf 50 Kil/khr/
nfhiw/ czyh.
91
krh,
FHijfSfhd Mnuhakhd cz
gHff
sta FHijfSF ey
cz gHffis VgLJ bghGJ mtf bgatf MF nghJ jf
thif juij iyahf itJ bfhs cjwJ.
1. FHijfSF tfhLj
tfhLj: oUF czf gytifahd rJf
iwj gytif czfis FHijfSF mKf brnghJ FHijf
Mnuhakhd czit njbjLf fW bfhLf ntL.
2. xwhf cztUJj
cztUJj: xwhf cz cQ neu f ikahf UgjF
jf fUJfis myJ vzfis rnjhkhf gkh bfhs ntLnk
ju lnth myJ thj branth TlhJ.
3. filfSF miHJ brYj
brYj: FHijfis filfSF miHJ brY
nghJ cz jah mtfis <LgLJnghJ kiwKfkhf mtf
Ugij czu Ko. nkY FHijfSF Cl rid ga mid
mF rjgij VgLJ.
4. bkJthf cz CfgLj
CfgLj: FHijf mf gl Uwhfsh
myJ rhl ayhk Uwhfsh vgij fla Ko.
5.
glfSfhd
lLj
lLj:
FHijfSF
mfgoahd
glfis bfhLFnghJ FHijf mf cz cwhf (Over eating).
Mdh rahd ilbtL rahd neu rjhd glfis
tHFnghJ FHijf gz ghfglhkUF.
6. bjhiyfh fhQnghJ glfis jj
jj: FHijf
bjhiyfhia ghJ bfhnl cz cQtij glf
rhLtij jj ntL.
93
7. j FoF gHf
gHf:
FHijfSF ghdfshf jiuna
gHfgLJj ntL. Vbd mfgoahd nrfgl ghdf
clgUkid VgLJ.
8. czit grhf mgij jj
jj: cz grhfnth myJ
jlidahfnth Uj TlhJ. jlidahf cz tHf kWgJ FHijia
fyfkila br. mnjngh fis grhf tHFnghJ it kw cz
tiffis l wjJ vd jtwhf idFgo br.
9. gytif czf
czf: gytifahd cz tiffis bfhLF bghGJ mtf
Uaij njbjLf Ko.
10. gyj w kW jik cz mj
mj: gy tz wfY
jikY cztFnghJ FHijfSF cz Ug VgLtJ mfJ
czit VWbfhS iy cUthwJ.
cz U kW btWf
btWf:
cz VgL btWid jF gJiuf
1. FHijf Kiy czit ga _l vzfis thj
TlhJ.
2. jglt cz U btWfis FHijf Kiy TWj
TlhJ.
3. FHijf mrahf UFnghJ Jtif czfis bfhLgij
jj ntL.
4. cz cQnghJ il mfgoahd ghdf mUj TlhJ.
5. mfgoahd vbz bghj cz tiff mf bfhGid
cUthFtjh mtiw jf ntL.
6. nj, fh, f, MfAh, CWfh nghwit FHijf cz
jfgLj mta.
xU taFgl FHijf
xW Kj IJ taFgl FHijf
f kW ghL jhkhf
l cslait
1. rJf iz cz
cz: Fiwj tUkhdYs uL taJFgl
FHijf, ghL jhkhf, f bgf MnahUF rJkh
bfhLfgLwJ.
2. jLf
jLf: fhrneh, bjhil milgh, fFth Uk, uz#,
kzth mik, kW sis thj Matfhd jLfis xU
taFgl midJ FHijfSF nghlgLwJ.
96
97
bghLfliy -
35
nftuF
21.5
11
bty
32.5
98
Mjhu: Dietary Guidelines for Indians - A Manual, Nation and Institute of Nutrition and ICMR,
Hyderabad, India, 2005.
FiwjJ 1-2 rjj Kg FHijf fLikahd ClrJ
Fiwnehahd rtiy kW nehrh nehah (PEM) ghfgLshf.
nkY Kg FHijf 3 rjjd crJ A Fiwthd iglh
ah ghfgLsd. nkY 30-40 Mu FHijf fghit Fiwth
xbthU tUlK ghfgLwhf. crJ A FiwthdJ neh uij
mfJ wig VgLJwJ. uj nrhif nehah 50 rjjF nkyhd
Kg gUt FHijf ghfgLwhf.
.uj fnyh FiwghLf ((PEM): uj fnyh FiwnehahdJ ehlsha
I.uj
tif kfis ghf Toa xU Mnuha uridahf csJ. mj
bgaUnfwhnghy neh cz ujK fnyh Fiwtjh VgLwJ. J
xU nehay Mdh rJ Fiwthd czth VgL xU iybad bfhsyh.
uj fnyh Fiw bgUghY ViH FHijfilna rJFiwth,
ehgl nehahY VgLwJ. cl tsF, Mnuhaij ngQtjF,
cl cWf jf ntiyia brtjF njitahd cz r ms
99
vrYWj kW Mtik
jir zhj
ts FiwghL
jiyKo khwf
jLf
cz rJf brlgl cz
Mug iy flJ ir mj
II.. crJ A Fiwneh
Fiwneh: cz _y nghJkhd ms crJ A ilfhj
nghJ myJ mj Kfhuahd lh fnuhO iwj czit
cbfhshjnghJ crJ A FiwghL VgLwJ.
crJ A Fiwnehah ghfgL FHijF tU mFf
fhzgLwJ.
101
khiyf neh
iglh f
g fhuzkhf ujHj
bta njh
bfhnyhidah - eff
bkJ jilah fhzgLj
ikdhth kW gik
IV. gij
gij: gij gbrhij fhuzkhf VgLwJ. rJz Fiwghlh
Kakhf FHijf gf xGfik ghfgLwJ. crJ A kW
crJ C Ma uL g blil gFF mta. fha, ghgu
kW crJ D Mait gf fha gojYF f mta.
gijdh ghfgLtij q (Fluorine) FiwwJ. gf xo
bfhS jikila v gil (Fermentable) fhnghAonuLfns
gijF Ka fhufshwd. gf xL jikila bghUfS,
th mf neu jF bghUfS j ghig mfwd. xbthUKiw
cz cl thia eF fGj mta. mJ kLkyhJ, fhiy
vGjlD u gLf brY K UKiw gfis JyF egHfij
filog _y gijit jLf Ko.
jifa mfkhd rJ Fiw nehf VgLtJ jf ntLbk
Kg gUt rjhd rj cz FHijfSF f mtakhF.
FHij gUt kW K g gUt uLnk f Kakhd gUtkhF.
gUt VgL ts kW Kndw ms mtf cbfhS
nghJkhd czit bghWnj mikwJ.
gij
103
dhf
gF - m
I. m) rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1. ulhtJ taF wF xU FHij cau
tUlK mfF.
m) 6-7 br.
2.
M) 5-6 br.
Mf xbthU
) 7-8 br.
M) 12 Kj 13 taJ
) 13 Kj 14 taJ
M) FHij mKJ
)mj
4. ka cz l Kj Kj
M ML kiwj jHf
Kjt v.. uhkru mtfsh MufglJ.
m) #]iy 1 1982
M) #] 1 1982
) #]iy 1 1983
M) gwhFiw cz
) jtwhd cz kW
czgwhFiw
vgij FF.
M) gwhFiw
) Fiwthd
7. crJ A K fhu
m) lh fnuhO
M) my
8. cz U rJ FiwnghJ
m) iglhf
9.
) ngh my
clhwJ.
M) mah
) f
10.
M) q
) fha
5. ICDS bjGJ.
6. uj fnyh Fiwneh 3 tiff ahit?
7. fLrhj czF U cjhuzf jUf.
8. rfiu bghUf g F tiuf.
9. ghtid gUt vJ?
10. gijF Ka fhuzkhf cs czf ahJ?
gF - M
II.. IJ tf ila
ila:
1. Kg gUt FHijfSfhd rj czid mltizgLJf.
2. FHijf csahf ghfgL fhuzfis tirgLJ.
3. FHijfSfhd Mnuhakhd czfis vthW njbjLgh?
4. fLrhj lLnghJ ftd bfhs ntoa fUJf Iid
FLf.
5. ICDS nehff ahit?
6. 100 rJkh mls cz bghUfis FLf.
7. FHijfSF ey czgHfij VgLJ 5 tfis TW.
8. nehrh neh mFf ahJ?
9. crJ A Fiwneh mFf ahit?
10. uj nrhiffhd fhuzf vd?
11. ``Kiwaw cz gHffS Jtif czfS`` F tiuf.
12. FHij gUt VgL r_f csa khwf g vGJ.
13. FHijfSF cztFnghJ VgL uridfis FLf.
gF -
III.. xU gfF fhk ila
ila:
1. K g gUtdUfhd gJiufgl ClrJf msid
mltizgLJf.
2. fL rhjij lLnghJ ftf ntoa fUJfis tirgLJf.
3. FHijfSF Mnuhakhd cz gHfij vthW VgLJth?
4. g FHijF xU ehisa czit lLf.
5. ka cz l Fnfhfis FLf.
6. rtiy neh vwh vd? mj mFf ahit?
7. uj fnyh Fiw nehia jF ir Kiwid t?
8. Kg gUt FHijf ClrJFiw nehia mltizgLJf.
105
106
4. ir czf
4.1 gntW nehfSfhd l cz nkyhik - fhr, cz FHh
kly VgL nehf - iuig , tW nghF, kyf,
fu nehf - krfhkhiy kW bAgilo.
gntW nehfSfhd l cz nkyhik
nkyhik:
rhjhuz czid khaikF nghJ neh mogil iyia kLj
njitgLwJ mjhtJ l cz khw, neh fhy ms kW nehah
czid thtahf cbfhs Toa Vw Mait. xU nehah
czid lL nghJ, mt bghUshjhu iy, cz Ugf, ntiy
kW cz ntis Matiw ftd bfhs ntL. rhjhuz cz
ms khaikfgL ut kW bkikahd l czthf r
ms mfkhfnth myJ Fiwthfnth, xW myJ mjF nkgl rJf
mf ms myJ Fiwj msf nrfgLwJ. vLJfhlhf mf uj,
Fiwj nrhoa, Fiwj kW mf ehrJ cz, fhu, thrid yhj
czf.
xbthU l czit jahf l cz tuyhW moilahf mikwJ.
l cz tuyhW nehahf cz njitfSnfw Kija cz
gHff, U btWf, cz ntisf, cz czgL l, tu bry
uridf, bgw jFahd Niy kW cz jahf Matiw
sFwJ. nehah cz U btWf kfgl ntL. Vbd
cz gHff MHkhf gUgit. mjid xU u khw KoahJ. cz
iyia fU bfhL, zhtij jLJ, rJf kig jf itf
rknahjkhd cz ll mtakhwJ. mnjhL tifahd l cz
bghUshjhu ahf eilKiwgLj cjwJ.
I.. fhr
fhr:
neh bjh Ka mF fhryhF. vD vyh fhrY neh
bjhdh VgLtiy. fhr vgJ cl btgiy rhjhuzkhf 98.4F
Ugij l mfF nghJ VgL. J cw kW btw fhufsh
VgLwJ.
fhuf
fhuf:
cw fhuf (Endogenous factors):
Mob#, Mogho idkhwf, fof (Malignancy) kW xthik.
btw fhuf (Exogenous factors) :
ghOah kW ir.
107
- r,lhiyo,
Sbarh kW il~ghL
l fhy fhr
- fhrneh (tuberculosis)
L L tU fhr
- knyah
2.
3.
cz ilntisf
ilntisf:
uL Kj 3 k neu ilntisf a ms czid cbfhs
br bghGJ njitahd ClrJ ilgJl vj neuY uz
klyJF mf Rikia bfhLgiy. nehUJ Fzkil bghGJ
nehahf _W ntis kW u czit mf ms cbfhwhf.
gy tifahd fhriy ghF fhy ms Mogaho kW kUJf
cbfhsgL FiwfgLtjh nehah rJz njitf uk yhk
iw bragLwJ. ukhf FWa fhynk VglToa fhr nghJ
nehahf g cz (appetite) Fiwthf Ugjh bkikahd myJ ut
109
F:
cUisHF, kr r nghw fhffis nrJ bfhsyh. mf
ehrJ cs gir fhffis jf.
uj jahfshd nuhobd (Proteinex), nuho}
(Protinules) Matiw uj njitia mfgjfhf nrfyh.
M) fhrneh ((Tuberculosis):
): fhrneh vgJ ngy iknfhghOa
ogFnsh vD ghOahth VgLw neh bjhwhF. J Eiupuiy
mfkhf ghfToaJ. kw cWfshd zfQf, Fl, vY kW
_L izf Matiw ghF.
mFf:
Rf zhj
fis
Uk
fgJl r (Rthr RufSl Uk)
fhr
neh ukhF bghGJ, nehah Eiupu cs ujFHh
mfgL, Kothf Eiupu KY ghfgL kuz nelyh.
111
kh 24 - cyf fhrneh x d
fhrneh cs nehahfhd kh czl
112
czFHh
tW
tUtjfhd
Ka
fhuzfshF. bAnfhngl ignyh
(Helicobacter pylori) vD ghOah iuig
tUtjfhd Ka fhuahf mik flagLsJ. iuig
(peptic ulcer) vgJ cz ghij cw f r xU gF iuig dh
(gastric juice) mfgL cUthtnj MF.
mfkhd f WFl cs onahod gF fhzgLwJ. Vbd
j tahf jh cz iuigUJ WFlYF flJ brwJ. cz
ghij myJ iuigY f cUthwd. cz FHh vj l
f cUthdhY jdh cUthF mFf xnu khahf csJ. vdnt
cz FHh kly VgL midJ tifahd fSF cz ir
xnu khahdJ.
fhuf
fhuf:
ghOah bjhWf : bnfhngl ignyh vgJ cUthtjfhd
Ka fhuahF.
kufhuf : O tif uj cstf bghJthf kw tifdiu l
mfkhf ghfgLthf.
ghd : bgfis l Mf uoUJ _W klF mfkhf
ghfgLwhf.
taJ : 20 taUJ 40 taJ tiu cstf mfkhf ghfgLwhf.
Vbd, j taJf jh, brhj bjh Kndw, ciH Mait
mfkhf UF.
kd mGj : mf gugu, glgl Fz bfhltf mfkhf
113
1 f
2 JL
gh
1 ls
115
rhj
kfgl gU
jkhd nj
1 f
thiHgH
mf
1 f
fh
rfh TL
M n
1 ls
M) tW nghF
nghF:
tW nghF vgJ xU egUF rhjhuzkhf xU ehisF Ugij l
sa ky mf ms, Ul, gyKiw btnaWtJ MF. W FHijfis
mfkhf ghfToaJ tWnghF MF.
fhuf
fhuf:
mfkhd czl myJ ujYF fodkhd cz bghUfis
cbfhSj, eu vr VgLj kW mfkhd ms kysfis
cbfhStJ.
xLf, ghOah myJ eR fyj cz myJ
xthik VgLj Toa bghUf myJ cz bghUfshd gh, nfhJik,
Kil, fl czf.
bgatfl kd mGj myJ kd cisr nghwit, Wtfl
ga nghwit VgLj.
y kUJ bghUf kW Mogaho kUJf tWnghid
VgLJ.
tiff
tiff:
cl VgL kw nehfSF tWnghF X mFahf csJ. J
FWa fhyF (acute) ukhfnth myJ l fhynfh (chronic) Uf
ToaJ.
1. FWa fhyF VgL tWnghF: Obud tuToa tWnghF,
sa ky kW fyj ky btnaWj. Jl tW t, jiro,
gyd kW fhr, th VgLwJ. nfnuh viuo (Gastroenteritis) kW
mrnuo bfhiyo (ulcerative colitis) nghw nehUf Ujh FWa fhy
tWnghF VgL.
2. l fhyF VgL tWnghF: uL thu myJ mjF nk
tWnghF ojh mJ l fhy VglToa tWnghF vd Twyh.
rhL cz f ntfkhf W Fliy flJ brW L. jdh rJf
crgLtiy. j _y rJFiwghL VgLwJ.
mFf:
116
- 1 l
o jahfgL ut
ut:
tWngh Kj milahsnyna X vjhd L jahig
bfhLfyh.bfhf itJ Mw itj xU Ftis j xU oif c,
xU njfuo rfiu nrf ntL.
mltiz 4.2 t nghjiy jLF th t nuW ir
Kiw bfhLfgLsJ.
mltiz 4.2
4.2: th t nuW ir Kiw
l cz bfhiff
bfhiff:
tWnghF vgJ VnjD xU neh mFahf Ugjh nehfhd
fhuzij fistnj kUJt ir Ka FnfhshF. mLjjhf
Hj ut kW vbynuhiyLfis Ug bgw ir bra ntL.
filahf rJ njitfis bra ntL. Fiwthd bfhG, mf
crJf, jhJ cf kW Fiwj ehrJs cz
gJiufgLsJ.
l cz nkyhik
nkyhik:
njitahd ms ut cz nrgjfhf khJis kW MuR gHrhW, nkh
myJ s bfhLfyh.
gh kW rfiu jf.
nfu N nrfyh. Vbd J tnghjiy <L brtJl, nrhoa,
bghlha kW ghgu njitia brwJ.
thiHgH cs bgo eik isf Toa ghOah tsia
LwJ.
nehah iy uil bghGJ, j, s, nj, nkh kW f
bfhLfyh. nehah rhl jahuhF nghJ gGj thiHgH, bkikahf ntf
itj rhj, j kW buho nrfyh.
tWngh nghJ FHF jhgh bfhLgij WjTlhJ.
tWnghfhd kh cz l
l:
) kyf
kyf:
kyf vgJ ky fodkh, FlYs bghUf btnawgLtJ
fodkhwJ. jdh tW fdkhf myJ ky btnaWt f VgLwJ.
jdh ky brY t ghfgLtjh kyJl y rka uj btnaW.
118
fhuf
fhuf:
Fiwj cz cQj
rahd neu rhlhkY, XbtLfhkY kW ky btnawhkY
Uj
nflhd czgHf, Fiwthd ut kW ehrJ, KGJ lgl
jhaf, ml f czf, Fiwj msnt rifia VgLj Toa
czfis nrJ bfhtJ.
kyyfis mfkhf cgnahgJ.
Fj Vgl _y kW s fhuzkhf fodkhd myJ tl ky
btnaWj.
ilbtoFnyh (diverticulosis) nghw cWf FiwghL.
jhgh mUJ FHijfis l braif cz mUJ FHijfSF
kyf Vgl mf thsJ.
tiff
tiff:
1. jkhd ((Atonic)) kyf
kyf:
J f rhjhuzkhf fhzgL kyf MF. Fl Rt jirf
WFtjh mj bglho af ghgilwJ. cz Fl rhjhuz
ntf efUtiy. jkhd kyfYF Kakhd fhuz gUk (bulk)
Fiwthd czit cbfhtJ, ut gwhFiw, j Rj yhik, clg
ik, l fhy cley Fiw kW fg jj nghwit MF.
2. jir Wf ((Spastic) kyf
kyf:
bgUFl jirf mfkhf WFtjh kyf VgLwJ. Fl
bkhj tY xGfw Kiw jirf RUFtjh cz ef uhf
UfhJ. mfkhd kJ mUJtJ, krhyh bghUf, nj, fh kW mf ms
kysfis cgnahgjh jir Wf kyf VgLwJ.
mFf
mFf:
jiyt
eh btik goJ fhzgLj
_R fh Jehw, gik
l cz nkyhik
nkyhik:
cz l eh bghUf mfkhf nrgjh Fl gUkid
mfgLjyh.
KGikahd jhaf, gHf kW fhffis mfkhf cbfhStj
_y cz eh bghUismfgLjyh.
lgl jhafSF gyhf KG jhafis cgnahf ntL.
8-10 ls ut mUJtJ Fl cs bghUfis gh l iy
itUJ Fl vjhf efUtjF cjahf UF.
119
III. fu nehf
fu vgJ cl cs fyhd, bga Ru. J uz klyJl
bjhlilaJ. cl eyF cj gntW ntiyfis braToa cWghF.
jkly
lJ fu ehs
tyJ fu ehs
ku
fu
iuig
jig
jig ehs
bghJthd fu ehs
ku ehs
bghJthd j ehs
K Fl
120
krfhkhiy ((Jaundice))
mildh tU
krfhkhiy
(Obstructive Jaundice)
erbghUfdh
tU krfhkhiy
(Toxic Jaundice)
tgQf ijdh
tU krfhkhiy
(Haemolytic Jaundice)
bga mah
j ff, fof,
nfh[h f VgL kW kr fhryh
VgLj
FHh mil VgLj
eR bghUf,
kUJf myJ itu
bjhWfsh VgLj
122
l cz nkyhik
nkyhik:
mf uj, mf fhnghiAonu, jkhd bfhG cs cz lij
6 UJ 8 ntisfshf J cbfhSkhW nehahfis crhfgLj
ntL. j _y nehahf ewhf rhl, nehUJ iu
Fzkila Ko.
xU nyhuh cl vilF xU uh jukhd uj gJiufgLsJ.
ghYl ujfyitfshd nuhobd (Protinex) kW nuhoD
(Protinules) fyJ cz neuF ilna bfhLfyh.
j ehs mil VgoUjh nehahf jkhd bfhG cs czit
VW bfhlhY Fiwj ms bfhG cs cznt eyJ.
fhnghiAonu mfkhf cbfhStjh fnyh ms mfgnjhL
bjhlJ isnfhb# cUthtij mfgL fu brf
guhkgjF njitahd ujij mwJ.
crJf kW jhJ cf ms mffgl ntL.
y nehahf mf thrids fhff, brlgl blr (desserts),
bghj kW bfhG iwj cz, bfhilf, rhny, mf jhj cs
bghUfis rhl Koahj gr mtiw jf.
nrf ntoa kW jf ntoa czf
bAgilo nehahfhd kh cz l
123
) fu nuh (Cirrhosis):
fu nuh vgJ bjhW neh iAgilo cl ClFiw, l
fhy kJghd mUJtjhY VglToaJ. fu brf ijtilJ mj
(necrosis), bfhG CLUt (Fatty infiltration) kW iz R joj (Fibrosis)
Mait VgLwJ.
<) bAgho nfhkh ((Hepatic coma ) :
eu Rf uridf VgL fyhd nuh cUth u fu
nehia VgLJ. fuyh tsij khw Vglhj mnkhah nghw ieu#
bghUf _is uj Xl fyF nghJ VgLwJ. nghl uj
Ka uj Xl neuoahf fygjhY bAgilodh fu brf
u ijtilJ nghtjhY neh tUwJ.
4.2. cz nkyhik - clgUk, neh kW uj mGj
I.. clgUk
clgUk vgJ msffkhf bfhG Rf (adipose tissue) cl
nrUtjh rhjhuz vilia l 20 rjj cl vil mfjny MF. mf vil
vgJ cl vilahdJ xUt taJ, cau, ghd MatF Vw ruhr
vilia (mean standard weight) l 10-20 rjj vilnawij FF. clgUkdh
cley nfhshW, nehf kW ngW fhy w VgL.
it tUkhW tiuaWfgLwJ.
mf vil ((Over weight ): xU eg ghd, taJ, cauF jFj rahd (ideal)
vilia l 10 UJ 20 rjj vil mfjiy FF.
clgUk ((Obese): xU eg ghd, taJ, cauF jFj rahd (ideal) vilia
l 20 rjj TLj cl vilia FF.
Fiwj vil ((under weight): xU eg ghd, taJ, cauF jFj rahd (ideal)
vilia l 10 rjj Fiwthd cl vilia FF.
clgUk uL tifgL.
1. tsl Toa clgUk ((Developmental Obesity )
j tifahd clgUk FHij Mug ehfnyna njhw MuJ
bgatfshF tiu bjhlJ mfwJ. vdnt, FHif ehF tajhF nghnj
vilnawfhd mojs mikwJ. brf bfhGdh brlgL,
FHij tsu tsu cl bfhG nru bjhlFwJ. jir kW vYf iw
vil cl vilnawij jhFtjfhf mfwJ. khahd
124
vil (nyhuh)
cau (l 2)
Weight (kg)
=
Height (m2)
cl iw my _y clgUk julgLwJ.
ju III gUk
> 40 BMI
ju II gUk
30-40 BMI
ju I gUk
25-29.9 BMI
rhjhuz cl vil
< 25
126
128
clgUk
_leifs cz Kiwf ((FAD Diets )
bghJthf gy _leifs cz Kiwfis uhZ la (Crash diet) vW
miHwhf. m, m cz, thiHgH cz, ut uj cz, go
czl kW fhnghiAnu yhj cz vgit y. Kakhd
Fiw vdbt rhjhuzkhd rj cz cs bghUfis
vilFiwgjfhf rkuw Kiw clYF l ehfSF nfL isF
tz kh mikgjhF. kh cl Mnuhaij ghf Toa cz
lfis gJiufTlhJ.
clgUk cila egUfhd kh czl
129
131
tiff ((Types))
tif I - R rhj neh ((IDDM))
tif neh R rhj myJ sik gUt njhW
(Juvenile onset diabetes) neh vd miHfgLwJ. nehahf Rid
rhJ csd. J Obud sik gUt njhW. mnjhL fiza rhjhuz
ms Rid RufKoahk nghfTL. J itu nghwtwhnyh myJ
jhdhfnth VglToa neh v rahnyh clhFk. FHijf bghJthf
Fiwj vill Ug.
tif II - R rhuhj neh ((NIDDM))
R rhuhj neh (bgatfl njhW / adult onset diabetes).
tif R rhuhj , bkJthf, Fiwj uJl Mdh xnu uhf
clhF. fiza RufToa R ms njitahd ms UjhY
mj braghL wghf UwJ. tif Fghf mf vils
bgatfSF VgLwJ.
ClFiw fhuzkhf VgL ((Malnutrition Related Diabetes Mellitus MRDM))
tif , Kakhf ahit nghw btg kly ehLf, mY
Fghf 15-30 tadl fhzgLwJ. fiza nghJkhd ms Rid
Rugiy. bghJthf tif nehahf bkJ, Fiwthd ms Cl
bfhltfshf Ug.
fg fhy ((Gestational Diabetes )
fUUF nghJ VgL fgfhy vd miHfgLwJ. xU
rjj ff nehah ghfgLwd. tif fgfhy
rgjkhd uridf mfF. mit mgona FHij wj bjhlu
thsJ.
mltiz 4.4 gugiu fhuzkhf njhwToa rhaTWfis
twJ.
mltiz 4.4
4.4: gugiu fhuzkhf njhwToa rhaTWf
132
uj rfiu gnrhjid
133
mFf
mFf: Mug mFf flitahF.
mf jhf (ghoah / Polydypsia)
mf W btnaw (ghah - Polyuria)
mf g (ghngah / Polyphagia)
vilFiwj (tif I) myJ clgUk (tif II)
kUJt mFf
isnfhah (Glycosuria) (W rfiu)
iAg isah (uj FSnfh ms (Hyperglycemia)
mfj)
mrhjhuz FSnfh V nrhjidf
kw mFf
ghit kFj
njh m myJ neh bjhW
gydkilj, gyHj
f bkJthf FziltJ
ut kW vbynuhiy rkiyik
myjik mfj (nlh, nlhah)
Mj idHj iy (Coma)
gnrhjidf ((Diagnosis))
nehia fl gnrhjidf _y mayh.
(i) isnfhahit gnrhjid brj: bgo gnrhjid (Benedicts
Test)
(ii) OGTT / tht FSnfh V nrhjid (Oral Glucose Tolerance Test)
(iii) isnfhnylL nkhFnsh (gycosylated haemoglobin)
(iv) nlhahit gnrhj
(v) jbrayhf vLfgL gnrhfgl uj rfiu ms (random sugar)
l cz bfhif
neh cz _ykhf kL myJ cz kW iAnghis
kUJf _ykhf myJ cz kW R _ykhf neh uij
bghWJ khWgL. neh ir ehF Kakhd tKiwf
gwgLwJ.
cz l
kUJf
clg
mFfSF ir mj
ujYs bfhGfis Fiwj
njitahd rJzit mj
FWa fhy (acute) cl nfhshWfis jj
uj Rnwhl (vascular) VgL nfhshWfis jj
fhd cz l rhjhuzkhf cQ czUJ KGikahf
khWgoUf ntLbkw mta iy. bghJthf e a cz mf
fhnghiAnu, Fiwj bfhG cilaJ. bkhj fnyhfUJ 60-65 rjj
fhnghiAnuoUJ, 10-20 rjj bfhGUJ bgwgLwJ. jKs 1520 rjj fnyhf ujUJ ilwJ. nehah rJ njitf
mt taJ, ghd, vil, cau, cla braghLf kW cla njitf
(Physiological needs) bghWJ ll gl ntL.
nehah cz fltiw bfhL ll gl ntL.
1. cz gkhw goa (Food Exchange Lists)
2. cz bghUf is FpL (Glycaemic Index of Foods)
1. cz gkhw goa (Food Exchange Lists)
cz l jahF nghJ Flgl cz bghUfSF gyhf,
rk ms fnyh ks kW mnj ms uj, bfhG kW fhnghiAnu
cs bghUfis msJ bfhLjny cz gkhw goa vdgL. nehah
R njitnfg cz bghUf cbfhtij fLgLj cjwJ.
j fhuzkhf iAgisah (uj rfiu ms mfj) myJ
iAnghisah (uj rfiu ms Fiwj) tuhk jLwJ. nkY
cz gntW j jahfis cUthf cjwJ.
2. is FpL ((Glycaemic Index )
uj rfiuia mff br jik is FpL _ykhf
magLwJ. J FSnfh msF rkkhf uj rfiu msit
caj njitahd xU cz bghU xL msthF.
czdh VgL is isfis ghF fhuf
cz cbfhS ntf (Rate of Ingestion of Foods)
cz jik (Food Form)
cz gF bghUf - bfhG, ehrJ kW uj ms
czit rikF kW jahF Kiw
vdnt, nehahfSF czit ll is FpL cjwJ.
nfhJik, m nghw jhaf, cUisHF, nfu nghw ntHFf
mf is FpL (65-75%) cilait. gHf ilgl is FpL
(45-55%) cilait. gaWtiff Fiwj is FpL (30-40%) cilait.
vdnt gaWf nehahfSF gaDsit.
135
cz l nkyhik
taJ, ghd, jnghija vil, njitahd vil, cl braghLf, ntiy Ma
fhufis bghWJ dr r njit fzl gl ntL.
cz cs uj, bfhG, fhnghiAnuo rahd msid l bkhj
fnyhf cbfhS msnt nehahF KakhF. XU
nehah rahd cl vil myJ mjF rW Fiwthd vilia guhkf
ntL.
R bfhLfglhj nghJ xbthU cz ntisF gjfToa
fnyhf flthW Uf ntL. fhiy kW Kgf - 33% ka
kW gf 33% u kW gLifF brY K - 33%
va rfiuf jLfgl ntL. Vbd it vjhf crgl
ToaJ, mf is FpL bfhlitahf csJ.
jahf xU vbzia cgnahgij l gy vbzfis fyitahf
cgnahj eyJ. TL brtw bfhG myf (Polyunsaturated Fatty
Acids) kW xiw brw bfhG myf, (Mono Unsaturated Fatty Acids)
iwj jhtu vbzfis cgnahfyh. (Nafh vbz, nrhs
vbz, fliy vbz, ebybz) brw bfhG myf
(Saturated Fatty Acids) iwj yF bfhG kW iAou#ndw bragl
bfhG nghwtiw jf ntL. khr, Kilia l kW nfh
iwia nrJ bfhs ntL.
mf uj cbfhStJ R cgia mfgLJtnjhL cl
iwit (satisfy) jUwJ. gU tiff ujK, ehrJ mf csJ.
crJf kW jhJ cf njitba Jiz czfshf
bfhLfglyh (Kakhf bfhG fiu crJf) TL
fhnghiAnuLf kW ehrJ cz nrJ bfhsgl ntL.
xbthU 1000.fnyhfSF cz ehrJ (Dietary Fibre) 25-40
cbfhsgl ntL.
fiu ehrJ mf iAnghis FpL, Fiwj bfhyouh
jik bfhLsJ. vdnt cz gaW tiff, KG jhaf kW
btjaij nrJ bfhs ntL.
iAnghisahit jf rahd cz ilbtl czf
cbfhsgl ntL. _W ntis Kakhd cz jil _W
Wo czfis vLJ bfhsyh.
nehahf uj kW Uid jf ntL.
nrhoa xU ehisF 6 uhF nk cbfhsTlhJ. uj mGj cs
nehahF 3 uhF Fiwthd nrhoa bfhLfgl ntL.
136
mf ehrJs czf
_l eiffS cikfS
137
138
rfiu nehahfhd kh cz l
140
141
142
143
l cz Mnyhrf (Dietitian) :
kUjtkidf, Wtdf, kw jhgdf, Fl Jiwf g
gahsf, jegf kW FGfSF njitahd cz kW ir
cz jahjiy nkghitLgtnu l cz Mnyhrf Mth. mnjhL, ir
cz bfhiffSnfg czid njbjLJ, jahJ tHFj, rJz
lfSnfg gfis brj kW VnjD WtdfSnfw czid
thFjYF bghWghs Mth.
bghJ ey r
Jz mYty (Public Health Nutritionist) :
rJz
r_f lf rgjkhd cz uridf, rJz bjhlghd
fhufis kLj, Rfhjhu lf cs rJz bjhlghdtiw
iwntWj, r_f ey lf rJz bjhlghd braghLf gfj
nghwtiw bghJ ey rJz mYty gF bgWth.
l cz tYe gf ((Role of a Dietitian ) :
kUJtJiw g brj l cz Mnyhrf (Clinical registered dietitian)
kUJtkid, kUJt mYtyf myJ Rfhjhu Wtdf (Health agency)
gthf. mnj nghW murhf g bgw l cz Mnyhrf
(Administrative registered dietitian) cz tHFj kW l cz Jiw g
brthf.
g brj l cz Mnyhrf tU y Ka bghWfis tg :
nehdh ghfgl nehah ClrJ iyia mj
rJz lf midJ iyfis lL xUizj. J
l fhy, FWa fhy lf, rJz f l Matiw
cslaJ.
rJz bjhlghd midJ gFfis g brj.
nehahfSF njit VgL nghJ Kiwahd bjhljYF (follow up)
ttFj.
Mfis bragLJj, cz rgjkhd bjh braghLf <LgLj
nehahf rJz guhk M Kofis jnghija m
wid gagLJj.
Mnuha Jiw kW FG cWdnuhL jDila mit wgl
btgLj bjhl gL bfhSj.
kUJt cz F (diet prescription) go cz l jahj.
khaikfgl cz lij VW bfhs nehahia kdtkhf
jah brj.
jahfgl cz l Ritsjhf rhl lToajhf
UFkhW brj.
cz l bjhlghd ma EQffis nehahF s VW
bfhs jah brj.
144
145
dhf
gF - m
I. m) rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1. fhr vgJ cl btgiy
m) 84.4 0F
F mfkhF.
M) 98.4 0F
2.
) 92.4 0F
M) fhrneh
) knyah
vjhf ghfgLwhf.
M) tWnghfh
) tWzh
cstfSF (nehahfSF)
M)
) tW
6.
M) tW
) kyf
M)
7. C tif bAgilo
) clgUk
_y guggLwJ.
m) uj brYjgLJj
M) Rffglhj Cf
M ghfgLthf.
M) bAgilo
) bAgho nfhkh
M)
vd miHfgLwJ.
M) MuhL
) uj mGj
) bfhG br
cstfSF gwgLwJ.
M) tWnghF
) clgUk
vd miHfgLwJ.
M) ghah
) gh~ngah
M) iAnghisah
M) krfhkhiy
vd miHfgLwJ.
M) 500-700
146
) isnfhah
M) XU thijf ila
ila:
1. fhr - tiuaW.
2. fhr VgLtjfhd cwfhufis vGJ.
3. il~ghL Vgl fhuzkhd ghOah bga vd?
4. tW njhw fhuzkhd ghOah bgaiu vGJ.
5. l nuh (dumping syndrome) vgJ vd?
6. tW ngh uL tiff ahit?
7. kyf uL tiffis FLf.
8. krfhkhiy gntW iyfis goaL.
9. cliw myid (BMI) vthW fzLth?
10. nuhfh bl vwh vd?
11. ghoah vgJ vd?
12. gh~ngah vgj bghUis TW.
13. isnfhah vgJ vd?
14. OGTT - thF.
15. neh nghJ mDkfgl uL czfis vGJ.
16. neh nghJ jf ntoa uL czfis vGJ.
17. ca uj mGj vwh vd?
18. rhjhuz czl cs nrhoa msit FL.
19. IDA - thF.
20. ``bAgho`` vgj bghU vd?
gF - M
II. IJ tf ila
ila:
1. btwfhufsh fhr VgL jid vGJ.
2. fhr tiffis vGJ.
3. il~ghL fhr mFfis vGJ.
4. fhr neh mFfis FLf.
5. tW VglToa 4 fhuzf ahit?
6. fhu thrid yhj cz vwh vd?
7. tht nuW irfhd gl cs bghUfis vGJ.
8. kyf tu fhuzf vd?
9. fu nehfhd bghJthd mFfis FL.
10. nuh - tiuaW.
11. cliw my _y clgUk vthW julgLsJ?
147
M) mFf
148
) ir
149
5. cz tHF Wtdf
5.1 cz tHF Wtdf
Wtdf: nehffS, tiffS
cz tHF Wtd RWyh kW tjf KJbfYghf, ma
brythia <o jUtY Ka gF twJ. Wtdf cz tHFj
vgJ ahF ajW. kj, ghuga kW fyhrhu kfis xW
nrJ Hhf bfhlhLnghJ, Ugf fyJ bfhSnghJ, wj
eh kW Ukz nghw nrdfY, vnyhU nrJ cztUJtJ xU
gHfkhf csJ. cz Wtdf tsahdJ kf khtU cz
njitF, cQ gHfF VwhnghY f, nja kW cyf tjf
Ma gy nfhzfSnfg ts bgWsd. bghUshjhu ehL
Kndw miljjh cz tHF Wtdf rKjha kW csa
fhuf Ka gF twd. il L bt cz cgJ
bfsutkhf, ehffkhf bghGJnghF brayhf fUjgLwJ.
bjh kakhf MfSF bgfSF mf ntiy thig
clhFwJ. jdh g bgfSF yij guhkgJ fodkhf
nkY mtfSF y ilF cj ilgJ FiwwJ. jdh
Ujhfis cgrgJ vjy. bjhrhiy gyjf cz tHF
Wtdf njhw fhuz mtf CafSbfd cz tHF trfis
VgLJtjhY, gy FGf kW gy FLgf cz njitia br
iyUjjhY J aikahj xwhf csJ. z Wtdf
vif ms mfUjhY mj ts j xU xGfhd
Kiwyhk UjJ. cz tHF trf tiff gntW jkhf csd.
nkY j vif xbthU ehS mfJ bfhnl brwJ. W
bjhWtdf lL bragl mf ftd njitgLwJ. dr 50-200
kfSF cz tHF Wtdf thoifahsf Mnuhaij
fU bfhL ikahd kW Ufukhd cz mf cW bra
ntL.
cz tHf tiuaiw fUJ
fUJ: cz tHf vgJ jukhd eRits
cz kW ghdfis mfgoahd egUF jukhd iy kdF U
mF tif tHF xU fiyahF.
tiuaiw
tiuaiw: cz tHF Wtd gy jkhd brafis cslsJ. gyj
bghUfis nritfis jdfnj bfhL nkyhsUF xU rthyhd
ntiyia bfhLF xU Wtdkhf csJ.
cz lLj, njbjLj, jahj kW tHFj, Kughoyhj
vz, bjthd mik thf, mfhu xgil kW nkghitia
cslaJ. btfukhd Kiw gahsfis tel, ikahf
iyia rahf fLgL, nghJkhd ll nkY njitgL rhjdf
nghwtiw cslanj cz tHf vgjhF. thW Ujh czid
ewhf rikJ thoifahsfSF tHf Ko. cz tHf vgJ f
wj, brtjF rhakhd, Rits, ikahd czid ey juJl
jahJ zj iy mjyhF.
150
151
MSik kW bghWz
xGf
xUt flisLj
xnu kh tfhLj
Ca mj
152
gy jugl mfhf Uj
xGFKiw
cikahf flikgltuhf Uj
xWik / xUizUj
fLghL
154
bjhlnghy
cztf
157
cztf cj nkyhs
rikayiw kW gkhWl
nkghitahs
jiyik rikafhu
cj rikafhu
w gahsf
158
159
cj nkyhs
fhrhs
rikayiw
nkghitahs
rikafhu
ntiyf
nkghitahs
rikafhu
cztf cjahs
cjahsf
w gahsf
gagLJ fUf
bghWf
nghJ
mtf
9 a.m 10 a.m
2 p.m
3 p.m
4 p.m
5 p.m
165
cgfuzf
vil kW ms
m) mf gSsJ
cgnahfgL
tir
m) cz bghUfis
thF Kiw
M) eLju gSsJ
M) nr
) Fiwj gSsJ
) rikayiw
ntiy br
j
m) KGtJ iffsh
afgL
(Hand operated)
M) gh jhdhfnt
afgL
(Semi automatic)
1. vil kW ms
m) mf gSs cgfuzf ((Heavy Duty Equipment)
tifahd cgfuzf efJtjF fodkhf kW fdkhf
Uf Toait. Mjyh mtiw rahf lL bghUj ntL (fixed or
installed). rhjdf l fhyF fodkhd cgnahfF jhF of Toa
fdkhd cnyhf jfLfsh MdJ. fodkhd kW bga rhjdfshd
NlLf, Xtf, kW fyit auf jukhd msf (standard sizes)
jahfgLwJ.
M) eLju gSs cgfuzf (Medium Duty E quipment):
tif cgfuzf vbghGjhtJ RjgLJnghJ efJtjF
mts fodkhf uhJ. bghUfis jjahf bjLgjF Vw
tif jahfgL efJtjF, a Kiw mikgjF (rearrangement)
VJthf myJ rfuf nk bghUjgL efJtjF vjhf UF.
) Fiwj gSs cgfuzf (Light Duty E quipment):
tif cgfuzf ifahStjF, kW efJtjF vjhf,
cgnahgjF Vw tif l kh itJ bfhs Ko. mf kW
eLju gSs cgfuzfis fhoY cgnahgjF yFthf, ms
ajhf UF.
2. cgnahfgL tir
cz jahfgL gofis mogilahf bfhL tifgLjgLwJ.
m) cz bghUfis thFnghJ ntoa cgfuzf
cgfuzf: t cz
th itf nkil, vil msnfhf, jStof (trolleys) nghw rhjdf
mlF.
M) nrf gagLJ cgfuzf : mykh jLf, mykhf, bjho,
#hof kW efj Toa bjhof Mait jhaf kW gU tiffis
nrf gagLwJ. J cgnahgjF vjhf, RjgLJtjF trahf
csJ.
167
ntiy br l
cz jahj
czid vLJ
itj kW
gkhWj
fGj
ffis mfWj
168
cz Wtd ms kW tif
ii. cz goa
iii. cgnahfgL j
iv. totikig cgnahF j
v. iy
vi. bghUJj, guhk kW aFt vik
vii. ghJfh
viii. fd
ix. Rj brj vik
x. ftU jik kW
xi. njitia br Mjhu
i.. cz Wtd ms kW tif
ms vgJ cz jahj kW cz tHFjYfhd fol
gugs kW RWNH kLkyhJ xnu neu cz tHf VJthd
thoifahs vifia FwJ. vdnt cz jah msit
bghWJ cz jahF cgfuzfis njbjLgJ mikwJ. Vbd Jnt
cgfuzf bfhss kW msit khf cjwJ.
Wtd ajhf UF nghJ vjhf vLJ bry Toa
cgfuzfis njbjLgJ mta. mnj rka cgfuzf cgnahf
yhjbghGJ mij rkklkhf fo ghJfhghf itJ bfhsyh.
fhuzfsh Fiwj lij mf ms cgnahfyh. xnu fUia
khaikJ gyjf cgnahf jrka gy tifyhd cgfuzf
totikfgLsd. it khaikfgl cgfuzf (modular equipment) vd
miHfgLwJ. cgfuzf a ms bghU mikf Toa, a
vif njitgl Toa Fiwj l trna cs cz Wtdf
tif fUf cgnahfgLwJ.
a kW eLju mss Wtdf gy ntiyfis braToa
fUfis (multifunction equipment) njbjLgJ xU ey KothF. njhir, Kil,
rgh, fby Matiw jahf Toa o (griddle) nghwit jF
cjhuzkhF. fU itfToa myJ bghUj Toa msit bghWJ
mjDila ms, mik kW wid njbjLf cjwJ. fUf
totikig njbjLF nghJ jegUfhd cz jahj, cz tHF
169
174
175
fGt cj rhjdf
cz tHF Wtdf bghJthf cgnahfgL Ju
rhjdfshtd: ghu fG fU (dish washer), mfW fU (Vacuum cleaner),
Jilg (brooms), uZf (brushes), JilF fUf (mops) , gh{ kW gy.
rhjdfis guhkj
rhjdf bgnjh myJ njh, fdkhdnjh myJ nyrhdnjh
cgnahf nghJ, ghJfhfgL nghJ ftdkhf ifahSj ntL.
njkhdij FiwJ Mfhyij of, Mw cs iyY ftU
jikY l fhy Uf guhk mta. rhjdfis ftJ guhkf
fl Ffis ftd bfhtJ mta.
fGj
fGj: rhjdf vLJ (removable parts) khlToa gFfis rahd
oblb# kW RL xbthU Kiw cgnahj fG L
rhjdf bghUJtjF K JilJ cyj ntL.
176
177
1 nki#fuo
16 njfuo =
1 f (Cup)
2 f
1 (pint)
2
4 Fth
1 Fth (Quart)
1 fhy (Gallon)
16 m
1 gL (Pound)
183
cz jahjY, gkhWjY
184
dhf
gF - m
I. m) rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1.
M) f Wtdf
) bjhrhiyf
M) Phd Kiw
3. tfrhj cz tHFj
m) (uh#h) mur
4.
) fiyeaJl kW
Phd Kiw
Mf fUjgLwh.
M) jiyt
) Kjika
5.
M) jF L (Motels)
) cztff (Hotels)
6.
7.
M) gtu
) g mltiz
crfl cg neukhdjhF.
m) 10 am Kj 2 pm
8.
M) 11am Kj 2 pm
) 12am Kj 2 pm
xU fyit fUahF.
m)
9.
M) moghf
) fyF fUf
M) fil fuo
10. wg bgwtf
nrfgLshf.
m) nfhL Kiw
) K fuo
M) nenfhL Kiw
M) XU thijf ila
ila:
1. cz tHF Wtd tiuaW.
2. cz tHF Wtdf tiff ahit?
3. thf mikig KiwgLJ tiugl vwh vd?
4. g tu vwh vd?
5. cz jahf cj rhjdf ahit?
185
ghL[ (Botulism)
l~ignyhfhf khj
rhnkhbdyh
ilghL
fhyuh
oah
fyh
mah
ogFnsh
oiunfhndh
ehlh Gf
Gf
S (Flukes)
187
M Tl
cWahfgltf
ghfgltuhf
Ugjh
jgLjglt
ghfgl myJ
rnjfF cgl
egf
fLofglhk
myJ
bjahk Ungh
gnrhjidF
cglhjt,
kUJtkid
Kofhf
fhUngh
kUJt irF
nghfhjt myJ
kUJt ft
njityhnjh
188
mltiz 6.1.
6.1.: irfsh VgL ghf
195
czit ghJfhj
ghJfhj: czid ghJfhghf ifahSt nghJkhd ft
yhkUjY, j Rj Fiwthf UjY f ftf ntoa xwhF.
czdh VgL eRfis bjhW nehfis jf fl
Mnuha Kiwfis ifahSj ntL.
czthdJ mf btgiy rikfgl ntL, Vbd mf
btgdh ghOahf mfgLwd.
mGfToa cz bghUf midJ Fthd l myJ
Frhjd bgo itfgl ntL.
cz bghUf <f, Rf nghwtwh ghgilahk Wfkhf _o
ghJfhfgl ntL.
irf glj myJ JehwkoF czf, lghf ghgilj
czf nghwtiw cgij jj ntL.
bfhf, kW Gf Kilf kW w xLf UJ
ghJfhig bgw ewhf fGj ntL.
fhff kW gHfis bghlha bgkhfnd bfhL ewhf
fGtgl ntL.
czit itf gagLjgL ghuf neh Uf yhjthW
Rjkhf fGtgLj ntL.
cz jahgtf Mnuhakhdtfshf, nehawtuh Uj ntL.
Fo ewhf fh Mw itfgljhf Uj ntL. Fghf
kiHfhyf Obud mfkhf jhF nehUJ Lgl J mta.
mGfhd ufdh czid Ritjiy jj ntL. Ritaa
gagLa njfuoia L fGthk gagLj TlhJ.
rikayiw, mYs rhjdf kW nrJ itF l ghJfhghdjhf,
nghJkhdjhf, Rjkhf Uj ntL.
196
lgLJgit
((stabilizers))
kW
wnkwgl lhf
gjlgl iw
202
dhf
gF - m
I. m) rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1.
M) mfhah
) S
M) fhyuh
) fyh
4. fhr nehia
) bAgilo B
jL _y jfyh.
m) B.C.G
5.
M) oah ghy
M) D.P.T.
) M.M.R.
M) mfhah
6. f bghJthf
vdgL.
m) ir
M) iunrhg
7. tW nghF
m) mgh
8.
) bfhGf
) <
M tUwJ.
M) bl~ignyh fhf
) ngy
m) ghL[
M) ilghL
) rhybkdyh
Fiwj ms
M) fjf my
) M[h my
10. ilghL kW ghuhilghL nehia
m) D.P.T.
_y fLgLjyh.
M) T.A.B
) B.C.G.
M) XU thijf ila
ila:
1. cz erhj vwh vd?
2. czdh VgL neh tiuaW.
3. oah neh VgLJ nehU bga vd?
4. tW fL Utiff ahit?
5. vDuh (Enuresis) vwh vd?
6. ehlh Gfsh VgL bjhWneh mFf ahit?
7. ir vwh vd?
8. fU ir vwh vd?
203
M) mFf
) jF tf
204
7: cz ghJfhj
7 :11 ed Kiw czit ghJfhj - faf Kiw, E miy
btg Kiw ((Irradiation and microwave heating)
faf Kiw kW E miy btgKiw uL btgf R
ria gagL, mj rid cuJ czid ghJfhf cjwJ.
Mdh X btgkhdJ cz bghU btgiyia rhuij brYJtj
_y mff brwJ. uL KiwfY jfhd j fUf _y
a, fLgL, rid btgLJwJ. ed Kiw czit ghJfhf
j uL KiwfS gagLjgLwJ.
cz xf brYJj
Mug faf Kiwia gagL cz ghJfhfglJ. Mdh
jnghJ cz xf brYJj vD bragho _y cz
bghUshdJ y Fl khwfis miltjF faf Kiw
cgnahfgLwJ.
E miy btgr
btgr: iuthf jwghd btgid Emiy _y
VgL cz ghJfhfgLwJ.
X btgr : a kW btF mjhf gagL _W bjhEgfis
cila KiwahF. X btgkhdJ Emiy btgij nghynt btgria
gagL czit ghJfhwJ. Mdh j Kiw czit iuthf btg
gLJtnjhL Fiwthd msnt isf VgLwJ.
xffis gagL czit ghJfhj ((Irradiation))
EUfis mF btgriangh xffis gagL j
Kiw czid l ehfSF ghJfhfyh.
cz xf ghRtj nehff
nehff:
1. neuo gh
2. kiwKf gh
1. neuo gh : mf btgr bfhl xf Kakhd gFahd Rfis
neuoahf jhFtjh njhlhf Fl lij jhFtJ ngh cUs
brf kW Rf mJ LwJ. njngh cuw bghUfY, kW
cz bghUfY khwf VgLwJ. thW fhkh xf kW mf
r bfhl lh ff Fl w myJ uj _yTWfSl neuoahf
iztjh cz w myJ jik khwij VgLJwJ.
2. kiwKf gh
gh: tif Ys _yTWf mf wDs iAou#
kW iAouh _yTWfshf khwgLwJ. j _yTWf
xnwhblhW fiuj M#DlD kW fiuUF myJ
jF fk kW fk _yTWfnshL mafnshL idwJ.
czit xf bfhL ghJfhgj Ka nehf vdbt
njitaw EUfis, beh bghUfis (vi[) Fiwj ms
kh czit ghJfhwJ. neuoahd kW kiwKfkhd Kiw xf
ghRj _y EQfis vi[fis braHf brwJ.
xf dh cz VgL khwfis FiwgjF kiwKfkhf
clhF isfis fLgLj ftd brYj ntL.
kiwKf isid fLgLJ tf
tf:
xf dh cz VgL kiwKf ghid fLgLJtjF
_yTWf (free radical) UJ clhF mogil kW j mogil
_yTWfSF cz bghUfSF ilna VgL isfis
bgUks Fiwf ntL.
ciwiy xf R
R: ciwj jY mogil _yTWf
cUthwd. Mdh it f Fiwj msnt csJ. ciw iyahdJ mogil
_yTWf fygij FiwgnjhL czbghUSF CLU brW
gutij jLwJ. jdh ciwiy Ugjfhj isfis
FiwJLwJ.
btl xf R myJ kjkhd Niy xf R
R:
nkTa Kiwfdh cz bghUf cs M#
btnawgLwJ. jdh EQf gf isf FiwfgL,
Ugjf eikf VgLwJ.
zF fhuf
fhuf:
xf ir ghRtj _y cz bghUis ghJfhF nghJ
ftf ntoa y fhufshtd:
cz KGikjik kW cz ghJfh
cz vF r
EUf vF r
cz behf vjik
iy nghwit.
206
xf KaJt
cz bghUis rahd ms xfiu ghRtj _y cz w,
kz, Fz, Rit kW jhJbghUf nghwt khwf VgLtiy.
Kiwdh behf g ghfgLtiy. gWf KisLwJ. nkY
gHf aifahd Kiw gGJ KwJ. mfkhf xfiu ghRtjh
mz bghUfYs behf afh iyF brtjh czthdJ VW
bfhS iyUJ khWgLwJ. Vbd behfis afhk itf kWKiw
btggLJj njitahdjhwJ.
fhnghiAonu, bfhG, uj, mndh myf nghwit xfiu
ghRtjh Fiwj msnt khwkilwJ. iunghns, eah, jah,
crJ B12 nghw rJfisl lh kW crJ C mfkhf
ghgilwJ. xfiu ghRtj _y gHf, fhff, jhatiff
nghwit Fiwjgr 10Kj 15 rjj tiuna nrj milwJ. Mdh crJ
A, D, E, K, nghwit Fiwj msdh vj khwkilahk iyahfnt csJ.
crJ A- Kndhoahd fnuhOdhLf khgH kW ggh gH
rhjhuzkhf gGFnghnj cUthwd.
shoa ghLd vw EQna xf ir vF xU
Uahf csJ.
faf (m) xf ghRtj _y cz, ghJfhghf KGikahf
cgjF Vwjhf csJ. cz xf ghRtjh mWtilF wF
nr VgL Hf FiwfgLwd. cz bghUis xf
brYJtj _y ghJfhFnghJ, czit jahgt, gFtgLJgt kW
cgt midtUF eikawJ. Vbd czthdJ Rjkhd KiwY,
juY ghJfhfgoUgjh brghf csJ.
fafjh ghJfhfgl kW gjgLjgl cz jikid
eF MuhJ xU bkfh uhL (1 mega rad) Fiwthd msnt xf gh
gjgLjgl czf cbfhs ghJfhghdjhf csJ vW nkY tif
czf eRbghUfSfhd nj mtakwJ vd 1980 M Mo FAO/
WHO zfsh Md FG gJiu brJsJ.
uhL
uhL: gagLJnghJ 100 ergs/g ms cuF xf msnt MF.
bfLnghF czfis ghJfhf njitahd xf ms, mfhu
brj msitl Fiwthfnt csJ.
cz zuh PFA Act - gJiufgl xfiu brY
ghJfhF msf gntW czfSfhd tufmltiz 7.1
bfhLfgLsJ.
207
mltiz 7.1
gntW czfSF gJiufgl xf ms
7.1:gntW
cz xfiu ghRtjh
czYs Cl rJf iy
Eziy btgdh mf
jhJ cf
cf: Eziy btgijl rhjhuzkhf rikj nghJ mf ms
jhJ cf Fghf ghgu kW UrJ ghJfhfgLwJ.
cz jahj Eziy btg gaf
gaf:
jnghija NH Eziy btg gaf cz bjhrhiy f
KaJt thjjhf csJ. bjhrhiyf Eziy btg gaf
nH bfhLfgLsJ.
1. mLkid bghUf jahj (Baking): cw btg flj _y cz
bghUf btg CLU brtjh xnu khahf btggLjgLwJ.
fh _y btw btg myJ ~uh bu (Infrared) btg kW Eziy
btg _y mLkid bghUf u (crust) VgLjgLwJ.
2. mlj ((Concentrating): Fiwj btgiy kW Fiwj neu fiur
kW ut iy cs cz bghUfis ml fitahf khw Kiw
bgJ cjwJ.
3. rikj ((Cooking): Eziy rika Kiw czbghUf bga
JLfshf UjhY btgiy mf ntWghoyhk btggLjgLtjh
cz bghU nkw kW cw uhf rikfgLtj _y mfgoahd
cz bghUfis vjhf rikf KowJ.
4. ((Curing)): khr czfis neuo btgyhk gjgLJtjF Eziy
btg gagLwJ.
211
fuo nrhjid
#h jahFnghJ ftf ntoait
ntoait: tU fUJfis kd
bfhSnghJ ey isf clhF.
#h juij zj
zj: J UKiw bragLjgLwJ. mitahtd
1. Fj jL nrhjid ((Cold Plate Test): bfhF xU J #hik vLJ xU
j iwj jo L Mwl ntL. mij uyh jSnghJ mJ
214
1 nyhuh
rfiu
1 nyhuh
my
8-10 uh
bghlha bklhigrig
1 uh
brKiw
brKiw:
b#
b#: b# jahf gHrhWl nrnjh myJ nrfhknyh bfhf
itJ bjj gHrhiw vLJ tofo mjDl nghas rfiu nrJ ewhf
Tgj tUtiu bfhf itf ntL. thW jahj b#
xfToajhf ewhf goJ Uf ntL. gH kz khwhkY
ftahd wJlD Uf ntL. vj mUJ vLjhY cUt khwhk
Uf ntL.
b# jahj bgo mf KaJt thjjhf csJ. gH
bgo ms Fiwthf Ujh bgoid fil th nrj ntL.
mnjngh gH myjik FiwthfUjh, my, lhlh my
215
1. 0%
rfiu
60 Kj 65%
gHYs myf
1. 0%
33 Kj 38 %
b# jahj bfhiff
bfhiff: b# jahj bgo ju mj ml
Matiw rhJsJ. bgo, my, rfiu kW nghwit rahd
rkiy Ujhjh bgo cUthtJ rahf ey iyUF.
b# cUthjiy ghF fhuf ((Rate of precipitation):
fiurYs bgo ml
bgo jik
fiur rfiu ml
fyit btgiy
mf neu ntfitj
217
b# jahj
jahj: bfhahgH b#
njitahd bghUf
bghUf:
gHrhW
1 l
rfiu
100 l
vbr
1/4 njfuo
my
1/4 njfuo
1/4 njfuo
brKiw
brKiw: bfhahgH bgo iwjJ.
d b# m Fu itf
eF NLga bfhfyf ug
kknyLf
kknyLf: J xU tif gH b# gHnjh xU gF myJ
gHJLf jflgLwd. kknyLf vw thijna bghJthf u
tif gHfUJ jahfgL jahfshF. u gHfshd vYir
kW MuRgH nghwt njhiy gagL bragLwJ. cJ
JUtgl njhyhdJ jF bghUshf gagLjgLwJ.
kknyL vgJ xU rfiu nrj b# myJ T iy jah.
gHfyitDl rfiu kW my, bgo, nrJ jahfgLwJ.
kknyil jahF nghJ bkhjkhf fiu lbghU (Total soluble solid) 65
rjjF Fiwahk UF tiu ntf itJ lgLj ntL.
kknyLf jahj
jahj: kknyLf jahg bgo ms my ms
b#F Ugijl mfkhf Uf ntL. u kknyLf U tifgL.
mitahtd.
b# kknyLf
#h kknyLf
b# kknyLf
kknyLf: ey Rits b#
kknyLfis flthW brayh.
myij nrJ wf
bgo KaJt
KaJt: bgo vgJ fhf kW gHf rijgF
fhzgL xU nt bghUshF. J fiuJ Fl j rfiu kW
myJl izJ b# cUthwJ. gHf b#fshf gotjF j bgo
cjwd. nuhnlh bgo gGfhj gHfY, bgo my eF gGj
gHfY, kW bgo Kj gHfY fhzgLwd. bgo kLnk
wghd b#ia juToa jikia bgwJ. rikj bgo
mlahF xU fhuahf bragLwJ. jrka bgo tot
ilwJ. b#yho, rfiu, vbr, ghJfh bghU tiw xwh fyJ
tofL nghJ braif bgo ilwJ.
eh gagLJ cz bghU bgoid nrjhY mj kz
TlgLtiy. Mdh mJ cz bghU mlia mff wghf
cjwJ. vLJfhlhf nahf kW rhby gh. _yTW mogilahf
itJ ghFnghJ bgo, bfhG kW eR jikid fLgLj Toa
xU bghUshf UwJ.
bgo _ybghUf
_ybghUf: bgo Ka _ygbghUfshtd.
1. M rijgFUJ M bgo
2. Rits gHf myJ u bgo
219
brtsF cjwJ.
bgo gaf
gaf:
rhW bjLj,
rhid bjgLJj,
222
gHghdf tiff
gHrhWf btntW totf ghJfhfgLwJ. Rjkhd rhW (pure juice),
FthZf (squashes), fhoa (cordials), f itfgl gHrhWf nghwit
t y. it xbthW flthW tiuaWfgLwJ.
fitfglhj gHrhW myJ Rjkhd gHrhW ((Unfermented Juice) :
it gHfUJ mG vLfgl aifahd gHrhW MF.
jahj kW ghJfhj nghJ j gF msf vj khwK
bragLtiy.
gHrhW ghdf ((Fruit juice beverages )
tifahd ghdfis cbfhStjFK gHurf gF
223
bghUf
frkhd
ms
khwf
gkhwgLtjFK nrfgL tHfgLwJ.
bragLwd.ghdkhf
ghLiunr
ntbghUfis nrgJ
rfiuia nrgJ
ciwaitj
cyuitj
tofLj
FthZ kW fhoa
gHrhWf bghJthf FthZfshf, fhoayhf eho
fgLwJ. UjhY, jrka Rjkhd MuR, mdh, khgH gHrhWf
lghf milfgL fgLwJ.
MuR FthZ jahj
gHrhid bjLj
FthZ jahj
of fG au _y of fGtgL Rj bragLwJ.
of nkgF 1.2Kj 2.5 br. ms fh l L FthZ
uggLwJ. ikahfgl of RL myrgL cgnahf
gLjgLwJ.
gjgLjgl gH ghdf
fhg Vwgl ghdf
nuwgl j, Ffgl bgJf kW rhf nghw
braif of nrfgl ghdf Mait mfs ehL KGtJ
cbfhsglhY rgfhy tiu fhg Vwgl ghdf gHrhWf
fFiwthd msnyna gagLjgL tjJ. it f Fiwj ms myJ
rJf kng yhjit MF. cikahd gHrhW ugygLjglh,
ghdf rJf k frkhd ms caU.
gHrhWf neuoahf fhg VwgLwJ myJ mgona nrfgLwJ
myJ mlthd iy itfgL njitgL bghGJ fhg
VwgLwJ.
ntghJfh bghUf
ghJfh bghU vgJ EQf tsia jLgJ, FiwgJ myJ
KYkhf jLfToa vj bghUis FgjhF. EQf
jhFjdh cz bfL nghtij FiwF. ntbghUf Kakhd
ga vdbt, EQf ts kW mj ntiy brtij jLgJ
MF.
226
kw fk ntbghUf
228
230
dhf
gF - m
I. m) rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1.
2.
M) faf Kiw
) behj
M) Emiy btgr
M) khuh
) miw
jah gagLwJ.
m) #h
M) b#
5. b# jah
m) bjj gHrhW
gagLjgLwJ.
M) gH rijgF
) khknyL
) gH njhgF
gagLjgLwJ.
M) my
) rfiu
M) btgjL nrhjid ) Fj jL
Uf ntL.
M) x CLU jik cilajhf
) xo bfhs Toajhf
9. M l vgit
m) gHrhW ghdf M) f itfgl ghdf
10.
) gHrhW fhoa
m) FthZ
11. ml Toa gHrhW
m) bgho
M) fhoa
) u
UF iy
M) t
) FH (semi solid)
12.
vgJ u kW #h jahf gagLjgL nt ghJfh
bghUshF.
m) my
M) lhlh my
) M[h my
) nrhoa gh~ng
232
M) U rJ
_y k
) crJ A
M) b#
jahfgLwJ.
) gHlh
M) XU thijf ila
ila:
1. iw rhj bghUfis ghJfhf gJiufgl xf ms
vd?
2. FDA - thF.
3. khuh vgJ vd?
4. kknyL vgJ vd?
5. #h jahj juij zF uL nrhjid Kiwfis FL.
6. b# vgJ vd?
7. b# Ko iyia vthW mth?
8. b# brnghJ VgL Fiwf uoid FL.
9. #h - tiuaW.
10. bgo vgJ vd?
11. bgo _ybghUf uoid vGJ.
12. bgo jugLJ Kiwfis vGJ.
13. gHrhW vthW bjgLjgLwJ?
14. f itfgl gHghdfSF uL cjhuzf jUf.
15. FthZ vgJ vd?
16. aifahf ilf Toa nt bghUfSF uL vLJfhLf jUf.
17. nt ghJfh bghU - tiuaW.
18. czid tsgLJj - tiuaW.
19. czfLghL ghdf vthW k TlgLwJ?
20. buhoia k Tl gagL bghUfis vGJ.
gF - M
II. IJ tf ila
ila:
1. cz xf ghRt nehff ahit?
2. cz xf ghRtjh VgL neuo ghf ahit?
3. cz xf brYJj - tiuaW.
4. X btgr - tiuaW.
5. Eziy btggLJj - WF tiuf.
233
M) bghUf
) jahj
2. bgo KaJtij t.
3. MuR FthZ jahF braKiwia tJ vGJ.
4. nt ghJfh bghU g thf vGJ.
5. cz kid TLj kW tsgLJj g th.
234
<) Ko iy
8. mLkid jahf
8.1. nf - nf jahf njitgL bghUf, nf jahF Kiwf
ng vgJ czid l neuF cyj btgij gagL,
btgfiu r brahk, btg ryddh mLkid bghUfis jahF
KiwahF. buho (bread), nf (cakes) ngf (pastries), ig (pie), F (cookies)
kW uhf (crackers) nghwtiw Kiw jahfgLwJ. j tif
cz glf mLkid jahf vd TwgL, mLkidf
fgLwd. mLkid jah nghJ gagLjgL cyj btg c
cs kh bghU jikia kh btwij gG wkh, njhwij
Ritia ftuToajhFwJ. mnjhL, cz <ugj xU gFia
btlhk jf itJbfhwJ. rfiu, vfgLtjhY (caramalization),
ikyhL id brayhY (maillard reaction) mLkid bghUf gG w
VgLwJ. ugykhd mLkid jahfshd buho, f kW F
jahjiy g Vfdnt bfhLfgLsJ. vdnt, kw mLkid jahfshd
nfFf kW ngf (pastries) jahf thf nf sfgLsJ.
nfFf:
nf vgJ, xU Fljf tifahf mLkid jahfgL
bl[lhf (dessert) cz nrfgLwJ. bghJthf nf vgJ kh, rfiu,
Kil kW btbz myJ vbz Matiw nrJ nf
jahfgLwj. y jahf utf (gh kW j) kW
bkikahF (leavening) fhufS (< myJ ng gl) njitgLwd.
Rjkhd gHrhW (fruit purees), bfhilf kW bjLfgl rhWf (extracts)
nghw thridL bghUf mfkhf nrfgLwd. mij ju mogil
njitahd cz bghUfSFgyhf vzw khW bghUf
gagLjgLwd. nfFf, gjgLa gH tiff (fruit preserves) myJ
ng (pastry cream) nghw bl[ rhf (dessert sauces) nghwitfsh
uggLwd. btbz myJ kw IFf _y I
bragLwd. khgh (marzipan), f ig nghw myfhuf
(piped borders) myJ gH lhf (candied fruits) Mat _y nfFf
myffgLwd.
Ukz, ML iw Hh kW wjeh Hh nghw Hhfhyf
nf vgnj czF wF njbjLF Kakhd bl[lhf (dessert) csJ.
vzw nf jahf y buho nghW, y tskhd (rich) kW thd
(elaborate) jahfshf csJ. gy jahf whL gHik thjJ. nf
jah vgJ bghGJ xU fyhd jah Kiw my. mLkid fUfS,
jahF tKiwfS vikahf csjh rikaiy g mahjt Tl
nfFfis vjhf jahf Ko.
nf jahf njitgL bghUf ((Cake Making Ingredients):
nf jahf njitgL bghUf flthW tifgLjgLwJ.
235
237
Kil:
nfF cUt mikig bfhLF Kakhd ntiyia Kil brwJ.
nf fyit fhnwW ntiyia Kil kLnk brtiy. Mdh Kil
mofgL nghJ (EiuJ tU nghJ) fhnwW ntiy eilbgWwJ. Kil kW
kh nf cUt mikig cUthFwJ. nfF <ugjij Kil mwJ.
Kil kr fU by (Lecithin) nf fyitia FHghf (emulsify)
m cs o (lutein) nfF wij mwJ. nf Rit, kz kW
mj rJf juij mfgLJwJ. Kil xU ey byt
(bkikahF) fhuahF. Kilia mogJ Kakhd brayhF. ey
koid nf njhwF mf Kilia mogJ KakhF. kof
xU brhubrhughd fia mofgl fyit EiHJ vLgj _y
cUthfyh.
gh:
ghYs lbghUf nfFf cUt mikig cUthf cjwJ. gh
ujf, kh ujfSl izJ braJ nfF cW
jikiacyj jikia VgLJwJ. vD njitahd ms bfhG,
rfiu kW j fyj fyit jahfgL nf UJthf,
<ujiklD UF. gh nfif ClrJf mfKsjhf brwJ.
ghYs rfiuahd nynlh nf btw wij, iu jf itJ
bfhS wid mwJ. gh nf Rit kW kzij nkgl brwJ.
Kilia ju, gh kLnk nfF <ugjij bfhLf Toa bghUshF.
:
kh fyit cW jikia xGFgLJwJ. ng gl
cUthf Toa thit jf itJ bfhs khYs uj braiy
LwJ. kh, uhfnth myJ ut iy gh nrfgL nghJ kh
ujf nuwgL Fqblid (gluten) cUthf brJ nf cUt mikig
VgLJwJ. Fqbl cUthj (fhgil Mi[L th _y nf
tiltij jLF), ng glUJ fhgil Mi[L thit
btnaWj, kW uh mGj cUthj nghw midJ brafS
Ugjh elwJ. fhuf nf fdmsid xGFgLJwJ. nf
Mfhy mjDila <ujikia jf itJ bfhS jikia bghWJ
mikwJ. it kh fyit gagLJ msit bghWJ mikwJ.
c:
nf jahf gagL kw bghUf aifahd thridia c
mff brJ mj _y nf thridia KndWwJ. rfiu J
nghF (caramalization) btgiyia FiwJ nf btw wij r
brwJ. y tif nfFf mkh fyitnyna rfiu mfms UF
nghJ I iy nrfgoUF. nf mf ms jikia
Fiwf c cjwJ. jahF bghU Rit kW kzij xU oif c
kh mikF.
238
243
nfFf
cw
1. bfhss
1. iH mik
2. nkw gF w
2. cgF w
3. uik
3. kz
4. nkw jikf
4. Rit
5. UJjik
6. juij jfitF w
btw gf
gf:
1. bfhss ((Volume): nf bfhssnfg jufis zgJ fod.
Vbd nfFf bfhssf mj tiffSF Vwgo, Efnth
UgF Vwgo khwToaJ. vD, nf Fthd njhw cilajhfnth,
mf tilj iynyh UfTlhJ. ewhf nk vGa nf Ugjf
njhwJl nkw rW FJ fhzgL. Fl mss nf vil
xbthU tifahd nfF jFjgo ntWgLwJ. Mdh xU nf vil kW
ey flikF bghUjyhJ f ajhfnth myJ f bgajhfnth
njhwkf TlhJ.
2. nkw w ((Colour of the crust ): xbthU tifahd nfF jFjthW
nf btw w khWgL. vdnt midJ tifahd nfFfSF J
bghUjhJ. btw w Ugjf tif bghwkhf Uf ntL.
f mlthd myJ f w Fiwj myJ bjtw wJlndh
UfTlhJ. btw w uhf, mlthd wf myJ rfiu
Lf myJ bfhG Lf yhk Uf ntL. Fl nfF
njitgL iwthd w Kdnu bjUf ntL. vdnt mjid bghWJ
btw w fzlgLwJ.
247
248
249
250
251
252
253
254
- 250
I rfiu
- 500
btyh vbr
- 1 njfuo
- Ugnfg
brKiw
brKiw:
btbzia bkikahd gj tU tiu bra ntL.
I rfiuia J jhf nrJ bra ntL.
filahf btyh vbr kW njitnfw wid nrf ntL.
F: nfid _l I jik bkikahf, mnj rka fis
myfF ig (piping) bra iwghf Uf ntL.
nf myfhu
8.5. ng ((Pastry))
J kh, bfhG, Kil kW rfiu xU fyitahF. rhjhuzkhf
bfhG a l Jffshf khdh rgL fyit KGJ guggLwJ.
fyit KGtJ xwhf nrfgL ut _y totikfgL
RlgLwJ. gy tifahd kh, btbz, bfhG, ng gl myJ Kil
nghw _ybghUfis bfhL RlgL mLkid bghUf ngf vd
miHfgLwd. a nfFf, T nghw mLkid bghUf kW Rlgl
bghUfS ng vd miHfgLwJ. ng khfyit
bkajhf guggL kw mLkid bghUfis jahf mogilahf (base)
mikwJ. bghJthd mLkid bghUfshtd igf (Pies), Tf (Tarts) kW
r (Quiches) MF.
ng vgJ mfkhd bfhG bghUfis jdfnj bfhLsjh
buhoUJ khWgLwJ. mfgoahd bfhG fhuzkhf t nghW vjhf
cila Toajik bfhLsJ. xU ey ng vgJ nyrhdjhf, fhWl,
255
bfhG iwJ mnj rka cns uggLs bghUf vilia jhf Toa
cWjik bgWsJ. hu ng (Short crust pastry) jahfgL nghJ
ut nrgjF K khit bfhGig KGtJkhf fyg ftd bfhs
ntL. jdh kh Jff njitahd ms nkR rgL Fql
cUthfhk jLgJ cWahwJ. mnj rka mf neu fygjh skhd Fql
iHf cUth ngia fodkhFwJ. kw tifahd ngfshd nlZ
ng (Danish pastry) kW uhr (Croissants) nghwitf < buhoia
nghW t nghw w jik, kh fyitia bjhlJ Ug Ug
gutjh bgwgLwJ. btbz jltgL kofgLtjh bka mLFf
bfhL kof cUthwd.
ng tiff
tiff:
hu ng (Short crust pastry ):
hu myJ h ng vgJ vikahd kW bghJthf
jahfToa ngahF. J kh, bfhl gir nghW guggL
jahfgLwJ. ij 180C- RLnghJ bkJthd UJthd ng ilwJ.
j ng nrJ jahjh J MF.
~ns ng ((Flaky pastry ) :
~ns ng vgJ xU va tif ng MF. J RlgL nghJ mf
vif cs mLFfshf tilwJ. KWfyhd btbz
ngF J xU fjkhd tifahF. mLkid Mug mf
btgiylD Ko Fiwj btgiylD RlgL j ng
jahfgLwJ.
g~ ng ((Puff pastry ):
g~ ng mf mLFf csJ. ij RL nghJ tilJ g~
ilwJ. ng vgJ kh, btbz, c kW bfhL
jahfgLwJ. kh fyit cs _ybghUf fyit j mit
idf, mLFfilna cUthF fhW Matiw bghWJ ng nkny
cawJ. g~ ng RlgL mtUJ btna vLfgLnghJ nyrhdjhf,
gy mLFfSl, bkajhf UF.
nrha ng ((Choux pastry ) :
nrha ng vgJ f nyrhd ngahf, dh uggL
UF. ng gntW thrid cs dh uggL nkw rhbyodh
myffgoUF. ngf myJ nfh iw nghw bghUf
cz l Toaitahf gagLjgLwJ.
~ignyh ng ((Phyllo pastry ) :
~ignyh ng vgJ bghJthf fhj nghW f bkajhf bgjhf
l Toajhf csJ. t gy lgl mLFf bfhljhf, cns
ugToa (fillings) bghUfsh _lgL btbz jltgL UF. tif
ngf f neahdjhf csjh vjhf cila ToaJ.
256
g~ ngia jahF j
j:
g~ ng vgJ Rwgl ng MF. khfyit
mLFfSF ilna bfhGf il ilna guggLsJ. vdnt RlgL
nghJ wj tiyd nghw KWfyhd t nghw mLFf cUthwd.
g~ ng jahf cj Ka _ybghUfshtd, kh, bfhG, c kW .
g~ ng jahF bghJthd Kiw tUkhW:
2 nyhuh buho kh myJ 8 gF buho kh, 2 gF nf kh fyj
fyit, 75uh c kW 450 uh . itah fyJ kh fyit
jahf.
khfyit rJuto totikJ bfhL Fj l Fghf
Frhjd bgo itf. kh fyit Fjl 1/3 mFy fdF
mj rJu tot khwhk gug ntL.
2/3 gF ms guggl kh fyit J 2 nyh uh bfhGig jl
kof. vdnt 3 mLFfis bfhl kh fyit uL mLFf
bfhG UF. L 1/3 mFy fdF gug ntL. mnj ngh koJ
_W mLFfshf.
khit Ug Frhjd bgo xU k neu itf. vbghGJ
khfyit cyJ nghfhk _o itf. L khid btna vLJ
gu Ug koJ mnj Kiwia gw. L khid Ff
ntL.
khit Fjl gu, njitahd totF bto 375F btgiy
10 Kj 20 l Rl.
RLtjF K tskhd moj Kil bfhL nkgu dh jahF
ngf ghgjF ewhf UF.
cns ugToait (fillings) RitgjF ewhf ghf UgJ g~
ng cQ juid mfgLJwJ. Koj tiu cns
ugToaitfis ng Rlgl wF uggl ntL. jdh Wahf
cUthd ng RL nghJ brhj brhj jik Vglhk ghJfhwJ.
g~ ng
257
dhf
gF - m
I. m) rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1. nf jahj ng gl
Mf ntiy brwJ.
m) mikid cUthFgit
M) bkikahFgit
) <ugjij clhFgit
2. kuh nfFf
m) eLjutif
khUJ jahfgLwJ.
M) bkikahdtif
) eLju kW bkikahd
kh fyit
M) Kil
M) kh
) hlFf
5. Kil kr fUYs
m) by
6.
MF.
M) Fqbl
) mo
M) iuJ bragLgit
) uo iyfY bragLgit.
7.
M) Vr nfFf
8. Vr nfFf vgJ
) gh nfFf
MF.
m) bfhG nrfglit
M) bfhG nrfglhjit
M) my
MF.
) M~ lhlh
M) fhf gir
) hl
M) XU thijf ila
ila:
1. nf jahf gagL mtakhd bghUf ahit?
2. nf jahf gagL bghUfis tifgLJ.
3. mLkid jahf bkikahF bghUf uoid vGJ.
4. bkikahd khit gagL jahfgL nf tifia FL.
5. nf jah oahf bragL bghU bga vd?
6. ut rfiufSF vLJfhLf jUf.
258
7. nf jah gF vd?
8. af rhj fhnww (Mechanical aeration) vgJ vd?
9. nf jah gagLjgL eWkz bghUf tiff ahit?
10. gh nghw utf (emulsions) vwh vd?
11. nf jah nghJ gagLjgL bfhG jik vthW Uf ntL?
12. kuh nfFf jahf vtifahd nf jahF Kiw gagLwJ?
13. nf RL btgiyia FL.
14. bfhG nrfglhj nfFfSF cjhuz jUf.
15. Vr nf jahf cj _ybghUfis FL.
16. nf uL btw gfis FL.
17. nf V Fthd njhw VgLwJ?
18. ng VnjD uL tiffis FL.
19. nf UJjik FiwghLf uoid fLo.
20. bt rfiu vgJ vd?
gF - M
II. IJ tf ila
ila:
1. nf jah nghJ bkikahF bghUf gF vd?
2. gntW tifahd ng gl g WF tiuf.
3. nf jahF Kiwfis goaL.
4. nf jah Kil gF g sF.
5. nf tiffis vG cjhuzf bfhL.
6. Vr nfif, gh nfif ntWgLJf.
7. jukhd nf btw gfis goaL.
8. jukhd nf cw gfis vGJ.
9. bghJthd nf FiwghLfis FL.
10. y nfFf brhubrhu jik cilajhf csJ V? vthW jgh?
11. I g W F tiuf.
12. I iygLJ fhuf vjfhf gagLjgLwJ?
13. jilahd Iif, L Iif ntWgLJ.
14. ~ngns ng jikfis vGJ.
15. nrha ng vgJ vd?
259
gF -
III. xU gfF fhk ila
ila:
1. nf jah mtakhd bghUf gF g th.
2. nf jah <ugjij clhFgit g t.
3. bfhG nrfgl nfFf g F tiuf.
4. Vr kW gh nfFf g vGJ.
5. jukhd nf btw gf g thf vGJ.
6. jukhd nf cw gf g th.
7. nf tot kW UJjik FiwghLfis tJ mtiw jF
Kiwfis t.
8. L I g tJ glI jahF braKiwia vGJ.
9. gntW tifahd ngf g t.
10. g~ ng jahF bghJthd braKiwia vGJ.
gF -<
IV. thd ila
ila:
1. rfiu - khfyit Kiw _y nf jahF Kiw g t.
2. jukhd nf gfis thf vGJ.
3. nfid vthW RLth? t.
4. nf jahF Kiwfis g t.
5. bfhG nrfgl kW bfhG nrfglhj nfFf g thf vGJ.
260
9. Kg f
9.1. Kg f - nehfK, KaJtK
xU eho Kndwij zg tFgiw Ka gF VwJ. xU
j kj thif xU y iyf vj fhuzyhk fw
jkhdJ mj cr iy fhzgLwJ. iy kd jf itJ
bfhS fUJfis kw vj neuY myJ iyfY Koahk nghwJ.
vdnt j (ntis) fhy czf fhy (sensitive period) myJ Muh gUt
vdgLwJ. gUt jh FHijF j wikfis tsJ bfhs
kiwa fhyfis l mfgoahd brayhW w cr iyYsJ.
xU FHijF vjifa rhjfkhd RWw NiyUjhY mFHij
Fl K iyia mil tiu mjdh ff ayhJ. Kiwahd ey ts
VgLtjF ey rhjfkhd Niy mahtakhd xwhwJ. ey Niy
vgJ FHijF Lnfhyhf, ey (clghlhd) cWahd mDgtfis
bfhLfToajhf Uj ntL. mjifa NHny FHijF rid
ngh jdfnj kiwJs wikfis jjikia, Ugfis
btgLj cjwJ. FHij ts kW Kndw uL xU
bjhlahd fthf Ugjh fwY KtiljY mjid bghWnj
mikwJ. btWikahd (btl) Niy Kiwahd fw fHhJ. Vbd
mjF Ljyhd Niy ikahd mDgtfS Ujh jh FHij
cyid g Muha cj.
Kg f mta: vyh FHijfSF fgjF cik cL.
xbthU FHijF mj ts kW Kndwij Kiwahd t mila
cjj ntL. FHijf Mug fhy gUtfis g fahsf mf
mfiw bfhL ftd brYdhf. FHij ts, Kj MW
tUlf Kiu gfToaitahf csJ. Vbd j gUt jh
mogil , cl, r_f, kd vG, bkh kW fiy tsF lgLwJ.
FHijfSF VgL xUizj tsia tU Kiw sfyh.
FHij xUizj MSik ts
m ts
cl af ts
fiy ts
FHij KGikahd
ts
kd vG ts
bkh ts
261
r_f ts
Kg Fnfhf
FHijfSF ey cl ts, kW jir w xUiz kW
afw tsia VgLJj.
FHijfSF ey Mnuhakhd Rfhjhu gHffis VgLj, cz
cQj, fgiw gHff, if fGj, RjgLJj, eF cilaj
nghw jgl zffis VgLj cj brafis bra cjj.
FHijf jf kd czfis Kahd Kiw btgLj,
czJ bfhs, VW bfhs, fLgLj telJj.
fiy czid btgLJ Lnfhyhf Uj.
jhf thG cyid g J bfhs, Muh brJ fla,
mtf m jhfij, Mtij, lToa NHiy VgLJj.
FHijf wikfis tsJ bfhs, mtf vzfis,
czfis rahd Kiw crJ btgLj VJthf Uj.
KgahdJ FHijf rahd neikahd vzfshd eif,
m, ghJfh, rhF jik, r jik, nghwtiw ff mtiw
Kiwahd t btgLj cj brafshf tiuj, njhlLj nghw
braf _yK <LgLJj.
jf fiy czid btgLj rjg mJ jf vzfis
btgLj, wf, rkiy, aif mHif uf g RWyh miHJ
brYj, myJ fiy mHF f lfSF mU elf brj
nghwtiw VgLj Toajhf ey Kg Uj ntL.
Kg tiff: il ju FHijfis ftJ guhkf gf neu
FHijf fhgffis ju xU y ikaf FHijfis guhkgnjhL
mtf m tsF, r_f tsF cjt Toajhf mikJsd.
mt y tUgitahF,
kho[ g
l fhl
er g
ghtho
mftho
3. fol tiugl
266
m
m
tF miw
isahLl
f
f
f
rikayiw
kW nrgiw
nt.
r.
+ + + + + +
bt
tF miw
btuhlh
bt
fGl
fgiw kW f
fGl
88888888
m
f
L njhl
Ff
l gugs
350 r.
btl gu
30 r.
btw l gu -
100 r.
f - fj
#-#d
bt-btonyl
m-mykh
nt.-ntiybr l
r.-rikF l
270
273
gl 9.2
9.2:: ghllLjY, fUJfS
ghllLj
l fhy l
FWa fhyl
ghll
vzK
njit
gl ftf
ntoait
cz mF
l
FHijf ts njitf
neu
r
khaikf ToaJ
ey fUJf
thF jikilaJ
gyj
FHij njitf
Kj mDgtF cjj
ntiyahf
trf
KTona llToajhf Uj
ghll tiff: xU K g lfis rahf iwntw
lfhy FWa fhy myJ thu kW dr l xUJ xW kh
mikkhW mikj ntL.
lfhy l
J tUlhu l vd miHfgL. dr ghllF xU
njhwid bfhLf tUlhu ghll cjwJ. gfhd tu bry
l, ffhd rhjdf, njitahd bghUf, njitahd isahL
fUf, g bfhlhlgl ntoa Hhf, VghL bra ntoa
jsgazf, xbthU khjF bfhLfgl ntoa fUJ f nghw
braf xU tUlF Vwhngh llgLwJ. ij ju gythf
FfS nrJ bfhsgl ntL. mt nrJ bfhsgl ntoait,
274
nrif braKiwf
ntiy ehf
bgnwhUl ntiy brj
gnth (ntiyahf) bghWf
flz zj
ghll thf kW a TLj njitf
njitahd fUf nghwit.
thf nkyhs itaidij vj neu (FHg) FsWgoyhk
lL nghJ uridf vjhf jfgLwd.
FWa fhy l: ghll mogil Ma KG tUlfhd
lij gF gFahf gy jf J 3 khjF myJ 4 khjF vd
lLwh. l mj braf xbthU khjY vthW
bragLwJ vgij g sfkhd Fig mwJ.
khjhu ghll
#] khj
r_f gHff: dr jtwhk gF tU Mtij FHijfl
VgLJj, FHijf jf bgnwh kW FLgYs egf
bgafis brhtjF, jf Ma kW jfSl xwhf
gogtfSF thJfis bjf fW bfhs cjj.
Mnuha gHff: ey Mnuhakhd gHffis fW bfhs j
Rjij VgLJ gHffshd rhLtjF KD D iffis
RjgLJj, ey cz gHffis VgLJj, ey ftiw gHff
kW Kiwahf F gHf KaJtij czj cjj.
bkhts: mtutf bga, bgnwh
gUFl nghwtiw brhy fj.
bga,
bga,
275
mltiz 9.1
9.1: thuhu ghll
fUJ : fh
nj
276
Jf
folf
iuf
kuf
etuh
Rjud
MnuhaK RfhjhuK
fhif
FoauR d
Luhf
Jk
njrjiytf
fhLyFf
ght
UZz b#a
gwitf
ehaf rJ
fhyf
gHf
kUJt
nghfhu
ijafhu
mltiz 9.2
9.2: dr ghll
v.nf. / .nf.
tF
nj
bghWgha :
Rju d Hh bfhlhl
279
Ma kL
khz bga:
fyJ bfhS FG
nj
280
FHij braghLw
jiy wjJ
f eW
eW
ruhr
ruhrF Fiw
U iy
Ff
nj
Ma ifbahg
njnjLF
nghJ
tU
UgjFj bghUf
-1
F fh
-1
Cr
-1
bk (m) ou igf
-2
_W rfu ir
-2
(CJ brtjF)
bga gJ
-2
bk nfh-u
-1
j CW o
-2
rWf gyif
-1
bryuhfSfhd TL - 1
-1
jhj kuisf
284
-1
njhl fUf
-1
rfu bghikf
-5
jS gyiff
-2
ML Fiuf
-3
mltiz 9.3
9.3: isahL fUfS mt gafS
287
aifahd iz
ms
RU
braf nghwit.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
296
mogil
kW njit
isahnl
FHijf
fw Kiwahf
UgJ
xUtlUJ
xUt fW
bfhSj
bjhlahd
kLj
rha
FHijfis
ifahSj
Fnfh
KGikahd
tsia
mfgLJwJ.
fgjfhd
thf
ghJfhghd
RWNH
mfhu
kdghik
jirahf
bragLj
#dehaf Kiw
FHijfilna
cs elij
uridf
bghwhik, ga,
ftiy nghw
e l i j
uridfis
jj
298
dhf
gF - m
I. m) rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1.
M) khorg
2. xU Kg tUlhu l
m) FWa fhyl
) ghtho
vd miHfgLwJ.
M) lfhy l
) khjhu l
3. xU Kg gntW jiyf
ghll
cgnahfgL.
m) khjhu
M) tUlhu
) thu
M) braghLf
) jff kW braghLf
M) 30 x 10 rJu l
6. xU Kg miw ms
m) 3 x 5 rJu l
7.
) 10 x 10 rJu l
Mf Uf ntL.
M) 5 x 9 rJu l
) 7 x 8 rJu l
vgJ X cw isahL fU
m) fW Cr
M) bgnghL
M) ghtho
9. ilfhQ wid
m) filfis vQj
MF.
) Kg
_y fWjuyh.
M) khf
) fW V
M) rhLf
) filf vQj
kW khf
_y ffgLwJ.
) fhj
M) XU thijf ila
ila:
1. VnjD ehF Kg tiffis vGJ.
2. er g vgj fUJ ahuh cUthfglJ?
3. xU Kg xbthU FHijF njitahd jiu gugsit FLf.
4. xU K g xU FHijF njitgL Fiwjgr isahL lms
vts?
5. Kg ghl lf uL tiff vd?
6. Kg FHijf uL Mft braghLfis vGJ.
7. Kg x thuhu braghLf uL jiyfis FLf.
8. btw isahofhd ehF Kakhd fUfis vGJ.
299
2. ghtho - tiuaW.
3. xU Kg ghJfh vthW VgLjgLwJ?
4. Kg f mDgtfis vthW mikgh?
5. fij jffis njbjLgjfhd tKiwfis vGJ.
6. Phd mDgtdh VgL gafis FLf.
7. Phd mDgt _y VgL isf ahit?
8. bghikf itFlF njitahd fUfis vGJ.
9. shd nghil gagLJ Kiwfis vGJ.
10. khf gagLJj eikfis FLf.
gF -
III. xU gfF fhk ila
ila:
1.
Kg f mtaij t.
2. Kg f Fnfhfis tJ vGJ.
3. Kg fol kh tiugl xid tiu.
4. Kgfhd eLiyahd ghll mrfis t.
5. Kg ghll bfhiffis t.
6. ghl lLj, ga fUJfis sF.
7. xU Kg dr ghll vgJ vd?
8. fj Ka waf kW bghJthd bfhiffis t.
9. tU fF rhjdfis sF.
m) jff
M) shd gyiff
gF -<
IV. thd ila
ila:
1. Kg gntW tiffis g vGJ.
2. ey fol mogil mrf vd? thf vGJ.
3. xU Kg tUlhu ghllij mltizgLJ. y jiyfis
tirgLJ.
4. cw isahL fUf itFl g th.
5. Kg braghLf mLF filf vthW gagLjgLwJ vgij
t.
301
10. Kgf gf
10.1. gntLf (Registers)- tiff, guhkj
xU jgl FHij f njitia lLtY mtf
elijia tgLJtY gntLf Ka gfhWwJ. Kg f
Kiwf, mj isfis kl, gia nkY a cfis ifahL
nkikw brtjF gntLf cjwd. Kg gntLf xU
Ka fUahf csjh Kg wghf bragl cjwJ. gntLf mj
uju jikfhf bgJ klgLwJ. Kg jnghJ
Kakhditahf fUjgLgit vfhyF f gaDsitahf Uf
ntLbk mit g bragLj mta. fl gaf csjh
gyjkhd gntLf guhkfgLwJ.
gnto gaf
gaf:
Kg vthW bragLwJ vgij g xUt mtjF gntLf
bgJ cjwJ.
FHijf ts Kiwfis ma, jgl FHijfis ewhf J
bfhs gntLf cjwJ.
FHij elij uridfis g, ruhr FHijfis g J
bfhtjF midJ tufS mla TL gntL (cumulative record)
cjwJ. bgnwhfS jf FHij btlf vthW elJ
bfhwhf vW ma KowJ.
Mafsh guhkfgL TJ nehF gnto _y Fl
FHijfl cs elij uridf g mtjh mFHijf
jgl njitfis J bfhs cjwJ. vLJfhlhf, gifik jik
mfKs FHij mjid bghik _iy (Doll corner) bghikia mogj
_y btgLJwJ.
FHijf vjF jFahdtf vgij gntoYs tuf_y
mJ bfhsyh. Vbd TLgntL xbthU FHijF
guhkfgLtjh mFHij wikf, gydf, braf g ma
KowJ.
302
304
10.2. Kg Ma waf, gf
mehisa rlfis zF kD TWgo Ma vgt
gilF fl ukhF xghdt. jFaw kUJt vthW nehah
cUF mghakhf Uwhnuh mijnghynt jFaw Ma ehonf nfL
iswh. Vbd tfsh sFHijf MSik kdJ mfkhf
ghfgLwJ.
wikahd Ma Ka gf tUtd
tUtd:
1. Fzf: Ma vgt caa gfis cilatuhf Uj ntL.
Vbd mtUila eiff, vzf, elij nghw Fzf
FHijfis mf ghwJ.
2 . csay: FHijf Kndw kW mtfSila uridf g
ewhf mJ mtiw jgjF mogilahd csay f mta,
iyba neu, r, kj ts nghwit frkhd ms zhF.
Vbd FHijf jah ntWghLfis g ma FHij csa g
Ma Xus fwjtuhf Uj ntL.
3 . uJ bfhS Kiw: Ma fF KiwahdJ rahd Kiw
UFnghJ mtUila fj f gadf Toajhf, Ugjf
isfis cilajhf UF.
4. FHijf jjikF kgj: vj FHijia (rhJthd)
Cikahd yid ngh elJj TlhJ. Vbd xbthU FHijF
xU jjikL. f ufank FHijfis (mf)
kgYsJ. vdnt, FHij vzfSF kgj ntL.
5 . ghugrkw KiwUj: xU Ma, xU y FHijfSF kL rYif
mgtuhf Uj TlhJ. vyh FHijfis xnu khahf ghj
ntL.
6 . bghWik: ifoas bghWik (fhy) mf ms _isia l gaDsJ (A
handful of patience is better than a bushel of brain) vgJ xU lR gHbkh. ey
gHf tHff xU eh VglhJ. FHijfis rahd tF bfhL
tu J fhy mtfhrK bghWik njitgLwJ. vdnt, Ma
bghWiklUj ntL.
7. Muh kdghik: gHikahd fUJf Kiwyhk, ed cfis
tFgiw gagLj ToatuhfUj ntL. jDila neuij
Jtifahd fj Kiwfis MuhJ nj bra Toatuhf Ma
Uj ntL.
8. cikahd Mf brYJgtuhf Uj ntL: FHijfSF
Fiwthd cjufisna wj ntL. Vbd mfkhf flisL
nghJ mjF gayhk nghwJ.
9. ftJ Fw rhLjY rahd KiwUj mta: ghuhLjY
Fw rhLjY uL Kakhd nghfU ngh, Ma mjid ftrkhf
305
ah fgJ?
ahUF fgJ?
V fj ntL?
vnf fj ntL?
vgo ff ntL?
vij ff ntL?
vbghGJ ff ntL?
braKiw l bfhiff:
1. nehfij mogilahf bfhlJ: nehfij mogilahf bfhl m
FHij jDila Fnfhis czJ bfhs CFwJ.V thW y
brafis brwh? vd FHijF xU vz Vglyh. mjyhj
brafsh Mtij VgLj KoahJ.
2. braiy mogilahf bfhlJ: FHijf aifahfnt RWRWghdtf.
vdnt mtf RWRWghf brafis brtjF Vw rjgfis VgL
bghUfis brJ ghgj _y mJ bfhs bra ntL. cl kW m
rgjkhd braf bfhLfgl ntL. brafis bra mtfis
mDkgnjhL, bra _y thH fW bfhLf ntL.
3. mDgtij mogilahf bfhlJ: mDgtnk ey Mrh. mDgt _y
FHijf a fUJfis mJ bfhs cj.
4. r_f mDgtfis mogilahf bfhlit: FHij r_f X
cUs mf. vdnt, r_f thifF Vwgo mtid/mtis jah bra
ntL. braKiw l Kiw, FHij FGfshf ntiy brt.
5. cikia mogilahf bfhlJ: thif X cik. vdnt, fW
bfhLF f mjKsjhf, cikahf Uf ntL.
cikahd thif thH FHijia mjnfwh ngh jah bra ntL.
309
315
2. nghFtuJ vj vd Ko brj
jsgazF brY Kg FHijf midtU trahf mku
Toa tif thfd rahd ms Uf ntL.
3. bgnwhl mDk o njl ifbaGJ thf ntL.
jsgaz brtjF xW myJ uL thufSF Kdnu mDk
L oF mDggL bgnwhl ifbaGJ thfgoUf ntL. it
bgnwh brfis gof, gazF njitahd VjhtJ bryf Ujh
mjfhd VghLfis bra njitahd mtfhrij mF.
mDk o, brY l, jsgazF njitahd bry, wgL neu
kW U tu Toa neu Matiw tirgLUf ntL. FHijf
vj cil mJ tu ntL vw F bfhLfgoUf ntL. Kg
FHijfmidtU ufhrkhd wKila nkril, m FHij bga,
FHij guhk iya myJ g bjhiyng v bghfgl Ff
Ujh eyJ. Vbd xUntis FGlUJ J brwh FHijfis
fltJ vJ.
iwa iy bgnwhf Fj ntiy gSl Ugjh, mtf
jsgazij kwf nelyh. vdnt, FHijfSfhd jsgazfhd
mDk o njl ifbahg Ltjfhd KaJtij el
Phgf_lyh. tFgiwFns m gyif jsgazfhd
Phgf_L Ff xlglyh.
4. jirahf cj br bgnwhfis nrJ bfhsyh.
bghWghd y bgatfis FHijfSF ghJfhghf agjh
FHgkhd i VgL Mgid Fiwfyh. xbthU egU FHijf
W FGfis jsgaz KGJ bghWghf ftJ bfhs afglyh.
5. mtru fhyF njitahd rhkhf cs igia jahj
mtru fhyF njitahd rhkhf mla ig mfgoahd khW
Jf, f Rjkhd if JilF Jf (sanitizing hand wipes), ikahd
ngLf (cleansing pads), if ng (cellphone), Ka kUJt Ff, mtru
fhy bjhl bfhs ntoa vf, fhaf fL J (bandages) kW
bka J (gauze) Mait Uf ntL.
6. mtnghJ FHijfis vQtJ
W FHijf R bfhoUgij Uthf. vdnt, midtiu
vzhk xU lUJ kW lF bry TlhJ. midJ FHijfS
xnu l UjhY mtnghJ jiyfis v bfhStjh vj
FHij jt nghtUJ ghJfhf Ko. Kg jsgazf
ftdkhf, xGfhf lL nkbfhs glh Kg FHijf
ghlf tFgiwF mghgl fjiy bfhL tuyh.
316
gbghU mfho(
mfho(Grocery Store):: gntW tifahd czfis g FHijf
mJ bfht. cz bjhFf, cz bghUf vthW filfSF bfhL
tugLwJ kW Mnuhakhd czit njbjLj g mJ
bfhwhf.
Kg FHijf btw braghLfis jsgaz brafis
Ut. mtfis Rs bghUf J vbghGJ mf Mt bfhoUg.
mtf thG r_f gF bgW kjf g yFf, aif g
mJ bfhs Mt bfhoUg.
bjhlj ((Follow up)::
jsgazf bjhlj vgJ KftUF e bjF fojfS,
khztfis ju jsgaz btF fhuzkhdtfSF e
bjgjhF.
318
dhf
gF - m
I. rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1. Kg
bragl cjwJ.
m) uJ
M) jff
2.
) gntLf
M) TL mif gntL
4.
M) bgnwh
) eg
xU r ghF brayhF.
m) nkyhik
5.
M) lLj
) kLj
M) braKiw l
) jsgaz.
cs KGkdJl rKf
M) ga
) Fnfh
M) 3
) 4
8. j egiu g mj vgJ
cslaJ.
m) cau kW vil tu
M) neh tufis mj
) jeg tuyhW
9. midJ maY
m) fhuzfisaj
10.
mogilahf bfhlJ.
M) cWnehFj
) nefhz
M) nlhuh
gF - M
II. IJ tf ila
ila:
1. bra Kiwl tiuaW.
2. gntL vwh vd.
3. dh bjhF tiuaW.
4. jegiu gaj vwh vd?
5. nrhnahuh (Sociogram) vwh vd?
319
) nrhahuh
320
11. nkyhik
11.1 neu, gz kW r thf
yafis iwntWt tsf Ka gF twJ.
yafis mila tsfis g eftJ mjid lLjY
mtakhwJ. eKila njitfis braToa bghUf kW kj
gfis tsf vnwh. tsf gadf Toaitahf UjhY
Fl msnt csjhF. nkY mit xbwhblhW bjhlilajhf csJ.
xU Fl nehfij mila neu, r kW gz itaidJ
aikahj tsfshF. mj tsf gydhdJ mij eKiw myJ
eKiw yhk gagLJtij bghWJ khWgL.
neu: vnyhUF rkkhf xUeh 24 k neu ilwJ. mj neuij vts
wDs tif tnwh vgJ jegiu bghWJ khWgL.
r: r vgJ xU ntiy brtjF ntoa w MF. mJ e cl jhF
rid, xU fodkhd ntiyia vj ms wikl xUizJ
bragLnnwh vgij bghWJ mikwJ. taJ, clTWghLf kW
jeg ntWghLfis bghWJ khWgLwJ. mJ xU viyFgl tskhF.
vdnt mjid njbjLJ bryLj mta.
gz : gzkhdJ neu, kW r nghyhk (viyaw) msyhk
UfToa xU tskhF. mj ga Niy nfwthW khWgL.
neu thf : xU y Fl bfhiff, mDgtf, wikf, fUf
nghw midij xUizJ ilF neu _y mf gadiltjhf
Ujh mJ thif juijna brikgLJ xU brayhF. neu
thfbkgJ iwa fhafis brJ Kogjy, rahd neu rahd
ntiyia brtjhF.
xU ey neu thf nkyhs Fiwthd neu, iwa ntiyfis vjj
fZlK yhk brJ KoJ j thifiana fLnfhlD
FnfhSlD brayhWgt Mth. neuij tg mf wikid
Fiwthf brayh nkyhd Koid bgWtUJ mayh. Vbd
njitaw ntiyia l KaJt thj rahd ntiyia brtJ mta.
tiuaiw : neu thf vgJ, KndghLl, xUizJ ntiyia
lL, mtutf neuij wikahd Kndw VglToa tif
brytF xU fiyahF.
neu thf vgJ midtUF Kakhd xwhF. khztf
Maf nghw midtUF mJ fodkhd xwhf csJ. ntiy kW L
bghWf midJ xnu Tiu brJ Kof jgl neu thfw
mta. neuij tg, xU y brafis xWgL, ytiw
jJ, ytiw xUizJ, ytiw njbjLJ brj ntL.
neu thf njbjLJ brayhWt tisJ bfhLfToajhf csJ. ey
nj ey Koid mfToajhf ryhj nj neu kW ria
zhf brwJ. neu thf wikia vnyhuhY wghf ff Ko.
Vbd jF mg, mDgtKnk njit.
321
neuij zj
324
325
br (Do it)
l L
(Make Plan))
r thf RH
(Energy
Management
Circle)
nr
(Savings)
wjtiw flj
(Find out what best to do)
gaoid msj
(Measure consumption)
gz brYJtJ fodkh Uj
RWwij ghJfhj
kw fhuzf
329
W bjhiy Wj
MuF Kiw :
xU bjhrhiyia Muf Ko br bjhrhiy cikahs
(entrepreneur) eho bghUshjhu, mua kW rl Niyfis flha bjJ
itUf ntL. mNiy Ka gFf tUtd:
bjh bjhlF l
braKiw l mif
l kW folij brhjkhFj
gahsfis aj
aufis Wj
330
_ybghUfis thFj
cgia Muj
gid w
ngho ms
mu bfhiff kW fLghLf
333
334
nkyhik
iy (Price)
l (Place)
nkgLJj (Promotion)
khdf
tU
gFfshf
cg bragL bghU
gid Fnfh
iy
nkgLJj
gid fyit
335
cyfsha sgu
iy zj ((Pricing)
iy zj vgJ cg bragl bghUfSF <lhf Wtd
vd khW gtjid brwJ vgij za br brayhF. iy
zj fhufshtd cg brtjfhd bry, rij l, ngho,
rij iy kW bghU ju MF. iy zj vgJ gid
fyitahd (Marketing mix) 4P-f xwhF. 4P-f iy (Price) vgJ jh
tUkhdij juToa gFahF, kwit midJ bryf ikafshF.
337
gidia nkgLJj
xW thdh kbwhW ytr Buy -One - Get- One - Free (BOGOF ): J xU
Rakhd bfhLf thfiy nkgLJ bra. vLJfhlhf, xU buho iy
% 20 Mf, mjDila cg bry %. 10 Mf UFkhdh mij %. 20F
wh xW ytrkhf UF - Kakhf gid mfF nghJ Jnt
Cf gidia nkgLJ t (Premium Sales Promotion tactics) vd
miHfgLwJ.
thoifahs bjhlghd thf braghLf : (Customer Relationshi p
Management (CRM):
nghd f (Bonus points) myJ gzij FiwF Tgf
nghwit Cf grhf bfhLfgLwJ. CRM-F gy vLJfhLfshf t
KjbfhL mfhof tiu csd.
a Clff ((New media ):
tiyjsf kW ifngf (mobile phones) _y gidia nkgLj
Ko.
ytr
ytr gRf kW iy jSgo :
nghwit y gidia nkgLJ tfshF.
ytr khf ((Free sam ples):
vLJfhlhf mfhof RitJ ghf ytrkhf bfhLfgL kh
cz kW ghdf.
339
341
dhf
gF - m
I. rahd ilia njbjLJ vGJ
vGJ:
1. neu, r, gz itaidJ nkyhikF aikahj
m) jkf
M) tsf
2. xU ey neu
m) nkyhs
) bghUf
3. cgwid
m) j
MF.
) cjahs
_y mffyh.
M) lLj
4. neu lLj Kj go
m) neuij zj
) vGJj
MF.
M) neuij xJFj
) neuij brytj
5.
xU tifahd tF brayhF.
m) tu bry l
M) neu
6. cyfsha njitahf
m) r
) r
nr sFwJ.
M)
) cley
7. mf ms r brytfgLnghJ r iy
m) mfF
M) Fiw
) iyahf UF
brtjF
M) ngg bghUf
) izf
9. bga kW midJ fUfS bfhl rikayiw Ujh
cjahf UF.
m) cz gid brtjF
M) ls rikgjF
) Ofil itgjF
10.
II. IJ tf ila
ila:
1. neu thf tiuaW.
2. Fnfhis mila cj aikahj tsfis tirgLJ.
342
gF -<
IV. thd ila
ila:
1. neu thfnfw tKiwfis t.
2. thf tiuaW. thf cf, thf tKiwf, gafis t.
3. Wbjh bjhlFtjF njitahd cf, njbjLjiy t.
4. gidia nkgLJ tfis t.
5. Wbjh eikfis uridfis t.
344
totik
dhjh / gUtnj
ghl
tF
: gbulh tF
neu
: 3 k
kbg
: 200
345
346
f o d iy
fod
10 %
ruhr
30 %
vjhdJ
60 %
F :
m.. -
m w
br.. -
braw
F :
be..
beLdh
..
thd dh
..
a dh
bfh.F..
bfhF dh
347
348
ghl
tF
Kj iy got
kbg : 200
neu
: 3 k
F
F: mil FF Uf Toa v dhf vifia,
btna Uf Toait kbgfis FF.
njbjLF Kiw
be. -
(4 x 20 = 80)
. -
(5 x 10 = 50)
a dhfSF njbjLj
(10x 4 = 40)
349
kh dhjh
cz nkyhik FHij eyD
gbulh tF
neu : 3 k
kbg : 200
gF - m
30 x 1 = 30
vW miHfgLwJ,
M) bfhyou
) KGikaw gh
3. f u fu neh cstf
m) nuh
M ghfgLthf.
M) bAgilo
4. fhr nehia
) bAgho nfhkh
jL _y jfyh.
m) BCG
M) DPT
) MMR
5. Kil kr fUYs
m) by
M) Fqbl
) mo
6. wg bgwtf
nrfgLshf.
m) nfhL Kiw
7. gHnjh
jah gagLwJ.
m) #h
M) b#
8. Kg
bragl cjwJ.
m) uJ
) khknyL
9.
) gntLf
vgJ X cw isahL fU
m) fW Cr
M) bgnghL
nr sFwJ.
M)
) cley
MF.
M) cz rij ) cz fLghL
) fW V
M) ghah
vd miHfgLwJ.
) gh~ngah
M) Vr nf
350
) gh nf
M) Ah
) nghlh
M) ghtho
MF.
) Kg
M) XU tf ila
ila:
16. WABA - bjGJ.
17. nf jahf gagL bghUfis tifgLJ.
18. tiyjs totik vwh vd?
19. L xLj vwh vd?
20. g (Pubs) vwh vd?
21. FH w j - tiuaW.
22. yij[ vwh vd?
23. TJ nehFj Utiff ahit?
24.cliw myid (BMI) vthW fzLth?
25.kknyL vgJ vd?
26. cQ Mt vwh vd?
27. b# Koiyia vthW mth?
28. aYF K mik vj ta fwJ?
29. Kg FHijf uL Mft braghLfis vGJ.
30. ca uj mGj vwh vd?
gF -M
II. IJ tf vGJ
vGJ. VnjD gJ dhfSF kL ila
ila:
10
4=40
10x4=40
gF -
III. F
F: xU gfF fhk vGJ
vGJ. VnjD IJ dhfSF kL
ila
5 x 10= 50
ila:
43. clgUk Vgl fhuzf ahit?
44. #h kW b#ia ntWgLJf.
45. eilKiw cs neh jL mltizia vGJ.
46. Kg fol kh tiugl xid tiu.
47. nf jah <ugjij clhFgit g t.
48. kh g sf tuij t.
49. fLrhjij lL nghJ ftf ntoa fUJfis tirgLJf.
gF - <
III. F
F: thd ila. VnjD ehF dhfSF kL
ila
ila:
4 x 20= 80
50. Kg gntW tiffis g vGJf.
51. cz thF Kiwfis t.
52. gidia nkgLJ tfis t.
53. neh cz l nkyhikia thf vGJ.
54. jukhd nf gfis thf vGJ.
55. fgfhy VgL uridfis FL. mtiw t.
352
Glossary
Appetizer
Aleurone layer
: The single layer of large cells between the bran coat and the
endosperm of cereal grains. Rich in protien, minerals and
vitamins.
Anorexia
: Loss of appetite
Antibody
Antigen
Atrophy
Brine
Broth
Caramel
Casein
: Milk protein
Cheilosis
Custard
Colostrum
Dhokla
353
Emulsification
Egg wash
Enteric
Dusting flour
Fillings
Frosting
Fondant
Glace
Gliadin
Gluten
: The elastic protein mass that is formed when the protein material
of the wheat flour is mixed with water.
Glutenin
Hypertension
Hypoglycaemia
Hydrogenated oil : A natural oil that has been treated with hydrogen to convert
it to a hardened form.
Leavening
Levulose
354
Ketosis
Mayonnaise
Muffins
Molasses
Oedema
Polyphagia
: Excessive eating
Rancid
Stabilizers
Tarts
Vinegar
Whisk
Yoghurt
355
REFERENCES
Adams, M.R. and Mors, MO, C., (1995), Food Microbiology, V.S., New Age
International (P) Limited, Publishers New Delhi.
Aggarwal, J.C., (1990), Methods and Materials of Nursery Education, Delhi.
Amirtha Gowri, R., (1983)Development During Pre school Years Avinashilingam
University for Women, Saradalaya Press, Coimbatore.
Andrews, S., (1980), Food and Beverage Service, Training Manual,.Tata McGraw Hill
Publishing Company Ltd.,New Delhi.
Andrews, S., (2008), Text book of Food and Beverage Management, Tata McGraw
Hill Publishing Company Ltd.,New Delhi.
Bernard, L., Even ,(2000),The Foundations of Management Excel, Department of
Agrcultural Economics, .Ohio State University, USA.
Bhoodev Singh, (2004), Pre school Education, APH Publishing Corporation, New
Delhi.
Charles, E., Skimmer,(2008), Child Psychology,
Chaudhuri, K.C., (2007) Nutrition Foundation, Published by Springer Link - Journal
Article.
Coyle, L.P., (1982), The World Encyclopedia of Food Facts on File Inc.,
Dubey, S.C.,(2002), Basics Baking,The Society of Indian Baker, New Delhi.
East wood, M., (2003), Principles of Human Nutrition, Black well Publishing,New York.
Frazier, F.C., (1988),Food Microbiology, McGraw Hill Publishers, New York,
Industry - Academic synergy to enhance food security through processing and value
addition, Conference Abstracts, (2010) , Indian Institute of Crop Processing,
Technology, Pudukkottai Road, Thanjavur.
Janaki Rao, P., (2006), Nutrition and Food Science, Aavishkar Publishers, Jaipur.
Jaya, N. and Jayapoorani, N. (2009), Participation in a Nursery School - Laboratory
Manual for students, Avinashilingam University for Women, Saradalaya Press,
Coimbatore.
John, A., (2002), An A-Z of Food and Drink, Oxford University Press, London.
Joshi, S. A., (2007), Nutrition and Dietetics, Tata McGraw - Hill Publishing Company
Ltd.,New Delhi
356
Kazarian, E.A., (1983), Food Service Facilities Planning II Edition, The AVI Publishing
Company INC. Connecticut, USA
Khan, M.A., (2001), Concepts of Food Service Operations and Management.,AVI
Publications, Connecticut, USA
Marian, C., Spears,(1995), Food Service Organization. A Managerial and Systems
Approach,
Martin, H.D. and Kern, C., (1997), Nutrition of the Pre school child, University of Illinois,
USA
Meera Vashisht, (2007)Foods and Nutrition and Food Processing, New Age
International (P) Ltd., New Delhi,
Mohini Sethi and Surjeet Malhan (1997), Catering Management - An Integrated
Approach, New Age International(P)Ltd.,New Delhi .
Neelam, Khetarpaul, (2005)Food Processing and Preservation, . New Age International
(P) Ltd., New Delhi,
Nutrient Requirements and Recommended Dietary Allowances for Indians (2010) A
Report of the Expert Groups of the Indian Council of Medical Research, ICMR,
New Delhi.
Oxford English Dictionary.(2009). Mac Millan Company, U.K.
Park, K., (2009), Parks Text book of Preventive and Social Medicine, M/s Baharxides
Bharat Publishers, Jabalpur, India.
Perry, R., (2004), Teaching Practice for Early Childhood. A Guide for Students,
Roufledge Falnen, London
Potter, N.N., and Hotchkiss, J.H., (2007), Food Science, Published by S.K. Jain, CBS
Publishers and Distributors, New Delhi.
Premalatha Mullick., (1995)Text Book of Home Science, Kalyani Publishers, New Delhi,
Rajammal, P., Devadas,and N. Jaya, (1984)A Text Book on Child Development,
Avinashilingam Unveristy for Women, Saradalaya Press, Coimbatore.
Ramesh, K.V. (2007), Food Microbiology, MJP Publishers, Triplicane, Chennai.
Ranganna, S. (1977) A Manual an Analysis of Fruits and Vegetable Products, Tata
McGraw Hill Publishing Company Ltd., New Delhi.
Sahadev, H.P.S. and Choudry, P., (1995), Nutrition in Children - Developing Country
Concerns, Cambridge Press, Kashmere Gate, Delhi -6
357
358
Net References
http://kidshealth.org/teen/Food-fitness/problem/eatdisorder.html.
http://www.futonirta.com/biology/biologyiv/population/adolescenceproblems.php/.
http://alphabet.com
http://www.gobabebtrc.org/degree/inclimages/em4big.jpg.
http://southernfood.about.com/od/jamsjellies.
http://www.google.co.in/serach?
http://kindergarten.com/our-products/flashcard.apps/.
http://www.bbecare.com/images/preschool.gif
359
cz nkyhik
FHij eyD
brKiw I & II
bjhf
nkiy - ulh ML
jehL muR
ytr ghl tHF
l btlglJ
(gidF mW)
lhik xU ghtbra
lhik xU bgUFw
lhik kjjikaw bra
jehL muR
Kj g - 2011
FGjiyt
Kidt c. F. yR,
nguhia,
cz kW rJz Jiw,
mdhf fiy gfiy fHf,
nfha - 641 043.
Maf
Kidt nt. rhujh uhkjh,
nguhia,
cz g nkyhik kW cz la
mdhf fiy gfiy fHf,
nfha - 641 043.
Uk . jh,
bjhf Mia,
nfhit J tf rf muR kf nkiyg
uh#, nfha - 641 001.
Uk f. ukh ngf,
KJfiy Mia (kida),
b#thgh khefuh bgf nkiy g,
U - 641 601.
gbulh tF
brKiw I
#] :
ghll
1. cz ju
1.1
1.2
1.3
y cz kL mltiz jahbr
2. jh, nr czl
2.1
f bgfSfhd czl
2.2
2.3
neh jL mltiz
#]iy :
3. FHijfSfhd czl
3.1
3.2
3.3
3.4
4. ir czf
4.1
fhryh ghfgltfSfhd cz l
4.2
dh ghfgl egUfhd cz l
4.3
MfL :
5. cz tHF Wtdf
5.1
5.2
5.3
cz bfLjiy Muhj
iii
7. cz ghJfhj
7.1
#h jahj
7.2
#h jahj Ko iyia zj
7.3
jfh rh jahj
7.4
nf jahj
8.2
nf myfhu brj
8.3
rfiu tiff
8.4
f jahj
etg :
9. Kg f
9.1
9.2
9.3
9.4
Mf ntiyf
10.Kg braghLf
10.1
org :
Kg FHijfSfhd ghlf
11. nkyhik
11.1
ria nrj
11.2
iv
gbulh tF
brKiw II
#] :
ghll
1.. cz ju
1.1
y _y cz juij mj
1.2
cz bghUfis njbjLj
2. jhnr czl
2.1
ghL jhfhd cz l
2.2
2.3
#]iy :
3. FHijfSfhd czl
3.1
3.2
g ka cz l
3.3
4. ir czf
4.1
tW cstfSfhd cz l
4.2
4.3
clgUk cstfSfhd cz l
Mf :
5. cz tHF Wtdf
5.1
W cztff braghLf
5.2
g cztffhd czl
5.3
6.2
cz ghJfhj
7.1
b# jahj
7.2
FthZ jahj
7.3
7.4
7.5
gH lh jahj
nf juij kL brj.
8.2
Kilyhj nf jahj
8.3
ng jahj g braKiw sf
8.4
F jahj
etg
etg:
9. Kg f
9.1
9.2
Phd mEgtf
9.3
kW kz isahL
9.4
10.1
org
Kg FHijfSfhd fij
11. nkyhik
11.1
gidia nkgLJj
11.2
xU cztf iy mif
vi
bghUslf
brKiw I
gf
1. cz ju
1.1
1.2
1.3
y cz kL mltiz
2. jh, nr czl
2.1
f bgfSfhd czl
2.2
2.3
neh jL mltiz
11
3. FHijfSfhd czl
3.1
KgUt g FHijfSfhd cz kW
rJ njitf
3.2
13
3.3
3.4
15
17
19
4. ir czf
4.1
fhryh ghfgltfSfhd cz l
21
4.2
dh ghfgl egUfhd cz l
23
4.3
cz l tYe gf kW bghWf
25
5. cz tHF Wtdf
5.1
26
5.2
28
5.3
30
vii
cz bfLjiy Muhj
32
7. cz ghJfhj
7.1
#h jahj
34
7.2
#h jahj Ko iyia zj
36
7.3
jfh rh jahj
38
7.4
40
8. mLkid jahf
8.1
nf jahj
42
8.2
nf myfhu brj
45
8.3
rfiu tiff
47
8.4
f jahj
49
9. Kg f
9.1
51
9.2
53
9.3
55
9.4
Mf ntiyf
58
10.Kg braghLf
10.1
Kg FHijfSfhd ghlf
60
11. nkyhik
11.1
ria nrj
61
11.2
62
dh t
63
Kj iy got
66
viii
brKiw II
gf
1.. cz ju
1.1
y _y cz juij mj
67
1.2
cz bghUfis njbjLj
68
2. jhnr czl
2.1
ghL jhfhd cz l
70
2.2
71
2.3
72
3. FHijfSfhd czl
3.1
73
3.2
g ka cz l
75
3.3
76
4. ir czf
4.1
tW cstfSfhd cz l
78
4.2
80
4.3
clgUk cstfSfhd cz l
81
5. cz tHF Wtdf
5.1
W cztff braghLf
83
5.2
g cztffhd czl
85
5.3
87
89
6.2
91
ix
7.
cz ghJfhj
7.1
b# jahj
93
7.2
FthZ jahj
96
7.3
100
7.4
101
7.5
gH lh jahj
102
8. mLkid jahf
8.1.
nf juij kL brj.
103
8.2
Kilyhj nf jahj
105
8.3
ng jahj g braKiw sf
106
8.4
F jahj
109
9. Kg f
9.1
112
9.2
Phd mDgtf
115
9.3
kW kz isahL
116
9.4
118
10. Kg braghLf
10.1
Kg FHijfSfhd fij
120
11. nkyhik
11.1
gidia nkgLJj
123
11.2
xU cztf iy mif
125
dh t
128
131
References
139
M
aUfhd Fiu
M
khztUfhd miu
xi
br
Kiw I
br
1. cz ju
1.1. mkh, BIS, FPO jurhW bgw czfis flj
nehf: mkh, BIS, FPO jurhW bgw cz tiffis gaj.
braKiw: gbghU mfho kW cztffSF brW VnjD 5 cz
tiffis njbjLJ mj Kiujh kW tU brfis
nrff.
Ko kW fUJiu:
Ko kW fUJiu:
1.3. y cz kL mltiz
nehf: y cz nrhjidfhd kL mltiz jahF wid
tsj.
njitahd cgfuzf: ghuf, eWF gyif, f, buhogyif, thz,
fuo, , z.
y cz nrhjid Ka
Jt: cz juid zf FG
KaJt:
_y y cz nrhjid brJ za brj.
y cz kLj vgJ cz msit msJ, kW MuhJ
Iyf _y ghJ, RitJ, czJ cz juij sFtjhF.
njhw, w, kz, kW thah czj (U) nghwit cz
Vjikia zwJ.
y cz kL, cz juij bfhLfgl kf zf,
KndwkiltjF, gy tifahf jahgjF, ahghu rij mt
iyid Muha cjwJ.
cz ll uth nfr
cz bghUf
msf
btis uit
200
rfiu
200
be
100
400 ..
Vygl
1 njfuo
bfhilf
30
nfr kr w
1 oif
brKiw:
js be bfhilf midij nrJ bghwkhf tWbjLf.
uitid J be bghwkhf tWf.
njitahd jiu vLJ bfhf itj mjDl uitia
fiuJ itj nfr gliu nrJ ntf itf.
jKs be, rfiu nrJ eF sw.
tWj bfhilfis nrJ s, mLUJ w Nlh gkhw.
2. nk rgh
(btjaiu rgh)
rgh
cz bghUf
msf
nfhJik kh
:
2 f
btja iu
:
fL
kr
:
njfuo
eWa btfha
:
f
sfh
:
nki#fuo
fu krhyh
:
njfuo
nrh
:
njfuo
vbz
:
njitahd ms
c
:
Ritnfg
brKiw:
nk rghfhd kL mltiz
Ko kW fUJiu:
2. jh nr czl
2.1. f bgfSfhd cz l
nehf: f bgfhd xU ehisa cz l jahj.
njitahd cgfuzf: ghuf, njhirf, f, fuo, f, eWF gyif,
bga fuof, Kil moF fU.
cz l bfhiff:
mf ms ut nrfgl ntL.
msf
Kil
JUa fhu
gh
1 njfuo
jfh
bfhJk jiH
js
Ritnfg
vbz
njitahd ms
brKiw:
1. xU njfuo gh Kilfis cilJ C moJ fyf.
2. btfha, jfh, gir sfh kW bfhJk jiHia bghoahf
eW bfhs.
3. fhuil JU bfhs.
4. midJ bghUfis mofgL fyfgl Kil, c nrJ
fyf.
5. njhirfiy NL g vbz l. njitahd ms Kil
fyitia Cw.
6. U gffis U nghL eF rikf. myff.
Ko kW fUJiu:
8 k
uh f (ghYl)
10 k
ka 12 k
2 k
khiy 4 k
6 k
Jiz cz mj
u 8 k
ghYl nrJ
12 kUJ 3 k tiu:
cz ll mj (100)
cz bghUf
ms (uh)
nfhJik
38
bghLfliy
19
yfliy (tWjJ)
12
bty (bghofglJ)
25
brKiw:
1. Rj bragl nfhJik, bghLfliy kW yfliy Matiw
jkhd No jjahf tWbjLf.
2. bfhG fgl nrhah kh kW bty Matiw nrJ UJthf
bghof.
3. 15 uh bghofgl is vLJ bfhL foyhk fiuJ
njitahd ms C ntf itf.
Ko kW fUJiu:
10
11
Ko kW fUJiu:
12
3. FHijfSfhd czl
3.1. KgUt g FHijfSfhd cz kW rJ njitf
nehf: Kg FHijf cz kW Cl rJ njit FJ
mltiz jahj.
njitahd bghUf: rh ngg, ms nfh, bf ngdh.
cz l tfho :
13
14
yhKf
jir zhj
ts Fiw
Ko w khw.
czl nkyhik
cz l vgJ,
15
cz tiff
mfhiy
gh (Ah / rJ kh f)
fhiy
, yfliy r, thiHgH
Kgf
M n
ka
khiy
ms
cilj nfhJik
50
gh
200 .
rfiu
100
Vyfh bgho
njfuo
K kW cyj uhir
10
be
10
JUa njfh
10
brKiw:
1. ghYl j nrJ cilj nfhJikia ntf itf.
2. be bfhilfis bghwkhf tWbjLf.
3. JUa njfh, tWj bfhilf, cyj uhir, rfiu kW Vyfh
bgho nrf.
4. tWj bfhilfis bfhL myff.
fzLj
cilj nfhJik kW ghYs fnyhf kW uj msit
fzLf.
Ko kW fUJiu:
16
khiy fneh
iglh f
b#uh~jhah
17
cz tiff
mfhiy
gh
fhiy
Kgf
ggh gh n
ka
khiy
cz ll: ggh gh n
cz bghUf
ms
ggh
200
gh
200
rfiu
20
vbr
njitahd ms
brKiw:
1. bfhf itJ Mw itfgl gh rfiuia fyJ Ff.
2. gghia JLfshf bto bfhL miuJ THhf. ghYl
vbr nrJ miuf.
3. FJ gkhw.
fzLj:
ggh kW ghYs fnyh kW crJ A msid fzLf.
Ko kW fUJiu:
18
cz tiff
mfhiy
ngrgH u fyj gh
fhiy
Kgf
miuiu N
ka
khiy
cz ll : ngrgH mth
cz bghUf
ms (uh)
ngrgH
200
gh
100
bty
20
vbr
njitahd ms
ghjh kW jh
20
be
50
brKiw:
1. bfhil fgl ngr gHfis ghYl miuf.
2. xU thz be C, bfhilfis bghwkhf tWbjLf.
3. miuj fyitia C bty nrJ Fiwj jz mofo sw.
4. mtbghGJ be nrf.
5. mth gj tU tiu ntf itf.
fzLj:
ngrgH kW btyfhd fnyh kW Ur msid
fzL.
Ko kW fUJiu:
20
4. ir czf
4.1. fhryh ghfgltfSfhd cz l
nehf: fhryh ghfgl egUF Vw cz l jahj.
njitahd bghUf: ghuf, fuo, njfuo, f.
fhr: btw kW cw fhufsh cl btgiy rhjhuz
iyUJ mfgJ fhr MF.
cw fhuf: Mo# - Mogho braf, fof (Tumors)
btw fhuf: ghOah myJ irf
tiff:
mFf:
jiyt, twL Uk, mofo JKj, bjhil , Fl kW
iuig rgjkhd nehf mFf njhWj gik, jiyRw,
Fiwthd tWnghF, th kW tWjir o nghwit VgL.
czl bfhiff:
mf fnyh kW fhnghiAonu, bfhG Fiwj, mf uj iwjjhf
Uj ntL. TLjyhf crJ -A, C kW B - d crJ bfhLfgLj
ntL. nrhoa FnshiuL nghJkhd ms Uj ntL.
czl tfho:
mofo Fqnfh
mfgLjyh.
mf ut cz tiffis mj.
bfhLgj
_y
isnfh#
nrig
21
cz tiff
mfhiy
kh ghdf / Ah
fhiy
, r
Kgf
s/gHur/fhf N
ka
khiy
f / buho, gh
X f, M
cz jah X f
cz bghUf
ms
100
gh
150
rfiu /c
njitnfg
brKiw:
Ko kW fUJiu:
22
ut kW vynuhiyLf rkiyik.
ghoah mf jhf
ghah mofo W fj
ghngah mf g
vil Fiwj
cz l bfhiff:
23
cz tiff
mfhiy
rfiuyhj fh
fhiy
Kgf
miuiu N
ka
khiy
ms
uh kh
1 f
nrhah kh
eWa btfha
1 f
gir sfh
uf
1 njfuo
vbz
2 nkirfuo
Ritnfg
brKiw:
Nlhf rl gkhw.
Ko kW fUJiu:
24
25
5. cz tHF Wtdf
5.1. xU cztf thf mik kh tiugl
nehf: xU cztf kh thf tiuglid jahj g mj.
Wtd tiugl:
xU Wtd tiugl vgJ nkiy ggtfSF,
mtfSF mLjLj iy UgtfSF ilna cs cwf kW
Wtd brafis khF mfhu bfhoUgtf tir
Matiw fhLtjhF. ntbwhU tif TWtbj, ahl ah g
gufis bjgJ vgjhF. mf ms wid bgL tif xGfhf
tirgLjgl gfis Fw ey flikid kh tiugl
fhL.
26
tuntgiw
cz bghUf thFj
cz jahj
cz tHFj
ghdf tHFj
miw miH nrit
bjhiyng
gRf F fil
JkfSF
bghWghd gahs
Ud
nritf
jifahs
gid
fzF tHFfis
sgu
ghitL Ca
gid
bga Ufhd
gid
gid brj /
ghJfhtyf
ghJfh
fzF ga
RWw fLghL
gGJghj kW
guhkj
bjhEg
brayhf mYtyf
cj aFe - bray
aFe - bray
eilKiw thf
xU cztf mik
cz, ghdf
tHFj
miwfisguhkj
miH nrit
miw bjhlghd
ntiyf
tuntgiw nki#
Kg br Ca
27
gkhWj:
cz gkhWj midJ Ujhf lJ gfUJ gkhwgl
ntL.
khr cs jL myJ Kjikahd cz Ud Kdh neuoahf
gkhwgl ntL.
cz itUF ghuf midJ Ud tyJ gfUJ
mfwgl ntL.
ghdf midJ Ud tyJ gfUJ mfwgl ntL.
Ko kW fUJiu:
29
cztf ju
cz gkhW j
U jl ilf Toa iy
nrJ itF w
gyjf gaglToa j
iy bjhlghd fhuf
Ko kW fUJiu
31
fhuzf
EQf
behf
f kW v
nghwit
f, vf kW xLf
fhy
32
Ko kW fUJiu:
33
7. cz ghJfhj
7.1. #h jahj
nehf: gytifahd gHfis fyJ #h jahgJ g mj.
njitahd cgfuzf: mofdkhd ghu, f, jLf, fuo, btL
gyif, msF zf kW fuof.
#h:
#h vgJ xU tifahd gH myJ uL tifahd gHf myJ
gytif gHfis xwhf gagL jahgjhF. gH jirgF myJ
eRfgl gHUJ #h jahfgLwJ. it nlh, rgh kW
buho nk jlt gagLwJ. t my nrfgLtjh Rit kzK
TlgLwJ. a gHf, gH jirgF kW JLf gh liy
rfiu nrfgL wj bfo bfhf itfgLwJ. b#yhf khW
fhuf, lh u kW lhlh myJ my nrfgLwJ.
bfoahF tiu bjhlJ s bfoahdl #h jahfgLwJ.
gytif gHf fyJ jahfgl #h ((Mixed Fruit Jam)
cz bghUf
ms
ggh
rnghlh
12
thiHgH
12
mdhgH
fU uhir
rfiu
my
6 njfuo
nrhoa bgnrhnt
1 njfuo
brKiw:
K vrif eltoiff:
1. #h uhd ljikl Uf jirgFia tofl ntL.
2. #h jahF Mug my nrfTlhJ. Vbd rfiu
nt khwf fHTL.
3. #h ghof #h uggL nghJ mtiw kugyiff itf ntL.
4. gho jiygF btl yhJ uggl ntL.
5. #h Mal ghoiy _o l ntL.
6. f gGj gHfis #h jahf gagLj TlhJ. Vbd mit xo
bfhS girsjhf khL.
kL mltiz
Ko kW fUJiu:
35
ms
1 .
rfiu
1 .
my
8 - 10
36
brKiw
Mis njh eW bfhs. J C bkikahd gHTHhF
tiu bfhf l.
rfiuia nrJ mf ms jz ntf itf. moofhk Uf
mtnghJ eF sw.
uhd gjij miljl mLUJ vLf. #h Ko iy bja
nkny TwgLs VnjD xU nrhjidia bra.
ghJfh bghU, w kW vbr nrf.
Rffgl #hof Nlhf ug.
kL mltiz
Ko kW fUJiu:
37
cz jah ll - jfh rh
cz bghUf
ms
jfh
: 1 .
: 5
btfha
: 1 0
t sfh
: 5
my
: 2
Ritnfg
: 3
gil
: 3
sF (fU)
: 5
nrhoa bgnrhnt
: 1
rfiu
: 40
38
braKiw:
jfhfis fG, eW ntf l.
eWfgl btfha kW oid nrf. bkikahF tiu
bfhfl,
tofo bfoahd gHTHhf, krhyh bghUfis miuJ jsthd ig
fo l.
igid gHT nghL bfhfl.
rfiu kW cid J jhf nrf.
krhyh bghUf cs igid mtbghGJ mG mjDila kzij
bt bfhzu.
Ko iy tU tiu ntfl.
mLUJ vLJ gjgLJ bghUf kW myij nrf.
Nlhf UF nghJ gho Cw.
MwitJ cyj iy nrf.
kL mltiz
Ko kW fUJiu:
39
40
cz ll - Kisfoa ghgaW Rl
cz bghUf
ms
Kisfoa ghgaW
100
JUa fhu
50
50
gir sfh
vYrgH
_o
njitahd ms
bfhjk jiH
js
braKiw:
nkny bfhLfgl midJ bghUfis c kW vYr gHrhWl
fyf.
bfhJk jiHia jhf eW gkhWtjF K gkhw.
Ko kW fUJiu:
41
8. mLkid jahf
8.1. nf jahj
nehf: nf jahgjfhd wid bgWj.
njitahd cgfuzf: mt (Oven), f, fyF fU (blender), ghuf,
fuo, msF ff, Kil moF fU kW gy.
nfFf:
nf vgit X mLkid jah. ikjh khl btbz myJ
kh#iu nrJ bkikahfgL Kil, rfiu kW byt bghUshf
ng gl nrfgL nf jahfgLwJ. bfhG nrfglhj nfFf
(Unshortened cakes) bfhG nrfgLtiy. thrid bghUfshd btyh,
krhyh bghUf kW braifahd thrid bghUf nf jahj js
gagLjgLwJ. thridL kW Ritfhf nrfgL bghUfshtd
nfhnfh (Cocoa), rhny, gHrhWf kW gHf ntW iyf.
nf jahj gw ntoa y Ff
nf vgJ bkikahf, gh nghW Uf ntL. nf
fyit fhiw fl tf cbrYJtj _y nf bkikahwJ.
btbz kW rfiuia brtj _y
Kilia mogj _y kW
khit rgj _y
1. nfid ng (bake) brtjF K fltiw gw ntL.
rahd nf jahfis mogilahf bfhs ntL.
njitahd cgfuzfis jahuhf itJ bfhs ntL.
njitahd bghUfis rahd ms vil ghJ msJ itJ bfhs
ntL.
mtid (oven) Kdnu NLgL (Pre-heat) jah iy itf ntL.
cyj bghUfshd kh,ng gl, nfhnfh gl nghwtiw uL
myJ _W Kiw rf.
nf o myJ ng joid tGtGghf cUfgl btbz myJ
kh#iuid (dalda) bfhL nyrhf jl (brush) l. khid
uhfgut nf jil jl. njitF mfkhd kh joid
fgj _y lyh.
2. btbz kW rfiuia kufuo _y fy nyrhf, gR nghW
UJthF tiu bra.
3. Kilfis Kil fyF fU _y Eiu nghW tU tiu moJ fyf.
4. Kilfis bragl fyit cldoahf nrfglh, fyit jahuh
L. jahuhF iy Vglh, rika F brhygl khit js nrJ
koJ fy Kilfis mof.
42
ms
ikjh kh
: 100
rfiu
: 100
btbz
50
lhlh
50
Kil
vbr
yJf
ng gl
njfuo
nj
1 njfuo
brKiw:
1. bfhG kW rfiuia fyJ nyrhf, gR nghW UJthF tiu
bra.
2. Kilia moJ vbr nrf.
3. bragl fyitl moJ fyfgl Kilia J jhf
nrJ eF fyf.
4. ng glUl khid uL Kiw rf.
5. kh nrJ koJ fy njid nrJ fyf.
6. a nf ff nf fyitia C 350F- 20UJ 30 lfSF
ng bra.
43
~% nf ((Fruit cake))
cz bghUf
ms
jahfgl gHf
550
btbz
250
rfiu
250
kh
250
Kil
4 njfuo
1 njfuo
khkny (Marmalade)
1 njfuo
ng gl
1 njfuo
btyh vbr
1 njfuo
Mk vbr (ghjh)
njfuo
1 njfuo
gHfis jahf
RjgLjgL ghahfgl
: 250
eWa br
: 100
eWa KgU
: 50
eWa ngrgH
: 100
: 50
braKiw:
1. midJ gHfis fyJ 2 nki#fuo uik C Fiwj gr
24 k neuF Cw itf.
2. btbzia, rfiuia bra.
3. ng glUl khit rJ bfhs. koJ fyf.
4. jahfgl gHf, krhyhbgho, nfuk bragl rfiu, khknyL
(marmalade) kW vbr nrf.
5. Kil btis fUit koJ fy, iwghd ms tU tiu
moJ fyf.
6. uik nrJ, jahfgl nkhLf C xU k neuF 350C-
ng bra.
Ko kW fUJiu:
44
45
46
47
rfiu gf kW mj gaf
nH bfhLfgLs mlitz gntW tifahd rfiu
gfS mj gafS bfhLfgLsd.
48
8.4. f jahj
nehf: f jahF Kiwfis fW bfhSj.
njitahd cgfuzf: ng XtmyJ mLkid mL (Baking oven),
ng, ng , f, rghgyif kW fil.
f: it nfhJik jahf KakhdjhF. it eho
uhkwf Tl mffgl xU jahghF. kh (5 gFf) kW gh
(ut iy) ms (xU gF) j KakhdjhF. kw cz bghUf
ng gl, bfhG kW c MF. kw cyj bghUf fyfgL
rfgLwJ. khfyitl bfhG nrfgLwJ. l bfhGF gyhf
jhtu vbz nrfglyh.
cz ll - ytfgil f ((Cinnamon Biscuit)
cz bghUf
ms (uh)
ikjh kh
1000
bfhG
550
rfiu
550
KG Kil
300
a gh
njitahd ms
gil
10
rfiu FUiz
100
btyh vbr
10
braKiw
1. ikjh khit rf.
2. khl bfhGig njJ fyf. buho is nghy Uf ntL.
3. Kilia btyh vbr-cl moJ fyf. mj khl
nrJ fyf.
4. njitglh js gh nrJ UJthd iy tU tiu ira. f
kh gjF tU tiu ira. mfkhf irtJ jfgl ntL.
5. rJu totF bkajhf njJ gu bfhs.
6. gh kh fyitia Kill nrJ rfiu FUizl gil
is fyf.
7. fyitia mjDl ewhf nrJ ira.
8. fLfis rahd totf bto ng jo itf.
9. gidJ lfSF, 350F - btgiy ng (bake) bra.
49
ms (uh)
ikjh kh
1000
rfiu
650
bfhG
750
KG Kil
160
ng gl
10
btyh vbr
10
fh ~ns
200
braKiw:
1. khl ng gliu fyJ rf.
2. bfhG kW rfiuia bra.
3. btyh vbr[]l Kilia moJ bfhL bragl
fyitl nrJ fyf.
4. khit nrJ bkJthd kh fyit tU tiu bkikahf ira.
5. d d gFfshf vLJ bfhL (the msf) cyj
njfh JUt myJ behWa fh ~ns uo vLf.
6. ng o nk xU mFy ilbt L f cUilfis
itf.
7. gidJ lfSF 375F- Rl.
F: kh fyit aifahfnt, xL jik cilajh, a msfshf
fgL nghJ, iffis vbz jl bfhs.
Ko kW fUJiu:
50
9. Kg f
9.1. Kgfhd tiugl
nehf: ghtho fol tiugl jahgJ g mj.
Kg f: Kg vgJ tsU FHijfSfhd xU thGlkhf csJ.
FHijf uridnfw tif thG fiyia fgJ jh Kg
f Ka nehfnk ju Kiwahd tHfkhd f Kiw mF a
m wid tsgjfy. Kg Niy xU tif FHijfSF
Fnfhis mila cjtToajhf myJ Fnfhis miltij jLgjhf
csJ.
ey g fol njitf: xU ey Kg folF njitahdJ
vdbt,
1. fol tiugl
2. lmik
3. RWNH.
g fol tiugl: Kg fol tiugl lkhdJ njitfis
bghWJ khWgL.
ey Kj iy got ((Blue print)) jahgjF njitahd Mnyhridf
g folkhdJ foghf Rfhjhu fis g Rjkhd
RWwJlD, fhnwhlJlD, ey Na btrij vyh miwfS
bgw Toa trlD Uf ntL. ikahd fhW folYs vyh
miwfSF bryToa tif mikUj mta.
isahL miwfSfhd Fiwjgr njitid bra Toa
trlD, nghJkhd fgiwfS flK cilajhf Uj ntL.
xbthU FHijF Fiwjgr 1.5 r. jiu gugs Uf ntL. vj
xU isahL miw skhdJ 9 lUF nk Uf ntL.
nkFl njitfis kd bfhL mjid iwntW tif
Kg folij Fiwj gr lid bfhL ll.
51
kh Kg ltiugl nH bfhLfgLsJ.
Kg ltiugl
totik :
aikahjJ - miwf nr tr, MafSfhd miw, fhF itj,
fUgyif, khW wdhfSfhd xJL.
UgjfJ - jiu w, Rt myfhu.
l mik :
aikahjJ - ms, tot, fhnwhl tr, btr, btuhlh, MaUfhd
miw, fgiwf
UgjfJ - x fhkUj, g l, rikayiw.
tiugl l :
aikahjJ - Kjik l, bghJthd l tiugl, fgiw kW Fo
UFl
UgjfJ - rikayiw, ghtho, wjbt, njhl mik, viyf, kiH
nrf, Na x r Matfhd l.
Ko kW fUJiu :
52
53
brKiw:
fhj ig xid vLJ mjD fhj RUf myJ giHa Jfis
bfhL ug.
mj ig nkw Kf nghW tiuJ myJ Kf nghw mikid
xo itf.
gagLjgl bghUf cWahdjhf ey ml wJlD Uf
ntL.
migD U f myJ Fid mjD brY mj Kid
gFid Wfkhf fL nghJ F mYs bghUfS Hhk
ghJfhf Ko. bghGJ bghik jah.
III. gJ bghik
njitahd bghUf
1. giHa ug gJ
2. giHa J myJ fhj ua Jig
3. njfh bjho
4. sho gho
brKiw:
giHa gid vLJ bfhL mj nk Kf nghw mikid tiua.
g eL xU JisL mjD U fia brYj.
mj bghik cilngh ijJ mjid ig nkw xl
itf.
mjD j U fia F Kfid mj nk itJ fl.
F: bghikfis FHijf fgidnfg totikfyh.
Ko kW fUJiu:
54
56
ml / bka
MH / MHkw
iwa / y
ifahd / Fiwthd
xnu khahdJ/ntWgl
K/
fod/bkik
f mfs / f as
Ko kW fUJiu:
57
9.4. Mf ntiyf
nehf: Mf ntiy g mj gaf, tiff g mj
Mf ntiy: Mfw vgJ ajhf xiw cUthFtJ myJ a
fUid cUthFtJ. Mdh mj fUJf mjid cUtha egUnf
mKfyhk mahj xwhf csJ.
Mf ntiy mrf:
59
10. Kg braghLf
10.1. Kg FHijfSfhd ghlf
nehf: Kg FHijfSfhd ghl xW fW jUj.
njitahd bghUf: ghl jf, glf, rh.
ghlf KaJt: FHijf jf czia btgLj xU tofh
njitgLwJ. FHijf jf ml itj czfis bghUjkhd ey
t btgLj ghlf xU wj fUahf UwJ. theh KGtJ
ghlfis uf fyhuridl Uf ttFwJ. thijfmidJ
rjJl fhzgL. ftF wDs FHijF mirahj f Tl xU eakhd
iria juToajhf csJ.
ghlfis njbjLF nghJ ftf ntoa fUJf
FHijfSbfd gy ghlf xbthU bkhY UwJ. gntW
ghlf rkiy Uf ntL.
ghlfis nj brtjfhd fUJf
1. bghU mlf: FHijf ghJ gHfgl bghUfshd bghikf,
Uff, fh, u, glFf kW mtf Uggl lf bjhlghd
ghLfshf Uj eyJ.
2. thij: jhbkhYs ghoY J thijfshUjh mij sFj
ntL. w bkhYs gho xbthU thijia tf ntL.
3. uhf: gy tif uhf, mf, Fiwthd x khWghLl Toa msfY nkY
Gkhf kh UgJ eyJ.
4. j: y ntfkhd, y bkJthd, y rkkhd, y mrhjhuz, y XGfhd L eil
nghLtJ nghy midJ bjthf fLof Toa tif
mikfgoUf ntL.
5. rj: mf x, bkikahf kh v kiwahf khWtJ ngh Uf ntL.
6. briff: y ghLf mYs braiy bghWJ thijf mika bgW
cfhnjh nwh, efnjh, ghLtjnfwhngh UgJ eyJ.
ghlfis fg Ma gF: xU Ma Kakhd g
vdbt FHij Kndw iyia flJ mtfSF
gadfToa mDgtfis njbjLJ tHFj ntL. Ma,
FHij Mt, wikf, fUJfis flJ mjnfwthW ffis
ll ntL. ghlfis kw brafSl cbrYJj ntL. ehlf
ishaL, Rju isahL myJ Wo cQ neuf mtfilna
Jikahd Mtij vzfis cUthFj ntL.
F : khzf K gUt g FHijfSnfw ey ghliy njbjLJ
ffyh.
Ko kW fUJiu:
60
11. nkyhik
11.1. ria nrj
nehf: ria nrf cj tf gaj.
vbghUis nrgj KaJt
vbghUis njbjLg mtkhf UgJ kW mt (oven)
gagLJtJ xU yju neu kW ria nrgY, FLg
bghUshjhuij nkgLJtY Ka gfhWwJ. btgij juToa g
v bghUf v bghU vdgL. mit jU btg msit bghWJ v
bghU jutirgLjgLwJ. vj xU bjhrhiynah myJ FLgnkh
vbghU yhkUf KoahJ. xU ey vbghU vgJ,
mf btgij btgLJtjhf
iy Fiwthdjhf
Ko kW fUJiu:
61
gbulh tFfhd dh t
brKiw - I
kbg: 150
63
64
65
gbulh tF
Kj iy got
bkhj kbgf
200
A. mf kL
50
B. w kL
150
A.. mf kL
50
brKiw gntL + Mg
15
xgil (Assignment)
10
uhb#
10
khzt tUif
njf
10
B.. w kL
150
75
jahj
50
fhF itj
25
66
br
Kiw II
br
1. cz ju
1.1. y _y cz juij mj
nehf: cz gy Ritfis g m wid fw.
njitahd bghUf: lsf, njfuo, ghuf, fuof.
y _y cz juij mj : cz junk cz VilikF
Ka FnfhshF. cz juij y cz _ykhf, fUf _yK
klyh. czid njbjLJ cQtjF gy y czid
gagL juid mayh.
cz njhw, kz, w, Rit nghwit cz V jikia
zwJ. F cz kw gfis l cz yDz <gjF mf
KaJt jugLwJ.
nrhF Kiwf: y _y czid gnrhjid bra gytif y cz
nrhjidf csd. mt uL nrhjidfshd rkkhd bghUfis xL
ghF nrhjid (Paired Comparison Test) kW Knfhz nrhjid (Triangle Test)
Mat tuf nH bfhLfgLsd.
1. xnu khahd bghUfis xL ghF nrhjid ((Paired Comp arison
Test)) : gytifahd rkkhd bghUfis vLJ bfhsgLwJ. t xnu
khahd bghUfS Ufyh. khfSF FpL v tHfgLwJ. gy
khf xbthU n#hofY bfhLfgLwJ. Mdh mt br myJ
Fzhaf kwUJ khWgL UF. vLJfhlhf Rit myJ
fr Rit nghwit.
xbthU n#hoUJ mf myJ Fiwj Ritila khf
njbjLfgL J itfgLwJ.
brKiw :
1. U lsiu vLJ bfhL m x xU njfuo rfiu
kbwh uL njfuo rfiu nrJ fyf.
2. lsUF FpL v tHf (1,2)
3. mf rfius ls vJ vW njbjLf.
Ko
Ko:
2. Knfhz nrhjid ( Triangle Test) : nrhjid Kiw 3 khf FG
cWdl bfhLfgL. uL xnu khahf, kbwhW ntWgljhf
UF. it midJ xnu neu bfhLfgL t vJ khWgl xW
vW nrhjid brJ ghf ntL. CJ TdhY rahd khia fL
of brhYj ntL.
brKiw :
1. 3 lsf iwJ vLJ bfhL mt uo 1 njfuo
rfiu, x 2 njfuo rfiuia fyf ntL.
2. lsUF FpL v (1,2,3) tHf ntL.
3. ntWgl xiw fLof.
Ko kW fUJiu :
67
1 :2 cz bghUfis njbjLj
nehf: cz bghUfis cz bjhFUJ njbjLF Kiwid
mj.
njbjLj : cz bghUfis njbjLFnghJ ftf ntoa y
bghJ f.
kz
Fl jah (Brand)
jik
f yhk Uj
68
w
fygl bghUf
KGikahf Uj
Fl jah (Brand)
, Gf yhik
mGfhk Uj
srhf Uj
aJ
srhf Uj
f yhkUj
mGfhkUj
moglhkUj
w
gGj iy
Kil
Kil Xo aifahd w
Kil kr fU UF iy
j _Fj
btr KilYs fhW brfis
ghj (a Kil fhW brf
Fiwthf UF).
2. jh nr czl
2 :1 ghL jhfhd cz l
nehf: ghL jhfhd xU ehisa czl jahgij g mj.
njitahd bghUf: ghuf, f, njfuo, fuof.
cz bfhiff: njitia br tif rkuhd rj czthf
Uj ntL. cz ntisia mffyh.
cz tiff
mfhiy
kh ghdf
fhiy
Kgf
fhf N, m tlf
ka
khiy
gLF K
gh
cz jah - bghf
njitahd bghUf
ms
100
gh gU
50
be
2 nki# fuo
1 a JL
K gU
10
jhf
Ritnfg.
Ko kW fUJiu :
70
Ko kW fUJiu :
71
ms ()
btfha
100
fhu
100
gir glh
100
btbz
nrhs kh
10
fhst f
100
gh
200 ml
c, sF
Ritnfg.
72
3 : 1 FHijfSfhd czl
3.1 g brY FHijfSfhd fLrhj
nehf : g brY FHijfSfhd fL rhj czid jahF
jid g mj.
njitahd cgfuzf: mGj bfhfy, ghuf, njhirf, fuof,
ff, njfuof.
g brY FHij : g brY gUt vgJ kiwKfkhd tsia
cslajhF. ts ntf FiwtJl, cl khwf gogoahf
eilbgW.
cz l tfho : ClrJ njitf FHijf mfgoahd
braf kW tsia iw brtjhf Uf ntL.
73
ms
100
bfhj kjiH
fL
bga btfha
20
gir sfh
, L GJ
1 njfuo
JUa njfh
2 njfuo
be
3 njfuo
jhgjF
brKiw :
Ko kW fUJiu :
74
3.2 g ka cz l
nehf: g ka cz lid ga tufis nrfj
ka cz l Fnfhf
ey cz gHffis VgLJj
cq ilF
CfgLJj
rJf
iwj
bghUfis
gagLj
braKiw
g bragL ka cz lid TJ nehFj:
cDila g ka cz lid TJ neh fl
got brfis Ff.
:
g bga
ka czid cQ
FHijf vif :
xU thufhd cz goa : 1.
2.
3.
4.
5.
xU FHijF xJL
bragl
gagLjgL vbghU
tif ilf Toa trf
:
-
cj rikafhu cjahs
guhkfgL gntLf
Ko kW fUJiu :
75
76
Ko kW fUJiu :
77
4. ir czf
4.1 tW cstfSfhd cz l
nehf : tW zh ghfgl xU nehahfhd cz lid
jahj.
njitahd cgfuzf: mGj bfhfy, ghuf, Kil moF fU,
f D gy.
tW ((Ulcer)) :
cz FHhY, tY tW clhwJ. cz FHh vj
l tW UjhY mjdh cUthF mFf xnu khahf
UF. vdnt cz FHh kly VgL tW fhd l cz
ir xnu khahdJ.
mFf :
tWt, bebrr
ujnghF tW mFahF
cz l bfhif :
cz l tfho :
78
fLgLjgl czf :
MfAh, fLikahd ofh cs nj, (O), FH (gravies), CWfh,
krhyh bghUf, sfh, krhyh TL (curries), thrid bghUf, bghfgl
czf, ngf, mth nghw mf s f, g~ nghwit.
xU ehisa cz l
ms
gh
rfiu
1 nki#fuo
Kil
btyh vbr
1/4 njfuo
brKiw :
Mal gkhw.
Ko kW fUJiu :
79
3.5
nrhoa igfhgnd
2.5
bghlha FnshiuL
1.5
FSnfh
20.0
1 l
njfuo
nrhoa ig fhgndL
njfuo
bghlha FnshiuL
80
4 : 3 clgUk cstfSfhd cz l
nehf: cl gUkDstfSF xU ehisa l czid jahj.
njitahd cgfuzf: ghuf, f, fuof, , ghu.
clgUk: xU kj j ghd, taJ, caunfg UF ruhr vilia
l 20 rjj mfkhf vill Ugij clgUk Mdt vnwh. ey
jiroghd clYF bfhG gotjh clhF mfgoahd vilF cs
ntWghoid g mUj ntL.
clgUkDfhd fhuzf :
1. ku fhuf
2. r_f, fyhrhu fhuf
3. kd vG fhuf
4. tsij khwdh clhF khWjf.
cz l tfho :
uj ms rhjhuz msUj
dr njfg f mahtakhdJ.
81
kh cz l
ms
ghgU
1 f
fliy kh
1 nki# fuo
1/4 f
gir sfh GJ
2 njfuo
uf
1 njfuo
JUa fhu
1 njfuo
Ritnfg
braKiw :
Nlhf gkhw.
Ko kW fUJiu :
82
5. cz tHF Wtdf
5 : 1 W cztff braghLf
nehf: cz Wtdf thf mikid gaj.
thf flik: xU Wtd brikahf bra gl mj thf flik
eKiw Uj ntL. thf flik vgJ gahsUF
thfF ey bjhlid VgL fUJ gkhwF cj mogil
fUahf csJ.
W cztff bragLj: nkyhs/cikahsf KG bghW vyh
ntiyfis neuo fLghoF csJ.
xU W cztff aF j nH bfhLfgLsJ.
cztf Wtd braghLfis sF mil
cikahs / nkyhs
jiyik
rikafhu
ghu
Rj
brgt
cj
rikafhu
jiyik
gahs
fhrhs
jiyik
gahs
cjahs
brantoa ntiy
gF mUYs VnjD W cztffSF brW fhQ
tufis nrfJ mif jah brf.
1. Wtd mik
3. cz tiffirt/mirt,
Jj cz tiff/ir/tl a
czf/rh tiff, ngftiff,
I gh/ gHur
:
83
4. cz bghUf iy :
6. l (Ul)
84
5 : 2. g cztffhd czl
nehf: gYs (cztfF) nfODF jahF fiyia mj.
njitahd bghUf: jth, ghuf, fuo, WjLf, u Ff, mL.
cztf (nfO): nfo cz nrit Wtdkhf, gyUF ntiyaF
xU Jiwahf csJ. bghJthf J gYs khztfSF
czitawJ. cl Mnuhaij iyWj cjwJ. gYs
cztff Kakhf tsU FHijf rJz njitia
braToa rjhd Mnuhakhd czid tHFwJ.
brKiw :
braf: Kgf neu Wo, ka cz, kW khiy neu Wo tiffis
lLtJ g mj.
Kgf Wo tiff: rhy, Kisfoa Rl, fh, fhu , fhf
N, krhyh fliy, bu[h, vYir gHur nghwit.
ka cz : fhsh ah, bfhjk rhj, jfh rhj, rgh + FUkh,
j rhj.
khiy neu cz: ng, rnkhrh, nf, f, F, g gnfhlh, uh gnfhlh,
iu til, iu nghlh.
85
cz ll - fhsh ah
njitahd bghUf
msf
ah m
500
fhsh
250
njfh gh
250
bga btfha
4 (xbthW)
bfhJk
2 nki# fuo
, L GJ
1 nki# fuo
gir sfh
fr frh
njfuo
nrh
njfuo
be
1 njfuo
vbz
1 nkirfuo
Ritnfg.
Ko kW fUJiu :
86
cztf nkyhs g Ff
:
g bga
cztf nkyhs
gF tjij
bjagLJj
g bjhF
(Job specification)
g kW bghWf
87
Rj
kW
f,
bd
nghwtiw
wf g bgUj
Udfis ifahSt w
Ko kW fUJiu :
88
EQf jhf.
thiHgH / M
rfiuia gH l.
rfiu fiur itf.
nj itf.
glh
bfhjk iyf
nfFf
gG w fhj RwglJ /
mYa jh RwglJ /
oZjh RwglJ /
sho lgh itfglJ.
nkTathW miwbtgiyY Frhjd
bgoY itj.
89
Mfhyij cWnehFj
90
rikayiw Rj :
92
7. cz ghJfhj
7.1 b# jahj
nehf: b# jahj w bgWj
njitahd cgfuzf : mo fdkhd ghuf, ff, tofo, b#l,
Kfuo, fuo, jLf, kW gy.
b# :
braKiw
gH
(lkhd, Mdh mf gGfhjJ)
fGj
bka Jlfshf btLj
bfhf itj
(gH vilia l xwiu klF mf ms Ul 20-30 lf)
myij nrJ bfhf Lj
(xbthU nyhuh gH vilF 2 uh my)
Tid tofLj
bgo nrhjid
rfiuia nrj
93
bfhf itj
Ko iyia zj
(/uh/ btgiyia nrhj)
nkny cs Mil myJ Eiuia mfWj
(js rika vbz)
w kW jKs myij nrf
Rffgl ghof Nlhf uj
bkGLj (ghu~ bkGF)
_o itj
rahd btgiy ghJfhj
cz jah ll: gH b# (bfhah)
cz bghU
ms
gHrhW
1f
rfiu
my
MfAh
1 njfuo
braKiw :
1. gHf midij eF fG bga JLfshf btl.
2. mofdkhd ghu nghL gHJLf _F tiu l.
3. mL itJ bfhf l.
4. 20 lf bfhj wF ghuij mirfhk UJ mfw.
5. gHJLf mirahk gHrhid k Jah tofl.
6. tofoa gF MfAh go Kiw (alcohol precipitation test) myJ b#l
nrhjid _ynkh mj bgo ms magLwJ.
gHrh bgo msid mj - bgoid bjLgjfhf gH fh
bfhf itfgLnghJ, jirgF, bfhilf kW njhyhj gHrhW xU
njfuo vLfgL xU ls Cwgl ntL. FJ ls
gf bkJthf 3 njfuo ij MfAh (methl alcohol) l. lsiu
bkJthf mirJ mjid bkJthf gHrhWl fyf bra. fyitia y
94
95
96
gho uj
_oLj
nrJ itj
FthZf fl jf jahfgLwJ
ms
MuRrhW
rfiu
1.75
my
20
2.5
bghlha bklh
igr~ig
97
brKiw :
rhid tofl.
ms
uhir rhW
rfiu
my
15
700
igr~ig
nrhoa bgnrhnt
brKiw :
ms
mdh rhW
rfiu
1.75
my
20
1.9
bghlha bklh
igr~ig
98
brKiw
ms
khgH rijgF
rfiu
1.75
my
20
2.5
bghlha bklh
igr~ig
brKiw :
Ko kW fUJiu :
99
ms
vYir rhW
rfiu
1.25
bghlha bklh
igr~ig
braKiw
tofo msl.
rfiughF jahf
FSikahd l nrf.
Ko kW fUJiu :
100
ms
khfh JLf
150
btja (bghofglJ) :
25
kr bgho
15
sfh bgho
10
bgUfha
ebybz
braKiw
Ko kW fUJiu :
101
njitahd bghUf
ms
ggh gHT
rfiu
750
Fqnfh
100
bfhG fgl gh gl
150
btbz
200
rhby gl
1 njfuo
braKiw
miuJ tofl.
102
8. mLkid jahf
8.1 nf juij kL brj
nehf: nf juij kL brj vthW vgij mj.
njitahd cgfuzf : ng Xt (Baking oven), Kil moF fU,
ghuf, ff, fuo nf juij kL brj.
xU nfif mtkhf kl, klhs xU rahd nf glij
j kd itJ bfhL mjDila FzfSl nffhf rahf kl
bja ntL.
103
Ko kW fUJiu :
104
ms
ikjh kh
100
nrhs kh (Cornflour)
10
btbz
60
rfiu
15
ghgl
15
ng gl
1.5
70
0.5
25
ng jahj Kakhd Ff :
ms
kh (ikjh)
200
120
bfhG
20
120
bfhG (kof
gLtjfhf)
brKiw :
1. khit rf. cig fiuJ Jdh tofl.
2. kh, c kW id fyf. 10 rj bfhGig nrJ ira. kh
fyit bkikahf Uf ntL.
106
bfhG
iy
107
ms
cUis HF
2 (bgaJ)
btfha
2 (bgaJ)
gir sfh
(bghoahf eWfglJ)
fUntiy kW bfhjkjiH :
js
krhyh bgho
10
1 njfuo
vbz
2 njfuo
fLF
njfuo
vYir rhW
1 njfuo
brKiw :
1. cUisHif ntfitJ njhYf.
2. vbz fLF jhJ eWa btfha, gir sfh, ,
fUntiy kW bfhjk jiH nrJ sw.
3. krhyh bgho nrJ sw.
4. c, cfgl cUis Hid nrJ fyf.
5. mLUJ w vYir rhW /f J C s ~Ffshf
gagLj.
Ko kW fUJiu :
108
8.4 F jahj
nehf
nehf: F jahj w bgWj.
njitahd cgfuzf : ng Xt (Baking oven) fuo, msF ff
Kil moF fU, ff Kjait.
F
Ff vgJ a nfFf vd miHfgLwJ. ey jukhd
cz bghUfis bfhL rahd Kiw jahfgl jahf jukhd
Ffis cUthFwJ. F kh fyitia jahf cj bghJthd
braKiw rfiu, bfhG, c kW thrid bghUis bra.
Kil, kW khid nrf. F khfyit cs cz bghUf
xj gFfshf Xusnt fyfgLwJ.
F RLnghJ ftf ntoa Ff :
1. mLkid mL (Oven) f Nlhf Ujh F gutjF th
VgLtjF Kdnu jahuhL.
2. mLkid mL (Oven) f Fahf Ujh, F mfkhf gu
L. mkhd ng neu, thridia FiwgnjhL, <ugj mfkhf
FiwwJ.
3. F J bkikahdl mLkid mLUJ vLfgl ntL.
Vbd bjhlJ Nlhd jo Ujh ng bjhlJ bfhnl UF.
4. ng br jo Ffis itF nghJ njitahd ilbt L
ng bra. Vbd F khfyit gu xW bfhW xo
bfhs thsJ.
5. ng jLfis vbz jl Ffis ng brnghJ mfkhf
F til. mfkhf tiltij jLf vbz jlajF nk
khdh t.
6. Kilf gagLj gLtjF K miw btgiyF bfhL tugl
ntL.
7. F nk bfhLfgL Kil R mfkhd ms bfhLfglh
F gutJ jLfgLwJ. xU gF Kil xU gF ghY, Kil
R jahgjF gagLjgl ntL.
8. ng gl KW nj (expiry date) rghfgl ntL.
9. cyj uhir gHf (raisins) kW cyj uhir (currants) nghwit
F nkny itF myfhu bghUshf (toppings) gagLjgLwd.
it kh fiur CwitfgL gagLjgLwJ. kh fiur
vgJ xU gF khLl 10 gFf fygjhF.
10. F vgJ vbghGJ fhW fhj fyf nrJ itfgl ntL.
nrfgLtjF K tiyjLf Ff KGJ Mw itfgl
ntL.
109
ms
ikjh kh
120
rfiu
60
btbz
40
lhlh
40
vbr
W Jf
xU oif
20
1/4 njfuo
njfh JUtf
(cyjJ)
(dessicated coconut)
nggl
brKiw :
1. ng glUl khid uL Kiw rf. cid nrf.
2. bfhG kW rfiuia nyrhdjhf, EiunghW bkikahF tiu
bra.
3. khid nrJ koJ bfhL bkikahd kh fyit Mf.
4. W W cUilfshf brJ cyj njfh JUt cUo vLf.
5. xbthU F nk br Jil itf.
6. 20 lfSF 3500 F - RblLf.
110
2. y Ah ((Milan Heart )
njitahd bghUf
ms
ikjh kh
100
rfiu
50
btbz
30
lhlh
30
vbr
y Jf
Kil
xU oif
5 njfuo
rfiu goff
brKiw :
111
9. Kg f
9.1 thuhu ghll jahj
nehf
nehf: Kg FHijfSfhd thuhu ghll jahF Kiwia
mj.
njitahd cgfuzf : ngg, bg.
thuhu ghll KaJt :
xU ey Kg f l FHij thifnahL bgUks
bjhlilajhf Ugjh njbjLfgL ikafUJ myJ fUbghUis
ftdkhf nj brj ntL.
fUbghUis njbjLFnghJ ftf ntoa f :
bghUjkhdjhf Uj
Ma Mt
112
thuhu ghll
taJ :4-5 taJ
fUJ: f
nj :
113
Luhf
fhL yFf
gwitf
114
gHf
9 :2
2 Phd mEgtf
nehf: Kg FHijfSF Vw Phd mEgtfis mj.
nehf
njitahd cgfuzf: gfof, bjho, mLF filf, ff.
Phd mEgt KaJt: jfhy ehff kj Phd braf
cynyna thwh. Kg FHijf gy ghlfis (nta, bgsfa,
aa, jhtua) TJ neh Phd fgjh mtf MtK
lgLwJ. ma rh fUJfis va Kiw gytif Phd
mEgtf _y mtfSF bja itfyh.
Phd mEgtdh FHijfSF VgL eikfshtd
eikfshtd:
115
9 :3
3 kW kz isahL
nehf
nehf: kW kz isahL Kiwia gaj.
njitahd cgfuzf: lghf, mLFfilf, fk, j fzho.
isaho gaf: FHijfSF yfij g czu isahL xU
<L izaw tahf UwJ. mJ FHijf thif gy njitfis
bra tU tf cjwJ.
cl (ts) rh kf
kf: clYWfSF njfgahf, uj
XlF, y cz xUizF, cl rkiyF cjwJ. nkY
isahL clYs mfgoahd ria btgLj cjwJ.
r_f kf
kf: jidg r_fij gaa, j cikid iy
ehl, r jik, uf cz, xJiH, kW gJ bfhSj
nghwtiw VgLj cjwJ.
kdvG kf
kf: ghJfh czit, jid fLgL bfhs, Ra
CFF, jiy btghoF, fiy eaij VgLj cjwJ.
mrh kf
kf: jhf xiw bra, fLogjF, ft,
Phgfr, xUizj, kW fUJfis gJ bfhs, jf itJ
bfhs cjwJ.
ey be fUJf ga kf
kf: r kW jtiw ntWgL ma,
eyJ aJ ga zl Uj, kw kjfis VW bfhS kd
iyUjYF cjwJ.
kW kz isahL
isahL: kz kW isahL uLnk < ir ga
mDgtfis FHijfSF VgLJt f gaDsjhf vjhdjhf
UwJ.
isahL
isahL: isahL vd xnu mss fhlghfis vLJ bfhL
m gntW tot gntW msf JisLj ntL. x f
bgajhf x UJisf gntW msY, kbwhU lgh gy a
JisfS bra ntL. JisL nghJ lghf VgL nrjij jf
lghD giHa fhj myJ Jdh u Rdh jo JisLj
ntL.
FHijf jD jiu C gy tf, jf
btnaWtij ghJ uJ isahLwd. ij ju jiu ntfkhf
CWnghJ VgL rj. kw bghU nk jiu CWnghJ VgL rj,
lghf gy msf jiu oJ kuF, mLF filf,
njfuo nghwt _y mjid jLnghJ VgL rjid ftf
brayh.
kz isahL
isahL: mLF filf myJ mLF filf flik
(Ff, Tiu ) nghwtiw kz nk itJ mj H mik gy irfY
gy j s mfy msf btr kW unfwthW vthW kh kh
GwJ vW FHijfis ghf brayh.
116
kz isahoF njitahdit
njitahdit:
mogil fU - fyf, filf F kzbjho, fodkhd sho
Xufis cila kubgof kW sho r Fs.
kz - flfiu cs kz nghUj, Rjkhf Uj.
Jiz bghUfis nrfJ itF lghf - a tif cUt
mikf, d, fyf, fuof nghwit.
mikfgL l : btw l myJ bk jiuf kzid bfho
mikFnghJ gh VglhkUj ntL.
FHijfl kz isahLnghJ bgjh fhL fzhoia
bfhLFnghJ kzYs gy tif gof ffis mtf MuhJ ghghf.
kz gy j _yfUJ ilgjh (MW kz, FsJ kz, fl
kz) mt jikia FHijf MuhJ ghfyh.
FHijfl kglF, k gy bghUfis brkhW TWj.
Ko kW fUJiu :
117
9 :4
4 Kg FHijfSnfw isahL bghUf, jffis
kL brj
nehf
nehf: K g FHijfSfhd isahL bghUf kW jffis
kL brtij gaj.
njitahd bghUf : Kg gUtdUnfwgo njbjLfgl
bghikf kW jff.
kL brj mta : kL brj vgJ KndwF cj xU
rghF brayhF. xU bra myJ bghU btfukhf / njhahf miktJ
mbra Fnfhfis myJ Koid vj msF iwntWwJ vgij
bghWJ mik. fJiw kL brj vgJ ghl l myJ
nehfij, Fnfhis milt FHijf ts kW Kndw
cjwjh vW kL brj _y mayh.
Kg gUtdUfhd bghikf: bghikf kW isahL fUf
uL isaho Ka fUahf csJ kW FHij gUtnk isahL
gUtkhF. FHijfSF fgjF VwthW isahL bghUfis ftdkhf
nj bragl ntL.
isahL bghUfis njbjLF nghJ ftf ntoait
ntoait:
kL brtjfhd mltiz
mltiz:
isahL bghikf flthW kL brj ntL.
1. isahL bghU iy
- iy mf/thf Toatif
- ciHfToaJ / cilaToaJ
4. ghJfh jik
- ghJfhghdJ / ghJfhgwJ
xnu xU isahL
kL isahl cj
fgid wDF
mghgL fhzgLj
lToaJ
7. J bfhS kW bghUJ
jik
- tanfwhngh / bghUjkwJ
118
8. w kW ms
9. jirf xUiz
- bga kW a
VnjD xU
jirf
jir
xUiz
xUiz
- ku / J
Kj mEgtF cj brwJ.
- rahdit/ FHgkhdkhdit
2. l
3. mEgt
- a mEgt ilwJ
a mEgtf
mgiy
4. uj kW
ghuhLj
- aif uf Toajhf iy
mHF
5. L nfhyhf
Uj
- jf goF
vzij cUthFj
6. cW nehf
- cWnehF fUij
rahd Kiw
yhkUj
rhjhuzkhf csJ
cUthFwJ
7. fgidw
8. thbkh bjhl
- mfgLJwJ / FiwwJ
(ngRw)
9. r_f cwf
ntL
RWRWghf Uj
vw Mtij
Ltz
119
10. Kg braghLf
10.1 Kg FHijfSfhd fij
nehf
nehf: Kg FHijfSF fij brhY Kiwid g fW
bfhSj.
njitahd bghUf: rh ngg, tz glf, shd nghL kW gy.
KaJt: FHijfSF MaUF ilna zfkhd
fij TWtj KaJt
eYwid VgLj fij TWtJ Kakhd fUahf bragLwJ.
fij TWtj _y MaUF xU braiy lL mjid
bragLJtjfhd ey mEgtid VgLj cjwJ.
W fijfshf Uj ntL.
121
122
11. nkyhik
11.1
11.1: gidia nkgLJj
nehf
nehf: gidia nkgLJt gagLjgL gntW cf g mj.
gidia nkgLJj : gidia nkgLJj vgJ xU jah
gid myJ nritia CFf bfhLfgL FWa fhy Cf bjhif
MF. gidia nkgLJj vgJ xU Wtd mjDila gid myJ
gagLJ Kiw myJ gnrhjidfSfhf bragL Ka Mugiy
MF.
gidia nkgLJtj tf : itah cikahdJ kW
MftkhdJ. vdnt it ga thd goa ilwJ
ugykhd y gidia nkgLJ tf nH bfhLfgLsd.
xW thdh kbwhW ytr (Buy One Get One Free BOGOF) : J xU
eakhd bfhLf thfiy nkgLJ tahF. Jnt Cf gidia
nkgLJ t (Permium Sales Promotion Tactics) vd miHfgLwJ,
thoifahs bj
bjhhlghd thf braghLf ((Consumer Relationship Management
CRM) : nghd f (Bonus points) myJ gzij FiwF Tgf
Cfgrhf bfhLfgLwJ. it tf Kj mfhof tiu csd.
gidfhd bghUf (Merchandising)) : gidahfgl bghUfSF
nghd f kW jahf braKiw sf.
ytr gRf ((Free Gifts ) : xU nyh tiff thdh nyh r
ytrkhf bgw gR Tg jUtJ.
iy jSgo ((Discounted prices ) : nfhilfhyf b# khd nrit
jfSila thoifahsfSF Fiwj iy khd gaz Lfis
mgJ, myJ a khd nrit Jtf nghJ myJ a lfSF
khd nrit MufgL nghJ jSgo mgJ nghwit.
Wtdf xWbfhW izJ gidia nkgLJj (Joint promotions) :
xU Wtd cs btntW tifahd bjhdfis
bfhltF ilna myJ kw Wtd bjhdfSl izJ
gidia nkgLJtJ MF. vLJfhlhf, Jj czf tHF cz
Wtd bghikfis ytrkhf bfhLgJ, xU Fl iugl
btlgLnghJ czid tHFtJ.
ytr khf (Free Samples) : khf bfhLfgLwd. vLJfhlhf,
mfhof RitJ ghgjfhf tHfgL ytr kh czf kW
ghdf thu kW khj giffSl tHfgL ytr h ghbfLf.
cjuthj Lf kW Tgf (Vouchers and Coupons)
brjhf, giff kW bghlyfY tiw ghfyh.
nghof kW gRf ((Competitions and P rize draws ):
br jhf, giff, bjhiyfh, thbdh, tiy jsf
(interest) kW bghlyfY mfgL nghof kW gRf.
123
fhuz rhj myJ ahakhd gid (Cause - related and fair related ) :
mwiyafSfhf, Fiwj tUkhd cila trhfSfh
bghUf gid bragLtJ ugykilJ tUwJ.
thg ((Finance deals)
vLJfhlhf 3 tUlfSF njbjLfgl thfdfSF 0% .
nkny cs gy vLJfhLf thoifahsiu ikakhf itJ
TwgLsJ. nkgLJj vgJ bkhj gid kW tHFj nghwtiw
Fnfhshf bfhLsJ. it tf gid nkgLJj (Trade Sales Promotion) vd miHfgLwJ.
vLJ fhlhf, jahghsUF, nahfjUFilna cs TL
gid, gid nkgLJj bjhlghd ifnaLf kW kw bghUf (T-
nghwit), gid br nahf brgtUF, yiw ahghfSF Cf
bjhif tHFj nghwit MF.
bra ntoa ntiy :
mfho xF brW VnjD uL bghUfSF jahghsf
gagLa gidia nkgLJ tfis fLo.
124
125
iy
bral
gid
bral
cz
bral
braghofhd
iy mif
cz kW
ghdf gid
cz kW
ghdf iy
xbthU egUFkhd bry
mogil bral
Wtd kW bjhFthahd
yhgij zj myJ
muR cj iy
Jiw thahd yhg myJ
muR cj iy
mwhl braf eilbgw
njitahdbraghL
tKiwf.
KjL iy
mif
iyahd/fdkhd
fU
a bjhF
Kjik iy
mif
tf fzF
yhg eZl fzF
ghy
(Balance sheet)
126
iyia
fLgLJj
bjhYfhd braghL
lfSfhd iy
mifiaWt
njitahdit.
a Fnfhfis mikwJ.
127
gbulh tFfhd dh t
brKiw - II
kbg : 150
128
129
130
braKiw l jiyf
I.
II.
III.
FkugUtJ uridf
IV.
V.
VI.
131
kh got
1. xUizj FHijf ts l Fnfhf
2. gadhf tif vif
3. bfhLfgL iz czf tiff
4. nghlgL jLf tiff
5. l bragL fhy ms
6. bfhLfgL bghUfSfhd Mjhu.
7. gadhf vbfhS uidf
8. ntiy br gahsf ga tuf.
II.. neh kW clgUk nehahfSfhd Mnyhrid tHF
sfgl jahj
neh - tiuaiwf, fhuzf, uridf kW cz l khwf
clgUk
jgl egiuga gu kW mif jah br.
(kh nrhjid tuf ( neh, clgUk cstfSF) nH
bfhLfgLsd. jnfwhngh egiu njbjLJ tufis nrfj
mta).
A. eg ga tu - clgUk cs eg
I.
ghd
bg
taJ
42 tUl
cau
5`3``
vil
84 nyh uh
ntiy
mFf
neh, kW J ca uj mGj.
kw tuf
132
II.
ghd
bg
taJ
21 tUl
cau
5`8``
vil
85 nyh uh
ntiy
ghd
bg
taJ
49 tUl
cau
5`3``
vil
65 nyh uh
braf
va ntiy
mFf
mf jhfkilj, (ghoah)
mofo W fj (ghah)
ir
neh tu
fhiy cz cbfhS K uj
FSnfh ms - 130 /bl
cz cl 1 k neu fj
FSnfh ms - 200 /bl
uj cs bfhG ms - 255/bl
ghd
taJ
60 tUl
cau
5`8``
vil
55 nyh uh
braf
va ntiy
mf jhf vLj (ghoah), mf ms W
fj ghah kafkilj.
133
f _ykhf (Educational)
c g gY FkugUtdUfhd uridfis flf.
kh dhjh got
1. khz bga
2. taJ
3. clwnjh vif
4. cau (br.)
5. vil (.)
134
6. FkugUtJ uridf :
7. jF tfhd gJiuf:
135
IV.ghtho/
.ghtho/ Kg xid ghitL mif jah brj
ghtho / Kg xDF brYj
bfhLfgl gotij bfhL tufis nrfj
mifid jah brj.
tufis nrfF kh got
:
1. g bga
2. mikJs l
3. bkhjKs FHijf
vif
4. bkhj Ma vif
5. g Vida gahs
vif
: fh
Xodh
Mbglh
Tiu
MdJ
Tiu
cL
iy
:
:
:
:
j / RWw Rj
cztUJ ltr
fgiw
trf
Fl
njhl
isahL l tr
:
nghFtuJ trf
:
8. isahL fUf (tirgLJ)
(tirgLJ):
cw isahL
btw isahL
fUf
fUf
1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.
5.
5.
9. ff cj rhjdf (tirgLJ)
(tirgLJ):
fh rhjdf
nf rhjdf
fhnf rhjdf
10. dr ghll
khghll gaj.
F
F: gia TJ neh Muhj jf gJiuia FL
mif jah bra.
136
tufis nrfj
khgot
1. mLkiz / fil bga
2. mikJs l
(Wtd kh tiugl)
4. mikJs fUf vif
(goaL)
jahgjF njitahdit
nrF njitahdit
fLfLtjF njitahdit
:
:
5. jahF / ntiy br l
nfF brtjfhd l
f, F brtjF l
buho brtjF l
ng brtjF l
6. gidF jahuhF tiff
8. ffis mwgLJj
137
cL / iy
2. mikJs l
3. Wbjhiy elJgt
Ka bghWf
5. Muj tUl
6. jahfgL bghUf
tu
7. gid Kiwf
gjF njitahdit
9. fhd Mjhu
12. flDfhd to j
gz brYJj
fhnrhiy mj
jtiz Kiwf
14. yhg j
15. bragLjgLnghJ rF
uridf
16. vfhy j lf
138
REFERENCES
1.
2.
3.
4.
5.
Suraj Gupta, M.D., Speaking of Child Care (Discover the joy of Motherhood),
Sterling Paper backs, 2007.
6.
Jaya. N. and Kamala, S., Children in Need of Special Help, Sri Avinashilingam
Home Science College for Women, Coimbatore.
7.
Vijayalakshmi Yadla, Sucheta Jasrai., Home Science Reference Book for UGC
National Eligibility Text, 2002.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
139
19.
20.
21.
22.
23.
Houghton Miffin., Fast Food Nation. The Dark Side of the ALL - American Meal,
New York, 2001.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
Dleck, Fernandez and Munves., Exploring Home and Family Living, 1959.
30.
31.
140