ZK Sosyal Bilimler Dergisi,Cilt 1, Say 2, 2005, s.

67-74

SNEMA VE EDEBYAT TRLER ARASINDA GRLEN ETKLEMLER

Yrd. Do. Dr. Tuncay YCE

Mersin niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sinema-TV Blm E-Posta: tyuce@mersin.edu.tr ZET Sanat, biim-ierik ilikisinin birlikteliiyle var olmaktadr. Biimsel elerle ieriksel elerin yorulmas sanat yaptnn olumasn salar. ki farkl sanat dal, edebiyat ve sinemann birliktelii benzer baz ieriksel ve biimsel zellikler tar. Anlatm dillerinin baz ortak zellikleri araclyla etkileim ierisindedir. Her iki sanat dalnda da trler bulunmakta ve farkl yaklamlarla da olsa bir yk anlatmaktadrlar. Dier sanat dallarnn bir bireimi olan sinemann, Yedinci Sanat zellii edebiyattan, tiyatrodan, resimden, fotoraftan, mimariden dn ald elerle gerekleir. Bu yazda iki sanat dalnn etkileimi, kendilerine zg anlatm dilleri ve trleri balamnda ele alnm, konunun kapsaml olmasndan dolay her iki sanat dalndan rnekler vermek yerine yntem olarak kavramlarn incelenmesi seilmitir. Anahtar Kelimeler: Trler, edebiyat, sinema, roman, deneme, belgesel.

INTERACTIONS BETWEEN CINEMA AND LITERATURE GENRES ABSTRACT Art is the relationship between form and content. An artistic creation has its being mixing form and content together. Partnership of two different art branch, literature and cinema, have the some similar form and content features. They are in interaction by means of some similar expression styles. There are genres in both art, and they tell a story, even though different approaches. Synthesis of the other arts, cinema has its Seventh Art feature from borrowing some components of theater, literature, painting, photography, and architecture. In this article we considered interaction of two art, their characteristic expression styles and genres, and chose a method examining such theories instead of giving examples because of the broadness of the subject. Keywords: Genres, literature, cinema, novel, essay, documentary.

68

Tuncay YCE

1. GR Bu almada sinema ve edebiyat trleri arasndaki etkileim incelenmektedir.Her iki sanat dalndaki trler tanmlanmakta, anlatm dilleri ele alnarak aralarndaki etkileim incelenmektedir. Tanmlardan ve konu ile ilgili kaynak taramasnn ardndan bir karlatrmaya gidilerek bir rnek olarak belgesel ve deneme trlerine deinilmektedir. Sinema sanat, dier sanat dallar ile karlatrldnda ok yeni bir sanat daldr. Sinema resim, edebiyat, mzik, tiyatro gibi sanat dallarnn bir bilekesi gibidir. Dier sanat dallarna bakldnda bu yeni sanat dalnn geliimi ylesine hzl bir biimde olmutur ki, teknik olarak gerekletirilen ilk gsteriminden bu yana neredeyse kendini aar duruma gelmitir. Ne var ki Yedinci Sanat sinema ile en byk etkileim ierisinde olan sanat dal edebiyat olmutur. Sinema ile roman arasndaki etkileimden Monaco u biimde sz etmektedir: Sinemann anlat potansiyeli ylesinedir ki, en gl ban resim, hatta tiyatroyla deil romanla kurmutur. Hem filmler hem de romanlar ok ayrntl uzun ykler anlatrlar... (Monaco, 2000: 47). Luis ve Auguste Lumiere kardelerin 1895te gerekletirdikleri ilk halk gsterimi seyirciler iin tamamen bir ok etkisi yaratyordu. Karanlk bir salonda nlerindeki perdede titreyen resimler hareket ediyor ve Trenin Gara Girii adl filmde, zerlerine dumann tttren bir tren geliyordu. Bu olay karsnda seyircilerden bazlar panikleyerek salondan kayorlard. Burada gerek hayata dair en gereki yaratcln ilk admlar da atlm oluyordu. Lumiere kardelerin gerekletirildii bu gsterim sinemann hayatn dorudan aktarmn salyordu. Yine bu gsterimden etkilenen seyircilerden biri de George Meliesdir. Sinemay yaratc bir biimde ilk kullanan Melies olmutur. Lumiere kardeler sinemann anlk grntlerini kaydederken Melies ise bu yeni arala yeni anlatm yollar aramaktayd. Sinemaya bu iki yaklam tarz, zamanla farkl trlerin olumasn salad. 2. SNEMA VE EDEBYATTA TRLER Sinemada trleri (genre) kurmaca (fiction) ve kurmaca-olmayan (non-fiction) biiminde genel olarak ikiye ayrabiliriz. Kurmaca sinemada balca karmza kan film trleri drama, bilim-kurgu, mzikaller, komedi, korku, sava, tarihsel dnem, western, canlandrma, kara-film (film-noir) gibidir. Kurmaca-olmayan sinemada da trleri genel olarak belgesel filmler biiminde ele alabiliriz. Her eyden nce film trlerini bir btn olarak incelemek gerekmektedir. Balangta, filmlerdeki oyunculuk, ynetim, kamera kullanm ve kurgu gibi teknik konular zerinde durulmaktayd. Daha sonralar film trleri ile ilgili kuramlar gelitirildike, filmlerin yaam ile olan ilgisi de incelenmeye baland. Bu yaklam, filmi evreleyen tarih, politika, ekonomi, ideoloji ile olan ilikisini de irdeleyen bir yaklamd (Bywater ve Sobchack, 1989:91). Kaminskyye gre de film trlerinin incelenmesi araclyla filmlerin ...din. Mitoloji, sosyal bilimler, psikoloji ve antropoloji ile olan ilikisinin analizi (Kaminsky, 1985:3) sz konusu olmutur. Bylece filmin

ZK Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 1, Say 2, 2005

69

oluumu kadar onun oluum sreci de nem kazanarak bir btnlk oluturulmaya allmtr. Film trleri disiplinler aras almalara da olanak tanmaktadr. Bu yolla filmler bir metin (text) gibi grlebilmekte ve deiik okuma biimleri ortaya kmaktadr. Claude Levi-Straussun yapsalc yntemini popler film trlerine ilk uygulayanlardan olan Jim Kitsese gre; ...tr filmleri mitolojiye benzer. Kltr ve bireyin onunla olan ilikisi hakkndaki nemli ve bazen atan davranlar ritel bir tarzda tekrarlanmakta ve her bir izleyici bu atan deerlerden bir anlam karmaya alr gibidir. rnein korku filmlerinde doast olaylara inanma ve inanmama duygusunun oynad rol gibi. Bu konuya yalnz genel anlamda insani deerlerin birok trde bulunmasn deil, ayn zamanda tarihsel ve kltrel zel alanlar eklenebilmektedir (Bywater ve Sobchack, 1982: 91). William K. Ferrelle gre edebiyatn drt temel tr (genre) bulunmaktadr: ...iir, kurmaca (fiction), kurmaca-olmayan (non-fiction), ve drama. (Ferrell, 2000: 31) Yine Ferrell edebiyatn alt-trlerini romans, macera, bilim-kurgu, gizem (mystery), korku, gldr, ve drama olarak belirlemektedir. (Ferrell, 2000: 31) Bu tr belirlemeleri sinema iin de geerlidir. Keith Cohen gsterge bilimsel adan farkl sinema ve edebiyat gibi iki ayr sistemin aralarnda nasl bir iliki bulunabilecei biimindeki bir almaya, her iki sanat dalnda da benzer kodlarn birden fazla sistemde yeniden ortaya kabilecei yolundaki sonula varlabileceini sylemektedir. Baka bir deyile, grsel ve szsel eler geni bir anlam sisteminin badak paralarn oluturarak iki sanat dalnn benzerliklerinin odaklamas olarak grlmesi biiminde zetlemektedir (Cohen, 2000: 696). Deneme, gezi, iir, roman, yk, eletiri, rportaj gibi edebiyatn her tr sinema iin kaynak oluturmaktadr. Edebiyat trlerinin sinema trleri benzerlikler bulunmaktadr. rnein metin dzeyinde bir deneme ile bir belgeselin, bir roman ile kurmaca herhangi trden bir filmin arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Yalnzca anlatm biimi olarak bir sanat dal yaznsall n planda tutarken bir dieri de grsellii kullanmaktadr. 3. SNEMA VE EDEBYATIN ANLATIM DL Bazine gre ...her sanat, sanatnn syleyebilecek bir eyi olduunu ve bunu bu arala syledii lde, kendine gre bir dildir. (...) Sinema bu yzden br sanatlarn bir devam olmaktan baka bir ey deildir. Ancak, sinemann anlatm olanaklar geleneksel sanatlarnkinden ylesine zengin ve deiiktir ki, sinemay ayrca ele almak ve konuma diliyle gerekten boy lebilen tek anlatm teknii saymak daha yerinde olur. (Bazin, 1995:19) Film dilini byle betimleyen Bazin, bu dilin kullanmndaki birtakm zelliklere de deinmektedir: ...sinema nicelik ynnden imdiye kadar ounlukla her eyden nce estetik biimlerde ortaya kyor. Bu bir bo film kilometresi sorunudur: Bir metrelik teknik filme karlk yz metrelik ykl film evrilmektedir. Bu tpk dilin onda dokuzunun roman ya da tiyatro oyunu yazmakta kullanlmas gibidir (Bazin, 1995:20).

70

Tuncay YCE

Bazin burada dolayl olarak film trleri arasndaki ilikiye deinmektedir. retilen filmlerin ounluunun kurmaca filmler olduunu, ne var ki sinema dilinin bundan ok daha fazlas olduunu belirtmektedir. Sinemada senaryo aamasnda yaplan tm tasarmlar yk ierisindeki kiilere, olaylara, ya da yere gre bir evirim senaryosu hazrlamak biiminde olmaktadr. Daha sonra hazrlan evirim senaryosu dorultusunda yaz dili grnt diline aktarlmaktadr. Bu dorultuda ekilen grntler kurgu aamasnda ynetmenin isteine gre uzun planlar ya da ksa kesme olarak adlandrabileceimiz tekniklerle bir araya getirilirler. Aksiyonun tek tek her durumunun, annn planlara ayrlarak belirtilmesiyle yalnzca heyecansal izlenimi glendirmekle kalmaz, olaylarn zgn yorumunu da yaparz. Alcnn her yeni konumu seyirciyi olaylara belirli tek bir yerden baktrr. Bu arada senaryonun ak iinde, kiilerin mekn iinde aralarndaki genel ilikilerini, hareketlerinin ynn, zaman ve ritim birliini, vb... korumak da gerekmektedir (Eisenstein, 1999:88). Her sanat dalnda olduu gibi sinema sanatnn da kendine zg bir anlatm dili bulunmaktadr. Jean Mitry bunu Edebiyat, resim ve mzik sanatn oluturan ey szcklerin, renklerin ve notalarn kullanm biimidir. Sinema iin de ayn ey geerlidir. Sinema bir aratr. Hem de yle bir ara ki! (Mitry, 1989:10) Edebiyat ile sinemada da karakterler, onlarn gerekletirdii olaylar ve bu olaylarn getii yer bulunmaktadr. Senaryo yazm bir filmin iyi ya da kt olmasnda belirleyici unsurlarn banda gelmektedir. Denilmektedir ki; iyi bir senaryodan kt bir film kabilir ancak kt bir senaryodan iyi bir film kmaz. Burada grlmektedir ki tasarm aamasnda filmin iyi bir biimde ele alnmas gerekir. Sinemann edebiyattan dn ald anlatm teknikleri, senaryo aamasnda ortaya kmaktadr. Sonras ise sinemann kendine zg anlatm tekniklerinin iidir. Sanatn dili deer yarglarna deil, beenilerimize gre belirir. Buna gre bir sanat yaptn deerlendirmemiz deer yarglarndan ok bireysel beeniye gre deikenlik gsterir. Sanatsal deerlendirme estetik ve estetik-d ltlerin atmas biiminde olmaktadr. Bu olguyu Berna Morann szleriyle u biimde aabiliriz: Bugn edebiyat tartmalarnda estetik ve estetik-d ltler atmas biiminde sregelmektedir. Edebiyat eserlerinin ounda bu iki eit deer de yer alr (...) Hayatla sarma dola edebiyat eserlerinin sadece yapsn dikkate almak ve hayat deerlerine gzmz kapamak ksr bir yntemle yetinmek olur. Fakat yan etkilere nem verenler eserin yaps zerine biimciler kadar titizlikle durmadka onlarn da ltleri bir sanat eserinin hakkn vermekte yetersiz kalacaktr (Moran, 1983:248). Sanatsal varolu biim-ierik ilikisi ierisinde gerekleir. Biim ieriin ierik de biimin taycs olmutur. Sanat yaptlar, biimsel elerinin (ses, renk, ritim, simetri, vb.) ieriksel elerle (anlatm, konu, tema, vb.) yorulmasyla oluur. Bu iki e birbirinin ayrlmaz paralardr. te sinema ile edebiyatn birliktelii de bu noktada balar. Sinema, edebi anlatm biimlerini kesme, zincirleme gibi kurgu teknikleri araclyla geriye dnler (flash-back), ileriye sramalar (flash-forward) gibi zenginlikleri de katarak belki de romann dlemsel boyutunu kendine zg zaman-mekn ilikisiyle bir st boyuta aktarr. Fransz Yeni Dalga sinemasnn nclerinden Alain Resnais Hiroima Sevgilim (1959) ve Marienbadda Geen Yaz (1961) adl filmlerinde bunu

ZK Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 1, Say 2, 2005

71

baaryla gerekletiriyordu. Bilmekteyiz ki sinemada zaman imdiki zamandr. Beyazperdede olaylar hep imdiki zaman izlenimi vermektedir. Ancak seyircinin bir filmi izleme sresince zaman ylesine serbesttir ki, zaman-mekn lsnde bir yerden baka bir yer ve zamana srayabilme olanana sahiptir. Sinema tarihi, sinemaya uyarlanm saysz edebiyat yaptyla doludur. Bunlarn hepsinde ortak yan sinemaya gidip film izlemeye baladmzda yaadmz deneyimin artk okumaktan ok seyretmeye dayal olmasndadr. Deneyimimiz bir roman ya da yk okumaktan ylesine farkl bir noktaya gelir ki, baz durumlarda bu olgu yazar ile sinemac arasnda tartmalara yol aabilmektedir. Yine de sinemada ok baarl edebiyat uyarlamalarna rastlamak sz konusudur. uras da bilinmeli ki iki farkl sanat dalnn anlatm farkll buna kanlmaz olarak yol amaktadr. Bu konu hem sanat hem de seyirci asndan irdelenmelidir. Bir edebiyat uyarlamas sz konusu olduunda, yazar her ne kadar filmin ynetim takm ile (senaryo yazar, ynetmen, grnt ynetmeni, genel sanat ynetmeni, vb.) birlikte alsa da izledii sanat yaptnn (filmin) artk kendi sanat yaptyla (kitapla) pek bir ilgisi kalmamtr. Bu hemen btn edebiyat uyarlamalarnda yazar ile sinemac arasndaki atmann en nemlisidir. Filmin oluum aamasnda edebiyatn yerini artk sinemann diline brakmtr. Baka bir deyile yaznn dili grntnn diline uyarlanmtr. Sanat asndan durum byleyken seyirci asndan bu deneyim pek de farkl deildir. Okur ve izleyici yalnzca iki deneyimin farkllndan doan olumlu gelimeyi ya da olumsuzluu takdir etmekte ya da etmemektedir. Seyirci kitap okurken kendi deneyim ve dnya gr dorultusunda yapt yorumlar ve imgeleminde olaylar, yerleri, ve karakterleri canlandrr. Ayn kitabn sinemaya uyarlanmasnda ise karsna bir baka sanatnn, sinemacnn yorumuyla kar karyadr. Hangi roman trnden sz ediyorsak edelim (tarihsel, biyografik, izlenimci, romantik, vb.), hepsinde ortak olan yn kulland aratr: yaz dili. Sinemada da senaryo, ekim, ve ekim sonras aamalarnda kulland dil sinematografik dildir. Sinematografik dili gstergeler ve bu gstergelerin oluturduu bir sistem oluturmaktadr. Sinemay bir roman ile karlatrdmzda bir ekim (filmde kamerann altrlp durdurulduu ana kadar olan blm) bir cmleye e olduunu syleyebiliriz. Bir rnek vermek gerekirse; Adam kapdan karak nnde uzanan yol boyunca ilerler biimindeki bir cmle sinemada kamerann adam kapdan karak yol boyunca ilerleyiini takip eden bir ekimle edeer olmaktadr. Sinemann dil ile olan benzerliini James Monaco yle betimlemektedir: Sinema bir dil deildir ama dil gibi olmas nedeniyle, dil aratrmalarnda kullandmz yntemlerin bazlarn sinema aratrmalarn uygulamak yararl olabilir (Monaco, 2000:153). Bir filmin balang aamas onun tasarlanma aamasdr. Bu da senaryo yazmdr. Michel Chion bir film senaryosunu u blmlere ayryor: dnce ve yk, sinopsis, outline, tretman, ekim senaryosu, teknik dekupaj ve story-board (Chion, 1987:264). Bu aamalar sinemasal yaratm srecinden en temelden en ayrntlya olmak zere film ynetmenine yapaca filmde yol gsteren bir harita nitelii tamaktadr.

72

Tuncay YCE

4. BELGESEL VE DENEME Edebiyat ve sinema trleri arasnda iki tr vardr ki birbirlerine birok ynden benzerlikler tamaktadrlar. Bu iki tr deneme ile belgesel trleridir. Bir yaz tr olarak deneme, yazarn herhangi bir konu, kii, ya da olay hakkndaki duygu ve dncelerini yarglara varmadan dorudan okuyucuya vermesi olarak tanmlanabilir. Denemeler herhangi bir konuda olabilir. Baka bir deyile konu bakmndan sonsuz seenee sahiptir. Denemeyi dier edebiyat trlerinden ayran en nemli zellii onun slup zelliinden kaynaklanmaktadr. Bir deneme yazs hepsinden nce serbest bir yaz biimidir. Denemeyi dier yaz trlerinden ayran onun ieriidir, denemecinin kiisel slubu da onun biimsel ynn ortaya koymaktadr. Yaznn bulunuundan bu yana szcklerle bir iletiim kurulmakta ve bu iletiim en temel anlamyla szn yazya aktarlmasyla geni kitleler arasnda bir ba oluturmaktadr. Yaz tr gnlk yazdan sanatsal yaz biimlerine kadar geni bir alan kapsamaktadr. Bir gazete yazsn bir edebiyat eserini okur gibi okumayz. Yaz bu anlamda farkl zellikler iermektedir. Yukarda deneme iin sylenenlerin aynsn belgesel sinema tr iin de rahatlkla syleyebiliriz. Deneme ve belgesel trleri ylesine ortak zelliklere sahiptirler ki kolaylkla biri birinin yerine geebilmektedir. Kukusuz sz konusu olan anlatm zellikleri farkl iki sanat trdr. Yaanan dnyaya ve onun getirdiklerine yaklamlar o kadar benzer bir biimde olmaktadr ki kullandklar farkl anlatm biimi ierik asndan onlar ortak bir noktada buluturmaktadr. Bill Nichols belgesel sinema iin yi bir belgesel konusu ile bir tartmay harekete geirir, bizzat filmin kendisi ile deil diyerek bir belgeselin ieriinin ne kadar nemli olduuna iaret etmektedir (Nichols, 1991:10). ncelikle belirlenmesi gereken gerek deneme gerekse de belgesel birer sanat trdrler. Kendilerine zg yaplar vardr. Bir belgesel film yapm ncelikle konu seimiyle balamakta ve daha sonra gerekli hazrlklar yaplmaktadr. Bir kurmaca film tryle belgesel arasndaki farklardan en nemlisi (tpk deneme ve dier edebiyat trleri arasndaki farklar gibi) yaanan gereklie dorudan mdahale etmemesidir. Deneme ve belgesel trlerinin zelliklerine baktmzda aralarndaki anlay ve yaklam benzerliini daha iyi grebiliriz: Hangi ynden baklrsa baklsn, szcke ne anlama gelirse gelsin, snr diye hibir kstlamaya smayan zgr almyla, insan-dnyasnn vazgeilmez bir zenginliidir deneme (Uygur, 1999:222). Denemenin ne olup ne olmad Nermi Uygurun Denemeli Denemesiz adl yaptnda neredeyse her ynyle betimlenmektedir. Tpk belgesel gibi deneme de tr kavramnn dar kalplar ierisine smaz. Eer bir tanmlama ya da bir yerlere ait olma ise sz konusu olan ne deneme ne de belgesel yle kolay kolay tanmlanp dar bir kalp ierisine konamamaktadr. Uygur; Geri szlklerde deneme szcnn tanmn bulmak iten deil. Ne yazk ki, imdiye kadar iler tutar yan olan bir deneme tanmna rastlayamadm. Neredeyse hepsi birbirinden zetlenerek kopya edilmi gibi. zetle: Deneme, bir yaz trdr diyerek geitiriyorlar (Uygur, 1999: 36) diyerek deneme tarafndan konuyu ok iyi belirlemektedir. Bize gre denemenin sinemadaki zdei olarak grdmz belgesel asndan bakldnda, tr kavram yalnzca dar bir kalp iinde belgeselin zengin anlatm olanan kstlamaktadr. Yaadmz dnyada bir anlatm arac olarak belgesel geni olanaklara sahiptir. Anlatm dili sinemann dilidir. Ne var ki konusuna yaklam biimi ile

ZK Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 1, Say 2, 2005

73

belgesel, dier sinema trleri arasnda kendine zg bir yere sahip olmaktadr. Tpk denemeci gibi belgeselci de konusunu ister uzun sreli bir aratrma sonucu, ister anlk deneyimleri ile o andaki geliimi srasnda biimlendirsin, znde hayatn kendisini grntlemek ve ona yorumunu katmak vardr. Bir belgeselin biimi, onun hangi konuyu ele ald ile ilgili deildir. Konunun kendisi biimi belirler. SONU Bir edebiyat yaptnn sinemaya uyarlanmasnda yazar ile sinemac arasndaki ilikilerin her zaman olumlu olmas beklenemez. Sinema ve edebiyat ilikileri yazar ile sinemac arasndaki yaratclk aamasnda yapta yansmas pek de kolay olmayan bir servendir. Doal olarak bir yaznsal anlatmdan grsel anlatma geite zorluklar olacaktr. Ne var ki bu birbirini tamamlayan bir dzeyde olduunda bu etkileimden yararl kacak olan sanat olacaktr. Andre Bazin bunu u biimde zetlemektedir: Sinemann yeniden dirilme dnemi romandan ve tiyatrodan bamsz olarak gerekleecektir. Fakat artk romanlar dorudan doruya sinema iin yazlmaktadr. Onu dzenleyecek sanat tarihinin diyalektiini beklerken sinema yeni kaynaklar aray iinde olacaktr. Sinemann yeniden kefedilmesi iin byle bir yaplanmaya ihtiya vardr. (...) Gerek olan ey, ortada bir yarmann veya birbirinin yerine gemenin olmaddr. Sinema sanata yeni bir boyutun eklenmesidir. Bundan kim ikyeti olabilir ki? (Bazin, 1993:59). Sinema ve edebiyat zerine birok yaz yazlmtr ve yazlacaktr. Doal olarak bu konuda hibir zaman yaplanlara bir kstlama getirilemez. Her iki sanat dal da kendi anlatm biimleri dorultusunda yaptlarn vermeyi srdrecektir. Edebi metinlerin ekicilii her zaman sinemann ilgi alan iinde olacaktr.

74

Tuncay YCE

KAYNAKA Bazin, A. (1993); Sinema Nedir?, Sistem Yaynlar, stanbul. Bazin, Andre (1995); ada Sinemann Sorunlar, Bilgi Yaynlar, stanbul. Bywater, T. ve Sobchack, T. (1989); Film Critisism: Major Critical Approaches to Narrative Film, Longman, New York. Chion, M. (1987); Bir Senaryo Yazmak, Afa Yaynlar, stanbul. Cohen, K. vd. (Der.) (2000); Film and Fiction: The Dynamics of Exchange, The Johns Hopkins University Press, Baltimore & London. Eisenstein, S. M. (1999); Sinema Dersleri, teki Yaynevi, stanbul. Ferrell, W. K. (2000); Literature & Film as Modern Mythology, Greenwood Publishing Group, Westport, CT. Hauser, A. (1984); Sanatn Toplumsal Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul Kaminsky, S. M. (1985); American Film Genres, Nelson-Hall, Chicago. Mitry, J. (1989); Sinema Estetii ve Psikolojisi, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir. Monaco, J. (2000); Bir Film Nasl Okunur, Olak Yaynlar, stanbul. Moran, B. (1983); Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, Cem Yaynevi, stanbul. Nichols, B. (1991); Representing Reality: Issues and Concepts in Documentary, Indiana University Press, Bloomington. Uygur, N. (1999); Denemeli Denemesiz, Yap Kredi Yaynclk, stanbul.