ta dev rinden bugne tarihimiz

nsan n Hikayesi
James C. Davis

ARKA KAPAK James C. Davis, ABD'deki Pennsylvania niversitesi'nde 1960-1994 aras nda tarih dersleri verdi. Modern Avrupa uluslar n n do u u, zellikle de Venedik tarihi alan nda tarihilere ynelik drt kitap yazd . S radan insanlar, al anlar ve kyller tarihin ayr lmaz bir paras olarak eserlerinde yer ald . Son kitab olan nsan n Hikayesi, ayn zamanda e itmenlik hayat boyunca edindi i, tarihi uzman olmayanlara kolay anla l r olarak aktarma deneyiminin somut bir rndr. ** * nsan n Hikayesi, uzun ve ayr nt l bir hikayeyi k sa, zl ve kolay anla l r biimde, yirmi birinci yzy l okuru iin yeni ba tan anlatan bir yap t. Okul y llar m zdan s k c bir olaylar y n olarak akl m zda kalan uzun insanl k tarihi, bu kitapta bir solukta okunabilen merakl bir ykye dn yor. Atalar m z n ma aralardan bozk rlara, gerlikten yerle ikli e, merkezi imparatorluklardan ulus devletlere uzanan tarihi efsanelerle, insan hikayeleriyle yo rulmu olarak ak p gidiyor... Byk bir hikayeyi renmek, hat rlamak ya da unutulup gitmi eksik paralar n tamamlamak isteyenler iin bir ba ucu kitab ... ** *
NDEK LER 1. Yeryzn Dolduruyoruz............................................................. 1 2. Irmak Boylar nda Toplan yoruz ................................................... 11 3. Gerler yerle iyor................. .................................................... 31 4. Eskia n ki Kenti Farkl Yollar zliyor.......................................... 49 5. in' in Binlerce Y ll k Serveni Ba l yor......................................... 69 6. Kimilerimiz Cihana Hkmetmeye Giri iyor.................................... 89 7. Tm Dnyay Saran nanlar Edindik........................................... 111 8. Avrupa Byk Rolne Haz rlan yor ...... ..... ................................ 131 9. Birbirimizi Buluyoruz ................................................................ 151 10. Eski Dnya Yeni Dnyay Ele Geiriyor....................................... 173 11. Al ktan, Sava lardan ve Vebadan K r l yoruz................. ............. 189 12. Kim Oldu umuzu ve Nerede Ya ad m z Ke fediyoruz ................ 203 13. Her Yerde Egemenlik Halk n...................................................... 223 14. Daha Fazla retiyoruz ve Daha yi Ya yoruz............................... 243 15. Zenginler Yoksullar Avular n n ine Al yor................................ 257 16. o al yor ve Dnyay Kltyoruz.............................................273 17. Sava Bitirmek in Sava yoruz................................................287 18. Mkemmel Toplum D Karabasana Dn yor......................... 305 19. Fhrer stn Bir Irk Yaratmaya al yor.................................... 321 20. Daha Byk, Daha Ac mas z Bir Sava Ba lat yoruz .....................333 21. Asya'n n Devleri Yoksullar n Doyurmaya al yor....................... 363 22. Baz lar m z Zengin Oluyor........................................................ 385

23. Uurumun K y s nda yryoruz ...................................................413 24. nan lmaz eyler Yap yoruz.........................................................437 Son deyi : Yola Devam............................................... ................... 459 zinler ......................................................................................... 460

1. Blm Yeryzn Dolduruyoruz

Atalar m zdan en nemlisi homo erectus tu, yani dik insan . Byle adland r lmalar n n nedeni iki ayak zerinde durmalar yd . Yakla k iki milyon y l nce Afrika da evrimle tiler ve oradan Asya ya getiler. ... Erectus, yeryzndeki varl n yakla k 300,000 y l ncesine kadar srdrd. Erectus yeryznden silinmeden nce, ait oldu umuz trn atas oldu. Biz homo sapiens yani ak ll insan z. Antropologlar ... bizim alt trmzn yakla k 160,000 y l nce sapiens ten evrimle ti inden hayli eminler. Byk olas l kla Afrika da Byk Sahra n n gneyinde evrimle tik. Sapiens in bir alt tr oldu umuzu belirtmek iin kendimizi homo sapiens sapiens yani ak ll ak ll insan olarak adland r yoruz. Gnmzde yeryz ndeki tek insan tryz. Farkl biimlerde evrimle tik. Afrika'dakilerin bir k sm , havayla temas eden deri yzeyinin artmas n , bylece de havan n daha kolay biimde so utmas n sa layan uzun, ince vcutlara sahip oldu. Derilerinde ki koyu pigment, onlar tropikal gne in mortesi nlar na kar korudu, k v rc k salar da ba lar n n s caktan daha az etkilenmesini sa lad . Oysa Avrupa ve Asya'da ya ayan ve uzun, karanl k k mevsimleriyle ba etmek zorunda olan insanlar n ba ka gereksinimleri vard . Kemiklerinin zay flamas n nleyen D vitamininin retimini art rmak iin gne na gereksinim duyuyorlard . Koyu deri gne i ok fazla engelleyecekti, bu nedenle az pigmentli pembe veya soluk derilere sahip oldular. Yakla k 30,000 y l nce, ... atalar m z n da farkl grnmekten en az gnmz insanlar kadar ho land n biliyoruz. Pireneler deki bir ma aran n duvarlar nda, o dnemde ya am insanlar betimledi i d nlen yz kadar resim var. Baz insanlar n salar uzun, baz lar n n k sa, baz lar salar n rm , baz lar da topuz yapm . Erkeklerin bir k sm n n sakal ve b y var, bir k sm ysa t ra l . Tarihin, kesin zaman olduka tart mal olan bir noktas nda, insanlar birbirleriyle konu may rendi. lm anlaml ve nemli bir ey olarak grdkleri a k. lk insanlara ili kin bildi imiz en etkileyici ey, ma aralar n derinliklerinde yapt klar resimler. ... 15,000 y l nce sar kilden yap lm 60 santimetre uzun lu unda iki bizon duruyor.

** *

Fransa daki tarih ncesi ara t rmac lar , sarp bir kayal n dibinde, 10,000 ile 100,000 aras nda at n kemiklerinden olu an dev bir y n buldular. ... ek Cumhuriyeti ndeki bir kyde ara t rmac lar yzden fazla mamuta ait bir kemik y n buldu; Rusya da bir yerde de iki yzden fazla mamuttan kal nt bulundu. Gnmzden 50,000 y l nce Afrika ya, Asya ya ve Avrupa ya yay lm durumdayd k. Art k daha nce hibir insan n ayak basmad di er k taya gitmenin zaman gelmi ti. Avustralya ya ayak basan bu insanlar n torunlar gnmzde Aborjin , yani yerli olarak adland r l yor; oysa yerli szc nn anlatt n n tersine, ba tan beri Avustralya da de illerdi. ... gnmzden yakla k 10,000 y l a k n bir sre nce, okyanus yava yava ykseldi, anakarayla ba lant lar sular alt nda kald . Tasmanya art k bir ada olmu tu. Avustralya yerlileriyle ili kisi kesilen adadakiler 10,000 y l boyunca ilkel ya amlar n srdrd. ... adaya gelen ilk Avrupal lar ... 1800 lerin ba lar nda, Britanyal gmenler, Kara Sava olarak adland r lan bir sava ta neredeyse btn Tasmanlar yok etti. ... Sonra ilerinden baz lar kara kprsnn do u ucundan (Kuzey Amerika) daha ilerilere do ru gitti. Byk olas l kla pe ine d tkleri av hayvanlar gneye ve do uya do ru ka yorlard . Gnmzden neredeyse 11,000 y l nce Gney Amerika n n gney ucunda bir yrede ya ayan Amerikan yerlilerinin ya am na ili kin az da olsa bir eyler biliyoruz. ... kydekilerin uyu turucu olarak kulland klar bir al n n i nenmi yapraklar da var. Okyanusya ya ilk yerle enlerin, Gneydo u Asya n n a klar ndaki adalardan denize a lan iftiler ve tccarlar oldu u neredeyse kesin. ... Melanezya ya, yani Kara Adalar ... Mikronezya ya, yani Kk Adalar ... Polinezya ya, yani ok Adalar a vard lar. ... neden gittiklerini kimse bilmiyor. ... Yiyecek bulamad klar iin ya da sava lar yznden adalar ndan kat klar d nlebilir. Gezginler, tan d k sularda yol al rken kopan f rt nayla yelkenli tekneleri epey uzaklara srklenen adal lardan ok sz edildi ini yaz yorlar. Daha sonra da okyanus ak nt lar onlar yzlerce kilometre tedeki adalara gtryordu. Byk Okyanus taki adalara ula t nda, insano lu btn yeryzn doldurmu oldu.

2. Blm Irmak Boylar nda Toplan yoruz

Gnn birinde avc lar, koyunlar tutabilecekleri yaln zca bir ucu a k olan bir vadi ke feder. Bu ke if, en az ndan k sa bir sre iin yerle mek demektir. Vadinin a k ucuna ad r kurar, ya da kulbe in a ederler. Art k avc lar obana dn mektedir. ... Koyunlar gtmesi iin kpekleri e itirler. Niteliklerini be enmedikleri koyunlar srden ay r p yediklerinden, yava yava daha yararl nitelikleri olan bir tr yeti tirmi olurlar. Tah l tanelerinin tohum ol du unu fark ederler. Art k tar mla u ra t klar ndan, belli bir yerde kalmalar iin (srleri d nda) bir nedenleri daha vard r. Tar m iin uygun hale getirilen bir araziyi yaln zca bir y ll na kullanmak ak ll ca de ildir. Bu nedenle, aletlerini ve tohuml ar n saklayabilecekleri bycek kulbeler in a ederler. ... bu de i im, insano lunun cilalamak ve bilemek suretiyle ekillendirme yoluyla daha geli mi ta aletler yapt Neolitik a n (Yeni ya da Cilal ta a ) ba lang c yla ayn zamana rastlar. Tar m yaln zca 10,000 y l iinde dnyan n neredeyse her yerinde, yiyecek toplaman n yerini ald . ... Dnya ap nda bir kurakl k insanlar daha fazla yiyecek bulmak iin yeni yollar aramaya itmi olabilir. Arkeologlar, yiyecek toplay c l ndan tar ma gei in izlenebildi i yerleri ortaya kard . Bu yerlerden biri, deniz seviyesinden 250 metre a a da bulunan Kuds n yak nlar nda bir vaha olan Eriha d r. ... Su kayna na adand d nlen bir tap nak kurmu lard . Tar m devriminin tamamlanmas 1,000 y l kadar srd. 1,000 y l n sonunda, kalabal k bir kyde ya ayan iki bin ki ilik bir insan toplulu u haline gelmi lerdi. .. . avc haydutlardan korkmalar n gerektirecek kadar refah iindeydiler. Gne alt nda kavrulan Eriha'dan ok uzakta, Avrupa'da, karla kapl Alplerin ortas nda tuhaf bir Buz adam ya yordu. ... biri onu okla sol omz undan vurmu . Kayalar n iinde boyunun iki kat derinli indeki bir ukura yuvarlanm ve orada kan kayb ndan lm . ... Buzulun alt ndaki so uk bar na nda elli yzy ldan daha uzun bir sre huzur iinde yatm . ... Birka kad n onun ocu unu dnyaya getirmeye gnll oldu, ama bu hala bilimin s n rlar d nda. Ve i te tren borular ve gmbrdeyen davullar e li inde, insanlar n "uygarl klar" kurmaya ba lad dneme geliyoruz. Uygarl k szc yle, insanlar n kylerde ve kentlerde ya ad , ok say da de i ik i te al t , bir ynetime ba l oldu u, bir tanr ya veya tanr lara tapt ve okuyup yazabildi i bir yeri kastediyoruz. Elbette insanlar belirli bir anda birdenbire "uygarla mad lar". 4

Uygarla man n ilk ba lad yerin, imdiki Irak n gneyindeki blge oldu u sylenebilir. ... Blgenin eski ad Mezopotamya , Yunanca da Irmaklar Aras ndaki lke anlam na geliyor. M 4500 ile 4000 aras nda, Mezopotamya n n gney blmnde ya ayan ve tar m yapan bir halk, uygarl n e i ine gelip dayand . Irmaklar n daha yukar s ndaki kom ular daha sonra onlara Smerler , blgelerine de Smer ad n verdi ama bu insanlar kendilerine esmer ba l , ya ad klar yere de lke diyorlard . lk iftiler, kanallar amay rendi. Satacak gereksinim faz las rn olan iftiler, kom ular n n arazilerini sat n ald ve zengin toprak sahiplerine dn t. Ayn dnemde Smerlerin bir k sm da ticaret yapmaya ba lad . ... Bylece byyen kentler birbirleriyle ili kiye girdi ve ortak uygarl k kurdular. Tek ba na ya ayan kyller kanallar tasarlayamaz, kazamaz ve kanallar n bak m n yapamazd . Kaz i ini yrtecek ve lden gelen haydutlar uzakla t racak eflere gereksinimleri vard . Dolay s yla btn byk kentle rde bir ef ortaya kt . "Byk insan" olarak adland r l yorlard , vergi toplay c lar , yarg lar ve kanal denetileri vard . Bazen tccarlar ve zengin toprak sahipleri byk insana kendi isteklerini bildiriyordu, oysa kyllerin, i ilerin ve klelerin hi sz hakk yoktu. Bir Smer sz yle der: Yoksulun gc yoktur. Bir Smer sylencesinde yarat c tanr Enki, tanr lara, ki bunlar erkektir, bal k avlamak, tarla srmek, kanal kazmak, tu la yapmak ve yap lar in a etmek grevlerini verir. Her kentte byk insan ayn zamanda dini nderdi, o ve onun din grevlileri daima ykseke bir yere kule in a ediyorlard . ... Ziggurat. Bir sre sonra tccarlar ve devlet memurlar , ilgilenmeleri gereken i lerin durmadan artt n fark ettiler. ... Bu kadar ok eyi ak llar nda tutam yorlard . ... E ekleri, keskileri, erkek veya kad n kleleri, bira testilerini ve buna benzer eyleri anlatan gstergeler buldular. Daha sonra yaz c lar gstergeleri bir araya getirerek yeni szckler yaz man n yollar n rendi. ... ortas ndan alt k esine inen k sa bir izgisi olan ters dnm gen, bir vulvay gsteriyor. Bir kad n anlam na geliyor. kisi altta, biri yukar da yar m daire "da " anlam nda. Smerler kad n klelerini do udaki da lardan getiriyorlard , dolay s yla bir yaz c bu iki gstergeyi, yani genle yar m daireleri bir araya getirseydi, ortaya "kle kad n" anlam kacakt . yle bir zdeyi vard : Yaz c n n elleri de a z kadar h zl olan makbuldr.

Smer yaz s art k nesneleri temsil eden ekil guruplar yla sesleri gsteren ekil gruplar n n bir kar m olmu tu. Baz kyler byyerek 35,000 ki ilik kk kentlere dn t. ... Zaman getike, byk kentler kk kentleri denetimi alt na ald , bylece bu byk kentler art k yaln zca kent de il, birer kent devleti oldular. S n rlar boyunca hendekler kaz ld , i aretler konuldu. Bu hkmdarlardan biri Uruk Kral G lagm t . ... Ka n lmaz sonuna varmadan nce ad n btn dnyaya duyurmaya k arar verir, o ve arkada Enkidu, yurtlar n terk edip servenlere at l rlar. Bu servenlerden birinin ard ndan Enkidu, bir tanr an n G lgam 'a verdi i ama G lgam ' n kaybetti i davulu ve tokma bulmak iin byk bir cesaretle ller dnyas na iner. Fakat ller lkesinin yasaklar n i nedi inden geri dnemez. G lgam bilgelik tanr s na kendisine yard m etmesi iin yalvar r, sonunda Enkidu'nun ruhu yeryz ne geri dner. ki dost kucakla r ve Enkidu G lgam 'a lmden sonra ya am n ne kadar kasvetli bir ey oldu unu anlat r. Son iirde G lgam lr. Smerler taraf ndan kurulmalar ndan yakla k be yzy l sonra ba ms z kent devletleri devrinin sonuna ge linmi ti. Smer lkesinden rmaklar boyunca kuz eye gidildi inde, bugnk Ba dat yak nlar nda Akad Krall vard . ... Smer lkesinin tamam n , kuzeyindeki Asur lkesini ve daha ba ka yerleri ele geirdi. ... mparatorlu u Basra krfezinden Akdeniz e kadar uzan yordu. Birka ku ak boyunca Smer lke si yaln zca bir eyalet olarak kald . Oysa Smer, bir krall k veya kltrel bir nc olarak henz yok olmam t . Smerler ba ms zl klar n yeniden kazand ve Kral Ur-Nammu lkeyi birle tirdi. ... dnyadaki ilk kanunnamesini haz rlad . ... Kanunnamenin giri blmnde Ur-Nammu, halk na adalet getirdi i iin vnyor. Onlar kzlerini, koyunlar n ve e eklerini alan h rs zlardan kurtarm , dul kad nlar gllerin penesine d memi ve bir sikkesi olan biri [altm sikkesi olan] birinin penesine d memi . M yakla k 1750 de Babil Krall , F rat n yukar kesimlerine kadar btn Mezopotamya y egemenli i alt na alm t . Smerler yine de, kom u halklara rettikleri ve kom u halklar n onlardan rendi i eylerde ya amaya devam etti. Bunlardan en nemlisi okuma yazmayd , ama Smerler kom ular na kentlerde nas l ya ayacaklar n , mleklerine mleki ark nda nas l ekil verebileceklerini, bir mal listesini nas l yapacaklar n , tekerle i ta tlar nda nas l kullanacaklar n , sava arabalar yla ve baltalarla nas l sava acaklar n , arazileri nas l leceklerini, bir say n n karekkn ve kp kkn nas l hesaplayacaklar n da retmi ti. Hatta Mezopotamya'n n d ndaki halklar, zellikle de Sami halk , Smerlerin efsanelerini ve yasalar n bile alarak, kendilerine mal ettiler. M s r... Her ikisi de yakla k ayn zamanda rmak boylar nda ortaya km t .

M 3000 y l na gelmeden, bir hkmdar M s r tek bir ynetim alt nda birle tirdi. ... Belki de Skorpion ve Menes ayn ki iydi. Yaz d ncesini ticaret yapt klar Smerlerden alm olabilirler, fakat yak n zamanda arkeologlar bir eski M s r mezarl nda, zerinde Smer yaz s ndan daha eski oldu u d nlen yaz lar bulunan mlekler ve tabletler ortaya kard . ... Hiyeroglif szc , M s rl lar n bu resimlere verdikleri tanr n n szckleri ad ndan tremi tir. Ard ndan, M s rl lar, yaz y Smerlerin getirdi i noktadan daha ileri ta yan bir sonraki ad m att . nszlerin seslerini gstermek iin 24 simge geli tirdiler. nller iin simgeleri yoktu, onlars z idare ettiler. Yine de M s rl lar, kard m z her sese kar l k bir simge geli tirerek alfabe ilkesini ke fetmi oldu. M s rl lar, firavunun bir tanr , ya ayan bir tanr oldu unu d nyorlard . M yakla k 2680 y l nda Firavun Coser, bir Smer ziggurat na benzeyen basamakl bir piramit yaparak sonraki firavunlar iin rnek olu turdu. Eski M s rl lar, ok rkl bir halkt . M s r, M 2100 de paraland . ... atlar n ekti i sava arabalar yla ilerleyen, sava baltalar kullanan bir Asya halk , M s r fethetti. M yakla k 1350 de Firavun IV.Amenofis, M s rl lar n 2,000 y l boyunca ta d klar inanlarla ba n aniden kopard . Hkmdarl n n ilk y llar nda, halk na btn eski tanr lar terk etmelerini ve yaln zca gne in tanr s Aton a tapmalar n syledi. ... Firavun, tek ve gerek bir tanr ya olan sevgisini gstermek iin, eski bir tanr n n ad ndan gelen ad n (Amenofis "Amon' u Memnun Eden" anlam ndayd ) Ahenaton ("Aton'un Hizmetkar ") olarak de i tirdi. ... on sekiz ya ndayken ld. M s r, M yakla k 1100 y l na dek dnyada nemli bir gt.

3. Blm Gerler Yerle iyor

Yakla k 4,000 y l nce, sonradan braniler olarak an lacak Sami toplulu u, Smer lkesindeki yurtlar n b rak p F rat Irma boyunca kuzeye do ru yola km t ... gezginci anlam na gelen Hapiru ad yla an l yorlard . ... braniler, imdiki Trkiye nin gney s n r ndaki Harran a vard klar nda bir sre yerle ik bir ya am srm , ard ndan tekrar yollara koyulmu lard . 1,000 y l kadar sonra Yahudiler, bir tarih, sy lenceler ve kanunlar kitab olan KitabMukaddes te, branilerin yksn anlatt lar. Art k insano lunun tarihinde bir e i e geldik. Gnmz ara t rmac lar buraya kadar okudu unuz tarihi, kaz larda bulduklar ta lardan ve kemiklerden ya da gemi leriyle ilgilenmeyen halklar n b rakt klar yaz k r nt lar ndan bulup karm lard . 7

Kenan lkesindekiler, en az ndan branilere gre daha uygard lar. Baz lar iftioband , baz lar da pazar kentlerinde, gne te kurutulmu kerpi tu lalardan yap lm evlerde ya yordu. Sahip olana byk itibar sa layan parlak koyu k rm z /mor kuma lar dokuyor ve sat yorlard . Tanr ... Avram a ... Seninle ve soyunla yapt m anla man n ko ulu udur: Aran zdaki erkeklerin hepsi snnet edilecek. Snnet olmal s n z. Snnet, aram zdaki anla man n belirtisi olacak. Ayn gn Avram, tanr taraf ndan bildirilen yeni ad yla, brahim, kendisini, o lunu, klelerini ve byk olas l kla kabilesinin btn erkeklerini snnet ettirmi ti. O dnemlerde ba ka hibir yerde, bilebildi imiz kadar yla, tektanr c bir halk yoktu. ... Firavun Ahenaton bile, gne tanr s na ibadet etmeyi buy urdu unda ve di er tanr lar kald rd nda, ayn zamanda kendisine de bir firavun tanr olarak ibadet edilmesi gere ini duymu tu. Ba ka tanr larla ilgili neye inan rlarsa inans nlar, braniler yaln zca bir tanesiyle ba l l k ahdinde bulunmu lard . brahim den sonra branilerin nderi shak oldu. ... Yakup, shak n o lu, babas n n yerini alm ... yabanc Yakup un ad n srail ( Tanr yla gre en ) olarak de i tirecekti, nk Yakup, Tanr yla, insanlarla gre ip yenmi ti. Belleklerinden yava yava silinen atalar yla ilgili olaylar birbirine ba lamak iin bir baba, o ul ve torun kullan lm , asl na bak l rsa, uydurmu olabilirler. Bylece yk daha etkili olacak ve an msanmas kolayla acakt . ... Bunun sonucunda bu brani kabile reislerini, ba ka insanlar n yzy llar sonra geli tirece i bir dinin kurucular haline getirmi olabilirler. te yandan, braniler asl nda M s r a sava olarak da girmi olabilir. M s r a Hyksoslar n lkeyi ele geirdi i ve 200 y l hkm srd dnemde gelmi lerdi. Belgelere bak l rsa bu istilac lar n aras nda branilerin de yer almas olas grnmektedir. Dnemim M s r metinlerinde zorunlu i gc iin, byk olas l kla braniler (Hebrews) anlam nda Habirus szc kullan lmaktad r. Kitab- Mukaddes bu kabileleri, srail in (Yakup un) ocuklar anlam nda olarak adland r r. Tek bir amalar vard : Kenan lkesini ele geirmek. srailo ullar

Kenan, atalar n n topra yd ve tanr oray onlara vaat etmi ti. Fakat bu vaat edilmi topraklarda ba ka bir halk ya yordu. Fetih ba lamadan hemen nce, Musa, Nevo da na, Pisga tepesine km t . Orada ld.

srailo ullar n n lden giri inden k sa bir sre sonra Kenan lkesinin k y kentlerine ba ka bir halk yerle mi ti. Yeni gelenler, isimlerini daha sonra o blgeye verecek olan Filistilerdi. Kenanl lar gibi, Filistiler de geli mi bir halkt . rne in demiri i leyebiliyorlard . srailo ullar bunu yapam yordu. Kitab- Mukaddes bize, Btn srail lkesinde bir tek demirci yoktu... Bu nedenle btn srailo ullar , saban demirlerini, kazma, balta ve oraklar n biletmek iin Filistilere gitmek zorundayd lar diye anlat r. Kitab- Mukaddesin onunla i lgili anlatt klar ndan hareketle, Davut un bir ete reisi ve yaln zca s radan bir srailo lu oldu u d nlebilir. ... M 1000 y l ndan k sa sre nce, kabilelerin ya l lar onu ikinci krallar olarak kutsam t . ... Kuds ba kent yapm t . ... Byk olas l kla, Davut un zaferleri pek oklar taraf ndan Tanr lar n n, krallar , zellikle de Davut u onaylad na ili kin birer kan t say lm t . Kuds hem siyasi hem de ruhani ba kent yapacakt . ... Yahudilerin ve H ristiyanlar n bugn hala okuduklar ya da syledikleri mezmurlar n (ilahilerin) pek o unu Davut yazm olabilir. Davut lm d e indeyken yerine gemesi iin ikinci o lunu semi ti. ... Sleyman, babas lmeden ta giyecekti. Davut un 20 kar s ve cariyesi varken, Kitab- Mukaddes Sleyman n 700 kar s (biri de firavunun k z yd ) ve 300 cariyesi oldu unu sylerler. o unlu u yoksul ve tutumlu ol an halk, fildi i bir tahtta oturan, alt n kupalarla iki ien, maymun ve tavus ku u besleyen bir krallar oldu unu fark etmi ti. Davut ve Sleyman dan sonra krall k paraland . ... Kuzeydeki halk, srail ad nda yeni bir krall k kurdu. Gneyde kalanlar kendi kk krall klar na Yahuda ad n verdiler. O zamana dek srailo ullar tanr lar n , ... ocuklar n n hemen yard m na ko an ve onlara nas l davranmalar gerekti ini reten bir baba olarak grm lerdi. Ama ayn zamanda onu, kendisine kurban sunulmas n isteyen ve kendisine kar koyanlara ac mas olmayan bir zorba olarak da gryorlard . M sekizinci ve yedinci yzy llarda, peygamber ad verilen insanlar, ... tanr n n iradesini, o unlukla da onun kendi szckleriyle ortaya koyduklar n iddia ediyorlard . ... Bunlardan biri... Amos tu. Bir di er peygamber, Ho ea, ... Benzer biimde, srail ba ka tanr lar severek (bu da bir tr zinayd ) tanr y d k r kl na u ratm t . Alimler, hazine gibi saklanan bu metinlerin pek o unu bir araya getirip yava yava Kitab- Mukaddes i meydana getirdiler. ... Bunlar n kayna , byk bir olas l kla Filistin de il, F rat ve Dicle boyunca kurulmu Mezopotamya ky kentleriydi. F rat ve Dicle rmaklar na yak n y k nt larda bulunan eski tabletlerde, Kitab_ Mukaddes te 9

anlat lanlara ok benzeyen sylencelere rastl an r. Enlil in, yarat c n n, dnyay gkten nas l ay rd ; Enki yle annesinin insan kilden nas l ekillendirdi i; ana tanr an n cennetteki yasak bitkileri yedi i iin su tanr s n nas l cezaland rd ; insan soyunu yok etmek iin tanr lar n nas l bir sele yol at klar ve (anla ld kadar yla, nk tabletlerin bir k sm kay p) Tanr ya sayg s olan bir kral bir tekneyle o topraklar terk etmesi iin uyard klar , hep bu tabletlerde anlat l r. Kitab- Mukaddes, nceden konar ger bir hayat srerken sonradan F ilistin de yerle ik hayata geerek iftilik yapmaya ba layan bu yoksul insanlara, M s rl lar n ve F rat ile Dicle k y lar nda ya ayanlar n sahip olmad bir ey vermi ti: Bir bellek. Kitab- Mukaddes teki en etkileyici blmlerden biri Eyp n iiridir. ... Smerler daha eski bir yorumunu anlat r. ... iir herkesin akl n kurcalayan bir gizemle ilgilidir: Bir tanr veya ba ka bir yksek g varsa, neden hak etmeyen i nsanlar n ac ekmesine gz yummaktad r ? Asl nda tanr Eyp yan tlamam t r, ama air dnyan n enginli ini ve tanr n n gizemini kabul ederek teselli bulmam z ister bizden. Kuzeydeki srail krall n n mr M 721 y l na kadar srd. O y l, F rat ve Dicle blgesinden gelen Asurlular krall yenilgiye u ratt . Gneydeki kk Yahuda krall hara deyerek varl n srdrd, ancak M 586 da yine F rat ve Dicle aras ndaki blgeden gelen Babil liler krall ele geirdi. ... Persler sonradan Babil i ele geirdiklerinde bu esirleri serbest b rakt , o u Yahuda ya geri dnd. Kuzeydeki srail in kabileleri yok oldu undan, Yahudiler art k brahim ile Musa n n tanr s na tapan tek halkt . Yahudilerin o u yurtlar n terk etti. Art k bizim diyebilecekleri bir lkeleri yoktu, Akdeniz in drt bir yan na ve daha telere yay ld lar. Neredeyse 2,000 y l boyunca, Yahudilerden birbirlerinden ayr d m halde, o unlukla kt muamele grerek, gettolarda ya ad lar.

4. Blm Eskia n ki Kenti Farkl Yollar zliyor

Yunanl lar, ormanl k blgeleri byk lde yok e tmi ti. ... Kyler ve kentler deniz k y s nda veya da larla evrili oldu undan k smen yal t lm durumdayd lar. Bu nedenle kentlerin o u, yakla k 200 tanesi, kk ve ba ms z kent devletlerine dn t. ... Aristoteles, ideal kent devletinin herkesin birbirini tan mas na olanak verecek kadar kk olmas gerekti ini belirtmi ti. M 600 lerde, Lykurgos ad nda bir Spartal olduka abuk bir biimde, Spartal lar n yzy llarca ba l kalaca bir dzen kurdu. ... Bu kurallar tek ba na yazd ve ... tanr Apollon un onay n ald . ... sonra da kendisini al ktan lmeye mahkum etti.

10

Lykurgos'un tasarlad d nlen devlet dzeni btnyle sava lardan ve toprak sahiplerinden olu an st s n f Spartal lar n elindeydi. ... D k toplumsal konumlar n n i areti olarak serflere kpek derisinden ba l klar giydiriyorlar ve her y l onlara sava ilan ediyorlard . Bunu, gizli polis rgtnn sorun karan serfleri ldrmesini me ru k lmak iin yap yorlard belki de. Ya l lardan olu an bir heyet, yeni do an erkek bebekleri inceliyor ve yaln zca amalar na uygun olanlar n ya amas na izin veriyordu. ... On iki ya ndan sonra bir o lan ocu u di er o lan ocuklar yla birlikte askeri bir kampta ya yordu. ... Ya lar byk ocuklar, y lda bir kez, kimin daha uzun dayanaca n grmek iin k rbalan yordu. Spartal erkeklerin o u, e itim grerek, sava arak, alt s n f n eme inden gelir elde ederek ve daima devletin denetiminde kalarak ya amlar n srdryordu. K zlar da o lanlar n ald e itimin bir k sm n al yordu. Temel grevleri, devlet iin daha fazla sava do urmakt . ... Evlili in ilk y llar nda kocalar kar lar n yaln zca geceleri ve gizlice ziyaret edebiliyorlard ; bununla erkeklerin kurnazl n n ve drtlerinin s nanmas amalan yordu. Alt n a nda Sparta kltrel bir ld. Sparta n n rakibi Atina da ... iktidar ele geirmek iin abalayan politikac lar aras nda... M 508 y l nda mcadeleyi kazand nda Kleisthenes gerekten de sz verdi i eyi yapt . ... Ba lang ta bunu amalamasa da, Kleisthenes Atina n n demokrasi yolunda byk bir mesafe kat etmesini sa lad . Ancak daha sonra Atinal lar daha da ileri gitti. Devlet yetkililerine al malar n n kar l nda maa ba lad lar, bu da en az ndan teorik olarak yoksullar n bile grev alabilece i anlam na geliyordu. Ayr ca, yzlerce yurtta tan olu an jrilerin, yarg lar n idaresi olmadan, oy ok lu uyla karar verdi i mahkemeler kurdular. Her yurtta bir gn meclise girmeyi veya devlet ynetiminde bir grev almay ya da bir jride yer almay umabilirdi. Atinal lar s radan insan n bilgeli in ku ku duymuyordu. Atina demokrasisi kusursuz olmaktan uzak t . Bir kere yaln zca erkekler, erkeklerin de yaln zca yurtta olanlar ynetime kat l yordu. ... Vergiler, donanma ve d ili kiler gibi can al c konularla ilgili i lerde bir avu zengin insan tekrar tekrar grev al yordu. Do uda, Ege Denizi'nin di er yan nda Kk Asya vard ( Gne in do du u topraklar anlam na gelen Anadolu ismi, daha sonralar kullan lmaya ba lanm t r). Yzy llar nce pek ok Yunanl Ege'yi geip Kk Asya k y lar na yerle mi ti. yonlar ad verilen bu halk deniz arac l yla anavatanlar Yunanistan'la ili kiyi srdrm t; iki yaka tekbir uygarl kt . Ancak siyasi a dan onlar, ba kenti imdiki ran da bulunan Pers mparatorlu u nun ynetimi alt nda ya yordu. ... M 499 da onlar Pers egemenli ine kar ayakland . [Perslere kar ] bir savunma birli i olarak ba layan ey bir Atina imparatorlu una dn t. 11

Pers sava lar na ili kin anlat mlar tarihin babas olarak adland r lan Herodotos un yap tlar ndan al nm t r. ... Herodot Tarihi boyunca u grkemli tema durmadan yinelenir : Gl bir despotizmin nas l kibrinin kurban oldu u ve yoksul ama zgr ve yetenekli bir halk alt etmeyi nas l ba aramad . Elbette Sophokles bir Yunanl yd , akl n yarar n kesinlikle onayl yordu. ... Ama akl ok fazla yceltmelerini, tanr lar n de erini azaltmalar n , zlmeden kalsa daha iyi olacak s rlar de melerini istemiyordu. Kendilerine hkmeden yazg dan daha gl olduklar n d nmemeliydiler. Sokrates, ... Sadece arkada lar yla sohbet etmekten ve o nlara d ncelerini gzden geirmeye zorlayan sorular sormaktan ho lan rd . Sophokles, Herodotos ve Platon. Bu insanlar M be inci yzy lda insan n gemi i zerinde kafa yoran, hayat n anlam n ara t ran, insano luna yara r tap naklar ve yap lar in a eden ok say daki Atinal dan yaln zca dr. ... Sophokles rne in, sadece 120 oyun yazmam t , ayn zamanda bir dans , lir alan bir mzisyen, bir gre iydi ve Atina ya bir diplomat ve bir komutan olarak hizmet etmi ti. Atina l d nrlerin en nlleri Platon ve Aristotales ti. Platon, Sokrates in rencisiydi. ... Felsefe tarihinin, Platon un byk sorunlar ze rine yazd klar na ili tirilmi bir dizi dip nottan ibaret oldu u sylenir. ... Bu sorunlar n belki de en nemlisi uydu : yi insanlar ve iyi bir devlet nas l yarat l r ? ... Platon en nl kitab Devlet te bunun yan t n verir: nemli olan birka yetenekli insan semek ve onlar iyi e itmektir. Aristotales de i ik bilgi dallar nda ara t rmalar yapt . Kurallar unlard : Olgular topla, onlar dikkatle incele, s n fland r, tart . ... Pek ok devletin olu ma biimini inceledikten sonra, bir kent devletinin yapaca en iyi eyin iktidar orta s n fa b rakmak oldu una karar verdi. ... nsan diye yaz yordu, bir kent devletinde ya ayan bir hayvand r. M 338 in sonbahar nda Philippos ve zeki o lu skender, Atinal lar ve destekilerini kesin bir yenilgiye u ratt lar. ... nsan trnn nele r ba arabilece ini gsteren par lt l Atina, sava Sparta ve Yunaistan n di er btn kent devletleri yok olup gitti.

5. Blm in in Binlerce Y ll k Serveni Ba l yor

in uygarl , Sar Irmak n da l k arazilerden geti i ve tepelerle rma n k y s ndaki batakl k alan aras nda do al taraalar n yer ald daha i blgelerde ba lad . ... Genellikle, ok fazla emek isteyen ama ok say da karn da doyuran pirin yeti tiriyorlard . Yamalar taraaland r yor, tehlikeli akarsular n kenarlar na bentler yap yor, arazilerini suluyor ve kendi d k lar n rnleri iin gbre olarak kullan yorlard . Toprak, s r yeti tirmek iin kullan lamayacak kadar de erliydi, bu 12

nedenle erp yiyerek ya ayan hayvanlar (tavuk, rdek, ve domuz) besliyorlard ama onlar n say s da fazla de ildi. in bitkisel bir uygarl k olmu tu. Tarihiler... kazmaya ba lad lar. K sa sre sonra byk bir kemik y n yla kar la t lar ve bunlar n eski hanedanl k belgeleri oldu unu anlad lar. ... Eski krallar iin al an falc lar, gelece e dair bir soru soruyorlar, bu soruyu bir kemi in zerine yaz p bunu ate e tutuyor, olu an atlaklara bak larak kehanette bulunuyorlard . Kabu un ya da kemi in atlama biimi sorunun yan t n (genellikle bir evet veya hay r biiminde) veriyordu. in kltr, an dneminden gnmze 4,000 y ld r kesintisiz uzan yor.

M 1122 de Co Hkmdar Vu, ... u retiyi benimsetti: Gk, yce varl k, evreni ynetir ve Gk n vekilli ine sahip de ilse, yani g n Gk n r zas yoksa hi kimse dnyay ynetemez. ... inliler iin Gk n Vekilli i dzenleyici bir kavram oldu. M 230 ile 221 aras ndaki 10 y lda, bat daki bir krall n hkmdarlar di er btn in devletlerini ele geirdi. Bylece btn in, ilk kez bir ailenin, in slalesinin ynetimi alt nda birle ti. (Bat dnyas nda bu lkeye verilen in ad da bu hanedan n ad ndan gelir). ... inliler o dnemde, yeryz ndeki insanlar n drtte birini olu turuyordu. in hkmdar ... hem bir tanr hem de bir kahraman oldu unu bildiren yeni bir unvan kullanmaya ba lad . Kuzeydeki s n r devletlerinin eski hkmdarlar , Asya otlaklar ndan gelen atl ak nc lar durdurmak iin uzun surlar in a ettirmi ti. Bat l lar n Konfys dedi i Kun fudz , ... rencilere bedeli kar l nda ynetim ve ya amla ilgili d ncelerini reten bir retmendi. ... Konfys, Hkmdarlar hkmdar olmal , kul da kul diyordu, baba baba olmal , o ul da o ul. ... Soylu insanlar rzgara; s radan insanlar otlara benz er; rzgar esti inde otlar e ilir. Yasac lar olarak bilinen bir grup gereki devlet adam ve filozof, Konfys n iyilikseverli ine kar kt lar. ... Konfys n d ncelerine kar kan yaln zca Yasac lar de ildi. Davc l k (Taoculuk) ad verilen bir d nce ak m tek gere in kozmik bir kuvvet olan Do a oldu una inan yordu. ... in i de i tiren Yasac lar veya Davc lar de il, Konfys v e yanda lar oldu. ... Konfyslk z enli, lkesine ve ilkelerine ba l bir ynetici s n f n n ortaya kmas na yard mc oldu. inliler yaln zca mkemmel sanat lar de ildi, ayn zamanda dnyadaki en yarat c halkt . emsiyeyi, el arabas n , kibriti, di f ras n ve oyun ka d n byk olas l kla ilk inliler kullanm t . Bycler i neleri m knat sl yor, ... u urlu yerleri semek amac yla kullan yorlard ; ... daha sonra m knat slanm i nelerden pusula yapt lar. ... di er halklardan daha nce ka t yapmaya ba lad lar. ... szckleri nas l basacaklar n buldular. ... Gutenberg in Avrupa n n ilk kitab n (1450 civar nda bir Kitab- Mukaddes) basmas ndan 500 y l nce, in ynetimi Konfy s klasiklerden olu an 130 ciltlik bir klliyat n bas lmas i inin masraflar n stlenmi ti.

13

inli bir mucit, bal, kkrt ve ghe rileyi kar t r p, bu kar m s tm t . Sonsuza kadar ya amay sa layacak bir iksir ar yordu. ... tam tersi etkisi olan bir ey bulmu tu... barut. in in ipe i o kadar nemli bir d sat m rnyd ki kervanlar n Orta Asya y geip bat ya do ru giderken kulland klar yol pek Yolu olarak adland r l yordu. inli mlekiler, yumurta kabu u kadar ince, yksek tabakadan insanlar n be enece i kadar gzel ve muhtemelen yoksullar n sat n alabilece i kadar ucuz porselen fincanlar, anaklar ve vaz olar yap yorlard . Bunlardan baz lar o kadar sertti ki (sylendi ine gre) elik bile yz eylerini izemiyordu. 1200 l y llarda bir felaket ya and . Kuzeydeki otlaklardan gelen Mo ol gerler lkeye h zla yay ld lar. ... inli tarihiler Mo ollar , idrarlar yla y kanan, yaln zca h rs zl ve ldrmeyi bilen yabaniler olar ak anacakt . ... Cu Yen-can ... 1368 y l nda son Mo ol imparatorunu halk n n geldi i otlaklara geri dnmeye zorlad . Ard ndan kendisini yeni bir hanedan n, min ( Parlak ) hanedan n n imparatoru ve kurucusu ilan etti. mparator olarak Ta k n Sava anlam ndaki Hun -vu ad n ald . ... Bir dizi tasfiye sonunda, zafer kazanmas na yard m eden on binlerce insan ldrd. ... Byk toprak sahipl erinin mal varl klar na el koydu ve belki de kendi kyl ailesi zaman nda ok ac ekti i iin, topraklar yoksullara kiraya verdi. ... Hun vu e itimli insanlardan nefret edi yordu. Pusulalar sayesinde inliler a k denizlerde yol alabildiler, bu henz Avrupal lar n yapamad bir eydi. ... 1433 te, seferler bir daha ba lamamak zere durduruldu. ... nedeni dpedz imparatorlar n bu seferleri srdrecek mal i gze sahip olmamas yd . ... Seferler devam etse, ...Konfys n, Biri insanlara erdemli bir nderlik yaparsa ... utanma duygusuna sahip olurlar ve umurlar canlan r retisini btn d nyaya yayabilirlerdi. 2500 lerde ve 1600 lerin ba nda sorunlar ba lad . ... 1644 te isyanc bir nder Pekin i ele geirdi. ... Yakla k 300 y l in i ynettikten sonra Min hanedan sona erdi. ... Manular, ... Hanedana in yani Saf ad n verdiler ... btn in e boyun e dirdiler. ... Manular inli erkekleri, itaatlerini gstermek iin, salar n Manu tarz nda yapmaya, ba lar n n n yar s ndakileri t ra edip arka yar s ndakileri rp ba lamaya zorlam t . inliler bunu yapm , durumu da, Sa n kal rsa ba n gider, sa n ver ba n kurtar diye zetlemi lerdi. Manu hkmdarlar n n en gls olan Kan - i ... Konfys n erdemlerini ... sokaktaki inlinin anlayabilece i bir slupla zetleyen bir dizi davran kural yay mlad . in ini, 1600 lerin sonundan neredeyse 1700 ler bitene kadar alt n a n ya ad . ... Bu sre iinde inliler, dnya tarihinin en geni kitap dizisini haz rlam t . 36,000 ciltten olu an bu dizinin tamamlanmas 10 y l srm t. ... 1700 ler boyunca inliler zenginle ti, ancak sonra zor duruma d tler. Nfus artmaya devam edi yordu, 1700 lerin sonuna gelindi inde inlilerin say s 300-400 milyon civar ndayd .

14

6. Blm Kimilerimiz Dnyaya Hkmetmeye Giri iyor

M 1000 civar nda kuzeyde bir yerlerdeki Ari (Aryan) topluluklar gneye, Dicle ve F rat rmaklar n n do usundaki ve eski Hindistan n bat s ndaki s caktan kavrulan platoya ak n ettiler. Bu yeni gelenler ata biniyor; k sa, dayan kl yaylar, s rtta ta nan okluklar kullan yorlard . H zlar ve silahlar onlara stnlk sa lad , yerlileri yurtlar ndan uzakla t rd lar. Fethettikleri lkeye, Arilerin Topra anlam na gelen ran ad n verdiler. Perslerin hkmdar olan II.Kuro , M 550 de ... kom ular Medlere do ru sefere kt . ... Medleri yenilgiye u ratt ... Sonra da daha kuze ye ve bat ya ilerledi, Kk Asya y fethetti. Herodotos, Kuro un Bat Kk Asya daki ba d man yla ilgili bir yk anlat r. Bu adam Lydia kral Kroisos tur. ( Karun kadar zengin deyimine konu olan Karun efsanesi asl nda Kroisos un ya am ndan kaynaklanmaktad r.) Persler, ... haberle meyi iyile tirmek iin Basra Krfez i nin yak nlar ndan Ege Denizi nin yak nlar na kadar yakla k 2,600 kilometrelik bir Kral Yolu in a ettiler. Nbetle e al an haberciler yolu at stnde yedi gnden az srede kat edi yorlard . Pers hkmdarlar n n en farkl yan da ba kalar n n kendi adlar na ynetmesine izin vermeleriydi. ... Kendilerine gereken eyleri ... yollad klar srece yneticilerin, en iyisinin ne oldu unu d nyorlarsa onu yapmalar na izin veriyorlard . ki yzy l sonra Pers mparatorlu u nun bat taraf nda gl bir d man ortaya kt : Makedonyal skender, tarihte bilinen ad yla Byk skender. ... skender, M 334 y l n n bahar nda, yirmi iki ya ndayken 35,000 ki ilik bir orduyla Avrupa dan Kk Asya ya geti. Kk Asya y ele geiren skender, ordusuyla birlikte gneye Suriye ve Filistin e do ru yneldi, buralar fethetti ve ard ndan M s r ald . ... Sonra da Hindistan a sald rd . ... Tabii ki skender in haritalar yoktu ve Hindistan n asl nda ne kadar byk oldu una ili kin bir fikre sahip de ildi. ... ona insan n kan n donduran sesler karan 200 fille sald ran bir kral yenilgiye u ratt . Byk olas l kla dnyan n do u k y s na yakla t n d nyordu. Eski Yunanl lar dnyan n Okeanos ad verilen bir rmakla evrelenmi bir disk oldu una inan rd . ... Akla gelmedik bir ey oldu: skender in sad k askerleri daha uza a gitmeyeceklerini bildirdiler. Egemenli i alt ndaki btn halklar n temsilcilerinin kat ld lende, skender istedi i eyin asl nda ... bar istemi ti, ayr ca imparatorlu undaki halklar n yaln zca uyruk de il, ortak da olmas n ve dnyadaki btn halklar n uyum ve birlik iinde ya amas n dilemi ti. ... M 323 y l n n Haziran ay nda ... otuz iki ya nda ld. 10 y l iinde, hibir sava kaybetmeden Ortado u nun ve M s r n tamam n kaplayan bir imparatorluk kurmu tu. ... Komutanlardan imparatorlu u M s r, Mezopotamya ve Yunanistan me rkez olmak zere e bld.

15

Tam skender in imparatorlu u paralan rken ... talya n n ortas ndaki Tiber Irma n n k y s nda, Roma ad nda bir tar m kenti vard . Roma, kuzeydeki Etrsklerin egemenli i alt ndayd . Etrskler al kan ve lks ya am seven bir halkt . ... Etrsklleri yenilgiye u ratt ktan sonra Romal lar arka arkaya d manlarla sava t lar. ... M 265 y l na gelindi inde, ... btn talya y egemenlikleri alt na alm lard . O dnemde Akdeniz in bat ucuna iki byk g egemendi. Bunlardan biri elbette, yaln zca karada, yani talya da gl olan Roma yd . Di er g ise Romal lar n ezeli d man denizci Kartaca yd . nderleri Romal lar gibi ifti de il, fildi i, mlek, alt n ve kuma ticareti yapan tccarlard . ... Kartacal lar n Sicilya Adas n n bir blmn fethetmesi, bylece talya izmesinin ucuyla ada aras ndaki bo az n denetimini ele geirmesiyle ka n lmaz sre ba lad . ... Zaferlerin kar Hannibal sava kazanamad . ... Romal lar ... Kartaca ya bir ordu yollad lar, M 146 da kenti yerle bir ettiler. Roma n n do usunda, komutanlar nca paraya blnm skender in imparatorlu u vard . Romal lar onlara birer birer sald rd : Daha Kartaca ile nc sava lar n yapmadan Makedonya y ve Yunanistan ele geirmi lerdi. Ard ndan Pers mparatorlu u nun bat ucunu ve M s r ald lar. Kartacal larla sava lar n ba lamas ndan 250 y l sonra Romal lar btn Akdeniz havzas n , denizi evreleyen btn topraklar egemenlikleri alt na alm lard . ... Romal lar n fethedemedi i bir yer, ... Germania... MS 9 y l nda Germania n n kuzeyindeki ormanlarda ya ayan bir kabile bir Roma ordusunu ac mas zca yok etti. ... Roma, Germania n n byk blmnden vazgeti. Hkmdarlar yeteneksiz oldu unda bile Roma sonraki 200 y l boyunca halk na istedi i eyleri vermeye devam etti: Nizam ve uygarl k. Herkes a k ve de i mez olan Roma yasalar ndan yararlan yordu. Gk kubbe ba m za y k lsa bile , der Romal lar n bir sz, adalet yerini bulmal d r. ... uzun sre kullan lacak biimde in a edilen bu yollar skoya dan Arabistan a kadar uzan yordu. 50 y l iinde (235 ten 284 e) iktidara gelen yirmi alt imparatordan biri d nda hepsi ldrlm veya intihar etmi ti. ... 200 lerde ortaya kan ba ka bir sorun daha vard : Sadakatsiz ordular. ... En byk askeri sorunlar do udayd , oysa talya dan deniz yoluyla M s r a veya Karadeniz e ula mak hafta sryo rdu. Bu yzden Diokletianus Roma mparatorlu u nu bld. Bat y ynetmesi iin ba ka birini seti, do u yar s n n ba na kendisi geti. Daha sonra her iki hkmdar da kendi lkesinin bir k sm n ynetmesi iin ba ka birini seti, bylece cihan n drt prensi ortaya kt . ... Diokletianus tan sonra Konstantinos ad ndaki gen komutan iktidara geti ve yaln zca do unun de il btn imparatorlu un hkmdar oldu. ... Ba kenti iin uygun bir yer seti: Karadeniz in giri indeki kadim Bizans kenti. ... Birka y l iinde Konstantinos, a lmas nerdeyse olanaks z surlar in a etti. Kenti saraylar ve kiliselerle doldurdu; sokaklar ba ka kentlerden gelme ganimet olarak al nm heykellerle ssledi. 16

Roma mparatorlu u nun daha ya l Bat Avrupa yar s 100 y l daha varl n srdrd. Sonra Germen kabileleri ... 410 ve 455 y llar nda Roma kentini de ya malad lar. ... bat daki Roma mparatorlu u yok olmu tu. Roma mparatorlu u'nu kuranlar, Asya'n n cra otlaklar nda dola p duran Trk-Mo ol boylar hakk nda ok az ey biliyor, belki de hibir ey bilmiyorlard . Bu halklar, Roma mparatorlu u'nun blnmesinden yzy llar sonra, 1200'lerdeki fetihlerine ba lamadan nce, kendi hallerinde ger boylar yd . Dayan kl kk adar n n zerinde, atlar , koyunlar ve yaklar iin otlak bulmak zere a as z ovalarda gezinirlerdi. Ya amlar n srdrmek iin bir yandan da kom u boylara ak nlar dzenlerlerdi. Ah ap direkler ve keeden yap lma derme evlerinde ya ar, etle ve k m z dedikleri ek itilmi k srak style beslenirlerdi. Suyun tanr sal bir ey oldu una ve kirletilmemesi gerekti ine inand klar ndan, asla y kanm yorlard . Kirli me in yelekleri ya dan parl yor ve gney kom ular , inliler, onlar n yanlar na yakla lmayacak kadar kt koktuk lar n sylyordu. 1100'lerin sonlar nda, Timuin ad ndaki uzun boylu gen bir Mo ol, kanl bir arp may kazanarak soyunun ba na gemi , sonra da di er Trk-Mo ol soylar n denetimi alt na almaya ba lam t . ... 1206 y l na gelindi inde, k rkl ya lar ndayken, kendisini "Kee ad rlarda ya ayan btn boy lar n" hkmdar ilan etti. O y l Mo ol reislerinin bir toplant s nda, anla ld kadar yla, denizler kadar engin hkmdar anlam na gelen ingiz (Cengiz) Han unvan n ald . (Mo ollar hi deniz grm myd' ki ?) Cihana hkmetmeyi d nyordu. aman ndan (Gk ile arac s ) halk na, benekli bir at n zerinde g e ykseldi ini ve Gk tanr s yla, Meng Tengri ile k onu tu unu sylemesini istedi. Meng Tengri, Cengiz Han'a cihana hkmetmesini buyurmu tu. nsan n en byk sevin kayna , demi ti, zaferdir: D manlar n yenmek, onlar kovalamak, onlar n olan eyleri almak, sevdiklerini a latmak, atlar na binmek ve [aynen kendi ifadesiyle] kar lar n ve k zlar n kucaklama. Ba ar n n bir ba ka nedeni de bu atl gerlerin ok uzak lara ok h zl gidebilmesiydi. ... Cengiz Han' n askerlerinin sava ta bir ba ka stnlkleri daha vard : K l tan geirmeye kesinlik le kar de illerdi. ... in in kuzeyini fethettikten sonra Cengiz Han bat ya dnd. Ordular imdiki Afganistan' ve ran' fethetti. ... Cengiz Han 1227'de in'de sava rken ld. Cengiz Han mparatorlu u, Roma mparatorlu u'nun en byk zaman ndaki geni li inin iki kat na ula m t . ... Cengiz Han n ard llar , imparatorlu u her birini bir han n ynetti i drt paraya blm lerdi. Bu hanlardan biri, Hanlar han , yaln zca in'i, Kore'yi, Mo olistan' ve Tibet'i ynetmiyor,en byk hkmdar olarak di er hanlar da ynetiyordu. Ancak sonunda bu muaz zam imparatorluk y k ld . ... Torunu Kubilay Han' n hkmdarl ndan sonra, Hanlar Han , di er han n kendi yollar na gitmelerine gz yumarak, esas olarak in'deki merkezlerine odakland . Kubilay ve torunlar ayr ca 17

fatihlerin d t lmcl hataya da d m t: Fethettikleri lk elerin geleneklerini benimsemi ve kendi geleneklerini b rakm lard . ... Hanlar n ordular btn hanl klarda sava becerilerini yitiriyorlard . Filistin'de Memluklulara yenildiler, ran ve Mezopotamya'daki lhanl Devleti y k ld . Btn bu s n r boyu insanlar ayn stnl e sahipti. Yksz ve h zl yol al yor, glkleri basit s k nt lar olarak gryorlard ve kaybedecek bir eyleri yoktu. Cengiz Han' n hkmdarl s ras nda bir ranl , herhangi birinin ran'dan Orta Asya'ya kadar ba n n stnde alt n bir tepsi oldu u halde gven iinde yrye bilece ini yazm t .

7. Blm Tm Dnyay Saran nanlar Edindik

M 1750 y l nda nds Irma ndaki kent ya am sona ermi ti. ... nds kentlerinin yok oldu u dnemde, a k tenli gmenler da geitlerinden geerek gneye, Hindistan n kuzeyine do ru iniyordu. Kendilerine soylu anlam nda Ari (Aryan) diyorlard . ... Ariler asl nda Orta Asya otlaklar n b rak p yola koyulan gl ve hareketli halklardan bir ba kas yd . Yaln zca gneye, Hindistan a do ru de il, bat ya, ran a (Medler ve Perslerle daha nce tan m t k), Mezopotamya ya, Kk Asya ya ve Yunanistan a do ru da ilerlemi lerdi. Hint-Avrupa ad verilen dil aileleri, gnmzn pek ok dilinin babas olacakt . Ari dininin znde, tanr lara hayvan kurban etme trenleri vard . ... Zamanla pek ok Hintli, ke i lere ve kurbanlarla by yapmaya kar kmaya ba lad . Upanisad ( Rahle-i tedris ) ad verilen iirlerinde ve dzyaz lar nda bilgeler varolu umuza ili kin temel sorunlar tart t lar. ... Arilerin ilahilerinde ortaya koyulan eski gr , onurlu ve drst bir ya am srenlerin, ldkten sonra ce nnette tanr lar n aras nda ya amay umut edebileceklerini ne sryordu. Byle bir ya am srmezlerse, cehenneme gideceklerdi. ... Oysa Upanisad lar n yazarlar , o umuzun lmden sonra bir ya am olmayaca na inan yordu. Bugn Hinduizm olarak bilinen di nin temelinde, Arilerin, Upanisad bilgelerinin inanlar vard r, ayr ca hibir zaman btnyle yok olmayan eski nds halk n n dini de k smen Hinduizmi etkilemi tir. ... Hinduizm hakk nda yalanlanamayacak hibir ey sylenemeyece i s k s k dile getirilir. Hinduzim, birbirinden ok farkl bir milyar Hintli nin inand ve yapt eylerin bir toplam d r. Buda ya dair, kendi zaman ndan kalma hibir yaz l kayna a sahip de iliz. ... Ad Siddhartha Gautama yd ve babas Himalayalar n eteklerindeki kk tepelerde ya ayan bir a iretin reisiydi. ... M 480 ler veya 470 lerde, seksen ya nda ld. Sorunumuzun ne oldu unu a ka grmek, kendimizi iyile tirmeye kesin karar vermek ve temel ahlak kurallar na uymak zorundayd k. ... yani ya am n anlam n bilmeyi d nmeliydik. Duru bir zihinle uzun uzun d nmeliydik. Bunlar yapmak bizi, drtlerimizden ve gereksinimlerimizden kurtar p huzurlu bir zgrl e 18

kavu turacakt . Drtlerimizden ve gereksinmelerimizden kurtulursak ark tan da (do um ve lmn sonsuz dngsnden) kurtulacak ve kusursuz bir huzur durumuna eri ecektik. sa n n... Mritleri dini topluluklar kurmaya ba lad . sa dan Mesih ( ya lanarak kutsanm anlam nda) kendilerinden de sevi ya da H ristiyan olarak sz ettiler. ... H ristiyanlar kendilerini esas olarak Yahudilerin zel bir cemaati olarak gryorlard . sa n n szleri Yahudilere ynelikti, oysa Pavlus yaln zca Yahudilere de il, putperestlere de vaaz veriyordu. Bu nedenle, by k lde sa n n rettikleri konusunda ok az ey bilmesinin de etkisiyle, ne redeyse yepyeni bir din kurdu. ... Pavlus, dpedz Yahudi yasalar n n byk blmn kald rmak suretiyle H ristiyanl putperestler iin daha kabu l edilebilir hale getirmi ti. ... sa n n tersine Pavlus yasal olarak bir Roma vatanda yd . ... Sonraki 300 y lda... Roma imparatorlar H ristiyanl n devlet dini olmas na karar verdi. Hz. Muhammed, MS 570 y l nda, bedevilerin aras nda de il, kutsal bir kent olan Mekke de do mu tu. ... Bir gn yine ma aradayken, MS 610 da, drt byk melekten biri olan Cebrail Muhammed e grnd. ... Sonraki 20 y l boyunca Muhammed bu vahiyleri almaya ve sonra da tekrarlamaya devam etti. 632 y l ndaki vefat ndan sonra Mslmanlar yaz ya geirdikleri vahiyleri Kuran ad alt nda bir araya getirdiler. slam... Allah n iradesine teslim olma dini. Bu dine inananlara da, Mslman, yani teslim olanlar , selameti bulanlar deniyordu. 622 y l n n Eyll ay nda, sa salim Yesrib e ula t . Muhammed Yesrib in ad n Medine olarak de i tirdi. ... 630 y l nda, Peygamber Mekke ye yrd ve kenti sava madan ele geirdi. ... Gz kara bir sava yd , ama kibar ve alakgnll biriydi. O ve e leri (yakla k bir dzine) kerpiten yap lma basit bir evde ya yordu. ... Ba ar s n n gizi, sahabelerine rnek olan davran lar nda yat yordu. 622 de ld nde ... Hz. Ebubekir i ... ld nde ... Hz. mer i halife olarak setiler. ... Araplar arka arkaya gz kama t r c fetihlere giri tiler. ... Kuzeybat daki Do u Roma mparatorlu u na ve kuzeydo udaki Pers mparatorlu u na. 15 y l iinde (632649) Romal lardan M s r ald lar ve ran n byk blmn ele geirdiler. ... Bir donanma kurdular ve Akdeniz in btn denetimin i ellerinde tutmalar n sa layan baz adalar ele geirdiler. 50 y l kadar durduktan sonra yeniden do uya yklendiler ve Hindistan' n bat k y s n n bir blmn ve Orta Asya'n n k ra topraklar ndaki vahalar fethettiler. in ordular yla sava p onlar yenilgiye u ratt lar ama Merkezdeki iek in' in ilerine girmediler. Bu arada gl bir komutan olan Musa ibn Nusayr' n komutas nda Kuzey Afrika boyunca bat ya do ru Cebelitar k Bo az 'na kadar ilerlediler. ... Musa ibn Nusayr, spanya'y fethetmesi iin Tar k ad nda bir komutan seti. Komutan, 711 y l nda, Kuzey Afrika y Avrupa dan ay ran dar bo az yaln zca 7.000 mhtediden [dinini de i tirip Mslman olmu ki i] olu an bir kuvvetle geti. Bo aza hakim byk bir kayay ele geirdiler ve bu kayaya Cebelitar k (Tar k Da ) ad n verdiler.

19

732 y l nda Mslmanlar ... Fransa ya girdiler. Fransa'n n bat s nda gn boyu sren bir arp mada Mslman svariler defalarca Frans zlar yenilgiye u ratmaya al m , fakat her defas nda ba ar s zl a u ram lard . ... Mslmanlar n bu yenilgisi, geriye dnp bak ld nda, Avrupa ve slam iin bir dnm nok tas olarak grnyor.

8. Blm Avrupa Byk Rolne H az rlan yor

Avrupa n n bu nderlik rol, Roma mparatorlu u'nun bat yar s n n da ld MS 500 de bile hala ufukta grnmyordu. Sonrak i 1,000 y l, 500 den 1500'e kadar, ok sonradan Avrupal lar n ortaa olarak adland raca dnemdi. ... Tarihiler bazen bu 500 y l Karanl k a olarak adland r r. 800 y l ndan hemen nce ve hemen sonra Bat ve Orta Avrupa'n n byk blmn ele geiren i man, yce gnll bir sava kral olan Charlemagne 'd . ... sonraki yzy llarda Charlemagne' n topraklar na Kutsal Roma mparatorlu u ad verildi. Eseri, Orta Avrupa'da birbirini izleyen ini ler ve k larla, 1.000 y l boyunca varl n srdrd. Piskoposlar siyasetle me guldler, yle ki s k s k sava a kat l yorlard . Sava larda k l yerine grz ta yorlard , nk din adam olarak kan dkmelerine izin yoktu ama kafa taslar n zgrce paralayabilirlerdi. Avrupa n n zerinde durdu u temelleri unutmamal y z. Ortaa da on Avrupal dan dokuzu topra i liyor ve topra i lemeyen onda bir in ya amas n olanakl k l yordu. ... 1250 den sonra serflik yava yava kaybolmaya ba lam t . Serflikten sonra bile kyllerin ya am etin olmu tu, ama en az ndan art k zgrlerdi. Kabataslak resmi izilen bu yoksul ve ilkel Avrupa, Do u Akdeniz'deki Mslmanlara kar bir dizi sava , Hal seferlerini ba latan Avrupa'yd . ... 1095 y l nda Papa II. Urbanus, Fransa'daki bir H ristiyanl k dnyas toplant s na kat ld ve srarla Avrupal lar n Seluklu Trklerine kar kutsal bir sava amas n istedi. ... Ah ne kadar utan verici," diye, hayk rm t Urbanus, byle de ersiz, yozla m ve eytanlar n klesi olmu bir halk n [ Trkleri , kastediyor], her eye kadir Tanr n n gveniyle dllendirilmi ve sa ad na k saan bir halk [H ristiyanlar ] alt etmesi ! Bu kutsal ordu Bat Almanya dan yola k p yiyecek alarak ve evleri yakarak, bir ekirge srs gibi Orta Avrupa boyunca ilerledi. Bir k sm Kk Asya ya ula t , burada Trkler taraf ndan yok edildile r. 1204 de Hal lar Kuds yerine z engin, H ristiyan Konstantinopolis i fethederek btn Avrupa y a k nl a u ratt lar. ... Genel olarak Hal seferleri gln ve pahal ya mal olmu birer ba ar s zl kt . talyan, Avrupal lar n kendi dnyalar n n ok uza ndaki topraklar tan malar n sa layacak byk bir servene at lm t . Bu serven, Venedikli tacirler Niccol ve Maffeo Polo'nun at s rt nda Gney Rusya'ya, blgenin Mo ol hkmdar na mcevher 20

satmaya gitmeleriyle ba lam t . ... Polo'lar ... 1271'de yeniden in'e do ru yola koyuldular. ... Polo'lar, ayr ca Niccolo nun yirmi ya ndaki o lu Marco yu da yanlar nda getirmi lerdi. Fakat Marco, Han' n dikkatini ekti ve garip grnebilir ama, onun hizmetine girdi. 1400 lerden nce mstensihler byk paralar kar l nda kitaplar el ile o alt yordu. ... Avrupa 1450'lerin ba lar nda yaln zca tek bir matbaac yla, Johannes Gutenberg ad nda bir Alman ile vnm olabilir. Gutenberg, bas lan ilk kitap oldu u d nlen gzel bir Kitab Mukaddes retmi ti. Fakat yaln zca 20-30 y l sonra btn byk kentlerde matbaac lar i ba ndayd . Art k kitaplar ok ucuz oldu undan, o u Avrupal okumay rendi ve matbaac lar onlara istedikleri kitaplar sunmak iin var gleriyle al t . ... Bir tarihi yle demi ti Sabit olmayan matbaa harflerinin kullan ld makineyle mstensihlerin i ini azaltan ilk insan, maa l ordular da t yor, o u kral n ve senatonun i ine son veriyor ve btnyle yeni demokratik bir dnya yarat yordu. 1453 y l na gelindi inde Frans zlar lkelerini yeniden kazanm sona ermi ti. ve uzun sren sava

Ortaa n sonuna kadar spanya olarak bilinen bir lke yoktu. kk krall k ber Yar madas n neredeyse kapl yordu: Bat da Portekiz, ortada Kastilya ve do uda Aragon. Kral ve kralie dinsizl ere kar ac mas zd . 1492 de spanya n n gneyinde kalan Mslmanlar yenilgiye u ratt lar ve onlar lkeden srdler. Ayn y l, sahip olduklar eylerin o una el koyarak spanyol Yahudilerini spanya y terk etmeye zorlad lar. talya zerine sava 1529 y l nda spanya n n Napoli yi ve Milano yu almas yla son buldu. Fakat bu talya sava lar n btn Avrupa y iine alan bir sava izledi. Avrupal lar n sava , kesintilere u rasa da, 1945 e kadar srecekti. Vergiler, silahlar, yalanlar ve katliam: 1500 lerin ba nda Niccolo Machiavelli nin kafas bu tats z konularla me guld. Bu nl siyaset kuramc s n n ocuklu u ve genli i, Floransa da, kent gl Medici ailesinin ynetimi alt ndayken (ve di er iki yetenekli Floransa l , Leonardo da Vinci ve Michelangelo Buonarroti resim yapmay ve heykel yapmay renirken) gemi ti. Machiavelli asl nda imparatorluk ncesi Eski Roma daki gibi ynetimleri, cumhuriyetleri seviyordu. ... Cumhuriyeti bir ynetimin talya iin zm olmayaca sonucuna varm t . talya y yaln zca gl bir despot birle tirebilir ve koruyabilirdi ve Machiavelli bu adam tarif etti. ... Machiavelli basit bir hicivci de ildi. yi bir hkmdar n, bir kere iktidar ele geirince, iyi bir toplum meydana getirebile ce ine inan yordu. ... More Utopia ad nda kk bir kitap yazd . ... Utopial lar yaln zca kendilerini savunmak iin veya bir zorban n kurbanlar na yard m etmek iin sava yorlard . ... Utopial lar komnizmi uyguluyordu. ... Evlenmek isteyen erkekler ve kad nlar birbirlerini plak olarak gryor, bylece her ikisi de neye sahip olacaklar n biliyordu. ... Utopia ya keskinli ini veren ey More un sundu u yan tlar de il, yaratt ku kulard r. ... 21

More ise belirginle en uluslar n yol at tehlikelere kar uyarm t . ... Dnyay ke fedecek, smrecek ve el koyabildikleri kadar na el koyacak ol anlar iddet yanl s ve agzl Machiavelliciler di: Tccarlar, hkmdarlar ve askerler.

9. Blm Birbirimizi Buluyoruz

Ke ifler a a yukar Avrupal lar n kitap basmaya ve sava larda top kullanmaya ba lad dnemde ba lad , yakla k 300 y l srd. talyan ... Kristof Kolomb ... her e itimli Avrupal n n bildi i eyin do ru oldu unu varsay yordu: Dnya yuvarlakt . ... 1492 y l nda ... spanya dan yola kt . ... ula t klar yer ... Karayip Denizi ndeki bir mercanadas yd . Kolomb adaya San Salvador (Kutsal Kurtar c ) ad n verdi. Macellan ad nda bir Portekizli, Hint Adalar na gneybat yolunu izleyerek ula man n olanakl oldu undan emindi. ... 1519 da ... be gemiyle spanya dan yola kt . ... spanya kral II.Felipe nin ad n verdikleri Filipin adalar na ula t lar. ... 1522 y l n n Eyll ay nda, yola kt ktan y l sonra, Victoria spanya ya vard . Yakla k iki yz elli ki ilik mrettebattan ge riye kalan on sekiz Avrupal yd . Abel Tasman ad nda bir Hollandal ka if, 1640 larda Avustralya n n byk blmnn evresini, k tay hi grmeden dola m t . Antarktika y ilk grenler 1820 y l nda Ruslar oldu.

10. Blm Eski Dnya Yeni Dnyay Ele Geiriyor

Okyanuslar en az ndan 10,000 y l boyunca Amerika yerlilerini eski dnyadan ay rd . ... a rt c olan, eski dnyayla hi temaslar olmad halde, bu de i iklikleri (tar m yapmay , hayvanc l , kylerde ve kentlerde ya amay , in aat yapmay , yazmay , metaller kullanmay , takvimler yapmay ) eski dnyan n insanlar ndan yaln zca 3,000 y l kadar sonra gerekle tirmeleridir. Amerika yerlilerinin en byk bulu u m s r i e yaramaz bir yabani otken insano lunun nemli bir besin kayna na dn trmeleridir. ... geri kalan n hi tatmad ba ka vgye de er bitkiler de yeti tiriyordu: Patates, tatl patates, yerf st , kakao, avokado, domates, sivri biber, kabak, al fasulyesi ve Lima fasulyesi. .. Ttn ve kokain elde edilen koka. Kent devletleri biiminde bir araya geldiler, onlars z yap lamayacak her eyle birlikte : Devlet adamlar , askerler, din adamlar ve vergi toplay c lar . Roma mparatorlu u nun byme dneminde (dnyan n byk kentlerinin o u henz kurulmam ken) Teotihuacan da 150,000 ki i ya yordu. ... en becerikli olan Mayalard . ... sebze, meyve, yumu akalar, hindi, geyik ve kpek eti yiy orlard . ... Bu 22

s radan kyller, dnemin Avrupa v e Asya kyllerinden ve gnmzn El Salvador kyllerinden daha iyi bir ya am sryorlard . Mayalar, Roma n n Avrasya n n bir ucunda, in in di er ucunda hkm srd dnemde, MS yakla k 250 de geli meye ba lad ; geli mesini Avrupa n n karanl k a n n sonlar na dek srdrd. ... u kesin: Mayalar n birle ik bir krall yoktu. ... hkmdarlar s k s k birbirleriyle sava yorlard . ... 1,000 y l nce, Maya kasabalar ve kentleri y k ld . Uzun kurakl k dnemleri onlar tmyle yok etmi olabilir. ... Kylerde tar m yapmaya devam eden Maya halk n n kendisi d nda her ey ortadan kayboldu. O dnemdeki Amerika yerlilerinin say s n kimse bilmiyor. ... iki Amerika k tas ndaki toplam yerli say s n n 40 ile 100 milyon aras nda oldu u tahmin ediliyor. (O dnemde Avrupa n n nfusu a a yukar 80 milyondu.) ... Mayal lar n yerini alan yerli uygarl klar iinde en gl olan ac mas z Azteklerdi. Azteklerin zengin ve byk bir imparatorluk kurmalar uzun zaman almad . En iyi dneminde imparatorluk imdiki Meksika da Atlas Okyanusu ndan Byk Okyanus a kadar uzan yordu ve belki de be milyonluk bir nfusa sahipti. ... Aztekle rin durmadan fethedecek yeni yerler aramalar n n nedeni k smen bu ilahlar besleme gereksinimiydi. Her y l yakla k 15.000 plak esiri tap naklar n basamaklar n kmaya zorluyorlard . Esirler en tepeye ula t klar nda rahipler onlar ta tan masalara yat r yor, g slerini yar yor, hala atan kalplerini skp d ar kar yor ve ilahlar n n putlar n bu kurbanlar n kanlar yla besliyorlard . Daha sonra bazen rahipler ve di er ileri gelenler bir kurban ak am yeme i olarak yiyorlard . 1519'da Kba'n n spanyol valisi Cortes'i Orta Amerika anakaras na yap lacak bir ke if seferine nderlik etmesi iin seti. ... spanyollar kazanmaya azmetmi lerdi. eytan'a tapanlarla, sadistlerle ve o lanc larla (Aztek rahipleri) Tanr ad na sava t klar ndan veya Aztek hkmdar n n hazinelerinin onun oldu u kadar kendilerinin de oldu undan hibir ku kular yoktu. ... spanyollar n kendi saflar nda sava an, sahip olduklar silahlardan daha imha edici olan baz sessiz destekileri vard : Avrupa dan, beraberlerinde iek hastal , k zam k ve dizanteri mikroplar getirmi lerdi. ... Virs nefes yoluyla bula abilen iek hastal en ktsyd. 1519 y l n n ba nda Hispaniola Adas 'na yay larak adadaki yerlilerden o unu ldrd. Kuzeyde Azteklerin imparatorluklar n kurduklar dnemde, gneyde nkalar ak beti onlar nki kadar kt olan kendi i mparatorluklar n kurmu lard . nkalar n merkezi ykseklerde, Gney Amerika n n bat taraf ndaki And Da lar ndayd . ... Egemenlikleri alt ndaki insan say s en az alt milyon en fazla 12 milyondu. ... nkalar n kar k lara hi tahamml yoktu ve ayaklan ma istemiyorlard . Denetimleri alt ndaki kabileleri, bu kabilelerin byk bl mn yurtlar ndan uzakta ba ka yerlere yerle meye zorlayarak o unlukla paral yorlard . Sonra da kabileleri b rakt klar yerlere kendilerine ba l nkalar yerle tiriyorlard . ... Bu e it yollarla nkalar bir devlet kurdular, eski d manlar n ynetimleri alt nda ya ayan sad k insanlara dn trdler, onlar refaha kavu turdular.

23

Perslerin ve Romal lar n kendilerinden nce rendikleri eyi nkalar da renmi ti: Bir imparatorluk ok iyi bi r haberle me a na sahip olmal yd . ... nbetle e al an haberle me gruplar , gnde yakla k 250 kilometre yol alarak ezberledikleri haberleri ta yorlard . Zengin olmak iin Amerika k talar na gelenlerin aras nda, bir spanyol askerin gayri me ru ocu u olan Francisco Pizarro da vard . Panama'n n gneyinde bir yerlerde zengin bir imparatorluk ol du unu duydu unda Pizarro hazinelerin kokusunu ald . 1520'lerde k y boyunca gneye do ru yap lan iki ke if seferine komuta etti. Alt n ve gm bak m ndan zengin byk bir imparatorlu a ok yakla t klar n anlad lar ve bu imparatorlu a Peru ad n verdiler. (Bu ad byk olas l kla, k y daki bir rma n ad olan Viru szc nn bozulmu biimidir.

11. Blm Al ktan, Sava lardan ve Vebadan K r l yoruz

Yak n bir zamana kadar say m z bir hayli yava art yordu. Yakla k 10,000 y l nce, atalar m z avc ve toplay c yken nfuslar yaln zca be , ile on milyon aras ndayd . 10.000 y l sonra 1600 lerde, dnya ap nda nfus patlamas n n hemen ncesinde, yeryzndeki insan say s a a yukar 500 milyondu. 1347 y l n n sonbahar nda, (50 y l nce Polo karde lerin yapt gibi) Karadeniz'de ticaret yapan Avrupal tacirler, birbiriyle sava halindeki iki orduda birdenbire veba ba gsterdi inde deh ete kap lm lard . ... Veba mikrobu ta yan pirelerle kapl fareleri de byk olas l kla beraberlerinde gtrdler. ... Btn Avrupal lar n en az ndan drtte biri vebadan ld. ... Hemen bir ad da edindi : Kara lm ... lk veba salg n 1348'de ya and ... Avrupa n n byk blmnde yakla k 1450 y l na dek veba salg n tekrarlamaya devam etti. 1500 y l nda Avrupal lar n nfusunun 80 ile 85 milyon aras nda oldu u sylenebilir. Bir yzy l sonra 100 110 milyona ula m lard . Yakla k yzde 25'lik bir art . ... 1600 y l na gelindi inde Avrupa daki nfus art sona ermi ti. K tl klar ve byk kay plar, ya murun ya ok fazla ya da ok az ya mas nedeniyle hasat zarar grd nde ya an yordu. ... nsan ya am n tehdit eden ikinci ey sava t . Birbiriyle kavgal pek ok ulusun bulundu u Avrupa da sava neredeyse hi bitmiyordu. 1549 ile 1640 aras nda yaln zca y l Avrupa'n n veya Akdeniz in herhangi bir yerinde sava ya anmad . ... askerler geimlerini sa lamak iin ya malamak zorundayd lar. 1600 lerdeyse birka hastal k birden ok say da insan yiyip bitiriyordu: Yaln zca veba de il, iek, dizanteri ve k smen tifs. ... Derisinin zerinde tifs mikrobunu ta yan bir bitin d k s n b rakt yeri ka yan birine hastal k bula r. D k daki tifs mikroplar deriden ieri girer ve mikroplar n retti i zehirli madde artt nda hastada ani bir ba a r s ve ate grlr.

24

12. Blm Kim Oldu umuzu ve Nerede Ya ad

m z Ke fediyoruz

Avrupal lar evren hakk nda bildiklerini eskia gkbilimcilerinden, zellikle de Roma mparatorlu u'nun geli me dneminde konuyl a ilgilenmi bir M s rl 'dan ( sktenderiyeli den), Ptolemaios tan (Batlamyus) miras alm lard . ... Ptolemaios un ortaya koydu u biimiyle evren, Dnya (tam merkezde), Gne , Ay, be gezegen ve y ld zlardan olu uyordu. ... Ptolemaios tan yzy llar sonra H ristiyanlar, y ld zlar n kresinin tesinde tanr n n alemi oldu una karar verdiler. ... Ptolemaios un dnya merkezli evren d ncesi yakla k 1400 y l saltanat n srdrd. 1500 lerin ba nda, ... Mikolaj Kopernik ad nda bir Polonyal dnyan n asl nda gne in evresinde dnen gezegenlerden biri oldu u kan s na vard . Evrenin merkezinde hareketsiz duran dnya de il gne ti. ... Kopernik gr lerini Gksel Krelerin Dn leri zerine adl bir kitapta dile getirdi, fakat ... bas l kitab ancak 1543 te ld gn grd. Protestan reform hareketinin ncs Martin Luther, Kopernik in kuram n duydu unda bu delinin btn gkbilimini tepe taklak etmek istedi inden yak nm t . ... Kutsal Kitap ta ... tanr n n batan gne e durmas n buyurdu unun anlat ld na dikkati ekmi ti. Bir ku ak sonra Kepler do du. ... Kepler, matemati in e itli alanlar nda, ilk ke feden kendisiymi gibi, ke ifler yapm , bunlar n daha nce ke fedildi ini bir sre sonra anlam t . ... 1609 da kepler, Mars n (ve varsay m na gre di er gezegenlerin) gne evresindeki yrngesinin ku sursuz bir ember olmad na dair ke fini yay nlad . Kepler in gezegenlerin hareketlerine ili kin yasalar ortaya koydu u s rada Galileo Galilei de gkyzn ba ka bir biimde inceliyordu. ... 1609 y l nda Hollandal bir gzlk ... teleskopu icat etmi ti. ... Galileo ... son drt y l nda krd, nedeni belki de teleskopuyla gne i gzlemlemesiydi. ... Kilisenin kar koymas na ra men d nceler de i ti. Galileo ld nde btn e itimli insanlar dnyan n evrenin merkezi olmad n ve gkyznn uzayda sonsuza dek uzand n i itmi ti, pek o u da bunun do rulu una inan yordu. ... Ancak henz hi kimse gezegenleri ve y ld zlar bir arada tutan kuvvetin ne oldu unu bilmiyordu. 1642 de, Galileo nun ld y l, bu soruya yan t verecek ki i do du. ... Isaac Newton ... 1966 da yirmi ya ndayken ... veba salg n ba gsterdi. Newton salg ndan kamak iin evine dnd ve bir buuk y l n evde geirdi. Bu sre iinde ... matemati in, birka de i kenden birindeki de i ikliklerin etkisiyle ilgilenen dal olan sonsuz kkler hesab n (diferansiyel ve integral hesap yntemlerini) ke fetti. (Gezegenlerin birbirleri zerindeki ekimini zmlerken bu araca gereksinmesi olacakt .) Ve Dnyada kuvvetlerin hareket eden cisimler zerine nas l etkidi i konusunda gr lerini geli tirdi. Ve beyaz n bile enlerini ke fetti. Ve, btn bunlar yetmiyormu gibi, Kepler'in a klad u kuvveti, yani y ld zlar ve gezegenleri yerlerinde tutan u yap t r c y , bugn ktle ekimi ad n verdi imiz ekim kuvvetini hesaplamaya ba lad . 25

Btn bu ke ifleri nas l yapt kendisine soruldu unda, Newton basit bir biimde yan tlam t : zerlerinde d nerek. al malar n di er bilim adamlar n n, rne in Kepler ve Galileo'nun al malar n n zerine in a etti ini syleyecek kadar yce gnllyd. Daha fazla ey grdysem, demi ti, bunun nedeni devlerin omuzlar zerinde durmamd r. Bylece dnyan n aya uygulad ekim kuvvetinin tam olarak ay n savrulma kuvvetine e it oldu unu gsterdi. Bu onu btn gk cisimleri aras ndaki, rne in gezegenlerle gne aras ndaki ktle ekimini a klayan bir yasa ortaya koymaya gtrd. Bu kuvvet gk cisimleri aras ndaki uzakl n karesiyle ters orant l yd . ... Kepler in, Galileo nun ve di er bilim adamlar n n bulgular n matematikle birle tirmi ti. Byle bir evrende, her eyden ok kendi suretinde yaratt insanlar n i leriyle ilgilenen babacan bir tanr y zihninde canland rmak gt. Dinine ba l bir H ristiyan olan Frans z bilim adam Blaise Pascal, ekti i zihinsel st rab , ok gzel anlatm t : Kendimi, hakk nda hibir ey bilmedi im, benden haberi bile olmayan sonsuz byklkteki uzayda kaybolmu gibi hissediyorum. Bu sonsuz uzay n ezeli ve ebedi sessizli i beni deh ete d ryor. Darwin ortalama bir renciydi, ... babas onu soylu ahmaklar n son s na olan kiliseye yollamaya karar verdi. ... Darwin evrim olgusunu a klayabilirdi ama tam olarak nas l gerekle ti ini bilmiyordu. Yava yava , bir Frans z biyologun, uzun sre nce lm , uzun adl Lamarck valyesinin gr lerini benimsedi. Lamarck hayvanlar n gereksinme duyduklar nda yeni nitelikler geli tirdiklerini ve bu sonradan kazan lan nitelikleri yavrular na geirdiklerini ileri srm t. ... Avusturya Macaristan da bir rahip bitkilerin ve hayvanlar n niteliklerini sonraki nesillere nas l aktard klar n bulmu tu. Darwin'in bu al madan haberi yoktu. Darwin in syledikleri herkesin ho una gitmedi; ngiliz Kilisesi nin ruhban s n f n derinden sarst . Onlar iin nemli olan, her eyden nce Tanr n n eserleriydi. ... T pk Newton'un y ld zlar ve gezegenler iin ortaya koydu u gibi, Darwin de do an n hi de i meyen yasalar oldu unu ileri sryordu. Trlerin Kkeni'nin yay mlan ndan alt ay sonra ngiliz Bilim Geli tirme Derne i kitab tart mak zere Oxford niversitesi nde topland . ... Darwin'in d man Oxford piskoposu Samuel Wilberforce ... Darwin'in bilim adam arkada lar ndan biri olan T.H. Huxley'e dnd. Pek de ak ll ca olmayan bir biimde Huxley'e bykbabas n n m yoksa bykannesinin mi maymundan tredi ini sordu. Sz s ras Huxley'e geldi. ... Darwin'in insans maymunlarla insanlar do rudan birle tirmeyi amalamad n , yaln zca her ikisinin de binlerce nesil tedeki ortak bir atadan tredi ini gstermeyi amalad n anlatt . Huxley ard ndan (d nce tarihinde me hur bir and r) Wilberforce un bykbaba sorusunu yan tlad . Bykbabas n n bir insans maymun olmas ndan utan duymayaca n syledi. Wilberforce a bakarak, as l, hakk nda hibir ey bilmedi i bilimsel konulara dalan ve dikkatleri konudan uzak la t rmak iin amas z bir belagat e ba vuran, konuyla ilgisiz etkileyici szlerden ve dini duygulara becerikli bir biimde zarar vermekten medet uman bir insan-ataya sahip olmaktan utan duyaca n belirtti. 26

13. Blm Her Yerde Egemenlik Halk n

Yerli kabileleri beyazlardan uzakla mak iin bat ya g etmi ti. Yaln zca, Byk Gller'in do usundaki rktc rokualar topraklar n b rakmam t . Kle tacirleri Afrikal siyahlar ngiliz kolonilerine ilk kez 1619'da, yani, ilk ngilizlerin yerle mesinden yaln zca 12 y l sonra satm lard ! Amerikal lar vergi demeyi reddettile r. Massachusetts kolonisinin Boston kentinde, kendilerine Amerikan yerlisi ss veren bir gurup Amerikal , ak am karanl nda Britanya gemilerine k p 342 sand k dolusu ay yapra n denize dkerek Britanya n n aya uygulad vergiyi protesto etti. ... 1775' te Britanyal askerler Boston yak nlar nda Amerikal gnll askerlerle at maya girdi. 1776 bahar nda Philadelphia da toplanan on Amerikan kolonisinin delegeleri Britanya'ya boyun e memeye karar verdi. ... art k ba ms zlard . Btn insanlar n e it yarat ld n n, Yarat c lar taraf ndan insanlara ba kas na devredilemez baz haklar verildi inin, bu haklar n aras nda ya am ve zgrlk ile mutlulu u arama haklar n n bulundu unun kan tlanmas gereksiz gerekler oldu una inan yoruz. ... nsanlar, adil gcn ynetilenin r zas ndan alan hkmetler kurar. Ayr ca insanlar n (buna kleler dahil de ildi) ayaklanma hakk da vard . Herhangi bir hkmet biimi bu amalar a (ya am, zgrlk ve mutlulu u arama hakk ) zarar verdi inde, o hkmeti de i tirmek veya feshetmek nsanlar n Hakk d r... Bildirgenin nde gelen yazar ... Thomas Jefferson'd . ... Demokrasiyi seviyordu ama 150 klesi vard . (DNA testlerinin gsterdi i kadar yla, en az ndan bir kleden bir ocu u vard . Bu kad n n kendisi de, bir kle sahibi ol an Jefferson' n kay npederinin k z yd ). syanc lar ba komutan olarak, t pk Jefferson gibi varl kl bir Virginia'l ifti ve kle sahibi olan becerikli George Washington setiler. Daha nce Britanya ile yapt sava n dnm noktas oldu. sava kaybeden Fransa n n Amerikal lara kat lmas

... yasalar n yaz l olmas ... bu basit olgu, o gnle r iin dikkate de er bir durumdu. Birle ik Devletler Anayasas , ... u szlerle ba lar: "Biz Halk z." Ancak gerekte delegeler tam bir demokrat olmak tan uzakt lar. ... Ba kan n, do rudan "Halk" taraf ndan de il, eyaletlerin seti i Seiciler Kurulu yeleri taraf ndan seilmesini art ko mu lard . Senatrler de do rudan s radan semenler (delegeler onlar "sa l ks z karar verenler" olarak gryordu) taraf ndan seilmiyordu. ... Delegeler yaln zca Kongre'nin di er 27

meclisinin, "Temsilciler Meclisi"nin s radan semenler (elbette yaln zca erkekler) taraf ndan seilmesine karar vermi lerdi. O dnemde be Amerikal 'dan biri kleydi. Klelik sona erdirilmedi ama 1808'den sonra lke d ndan kle getirmek yasakland .

Daha sonralar ba kanlar n ve senatrlerin seilmesine kurucular taraf ndan getirilen k s tlamalar da kald r ld . Bylece, btn "insanlara" tam yurtta l k verilmi oldu. Btn insanlar, yani ye rliler, kleler ve kad nlar d nda btn insanlar. ... Bu ac sava tan ancak 100 y l sonra btn siyahlar gerekten oy hakk elde edebildi. Kongre, anayasan n imzalanmas ndan ancak 150 y l sonra onlara yurtta l k hakk verdi. 1920'de Amerikal lar anayasada de i iklik yaparak btn lke deki kad nlara oy kullanma hakk verdiler. Frans z Devrimi'nin ncesinde, 1789'da Fransa'n n kral XVI. Louis'ydi. Gemi te gelenek, her katman n (bir blok olarak oy vermesi biimindeydi. Bunun uygulamadaki sonucu soylular n ve ruhban s n f n n (piskoposlar ve rahipler) halk tan oyca stn olmas yd . Bu 1614'te kabul edilebilirdi, ama1789'a gelindi inde Fransa, avukatlar n, tccarlar n ve kk toprak, sahiplerinin olu turdu u bir orta s n f n geli meye ba lad modern bir lke olma yolundayd . Bu s n f n temsilcileri oylar n n yaln zca te bir oran nda olmas n art k kabul etmiyorlard . Soylular ve ruhban s n f n ulusal Meclis'e kat lmaya ve "toplumsal s n f" olarak de il, "ki i" olarak oy kullanmaya a rd . Bir devrim ba lam t . Devrim, kararl bir biimde sola do ru yneldi, soylulara ve ruhban s n f na kar yd ve demokrasiyi amal yordu ama ayn zamanda iddetin de yolunu at . Devrimi srkleyen kuvvetlerden biri al kt . Dolu ve kurakl k 1788'de hasad vurmu tu, 1789'un bahar na gelindi inde tah l n fiyat ykselmi ve ekmek bulmak gle mi ti. Ekmek dar gelirli Frans zlar n temel besini oldu undan sorun ok ciddiydi. Temmuz ay nda say lar birka yz bulan Parisli i i ve dkkanc Bastille Zindan 'n ele geirdi. ... mahkumlar (hepsi yedi ki iydi) serbest b rakt lar. "Byk Korku" ad verilen bu panik, ... Soylular n byk k sm kentlere kat , sonra da lkeyi terk etti. ... kyllerin toprak sahiplerine demek zorunda olduklar harlar zerindeki haklar ndan vazgemeyi kabul ettiler.

28

Ulusal Meclis daha sonra bir nsan Haklar Bildirgesi'ni resmen kabul etti. Bildirgede, " nsanlar hak ynnden zgr ve e it do arlar, zgr ve e it kalmaya devam ederler" deniyordu. "Bu haklar; zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve bask ya kar direnme haklar d r." ... Amerikan Devrimi'nin Frans z devrimcileri etkiledi i sylenebilir mi? Evet .. sylenebilir. ... kralienin, "Ekmek bulam yorlarsa pasta yesinler !" diye alay etti ine dair yky yayd lar. yk do ru de ildi, ama pek oklar n k zd rd . "Yurtseverlerin mlk kutsald r, ama komplocular n mallar evsiz barks zlar iindir" diyerek lkeden kaan soylular n topraklar n n sat lmas yd . Katolik Kilisesi'nin topraklar na el koydular. Fransa'n n Yeni Dnya'daki kolonilerinde kleli e son verdiler. Ve en nemlisi, Amerikal lar n yapt gibi, bir anayasa haz rlad lar. Bu anayasa, yksek gelirli vergi mkelleflerine oy hakk , yani demokrasinin anahtar n veriyordu. Sonradan neredeyse btn Frans zlar oy hakk na sahip oldu, ama devrimi yapanlar yaln zca kendi destekilerinin bu hakk kullanmas n sa lad lar. 1793'te devrim, Terr Dnemi ad verilen en u noktas na ula t . Tahta bir kral geirmek iin di er lkeler Fransa'ya sava am lard . Fransa'n n iindeki ve d ndaki d manlardan korkan devrimciler neredeyse btn iktidar Kamu Gvenli i Komitesi ad verilen on ki ilik bir toplulu a vermi ti. ... Komitenin ba nda, terr savunan bir avukat olan Maximilien Robespierre vard . "Terr adalet, abukluk, yal nl k ve kararl l k demektir ... Terr despot bir hkmetin dayana d r ... Devrimin hkmeti despotlu a kar zgrl n, despotlu udur." Bir y l iinde ... yakla k 20,000 "halk d man "n n hayat na son verildi. 1794 y l 27 Temmuz'da ... Meclis... inliyordu: "Kahrolsun despot !" ... Erte si gn giyotin Robespierre'in ba n ald . ... Robespierre'in lmyle birlikte terr sona erdi. ... Il ml lar cumhuriyeti gvence alt na alan bir anayasa haz rlad lar (yani art k kral yoktu) ama cumhuriyeti ze nginlerin eline teslim ettiler. Arka arkaya gelen sava lar Frans z Devrimi'ni sona erdirdi ve ayn zamanda devrimin btn Avrupa'ya yay lmas n sa lad . 1799'da gen ve parlak bir komutan olan Napoleon Bonaparte askeri bir darbeyle ynetime el koydu. Sonraki y llarda Fransa ba ka devrimler ya ad ; bunlar byk devrimin daha kk yank lar yd . Fransa, bir dolu s ray ve bir dolu geri dn ya ayarak demokratik bir ynetime do ru ilerledi. spanya sahip oldu u topraklar drt eyalete blm t, bu eyaletlerin ba kentleri Meksika, Kolombiya, Peru ve Arjantin'deydi. Di er tarafta "Kreoller" vard , spanyol Yeni Dnyas 'nda do an ve byyen beyazlar. spanyol Amerikas 'ndaki ba ms zl k ate i 1800'lerin ba nda yanmaya ba lad .

29

... mcadelenin her iki yan nda da nderler genellikle rahipler oldu. Kentin birinde spanya taraftar bir rahip yerlilerin ku laklar n kesip sombrerosuna tak yordu. Morelos yaln zca demokrasi istemiyordu, sosyali zme yak n bir eydi istedi i, ki onunda gn ancak 100 y l sonra gelecekti. Devrimleri Kreoller ba latt ve byk lde yine onlar gerekle tirdi. Bu KreoIIerin en nemlisi, yar George Washington yar Napoleon olan Simon Bo livar'd . 1819'da, Venezella'n n byk blm hala spanyol askerlerinin elindeyken, Bolivar, Venezella'n n kap kom usu Kolombiya'y spanyol egemenli inden kurtarmak iin bir plan yapt . ... Bolivar ve ordusuysa, toplar yla birlikte, 3.600 metre yksekli indeki buzla kapl sarp kayal klardan getiler. ... isyanc lar n olu turdu u bir meclis Bolivar' Kolombiya, Venezella ve Ekvador'u iine alan bir devletin ba kan olarak atad . Fakat Venezella ile Ekvador hala spanyollar n elindeydi. Bolivar Gney Amerika'n n kuzeyini "zgrl ne kavu tururken", General Jose de San Martin de ayn eyi gney iin yapm t . Bolivar, ... San Martin'in kendi komutas alt nda bir subay olarak hizmet etmesine izin vermeyi bile reddetti. Bu blge bir lke oldu ve kurtar c s n n erefine Bolivya ad n ald . Eski kolonileri birle meye ve bir buuk k ta uzunlu unda (California'dan Arjantin'e) tek bir lke olu turmaya zorlad nda, yaln zca drd bunu kabul etti. .. . Halk y nlar n n bu kadar byk, yok sul ve cahil oldu u lkelerde herkese oy hakk n n hibir zaman i e yaramayaca n ileri srmek (San Martin'in Peru'da yapt gibi) Bolivar' n ktl ne oldu. Bolivar ... "Bir devrime kendini adayan ki i, denizi sabanla sryor demektir." Sonraki 150 y lda demokrasi spanyol Amerikas 'nda tutunamad . Bunun nedeni, Bolivar ve San Martin'in kavrad zere, Amerika Yerlilerinin e itimsiz ve ok yoksul olmalar , ula lmas g da larda ve balta girmemi ormanlarda ya amalar yd . Devrimci bir komutan devrimi halka duy urmak iin Bolivya'ya geldi inde, ... Yerliler hep bir a zdan ba rm lard : "Konyak, senor !"

14. Blm Daha Fazla retiyoruz ve Daha iyi Ya yoruz

Herkes yoksul de ildi elbette. Eski M s r da varl kl bir iftinin 1,500 ine i olabiliyordu. M s r da bir fahi e kendisine bir piramit yapt rm t . Konstantinopolis teki bir fahi enin ise som alt ndan bir laz ml vard .

30

Herkesin daha fazla eye sahip olabilmesi iin nas l daha fazla retim yap labilirdi ? Yan t sanayile meydi. Bu szc n anlam dpedz, retimde yard mc aralar kullanarak rn miktar n art rmakt r. Dnyada Sanayi Devrimi ni ilk ya ayan lke ngiltere ydi. Neden ngiltere ? ... 1700 lerde ngiltere, k ta Avrupa s ndaki sava lardan uzakta, zenginle mi ve nfusu artm t . Bu art , temel mallara gl bir talep y aratm , reticiler ve mucitler de bu f rsat iyi de erlendirmi lerdi. Her eyi ba latan John Kay di. ... Kay in mekikleri daha fazla kuma retiyordu, ama ayn zamanda bir soruna da yol am lard : A tezgahlar doyurmak iin daha faz la iplik gerekiyordu. ... James Hargreaves, 1764 te jenny ad n verdi i ... aletle e irici, ipli i bir seferde on alt i in zerine saran bir kr dndryordu. Ancak daha fazla i eklemek ve daha fazla iplik e irmek isterseniz bir insan n kas gc buna yetmeyecekti. ... Richard Arkwright, bir zm buldu ... zm g kayna olarak akarsular kullanmakt . ... su tezgah . ... Bir su tezgah , ayn anda 80 sa lam iplik e irebiliyordu. ... gece gndz iplik e iren 30 i inin al t bir fabrika kurdu. Rahip Edmund Cartwright ... g kayna kullan c n n iste ine gre bir at veya su ark olabilen mekanik dokuma tezgah tasarlad . 1815 y l na gelindi inde, ... eski tarz al an on be dokumac n n yapt i i yapabiliyordu. Abraham Darby, odunkmr yerine kok kmr yakarak demir cevherini ergitme yntemini bulunca demirciler daha d k maliyetle daha fazla demiri ergitmeye ba lad lar. ... 1770 den sonraki 100 y lda, Britanya da demir retimi sekiz kat artt . skoyal James Watt, ... bundan daha fazlas n istiyordu. leri geri hareketlerini dairesel harekete dn trmesi gerekiyordu. 1780 lerde yapt her biri basit ama parlak olan bir dizi bulu la bu sorunu zd. ... Bu... btn dnya a s ndan byk bir olayd . Birka on y l iinde buhar, kaslar m z n ve su arklar n n yerini ald . Tekstil i ilerinin art k evlerinde al amayaca a kt ; byk makineler iin yer bulmalar ok zordu. Bu nedenle Arkwright n yapt gibi imalat lar byk fabrikalar in a ettiler ve i iler de fabrikan n yan ndaki irket evlerinde, yan yana s ralanm bunalt c kutucuklarda ya amaya ba lad . 1798 de Amerika Birle ik Devletleri hkmeti iin 10,000 adet tfek imal etmek zere anla ma yapan Eli Whitney ... i i iki y lda de il 10 y lda tamamlad . ... Yaln zca bir y lda (1863) bir Britanya irketi 100,000 tfek retti. Henry Ford, yeni bir makineyi, iten yanmal motoru renmi ti. ... Kullan lan yak t, benzin, motorun iinde yanar; iten yanmal ismi de zaten buradan gelir. ... Bu arada ba ka mucitler de otomobil yap yordu ve irketler otomobil retmey e ba lam t . ... Fakat Ford, ... Herkesin sat n alabilece i dayan kl bir otomobil yapmak istiyordu. ... buna T modeli ad n verdi. ... nsanlar siyah olmak ko uluyla istedi iniz renk T modele sahip olabilirsiniz diye alay ediyorlard ama ... T modelini retti i 19 y l 31

boyunca (1908 den 1927 ye) Ford 17 milyon otomobil satt ; bu o dnemde dnyada retilen otomobil say s n n yar s yd . Phoenix (Anka ku u), 500 y l ya ayan, kendisini yakarak len, kllerinden yeniden do an ve yeni bir ya am dngsne ba layan Do unun efsanevi ku udur.

15. Blm Zenginler Yoksullar A vular n n ine A l yor

Yeni Emperyalizm olarak adland r lan ey asl nda 1800 lerde ortaya kt . ... Bu dnemde de imparatorluk kuranlar n byk o unlu u Avrupa lkeleriydi, yaln zca art k daha zenginlerdi. Fetih iin gereken her eye sahiptiler: Para, buharl gemiler, tfekler ve agz llk. ... Evet, zengin lkeler pamuk, kauuk, jt, pirin gibi i e yarar eyler ve kendi rnleri iin pazarlar istiyordu. Ama ayn zamanda ba kalar zerinde egemen olmay , belki de onlara H ristiyan ca Tanr sevgisini ve g slerini rtmeyi retmeyi de iddetle arzuluyorlard . Baharat ticareti yap larak bir servet kazan labilirdi. ... ngilizler bu yzden ikinci seenekleri olan Hindistan'a yerle mi lerdi. ... 1764'te Britanyal i adamlar , Hindistan' n en zengin eyaleti olan Bengal'in hkmdarlar oluverdiler. ... fethetmezlerse fethedileceklerini ileri sryorlard . (Eski Romal lar da ayn eyi sylerdi.) Art k efendi Britanyal lard ve Hintlileri hor grmeye ba lam lard . ... bunlarla yzle mek, bunlar ortadan kald rmaya al mak yerine teslim olmay seen bir lkeye, Avrupa uygarl n n temel unsurlar n tan tmakt . ... Kprler, karayollar ve binlerce kilometre uzunlu undaki Asya'n n en iyi demiryolunu in a ettiler. ... Britanyal lar, dul kad nlar n len kocalar n n cesetleriyle birlikte canl canl yak lmas n ngren bir Hint gelene ine son verdiler. ... Genel vali yle yan tlam t : "Benim ulusumun da bir gelene i var. Erkekler kad nlar canl canl yakt nda onlar asar z." 1857'de Hintliler deh et verici biimde ayakland . "Byk syan'' ba latan ey, Britanya ordusunun Hint aske ri birliklerine da tt fi eklerdi. Hint askerler fi eklerin, kutsal sayd klar ineklerden elde edilen ya ile ya land n rendiklerinde ok a rm lard . ... Britanyal lar n tepkisi sert oldu. Delhi halk n k rlara srdler ve binlercesini yarg lamadan kur una dizdiler. ok gemeden "Afrika iin mcadele" ba lad . Britanya, Fransa, Belika, spanya, Portekiz, Almanya ve talya, her biri birer s r k alarak, 15 y l gibi k sa bir sre iinde Etiyopya d nda btn Afrika'y ele geirdiler. Belika kral II. Leopold,... Kongo rma havzas nda bol miktarda fildi i, palmiye ya ve kauuk a ac oldu unu duydu unda arad bereketli topraklar buldu unu anlad . ... Bu i zel olacakt , devletle ili kisi yoktu. Belikal lar n herhangi bir pay olmayacakt . ... 1880'lerde her eylerini yabanc lara kapt rd lar. Leopold art k, Belika'n n seksen kat bykl ndeki bir blgenin efendisiydi. ... nk tam o 32

dnemde sanayile en lkeler bisiklet tekerlekleri iin kauu a gereksinim duyuyordu. ... fildi ine de talep vard : Bilardo toplar , piyana tu lar ve biblolar iin. ... Kesilmi eller bo a kur un harcamad klar n n kan t yd . Leopold, sayg nl n art rmak iin Kongo'da karayollar , kprler, limanlar ve kentler in a ettirdi. ... Para tabii ki Kongolu serflerin toplad fildi lerinden ve kauuktan geliyordu. ... Krall ndan bor para alm ve borcunu deye mezse, ld nde Kongo'nun Belika'ya kalmas n kabul etmi ti. ... 1908'de Belika, Kongo'yu lmnden bir y l nce kraldan ald . ... 196'ta ba ms zl n ba layana dek Belika Kongo'nun mutlu bir lke oldu unu ileri srmeye dev am etti. . 1800'lerde byk emperyalistler Avrupal lard , ama tek de illerdi. Yzy l n sonlar na do ru Amerika Birle ik Devletleri ve herkesi a rtan biimde, Japonya onlara kat ld . 1543'te iddetli bir f rt na bir in yelkenlisini Japonya'ya srklemi ti. Yelkenlide Portekizli vard ... Daha sonra ... ba kalar da Japonya ya geldi. ... mparator ad na lkeyi yneten komutan, ogun, lkesini kirlenmeye kar korumaya karar verdi. ... hayatlar n ba lad klar na da geri dndklerinde unlar aktarmalar n nerdi: "Bizi ak llar ndan kars nlar; bundan sonra sanki dnyada yokmu uz gibi davrans nlar." . Sonraki 200 y l Japonlar neredeyse ... yaln zca baz Hollandal ve inli tacirleri kabu l etmi lerdi. (Anla ld kadar yla ogunlar Protestan olduklar iin Hollandal lar n H ristiyan olmad klar n ve bu nedenle de Portekizliler kadar tehlikeli olmad klar n d nm t. 1853'te lke dnyayla kurdu u ili kilerde bir ba ka dnm noktas na geldi. Dnyan n di er taraf nda, pat rt l grltl biimde i gren, kendini be enmi bir lke, Japonya'n n kap lar n ticaret iin amas n istiyordu. Amerika Birle ik Devletleri, gz pek bir biimde, Japonya'y yal t lm l na son vermeye ikna edecek vey a zorlayacak bir heyet gnderdi. ... Japonlar ABD ba kan ndan getirdi i mektubu kabul etmezlerse, mektubu zorla teslim edecekti. ... ogun ... Amerikal lar n, ba kenti Edo'yu (k sa bir sre sonra Tokyo ad n alacakt ) topa tutmas n veya kentin her trl ihtiyac n kar layan deniz yolunu kesmesini istemiyordu. ... bylece Perry 1854'te geri dnd nde... ogun bir ticaret anla mas imzalad . Daha sonra ayn eyi birka Avrupa lkesiyle de yapt . Japonya modernle meye ba lad ; ya da Bat l la maya -ki bu da ayn ey. ... Nfuzlu Japonlar ogunu grevini b rakmaya zorlad ve szm ona iktidar imparatora "iade ettiler". ... Ancak uygulamada imparator daha nce nas lsa yle kald : Bir simge olarak. 1894'te Japonya zor durumdaki balinaya sald rd . in,... ard ndan in'i Kore'nin ba ms zl n tan maya, Tayvan Adas 'n ve in'in kuzeydo usunda, Manurya'daki Lyavdon Yar madas 'n Japonya'ya vermeye zorlad . Rusya, Almanya ve Fransa n n yard m n istedi... birlikte Japonya'ya Lyavdon Yar madas 'n in'e geri vermesini "tavsiye etti". ... Ruslar yumu ak ba l in'i yar maday kendilerine kiralamas iin ikna etti. 33

Kore ve Manurya, Japonl ar n pazarlar yd . ... O halde Rusya'yla sava a girip bu topraklar kazanmal yd . ... 1904'te Japonya aniden sald rd ve Lyavdon Yar madas a klar nda birka Rus gemisini bat rd . Mukden yak nlar ndaki arp mada yakla k alt yz elli bin asker yer ald ; ... Japonlar kazand . Rusya, Manurya'n n gneyinde kiralad in topraklar n geri verdi ve Japonya'n n Kore'deki egemenli ini kabul etti. ... Japonya o kadar byk miktarlarda pirin ald ki kolonileri k tl kla ba ba a b rakt . Japonlar genellikle ac mas zd . Japonya'n n Kore'yi ele geirmesinden birka y l sonra, 1. Dnya Sava , Japon yay lmac lara mkemmel bir f rsat sa lad . ... kazanmakta olan tarafa kat lacak kadar zekilerdi. ... 1918'de, I.Dnya Sava sona erdi inde, ... dnyay yneten zengin uluslardan biri olarak kat l yordu. ABD ba kanlar ndan William McKinley bir keresinde, ABD'nin1898'de spanya'n n elinden ald Filipin Adalar 'n ilhak etmekte tereddt etti ini sylemi ti. ... "Btn adalar almak, Filipinlileri e itmek, ykseltmek, uygarla t rmak ve H ristiyanla t rmak [o u zaten Katolik'ti] d nda bir seene imiz kalmam t . Britanya l bir siyaset adam , ... Bu i te Tanr n n parma zorundalar." oldu unu grmek

mparatorluk kuran uluslar n, yoksul uluslar onlar n s rt ndan byk paralar kazanarak, hkmetlerini bask alt na alarak ve yazg lar n kendi ba lar na belirlemelerine engel olarak, o unlukla g durumlara soktu u do rudur.

16. Blm o al yor ve Dnyay Kltyoruz

1600 l y llarda say m z h zla art rmaya ba lad k. O dnemden 1900'e kadar say m z kat artt . ... en az ndan 10 milyon Afrikal , kle gemileri taraf ndan gtrld halde Afrikal lar n nfusu bile artt . ... Hay r, say m z art ran ey do um oranlar ndaki art de il, lm oranlar ndaki d t. ... Avrupa'n n toplam nfusu na bu k tada ya ayanlar n yan s ra ba ka k talara yerle mi btn Avrupal lar ve onlar n torunlar n da katacak olursak, Avrupal lar n nfusunun be kat na kt sylenebilir. Bir ba ka ngiliz hekim, Edward Jenner, ... ineklerden insana geen ve grece zarars z olan inek ie ine (Latince ad vaccinia) yakalan birinin iek hastal na yakalanmad na dair yayg n gzlemi duymu tu. ... Bir st kad n n parma nda inek ie i yznden olu mu dknt ve yaralardan ald vaccinia "maddesi"ni a lad . ocukta inek ie i geli ti. ... 1798'de Jenner rendi i eyleri halka duyurdu ve bulgular yla ilgili haberler yay ld .

34

... bir tarlay kullanman n daha iyi bir yol unu bulmu lard . Hep tek bir ekin ekmek yerine, dn ml olarak farkl ekinler ekmeleri ve gbre kullanmalar durumunda bir tarlay y lda bir nadasa b rakmalar gerekmiyordu. 1845 ve 1846'dabir hastal k patatesleri vurdu. rlandal kyller, patateslerinin peltele ti ini deh et iinde fark ettiler. Yakla k bir milyon ki i al ktan ld yine yakla k bir milyon ki i de ngiltere'ye ve Amerika'ya g etti. Yine de, 1845'i ve 46'y unutmadan, patatesin rlanda'n n ve Avrupa'n n nfus art nda nemli bir rol oynad sylenebilir. 1800'l y llar sona ererken buhar rzgar n yerini alm t bile. ... Titanic, ... 1912 y l n n Nisan ay nda Britanya'dan New York'a do ru ilk seferine km t . ... gvdesi ift cidarl yd . Bir Frans z giri imci Svey Kanal irketini kurdu. ... Yine de 160 kilometre uzunlu undaki kumluk blgeyi ve batakl kazmak on y l srd. 1869 y l nda i tamamland nda gemiler Asya ve Avrupa denizleri aras nda h zla gelip gidebilmeye ba lad lar. Di er k sta a kanal yapmak isteyen bir irket de il, bir devletti. ... Fakat Panama, Gney Amerika'n n kuzeyinde bulunan Kolo mbiya'n n bir eyaletiydi. ... ABD ba kan Theodore Roosevelt reddedilecek biri de ildi. ... Bir ba ka ulusun haklar n hie sayarak bir sava gemisi ve asker yollad , Panamal lar ayaklanmaya te vik etti. Panamal lar ayakland , bu ayaklanmada bir insan ve bir kat r hayat n kaybetti. Panama ba ms zl n ilan edince ABD onu hemen tan d ve bu ikisi, kuzeydeki zengin lkenin Orta Amerikal ufak lkede bir kanal in a etmesi konusunda anla t . Wilbur ve Orville Wright, ... 1905'te havada sekizler izebilen ve yar m saatten daha uzun bir sre kalan "Flyer V"i rettiler. ... 1927 y l nda Charles Lindbergh ... Bir buuk gn boyunca havada kald ,... Ve 1938 y l nda bir pilot yanl l kla Atlas Okyanusu'nu geti.

Sa v a

17. Blm Bitirmek in Sava yoruz

Britanya... Fransa... Almanya... Rusya... talya... Avusturya-Macaristan... 1900'lerin ba nda bu gler aras nda s k s k gerginlikler ya an yordu. ... O gnlerin ruhuna uygun olarak, byklklerini bir sava la kan tlamak istiyorlard . Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya birle erek Fransa ve Rusya'y hedef alan bir "l ttifak" olu turdular. Fakat Almanya korkusu, Almanlar n bat s ndaki Fransa ve ngiltere ile do usundaki Rusya aras nda bir "l Antant" kurulmas na yol at . Kendisini ku at lm hisseden Almanya, byk bir sava kma olas l na kar , Fransa ile Rusya'y alt etmek iin gizl i bir plan haz rlad .

35

Sava n fitili Avusturya-Macaristan'da ate lendi. ... mparatorlu un askeri ynetmelikleri btn u dilleri yasal kabul etmi ti: Almanca, Macarca, eke, Slovaka, Slovence, S rpa-H rvata, Ukraynaca, talyanca, Lehe ve Rumen ce. Avusturya-Macaristanl lar n kan t olmasa da, cinayetleri S rbistan' n tasarlad ndan ku kular yoktu. (Yan lm yorlard . Suikast , Ya Birle me Ya lm ad ndaki yar resmi S rbistan gizli rgtnn efi tasarlam t .) ... Bu nedenle Avusturya-Macaristan, S rbistan' cezaland rmas ve bylece btn ayr l k lara (bir ba ka deyi le milliyetilere) bir ders vermesi gerekti ine karar verdi. K eye s k an kk S rbistan, suikast planlayanlar n yarg lanmas yla ilgili olan istek d nda btn istekleri kabul etti. Bu bir te k reddedi bile yeterliydi. 1914'ten 1918'in ilkbahar na dek, AImanlarla Frans zlar ve ngilizler aras ndaki cephe her iki ynde 16 kilometreden fazla oynamayacakt . Frans zlar n st dzey bir komutan , gzlerini kaybetmi bir askere madalya takt ktan sonra astlar na yle demi ti: "Bana bir daha byle manzaralar gstermeyin ... Yoksa sald rma emri verecek cesaretim kalmayacak." Bu yayg n sava n sonucu Fransa ve Belika'daki cephede belirlenecekti. ... Bu kadar byk bir k y mdan ve ok uzun sren bir yeni ememe durumundan sonra sava bitirmenin zaman kesinlikle gelmi ti. ... Cepheye do ru ilerlerken bir alay asker kesime gtrlen k oyunlar gibi melemi ti. K rk drt tmen sava may reddetti ve binlerce asker cepheyi terk etti. Frans z komutan baz askerleri kur una dizdirdi, dzeni yeniden sa lad , fakat Fransa'n n ba ka byk sald r gerekle tirmeyece ine sz verdi. 1917'nin sonlar na do ru ... Rus devrimciler ar devirdi ve lkelerini sava tan ektiler. Almanlar Amerikal lar n tilaf kuvvetlerine kat lma karar vermelerini kolayla t rd : ABD'nin gnderdi i erzak n Avrupa'ya ula mas n engellemek iin Alman deniz alt lar ABD yk gemilerine sald rmaya ba lam t . ... sava a kat lma ynnde co kulu bir karar al nd . Ancak ABD'nin silahl kuvvetleri nerdeyse hi yoktu. Her ay 250.000 ABD'li asker Avrupa'ya geliyor ve tilaf kuvvetlerine kat l yordu. lkenin baz blgeleri devrimin e i ine gelmi ti. Bylece Almanya kkl bir de i im ya ad . Alman komutanlar seve seve sava m lard ama yenilginin so rumlulu unu sivillere ykleyebilecekleri iin de ho nuttular. Geri plana ekildiler. Kayzer, ba bakan olarak liberal gr l bir prensi atad ve bu ba bakan lkenin bir cumhuriyet olmas na ses karmad . Kayzer zel bir trenle Hollanda'ya kat , bir daha lkesine hi dnmedi. ... bir ate kese raz oldular; Frans z demiryollar na ait bir vagonda ate kes antla mas imzalad lar. Ate kes teslim olduklar anlam na geliyordu. ... Sava sona ermi ti. Silah alt ndaki dokuz milyon nsan ld ve bunun iki kat ndan fazla insan yaraland ... 1914'te ya lar yirmi ile otuz iki aras nda olan Frans z erkeklerin yar s sava ta ld. 36

arp malara do rudan kat lmayan yakla k be milyon ki i de al k ve hastal ktan ld. ... 1918 de sava sona ererken, bir grip salg n btn dnyay etkisi alt na ald . 20 milyon insan bu salg nda ya am n yitirdi. Yaln zca Hindistan'da, sava ta len insanlardan daha fazla insan lm t. ABD. ba kan Wilson karma k bir ki ilikti. ... "On Drt lke yi a klam t . On drdncsnde... "Genel bir milletler cemiyeti" olu turmak. Bu cemiyetin amac , "byk kk btn dev letlerin" toprak btnl ve siyasal ba ms zl n gvence alt na almakt . lkeler, cemiyeti tasarland biimde kurdu, fakat sonradan Senato k arar yla ABD cemiyetten ekildi. ... Cemiyet al malar n n aksamas na neden olan eylerin aras nda, ba kan kurulu u iin bask yapan lkenin kendisinin cemiyette olmay da vard . Sava kazananlar n Versailles'daki en byk sorunlar , kaybedenlerdi. Onlar en az ndan cezaland rmak istiyorlard , ama daha da iyisi bu lkelerin etnik fay hatlar boyunca paralanmalar olacakt . Bohemya'n n Avusturya-Macaristanl valisi, ek ayr l k hareketinin kanun kaa ilan edilen nderlerine dpedz telefon edip onlar gr meye a rm t . Ayr l k nderler valinin atosuna geldiklerinde, vali atonun anahtarlar n kendi elleriyle onlara vermi ve oradan ayr lm t ; bylece yirminci yzy l n ekoslovakya's do mu tu. Sava n ba lad yer olan mparatorlu un gneyinde, Yugoslavya'y , yani "gneyli SlavIar n lkesi"ni kurmak z ere Bosnal lar ve ba ka uluslar S rbistan ile birle mi ti. tilaf Devletleri, ... Osmanl mparatorlu u'nu bl t. Trkler Avrupa'da yaln zca stanbul ve Do u Trakya ile Anadolu'yu ellerinde tuttular. Ortado u'da ak l s r ermez byklkteki petrol kaynaklar n n zerini kaplayan kum denizleri sonradan Arap lkelerini olu turacak paralara blnd. Sava kazananlar Almanlar bar iin srekli bir tehdit olarak gryorlard .

O tarihten 100 y ldan daha uzun bir sre nce, Almanya'n n do usunda Polonya ad nda bir lke yer al yordu, fakat Prusya (Almanya), Rusya ve Avusturya-Macaristan, Polonya'y blp yutmu tu. lke haritadan silinmi ti. imdi diplomatlar Polonya'y ya ama dndryor ve bir zamanlar oburca yiyen lkelerden paralar veriyordu. 50 y l nce Almanlar n ald iki ili Fransa'ya geri verdiler ve Fransa'ya Alman kmr madenIerini 15 y l boyunca kullanma hakk tan d lar. ... a r sava tazminatlar demeye mahkum ettiler. ... Ordusunu 100.000 askerle s n rland rd lar ve donanmas n teslim etmesini istediler. (Alman kaptanlar tesli m etmek yerine gemilerini skoya a klar nda bat rd ). Almanlar antla may imzalarsa, bu, sava yznden meydana gelen btn kay plar n sorumlulu unu kabul ettikleri" anlam na da gelecekti. Ayr ca, "Almanya n n ve onun mttefiklerinin sald rganl " yznden tilaf Devletleri'ne sava a girmek d nda ba ka seenek b rak lmad n da kabul etmi olacaklard : Almanlar bu ifadeleri kabul 37

edilemez ve onur k r c buldular. Bu ve ba ka nedenlerle, ba lang ta antla may imzalamay reddettiler. Ancak tilaf Devletleri sava yeniden ba latma tehdidinde bulununca imzalad lar.

18. Blm Mkemmel Toplum D Karabasana Dn yor

Dnya Sava 'n n sefaletinin iinden komnizm, 1930'lar n Byk Ekonomik Bunal m 'ndan da ... Nazizm do du. Marx, ... varl kl bir avukat n o lu olarak daha byk beklentileri vard . Alman niversitelerinde hukuk ve felsefe okudu; entelektellerin aras na girerek ateizm, siyaset ve reform tart malar na kat ld . Bu entelektellerden baz lar , ... "sosyalistler" di. Friedrich Engels, Marx'la tan mak iin ngiltere'den geldi. Engels varl kl bir Alman tekstilcinin o luydu. Babas n n ngiltere'de bir fabrikas vard ve babas Friedrich'i oraya i i renmesi ve fabrikay ynetmesi iin yollam t . Marx ve Engels tan t klar nda ... on gn boyunca konu tular ve 40 y l srecek bir ortakl k ba lad . ... Marx, daha byk ortakt , gemi ten dersler karan ve gelece i nceden gren bir filozof ve ncyd. . Marx ve Engels szm ona devrimcilerden olu an gizli bir rgte kat ld lar ve rgte yeni bir biim vererek Komnistler Birli i ad n koydular. ... Marx 1848 y l n n ba nda, Engels'in yard m yla kk ve ate li bir kitap k olan Komni st Manifesto'yu yazd . Marx gazetenin son say s n k rm z (devrimin simgesi) mrekkeple bast ve ngiltere'ye gitti. Ya am n n geri kalan n burada, kar s , ocu u ve yanlar ndan hi ayr lmayan, cretini deyemedikleri Alman hizmetileriyl e birlikte geirecekti. Alt y l sren bir dnem boyunca yaln zca iki odada, patates ve ekmek yiyerek ya am lard . o unlukla Engels'in verdi i paralar sayesinde geiniyorlard . Marx son y llar nda tarih ve ekonomi kuramlar n , Kapital ad n verdi i bir yap tla yaz ya dkt. ... Kapital komnizmin kutsal kitab olacakt . Marx kibirli biriydi ve gr lerinde srarc yd ; srekli tart an Marksistlerden usanm t . Onlara "namussuzlar","yontulmam lar" ve "tahtakurular " diyordu; fkeyle yle sylyordu: "Tek bildi im Marksist olmad m." O dnemde Rus mparatorlu u yle bykt ki, Amerika Birle ik Devletleri, in ve Hindistan, hepsi birlikte iine s abilirdi. Ruslar n o u kylyd, bazen sylendi i gibi kara cahil diler. ar II. Nikolai ... kibar ve ekingen biriydi ama demokrasinin "anlams z ve su niteli inde" oldu u konusunda hi ku kusu olmayan bir despottu. Rusya' n n, 38

Petrograd'da, yaln zca ar izin verdi inde toplanan zay f ve tutucu bir parlamentosu vard . I.Dnya Sava devrimcilere bekledikleri f rsat verdi. ... sava bakan ... ok az say da makineli tfek ve seri at yapabilen top sat n alm t , nk bunlar yaln zca korkaklar n kullanaca uyduruk silahlar olarak gryordu. 1916'n n sonlar nda parlamento hkmetin beceriksizlik lerine kar koyma cesaretini gsterdi. ar Nikolai beklendi i gibi buna tepki gsterdi ve parlamentoyu da tt . Bunun sonucunda, o zamana dek ara ba l olan parlamento yelerinin byk blm iktidar ele geirerek lkeyi kurtarabilecekleri d ncesine kap ld . Devrime kim nderlik edecekti ? ... i ve Asker Temsilcil eri Sovyeti, yani mecl isiydi. ... Sovyet'in bask s yla parlamento geici bir hkmet kurdu. ... Ordu apa k biimde devrime destek olmaya ba lam , bylece Rusya'n n yazg s n belirlemi ti. Rusya'dan uzakta, svire'de, devrime ili kin haberler Rus devrimci Vladimir Le nin'e ula m t . ... a abeyi bir terristti ve as lm t . ... Alman ... yetkililer, Lenin ve arkada lar n n, sanki lmcl mikroplarm gibi, mhrlenmi bir vagonun iinde yolculuk yaparak Almany a'dan gemelerine izin verdi. Yayg n inan a kar n devrimi Lenin ve arkada lar ba latmam t . Belirtti imiz gibi, 1917 y l n n Nisan ay nda Petrograd'a vard klar nda devrim zaten ba lam t . ... Lenin ve arkada lar n n ... yapmalar gereken ayaklanmay krklemek de il, ... ilerlemekte olan devrimin denetimini ele geirmekti. Lenin Petrograd'daki isyanc askerlerin deste ini alm t . ... darbeye nderlik etmesi iin becerikli Troki'yi seti. ... Devrim ba lad nda Troki Lenin'den bile daha uzakta, New York'ta ... bir apartman dairesindeydi. 1917 y l n n 6 Kas m gecesi, ... Bol evikler hemen "Tm Rusya Sovyetleri Kongresi" ni toplad ve geici hkmetin devrildi ini bildirdi. Kongre daha sonra yen i bir hkmet olu turdu ve Lenin'i hkmetin ba na getirdi. Lenin hkmeti, Rusy a anayasas n haz rlayacak bir "kurucu meclis" olu turmak iin bir seim dzenledi. Ancak Lenin'in grubu, Bol evikler, delegeliklerin yaln zca te birini kazand . Bu olacak ey de ildi, nk Lenin "proletarya diktatrl "n yrtmek iin tek parti iktidar (kendi partisinin elbette) istiyordu. Meclisin yaln zca bir kez toplanmas na izin verdi. Sonraki gn silahl adamlar yollayarak meclisi kapatt . Ba kenti Petrograd'dan, arlar n bir zamanlar Rusya'y ynettikleri Moskova'ya ta d lar. ktidar ele geirmesinden be y l sonra Lenin bir dizi felten ilkini geirdi. 1924'te ld. Ba ka bir nder ... tabii ki darbeyi yneten, i sava ta orduya komuta eden, herkesin hayranl n kazanm Troki'yi seeceklerdi. ... Stalin in seilmesi yle pek gl bir 39

olas l k de ildi. "Stalin" onun dev rimci ad yd ; "elik adam" anlam na geliyordu. Lenin, Troki ve di er pek ok Bol evi in tersine Stalin gerekten i i s n f ndan geliyordu. Babas ayakkab c , annesi ama rc yd . Stalin, Lenin'in kar s na telefonda, "Frengili fahi e" diye ba rarak hakaret etmi ti. Lenin lmnden sonra a lmak zere bir mektup kaleme alm t , bu mektupta Bol evikleri, Stalin'in kaba ve baya oldu u konusunda uyar yordu. Stalin bunu rendi inde eski bir arkada na, "Benim zerime pisledi, kendi zerine de pislemi ti ... " demi ti. Stalin, Lenin'in mektubunu gizleyebildi i kadar gizledi. Stalin'in herkesi fi leyen zel bir ekibi vard . Zaman iinde ba ka gl ki ilerle ittifaklar kurdu (bunlar n o unu daha sonra ldrd) ve partiyi grltsz pat rt s z ele geirdi. Troki nce Trkiye'ye, sonra Fransa'ya gitti, ard ndan Norve'e geti, en sonunda da Meksika'ya gitti. ... 1930'a gelindi inde btn yetki Stalin'deydi. Milyonlar beslemek iin daha fazla rn yeti tirmeliydi. Sorun i te buydu, daha az say da tar m i isiyle daha ok say daki fabrika i isi iin nas l daha fazla rn yeti tirilebilirdi. Stalin a s ndan nas l daha fazla rn yeti tirilece i a kt : Rusya derhal "kolektifle meliydi". Milyonlarca Rus iin ya amlar ndaki as l devrim 1917 ve 1918'de komnistlerin ynetimi ele geirmesi de il, 1929'da ba layan kolektifle meydi. ... Kyllerin arazileri byk iftlikler kurmak zere birle tiriliyordu ve bu iftliklerde komnistler sanki yumu ak kilmi gibi kyllerin ya am n yeniden biimlendiriyorlard . Kyllerin Marx' n arzulad eyi gerekle tirmesi sa land : Birlikte al mak, malvarl na (yani topra a, hayvana veya tar m makinelerine) sahip olmamak ve i i smrmemek. Rusya'n n "tah l ambar " Ukrayna blgesinde ky ller kolektifle meye kar kt lar. Stalin onlar aI ktan ldrmeye karar verdi. Arka arkaya iki y l blgenin devlete byk miktarlarda tah l sa lamas n istedi. Kolluk kuvvetleri iftliklere bask nlar dzenledi, btn tah la el koydular ve daha fazlas n istediler. Kendi yeti tirdikleri bu day veya avdardan birazc k yerken yakalanan kyller hapse at ld veya kur una dizildi. Al ktan lmemek iin kpekleri ve kedileri yiyorlard . Sonra solucanlar , s anlar ve kar ncalan yemeye ba lad lar, karahindiba ve s rgandan orba yapt lar. Do al olarak her Rus kynde kimi kyller di erlerinden biraz daha fazla topra a sahipti ve arada s rada kom ular n i i olarak al t r yorlard . Komnistler bu kyllerin kanun tan maz ve agzl olduklar n iddia ederek onlara, Rusada "yumruk" anlam na gelen kulak ad n takm lard . Kulak'lar n topraklar n kolektif iftlikler iin isteyen Stalin, bunlar n yok edilmesi gereken s n f d manlar oldu unu ileri srd. "Onlar ezmek zorunday z," demi ti, "bir s n f olarak onlar tasfiye etmek zorunday z." ... Silahl askerler kylere sald rd lar, kulak olduklar iddias yla 15 milyondan fazla kad n, erkek ve ocu u toplad lar. ... Bu tutuklulardan belki de bir milyonu ld. ... uras epeyce kesin: Kolektifle menin son y l olan 1933'te Rusya'da, bu berbat dnemin sona erdi i 1934'te lenlerden sekiz milyon daha fazla insan

40

lm t. ... kolektifle me btn kylleri (ldrmedi i kylleri) "s n fs z" bir konuma getirmi ti. Ancak kolektif iftliklerin sonuta iftilerin ya am ko ullar n ykseltti i do rudur. 10 y l getikten sonra iftiler yle ya da byle daha iyi evlere kavu mu tu ve komnizm ncesi gnlerde sahip olduklar ndan daha fazla yiyece e sahiplerdi. Ayr ca, hkmet kolektif iftliklere tar m uzmanlar , traktrler ve bierdverler sa lad ndan, kentler iin daha fazla rn yeti tiriliyordu. 1938'e gelindi inde, ll. Dnya Sava 'n n ncesinde, Rus iftiler i. Dnya Sava 'ndan nce ok daha fazla say da iftinin yeti tirdi i kadar tah l yeti tiriyordu. Dolay s yla kolektifle me, Stalin'in tasarlad gibi, sanayile meyi h zland rm t . ... planlamac lar Rusya'n n milli gelirinin te birinin sanayi kollar n n kurulmas na harcanmas gerekti ine karar verdi. retilen her eyin yaln zca te ikisi halka b rak l yordu. 1930'lar n sonuna gelindi inde Rusya dnyan n en byk traktr ve lokomotif reticisiydi. Yaln zca Amerika Birle ik Devletleri ve Almanya sanayile me konusunda Rusya'n n ilerisindeydi. Bir biimde gnlk ya am n da iyile ti i sylenmeli. 1930'lar nsonlar nda dkkanlarda daha fazla yiyecek maddesi ve temel mallar bulunuyordu ve devlet sa l k hizmeti veriyordu. Pek iyi olmasa da herkesi n bir i i vard . ocuklar okula gidiyordu, anne babalar n n byk k sm da i ten sonra ak am okullar na gidiyor ve okuma yazma reniyordu. Rusya'n n en geri kalm blgelerinde bile kad nlar siyasal, toplumsal ve yasal bak mdan zgrlklerine kavu mu tu. Ordudaki on komutandan dokuzu ve subaylar n yzde 15'i tasfiye edildi. iktidarda oldu u sre boyunca Stalin 230 .000 ki inin idam n onaylad ; daha alt dzeydeki yetkililerin onaylad idam say s ok daha fazlayd . 1937 y l n n Aral k ay nda tek bir gnde Stalin 3,167 idam onaylam , sonra da sinemaya gitmi ti.

19. Blm Fhrer stn Bir Irk Yaratmaya al

Yntem ve sonu a a kuran bir devlet.

yo r

yukar ayn yd : nsanlar zerinde neredeyse mutlak iktidar

Almanya'n n ynetim biimi tarihinde ilk kez demokrasi olmu tu. Hitler, ... Avusturya ordusuna de il, Alman ordusuna kat ld . ... "ulak" olarak grev yapt ve bir baca ndan yaraland . ... kendisine ikinci ni an n verilmesi iin neride bulunan, Hugo Gutmann ad nda Yahudi bir subayd . Sava tan sonraki iki y l boyunca Hitler etkin bir grevde bulundu. Ordu onu eski kenti Mnih'e yollam ve sava tan dnenlerle i iler aras nda yurtseverli i canl tutmas iin grevlendirmi ti. ... Ald emir zerine Hitler, k smen siyasi parti, k smen de 41

mnazara derne i olan Alman i Partisi'ne girdi. ... Otuz ya ndayd . Ordudan ayr ld ve kendini parti al malar na verdi, k sa bir sre sonra da Alman i Partisi'nin ba kan oldu. Bu s rada Alman i Partisi ad n Nasyonal [Ulusal] Sosyalist Alman i Partisi olarak de i tirmi ti. ... Herkes partiyi, Nasyonal ve sosyalist szcklerinin Almancalar ndan olu turulan k saltmayla anmaya ba lad : Naziler. Hitler hapishanede be y l de il yaln zca dokuz ay kald . Mein Kampf'ta Hitler, ... Ya am, diye yaz yordu, Darwin'i ve di erlerini yanl yorumlayarak, sonsuz bir mcadeledir. Gl olan geli ir, zay f olan yok olur, nk bunu hak ederler. nsanlar di er hayvanlar n zerinde bir egemenl ik kurmu ve insanlar aras nda da bir ' rk' di erlerinin zerine basm , en tepeye km t r. Bu soylu halk, bu "stn rk", Kuzey Avrupa'n n "Ariler"i, zellikle de Almanlard . Hitler'e gre Almanya'n n sava ta yenilmesinin, Versailles'da a a lanmas n n, agzl kapitalizmin, komnizmin, pornografinin ve fuhu un sorumlusu Yahudile rdi. stn rk "a a halklardan" kurtulmal yd . "Bu dnyada iyi bir rktan olmayan herke s sprntdr" diye yaz yordu, "Almanlar insano lunun bu i ren d man na kar sonsuz bir fke duymal d r." Alman ekonomisi iyi gitmi ti: Y nlar ayakland rmaya al an biri iin iyi zamanlar ktdr. ... 1929'dan sonra ekonomik bunal m Hitler'e arad f rsat verdi. ... Pek ok Alman, yaln zca on y ld r tan d klar kapitalist ekonomi ye ve demokrasiye gvenini yitirdi. Naziler iktidar yry lerine ba lad lar. Bu kez 1923'n tersine, yasal yollarla Reichstag'daki (parlamento) sandalye say lar dzenli bir biimde artt , 1932'ye gelindi inde Almanya'n n en byk partisi oldular ve lke ynetimini stlendiler. ... Cumhurba kan Paul von Hindenburg, ... anslyeyi (bir ba ka deyi le hkmet ba kan n ) atamak onun grevi ydi. ... 1933'te Hitler'i anslyeli e getirdi. Hitler'in Mein Kampfta a ka belirtti i gibi, "demokratik samal klar" ona gre de ildi. ... Tam bu s rada akli dengesi bozuk bir Hollandal Reichstag binas n ate e verdi ve binay yak p kl etti. ... Hitler, ... Yang n n sorumlulu unu komnistlere ykledi ve kendisine zgrlkleri k s tlama yetkisi veren bir kar arname yay mlad . ... Parlamento art k Nazilerin denetimindeydi, nk o k say da komnist, on iki de sosyal demokrat vekili hapse atm lard . ... Fhrer -"nder" anlam nda Almanca szckktidar ele geirdikten k sa bir sre sonra Hitler arkada Rhm'den kurtulmaya ve parti militanlar n n say s n azaltmaya karar verdi. ... Rhm ve bi rka yanda bir tatil yerindeki otelde kal yorlard . Hitler Rhm'n odas na gitti, onu uyan d rd ve ldrtt. Ayn dnemde Naziler ok say da ba ka parti militan n ve kendilerini rahats z eden insan ldrdler; ldrlen insanlar n say lar belki de bini bulmu tu. Onlara s k nt yaratan iki generali de evlerinin nnde vurdular.

42

... Van Gogh, Picasso, Grosz ve Chagall' n "ahlak d kn" resimlerini indiriyorlard . ... toplam 20.000 kitap yakm lard . ... Gelece imiz zerinde y k c etkileri olan veya Alman d ncesinin kklerine, Alman yurduna ve de halk m z harekete geiren kuvvetlere sald ran her trl kitab yakt klar n sylyorlard . ocuklar alt ya ndayken Hitler Genli i'ne kat l yor ve on ya nda hepsi u and iiyor ... On sekiz ya na dek Hitler genli ine izcilik, spor, askerlik e itimi veriliyor ve stn rk n tarihi retiliyordu. 1938 y l nda, ... Naziler, ... K r k Camlar Gecesi olarak adland r lan bir toplu iddet eylemini sratle gerekle tiren parti militanlar n serbest b rakarak ... te yandan rza geenler a r biimde cezaland r ld : Yahudilerle cinsel ili ki kurma yasa n ihlal etmi lerdi. ... Sald r lar tahrik ettikleri iin Yahudileri toplu olarak bir milyar mark para cezas na arpt rd lar. Hitler sava a haz rl k olarak yeniden silahlanmaya ba lay nca Almanya'daki Ekonomik Bunal m sona ermi ve neredeyse herkesin bir i i olmu tu. II. Dnya Sava 'ndan sonra Niemller (bar d nceleriyle ilgili) ok say da konu ma yapt ; konu malar n genellikle u szlerle bitiriyordu: "nce komn istlere sald rd lar, ses karmad m nk komn ist de ildim. Sonra Yahudilere sald rd lar, ses karmad m nk Yahudi de ildim. Sonra sendikac lara sald rd lar, ses karmad m nk sendikac de ildim. Sonra Katoliklere sald rd lar, ses karmad m, nk Protestan d m. Sonra bana sald rd lar ve art k sesini karacak kimse kalmam t ." Niemller yaln zca kendini de il, pek ok insan suluyordu.

20. Blm Daha Byk, Daha A c mas z Bir Sava Ba lat yoruz
1931'de, Manurya'n n gneyindeki Japon askeri birlikleri in' in bu kuzey ilini tamamen ele geirdiler. Sald r emri Tokyo' dan gelmemi ti; birlikler kendi ba lar na hareket etmi lerdi. ... Milletler Cemiyeti ... yaln zca nazik bir biimde k nad . Bu bile Japonlar n fkelenmelerine Cemiyet' ten ayr lmalar na yetti. ... 1937 de Japonya in'e sald rd . Daha nce oldu u gibi Cemiyet Japonya'y k nad . Mussolini, ... 1935'te talyan birliklerine Afrika'n n kuzeydo usunda yer alan imdiki Etiyopya'ya sald rma emri verdi. ... Hitler, ... Japonya ve talya ile anla malar imzalad , bylece bu yasad l Mihver Devletleri ad verilen bir birlik olu turdu. ... Avusturya'da bir halk oylamas dzenledi ve halk n yzde 99,75'i Almanya'yla birle meye evet dedi. Hitler, ... ekoslovakya'n n, Sdetler blgesini Almanya'ya vermesini istiyordu. ... 1939'un ba lar nda Alman askerleri lkeye girdi ve ekoslovakya'n n geri kalan n i gal etti. ... T pk ekoslovakya'n n yok oldu u gibi Polonya da bir kez daha paralara ayr larak yok oldu. ... Kuzeyde donanma sleri isteyen Almanlar Norve ve Danimarka'y i gal etti. ... 1940 y l n n May s ay nda Alman ordular Hollanda'y ve Belika'y vurdu. ... Britanyal ,... Frans z ve Belikal askeri birlikler ... Dunkerque'e kadar ekilip Man Denizi'ne ula t lar. ... bal k

43

tekneleri ve kotralar askeri birlikleri kurtarmak iin yola kt . ... Yakla k yz elli bin askeri kurtard lar. 10 Temmuz'da Frans zlar teslim oldu. ... Sava n ba lamas ndan bir y l sonra Hitler'le yaln zca Britanya arp yordu ve Hitler bu sinir bozucu sine i ldrmek zorundayd . ... 1940 y l n n A ustos ay nda Alman uaklar hava sald r s na ba lad . ... Almanya'n n neredeyse iki kat daha fazla ua vard ama Britanya'n n uaklar daha iyiydi. Britanya ayr ca yeni bir alg lama ve uyar sistemine sahipti: Radar. ... Sonunda Hitler Britanya'daki sava kazanamayaca n anlad ve, sald r dan vazgeti. ... Almanlar Bilmece (Enigma) ad n verdikleri bir ifre makinesi kullan yorlard . Fransa'y yenilgiye u ratan, Britanya'y sendeleten Hitler Rusya iin art k haz rd . Bir askeri harekat planlad ve ad n Barbarossa koydu. I. Dnya Sava 'nda oldu u gibi Almanlar Rus ordular n neredeyse btnyl e esir ald lar. II. Dnya Sava sresince yakla k alt milyon Rus aske ri Almanlara esir d t. Hitler Rusya'daki sava n " valyelik ruhuna" uygun olmas gerekmedi ini bildirmi ti ve bu esirlerin yar s ndan fazlas ld. Japonya, ... Britanya'n n, Fransa'n n ve Hollanda'n n Asya'daki smrgelerini ele geirebilirlerse bol miktarda kauu a, metale, kmre ve petrole sahip olacakl ard . ... Ancak bir engel vard : ABD. Japonya'yla istedi i Avrupa smrgeleri aras ndaki denizyolu zerinde yer alan Filipinler ABD'nin denetimi alt ndayd . Gr meler ncesinde Amerikal lar, Almanlar n Enigma's n n Japon uyarlamas n zmeyi ba arm t ve Japonlar n ifreli mesajlar n okuyabiliyorlard . ... 1941 y l n n Aral k ay nda ... Japon uaklar Hawaii yi vurdu. ... Uak gemilerinden hibirinin limanda bulunmamas ABD iin bir anst . ABD silahlan rken ve kar sald r ya haz rlan rken Japonlar, ... stedikleri Avrupa smrgelerini ve Filipinleri abucak denetimleri alt na ald lar. Hindistan ve Avustralya'y i gal etmeyi bile d ndler. 1942 nin ilkbahar nda Amerikal lar, ifresini zdkleri mesajlardan Japon gemilerinin Byk Okyanus ta yol ald n rendi. ... Bombard man uaklar dal a geti. [] uak gemisini bat rd lar ... Japonlar be dakikada denizdeki stnlklerini yitirmi ti. ABD deki fabrikalar tamamen sava iin al da bir uak retmeye ba lad lar. yordu ... gnde bir gemi, be dakikada

Ruslar da a r kay plar veriyordu. Stalingrad'da, ABD'nin sava n tamam nda kaybetti inden daha fazla aske r kaybettiler. ... Sonunda Alman komutan ... te slim oldu. ... Yaln zca iki ay iinde 19 42' de kaybettikleri btn toprakl ar yeniden kazand lar. 1944 e gelindi inde ... Byk bir yang n Tokyo'nun 40 kilometrekarelik bir blmn kl etti, kanallardaki suyun kaynamas na yol at ve 89.000 ki iyi ldrd. 44

Atomun iinde ok, ok daha fazlas vard . Merkezinde, proton ve n tron ad verilen parac klarla ekirdek bulunuyordu. Genellikle, ntronlar bir kuvvet taraf ndan bir arada tutuluyordu. te yandan bir atomun ntronlar yla di er bir atomun ekirde inin paralanabilece i ve bylece ekirde i bir arada tutan byk miktardaki enerjinin serbest kalaca anla lm t . Aralar ndan baz lar , so urdu undan daha fazla ntron yayacak bir ekirde e sahip bir atom bulabilirlerse ve bu atomun ekirde ini paralayabilirlerse, bir "zincirleme tepkime" retebileceklerini d nyordu. Uranyum (radyoaktif bir metal) atomlar n n bu i i yapabilece ini tasarl yorlard . Paralanm uranyum ekirde inden yay lan ntronlar n ba ka bir ekirde i paralamas sa lanabilirdi, bylece bir ba ka ekirde i paralayacak daha fazla ntron a a kabilir ve bu byle srebilirdi. Sava n ba lar nda drt fiziki (drd de Yahudi'ydi)... 1945'e gelindi inde 120.000 ki i bu proje iin al yordu. ... 1945 Temmuzu'nun ortalar nda uzmanlar bir atom bombas denemesi yapt lar. ... art k ba kan Harry Truman'd . ... Japonya'y i gal etmeye al maktansa, bombay kullanarak teslim olmaya zorlamak , ok say da Amerikan askerinin ve ok daha fazla say da Japon un ya am n kurtarabilirdi. ...Bu deh et verici eyin ... asl nda kullan lmamas na karar vermemek iin kullan lmas na karar vermi ti. 1945 A ustos unda... Hiro ima kentinde ... len veya can eki en 80.000 ki i b rakt . ... bu kez Nagasaki'ye ikinci bir bomba att . Kar kanlardan baz lar da Amerika Birle ik Devletleri'nin bomban n korkun gcn gstermek iin ilk bombay ss z bir adaya atmas gerekti ini sylyor. Almanya'da yaln zca 500.000 Yahudi vard , ama btn Avrupa'da say lar 11 milyona ula yordu. En fazla Yahudi, Almanlar n 1941 ve 1942 y llar nda i gal ettikleri Polonya ve Rusya topraklar nda ya yordu. ... ingeneleri, sakatlar ve 5-6 milyon Yahudi yi ldrdler. ... Almanlar imha kamplar nda neler oldu unu biliyorlar m yd ? Herkes biliyordu. II. Dnya Sava yzlerce milyon insan sakat b rakt ve ya amlar n mahvetti. 60 milyon

insan n lmne yol at .

21. Blm A syan n Devleri Yoksullar n Doyurmaya al

yor

II. Dnya Sava 'n n sonunda in, ... 150 y l boyunca al ktan, kt ynetimle rden, afyon al kanl ndan, Avrupal lar n zorbal klar ndan, yolsuzluktan, i sava tan ve Japon istilac lardan ok ekmi ti.

45

Japon ordular lkeyi terk etmi , ama in yenden i sava a srklenmi ti. Bir tarafta Kuomintang, yani milli yetiler vard . ... nderleri Ba komutan an Kay- ek komnistlere kar stnlk sa layamam t . ... Di er taraftaysa in Komnist Parti si (KP) vard . Rusya'daki devrimden etkilenen inli devrimciler 1920'lerin ba lar nda bu partiyi kurmu tu. KP ve milliyetiler 1920'lerin sonlar nda ve 1930'larda birbirleriyle sava m fakat 1937'den sonra, birbirlerine daima d man olsalar da, birlikte Japonya'ya kar sava m lard . Mao, 1893'te in'in orta blgesindeki bir kyde do mu tu. Babas byk bir evi olan bir pirin tccar yd . ... 1949 sonbahar nda Mao'nun ordular sonunda iddetli i sava kazand . Marksist reti, sosyalist bir devlet kurmak istiyorsan z retim aralar na el koyman z gerekti ini syler. Byk oranda k rsal bir lke olan in' de bu, topra a el koymak anlam na geliyordu ve bu nedenle mi lliyetileri ldrmenin yan s ra KP toprak sahiplerini de ortadan kald rd . Mao yle demi ti: Devrim bir ziyafet de ildir, makale yazmak, resim yapmak veya nak i lemek de de ildir; o kadar zarif, o kadar acelesiz ve y umu ak, o kadar l ml , kibar, sayg l , ll ve yce gnll olamaz. Devrim bir ba kald rmad r, bir s n f n di erini alt etti i bir iddet eylemidir. ktidarda geirdikleri yedi y ldan sonra Mao ve arkada lar KP 'nin ok ileri gitti ine ve bask c l n kendisinin de bir tehlike oldu una karar verdiler. Partinin nde gelenlerine yapt bir konu mada Mao yeni gr n anlatm t : Kltrde yz iek as n , bilimde yz fikir yar s n . KP' yi bekleyen as l grev ekonomiyi de i tirmekti. ... kyll eri al a mahkum etmeden veya katletmeden. KP ayr ca a r sanayi kurmak iin bir be y ll k plan uygulamaya ba lad . in' in sanayi plan ba ar l oldu, retim ne mli lde artt . 500 milyon insan n hi bitmeyen i lerinden k van duymalar n sa lamak istiyordu. Bylece 1957 ve 1958 y llar nda Mao Byk At l m hareketini ba latt . Byk At l m' n slogan , Daha fazla, daha h zl , daha iyi, daha ucuz du. ... Oysa asl nda Byk At l m tam bir fiyaskoydu. ... 1959 ile 1962 y llar aras nda k tl k yznden 20 milyon insan ld. Sonunda partideki l ml lar nderlerine engel oldular. Byk komnleri korudular ama Mao'nun insan mhendi sli i deneylerinin o una son verdiler. Ruslar n da retimi art rmak iin arada s rada yapt klar gibi, iftilerin yeti tirdikleri rnn bir blmn satmas na izin verdiler. 1964'e gelindi inde inli bilim adamlar nkleer bombalar yapt lar ve denediler. 10 y l sonra in uydular dnyan n evresinde dnyordu. Mao 1966'da, yetmi ya ndayken, nderlik etti i devrimin at rdamaya ba lad n d nyordu. ... Mao, yava yava , kendi elleriyle yok ettikleri o agzl eski ynetici sekin s n fa benzemeye ba lad klar na inan yordu. ... Bylece Mao, Byk Proleter

46

Kltr Devrimi'ni ba latt . ... Devrimi ileriye gtrmesi iin ok say da renciyi ve gen i iyi toplad . Btn bu karga ayla birlikte ekonominin kmesi her eyi daha da ktle tirdi. Mao 1976 y l nda lnce, radikaller ve l ml lar iktidar mcadelesine giri ti. Sahneye, o s rada 72 ya nda olan deneyimli parti yneticisi D n yavpin kt . D n , parti iindeki l ml lar n nderlerinden biriydi ve iki kez Mao'nun veya KP' nin gznde sayg nl n yitirmi ti. D n yapt eyi a ka kabul etmeden k omnizmi byk oranda reddederek, bunun yerine ekonomik bymeye odakland . ... sloganlar ndan biri: Zenginle mek ahanedir. Daha fazla tketim maddesi retimi iin aba gsterdi. 1990'lar n ba lar na gelindi inde in dnyan n en byk kmr, imento, tah l, pamuk, et ve bal k reticisiydi. KP ynetime geldi inde inlilerin nfusu 500 mi lyonun zerindeydi, oysa 1982'ye gelindi inde bunun iki kat na ula m t . ... Bu yzden in ce sur bir ad m att ve her aileye tek ocuk s n rlamas getirdi. ... Ancak daha sonra pek ok aile y asa i nedi ve s n rlama ka t stnde kald . Yoksul lkelerin o unda oldu u gibi yolsuzluk alm yrm t.

Di er lkelerde insanlar n nas l ya ad n reniyorlar ve KP' yi denetimini gev etmesi iin s k t r yorlard . Yolsuzluklar ve ynetimdeki aksakl klar ele tirme hakk istiyorlard . Fakat D n ve di er parti yetkilileri buna izin vermeyecekti. Ekonomiyi serbest b rakm lard ve bu da i e yaram t . Fakat, karma a d nda ba ka bir ey getirmeyece ini d ndkleri demokrasiye sert bir biimde kar k yorlard . Bir buuk ay sonra parti nderleri askerleri, tanklar ve z rhl aralar meydana yollad . Askerler ate at , birka gn iinde yzlerce inli'yi ldrdler. (Kesin say bilinmiyor.) D n demokrasiye kar kmaya devam etti. lkesinin ek onomik dzeninin hala komnist bir dzen oldu unu iddia etti, bu da protestocular n "kapitalizmi in'e yerle tirmeye al an" kar devrimciler oldu u anlam na geliyordu. Asl nda kapitalizmi yerle tirmek tam da kendisinin yapmakta oldu u eydi. ... Kapitalizmin otoriter bir dzende i lemeyece i s k s k sylenir. Oysa in i letmeye al yordu. II. Dnya Sava 'n n sonunda, yani ykmzn ba lang c nda "Hindistan" halk hala tek bir lke at s alt nda de ildi. Hintlilerin nderi, ... Mohandas Gandhi'ydi. Hindistan' n Britanya egemenli inden kurtulmas n istiyordu, fakat bu hedefe (ve ba ka herhangi bir hedefe) iddete dayanmayan yntemlerle ula mak gerekti ine inan yordu. ... Hindistan' n Hindular ve Mslmanlar birbirlerini ldrrken Gandhi arp malar durana kadar al k grevi yapm t . oklar ona Mahatma yani Yce Ruhlu diyo rdu, ama o bunu onaylam yordu. 47

Gandhi'nin en nemli yanda kendisinden ok gen olan Cevherilal Nehru'ydu. ... Ruslar n sosyalizmin yoksul ve ge ri kalm bir lkeyi nas l kalk nd rabilece ini gsterdi ine inan yordu. Britanya sava bitti inde ba ms zl k sz vermi ti. Hindistan'da dnyan n herhangi bir lkesindeki Mslmanlardan daha fazla Mslman ya yordu. ... Mslmanlar Hindistan' da kal rlarsa, Hindu o unlu un medeni ve dini haklar na sayg gstermeyece inden korkuyordu. Ne yaz k ki Britanyal lar Mslman Birli i'nin istedi i eyi yapmay seti. Kkl "Hindistan" bierek iki lke kard lar. Kk Mslman k sm Pakistan slam Cumhuriyeti olacak t . ... Daha sonra, bir i sava tan sonra, do u blm ba ms z bir lke, Banglade oldu. O dnemde nfus yakl a k 350 milyondu. ... Bunun ok by k bir k sm Hindu'ydu, ama a a yukar onda biri (Pakistan koptuktan sonra bile) Mslman'd ve epeyce fazla Sih de vard . Hintliler yaln zca dini olarak de il, kltrel olarak da blnm lerdi, resmi olarak tan nan on be dil konu uyorlard . Ortak noktalar , o unlu unun ok yoksul olmas yd . Ba ms zl k 1947 y l n n A ustos ay nda ilan edildi. Be ay sonra fanatik bir Hindu, Hindistan' n blnmesini desteklemekle sulad Gandhi' ye pusu kurdu. Hintlilerin o u yoksulluk iinde ya yordu ve a insanlar n say s her y l be milyon art yordu. ... Hintlilerin drtte ok uma yazma bilmiyordu, byk olas l kla da demokratik kat l m sa layacak halleri yoktu. Hintli bir siyaseti bir keresinde Hindistan' daki seimlerin koyunlar n obanlar n semesine benzedi ini sylemi ti ... Nehru, asl nda bir sosyalistti; ama komnist de ildi. ... Britanya demokrasisi iyi bir ey olsa da, kapitalizm kt bir eydi. ... iftlik i isi "paryalar" yle yoksuldu ki, s k s k hayvan d k lar ndan ay r p y kad klar tah l tohumlar n yiyorlard . Aileler ok fazla ocuk yap yordu, ama bunun bir nedeni vard . Dnyan n her yerindeki yoksul k rsal blgelerde ocuklar bir de erdir. Aileye iftilik i lerinde yard m ederler ve ya land klar nda anne babalar na bakarlar, bu nedenle ok say da ocuk sahibi olmak bir e it sosyal gvencedir. Nehru ve planlamac lar , Hindistan'daki yayg n yoksullukla yaln zca fabrikalar ve barajlar kurarak de il, ayn zamanda toplumsal altyap y iyile tirerek de ilgilenmek zorunda olduklar n biliyordu. 48

1960'lar n ba nda Nehru yetmi li ya lar ndayken k z ndira Gandhi iktidar yry ne ba lam t . Ve babas 1964'te ld nde, ba bakan oldu. ... ndira Gandhi'nin Hindistan tarihinde zel bir yeri vard r: Hindistan demokrasisini ciddi biimde tehdit etmi ti. ... ndira Gandhi'nin sorunu, babas gibi bir demokrat sosyalist mi, yoksa bir aristokrat diktatr m oldu una karar verememesiydi. Ba ar lar n n aras nda, ... Ye il Devrim ad verilen, Amerikal bilim adamlar n n geli tirdi i yksek verimli bu day ve pirin bitkile rinin ekilmesiydi. ... ndira Gandhi 1975'te seim yasalar n i nemekten sulu bulununca s k nt ya d t. ... Gandhi, istifa etmek yle dursun, ola anst hal ilan etti. ... Siyasi partileri yasaklad , medeni haklar ask ya ald , bas n susturdu ve baz z rhl birlikleri alarma geirdi. Binlerce bozguncuyu hapse att . ... o u Hintli ola anst halden ho lanm t . ... Ho a gitmeyen tek ey Gandhi'nin nfus art n durdurmak iin uygulad sars c yntemdi. ... hkmet iki veya daha fazla ocu u olan erkekleri k s rla t rma kampanyas ba latt . ... Hindistan' n kuzeyinde ya ayan yoksullar aras nda grevliler k s rla t rma kampanyas n ac mas zca yrtt. Gandhi bir kez daha abucak yntemi ni de i tirdi. Ola an st hali, geti i gibi birdenbire bitirdi. Muhalefet partileri birle ti, semenlere "zgrlk ve ekmek" sz verdiler. Kazand lar. ... Gandhi dnemi kapanm t , yle grnyordu. Fakat a rt c bir biimde geri dnd. 1980'de "al an Bir Hkmet Sein" slogan yla yeniden i e koyuldu. 1984'te ndira Gandhi, Hindistan' n kuzeybat s ndaki iddet yanl s ayr l k Sihlere bir sald r dzenlenmesi emrini verdi. Hintli askerler bir Sih tap na n yerle bir etti, kutsal bir kuleyi yakt ve ok say da Sihi ldrd ya da yaralad . ... iki Sih ... ndira Gandhi'yi yakla k otuz kur un la vurup ldrdler. ndira'n n o lu, eskiden havayollar nda pilotluk yapan Raciv ba bakan olmu tu fakat bir kad n bombayla onu ldrd. 1990'lar n ba lar nda in 'in daha nce yapt gibi Hindistan da ekonomik de i im dnemine girdi. ... Bir sonraki blmde de inece imiz ekonomik kreselle me Hindistan' n i ine yarad . Fakat demokrasi o unlukla kt i liyordu; t pk vals yapmaya al an bir fil gibiydi. Ynetimin yolsuzlu a bula mas da adeta bir yazg yd . 1996 y l nda nde gelen siyasi partinin ba kan yasad i ler yapmakla sulanm t . Demokrasi, yoksullu u ortadan kald rman n her zaman en h zl yolu olmayabilir. ... Ortalama inli ortalama Hintlinin iki kat kazan yordu.

49

22. Blm Baz lar m z Zengin Oluyor

Geen 200 y l iinde insanlar n ya am ndaki en nemli devrim, refah dzeyimizdeki art t . 1937'ye gelindi inde Dick ve Mac, Los Angeles' n d nda bir sosisli sandvi tezgah i letiyordu. ... 1954'te McDonald's hala kk ve nemsiz bir i letmeydi, fakat bu durum Kroc ad nda yorulmak bilmez bir i adam n n ortaya kmas yla de i ti. Ray Kroc, kurallar n k sa ve zl bir biimde ifade edilmesinden ho lan yordu, bunlar al anlar n grebilece i yerlere as yordu. Bir tanesi, KISS (pck), "Keep it simple, stupid" ( leri karma kla t rma, sersem) cmlesinin ilk harflerinden olu uyordu. Yiyecekleri ve servisi basitle tirmek McDonald's al anlar n n ba ka bir ilke olan QSC'ye, yani "Quality, Service, Cost" ( Kalite, Hizmet, Ucuzluk) ilkesine yo unla malar n sa l yordu. Kroc, ... Hamburger niversitesi ad nda bir okul kurdu. On drt gn sren de rslerden sonra renciler Hamburgeroloji diplomas al yorlard . Kroc'un McDonald karde lerle kar la mas ndan yedi y l sonra 228 McDonald's dkkan al r durumdayd . McDonald's iin Japonya byk bir ba ar oldu. Japonya'daki ilk McDonald's 1971'de a ld , bir buuk y l sonra say lar yirmiye ula t . 10 y l sonra Japonya'daki en byk yiyecek irketi McDonald's idi. 1990' n bir k gn Moskoval lar Rusya'daki ilk McDonald's dkkan n n a l iin kuyruk olmu lard . Ayn y l in de ilk McDonald's dkkan n grd. ... Dnyan n drt bir yan nda dkkanlar her gn 50 mily on ki iye hizmet veriyordu. ... 2003'n ba lar nda MeDonald's, irket halka a ld ndan bu yana ilk kez ayl k zarar ilan etmi ti. Dnya nfusunun yirmide bir ini bar nd ran ABD, btn dnyadaki mal ve hizmetlerin yakla k be te birini retiyordu. Japonlar, ... 1950'lerde ekonomileri her y l yakla k onda bir byd. Ba lang ta, "a r, kal n, uzun, byk" slogan yla a r mallara yo unla t lar. 1970 e gelindi inde ... art k slogan, "hafif, ince, k sa, kk"t. 1970'te Japonya'n n gayri safi milli has las yakla k 200 milyar dolara ula m t . ... O dnemde yaln zca Rusya yakla k 350 milyar dolar ve ABD de yakla k yar m milyar dolarla Japonya'n n nndeydi. ... Japonlar montaj hatlar nda robot kullan m na ok abuk gemi , petrol tketimi ni drtte bir oran nda azaltm ve ABD'nin kalite kontrol yntemlerini rnek alm t . al t klar irketlere ba l yd lar; bu irketler genellikle onlara ya amlar boyunca i lerini srdrme gvencesi veriyordu. 50

1990'lar n ba nda ... Arsa fiyatlar te birine d t, hisse senedi fiyatlar da birden be te geriledi. ... 2003'e gelindi inde Japonlar n ekonomisi 12 y ld r dibe vurmu durumdayd . Daha iyiye do ru bir gidi olsa da baz bit yenikleri var. Bunlardan biri, zengin lkelerde insanlar n pay na d en gelir bir hayli artarken, bunun grnd kadar yla di er lkelerin zarar na olmas . 1960'a geri dnersek, en zengin lkelerde ya ayan dnya nfusunun be te birini, en yoksul lkelerde ya ayan be te birle kar la t rd n zda, zenginlerin gelirlerinin daha o zamandan yoksullar n gelirlerinin otuz kat oldu unu grebilirdiniz. Bir ku ak sonra, 1995'te, zenginlerin gelirleri, seksen iki kat daha fazlayd . Bir zamanlar byk olan fark, art k usuz bucaks zd . BU yoksul lkeler, ... "az geli mi " olarak adland r ld lar. o u ekvatorun yak nlar nda veya gneyinde oldu undan, bazen bu lkelere "Gney" dendi. Hi de a rt c olamayan bir biimde en i yi ynetilen on lke ayn zamanda zengindi; te yandan en kt yne tilen on lkenin tamam "az geli mi " ve yoksuldu. ... Birka on y l boyunca gelirler her y l ortalama binde d m t. 1861'de Britanyal lar k y ya yak n bir ada olan Lagos'u ele geirdi. ... Btn blgeyi ele geirmek y llar srd. Zaten kimse smrgelerini zenginle tirmek iin imparatorluk k urmaz; Britanyal lar kalay ve palmiye ya istiyordu, o kadar. Dnya pazarlar nda kendileriyle rekabet etmesi iin mi Nijerya'ya yard m edeceklerdi? 1980'e gelindi inde petroln fiyat on kat artm t . ... Siyasi karma aya ra men petrol fiyatlar n n artt dnemler lkenin durumu iyiydi. Yaln zca 10 y l iinde gelir otuz drt kat artm t ve Nijerya, art k harcayamayaca kadar geliri oldu unu a klad . ktidara gelenler kamu kaynaklar n ya mal yor, hibir zaman yerine getirmedikleri szle meler iin para al yor ve ailelerini, arkada lar n kamu i lerine yerle tiriyorlard . ... K sa bir sre sonra toplumsal dok u darmada n oldu. ... Otomobilleri olanlar, karga an n hkm srd Lagos kentinde bir utan bir uca gitmenin saat srmesi nedeniyle, yanlar nda laz ml k ta yorlard . ... Yeni bin y l ba lad nda, dnyan n en byk alt nc petrol reticisi art k dnyan n en yoksul on nc lkesiydi. AIDS, her eyden nce bir yoksul hastal yd . 2000'lerin ba nda yakla k 36 milyon insan HIV virs ta yor veya ilerlemi AIDS hastal belirtileri gsteriyordu. Byme ve kreselle me pek oklar n n kalk nmas na yard mc oldu ama ayn zamanda dnyay tekdzeli e itti. Peki bu nas l gerekle ti ? ... yeni bir tketim kltr biimlendirdi. Dnyan n yal t lm blgelerinde ya ayan insanlar n bir zamanlar kendilerinden ba ka kimsenin bilmedi i dilleri ve kltrleri vard . (Dilin ve kltrn i ie geti ini unutmamak gerek, nk bazen belirli d nceler yaln zca belirli szcklerle 51

anlat labilir.) Bu yal t lm yerlerde ya ayanlar kendilerine z g yarat l yklerine, yiyeceklere, greneklere, el sanatlar na, destanlara ve ark lara sahipti. ... Peru'nun bat s ndaki bir blgede ya ayan insanlar en az ndan 100, belki de 150 farkl dil konu uyorlard . ngiliz dili, kltrlerin yok olu unu h zland rd . ngilizce nin dnyan n drt bir taraf na nas l yay ld n biliyoruz Farkl kltrlerin yok olmas dnyan n neredeyse her yerinde ya anan bir eydi. Kyller radyolar nda kentin seslerini duymaya ba lad nda, misyonerler H ristiyan Tanr s 'n n szn yayd nda, cep telefonlar balta girmemi ormanlara girdi inde, televizyon yay nlar Dnya Kupas malar n Kuzey Kutup Dairesi'ne ula t rd nda, Bat n n al kanl klar ndan nefret eden terristle r kot pantolon alt na spor ayakkab lar giydiklerinde, milyarlarca insan interneti kulland nda, Frans zlar patates k zartmas ve hamburger yedi inde, yerel renkler kayboldu. Kltrler kt, yok oldu. Amazon kendisini besleyen btn rmaklarla birlikte dnyadaki tatl sular n be te birini ta r. ... 1970'lerde ve 80'lerde btn orman n yaln zca % 10'luk k sm yok edilmi ti. ... Bu da atmosferin bir sera gibi davranmas na yol at . Atmosferdeki gazlar (bunlar n ba l cas karbondioksit ve su buhar d r), bir seradaki camlar n gne in s s n tutmas gibi, dnyan n s s n tutar. Son buzul a n n sona ermesinden bu yana geen 20.000 y l iinde yerkre yzeyinin s cakl be ila dokuz derece artm t . Oysa yaln zca 1900'lerde bir derece ykseldi. Antarktika'n n buzullar erimeye ba lad , bu yzden okyanuslar n seviyesinin ykselmesi ve dny an n her yerinde deniz seviyesine yak n kentlerin sular alt nda kalmas tehlikesi ba gsterdi. Baz lar "sera etkisi"ne Amazon ormanlar n n yak lmas n n yol at n sylemi ti; gerekten de bu yang n sonucunda havaya karbondioksit sal nm t . Fakat dnyan n her yerinde fosil yak tlar n, genellikle de kmr ve petroln y ak lmas daha byk bir sorundu. Bu da o unlukla, yoksul lkelere gre ok daha fazla sera gaz reten zengin lkelerde oluyordu. 1800'lerin ba lar nda Kuzey Amerika'n n bat s ndaki ovalarda mily onlarca bizon dola yordu. ... sonra beyazlar da bizonlar ldrmeye ba lad . ... K sa bir sre sonra beyazlar ve yerliler y lda 2-3 milyon bizon ldrmeye ba lad . ... 1800'l y llar n sonuna do ru bir mzenin ara t rma ekibi bizon bulmak zere Bat Amerika'y dola m ve yaln zca 200 bizon bulmu tu.

52

23. Blm Uurumun K y s nda Yryoruz

1945'in ilkbahar nda, Ruslar Berlin'i al rken, elli lkeden gelen delegeler San Francisco'da toplanm ve Birle mi Milletler ad n verdikleri, btn dny ay kapsayan bir rgt kurmu lard . II. Dnya Sava 'ndan iki "sper g" km t . Amerika Birle ik Devletleri sava n yol at tahribattan uzak kalm t ve zengindi, retkendi, stelik "bomba" n n tek sahibiydi. Winston Churchill, Avrupa'n n ortas na bir "demir perde" nin indi ini syleyerek bir deyim yaratm t . Ne tam anlam yla sava , ne de bar olan bu duruma "So uk Sava " ad verildi.

1949 ilkbahar nda Ruslar ablukay kald rd . K sa bir sre sonra Britanyal lar n, Frans zlar n ve Amerikal lar n blgeleri birle erek Bat Almanya'y kurdu ve Ruslara ait blge de Do u Almanya oldu. Marshall Plan , ... Rusya, plan "Amerikan emperyalizminin bir giri imi" olarak de erlendirdi. Yard m reddetti ve uydular n da reddetmeye zorlad . Kore... Kuzey ve Gney Kore'nin sava tan nce nas lsalar yle kalmalar na karar verildi. ... Sava ta 1,7 milyon inli, Kuzey ve Gney Koreli asker ve milyon sivil lm veya yaralanm t . len Amerikal askerlerin say s 36.000'di. ... Dan manlar onlara Ruslar n 5-15 y l iinde atom bombas yapmay ba araca n sylemi ti. Rusya 1949'da bir atom bombas denemesi yapt nda ya ad klar a k nl d nn. ... Hiro ima'y yerle bir etmesinden yaln zca drt y l sonra. Hidrojen bombalar , atomlar n ekirdekleri blnd n de de il, kayna t nda patl yordu. Bu yeni bombalar, Hiro ima'y yerle bir eden atom bombas ndan yzlerce, hatta binlerce kez daha glyd. Sper glerin art k k talar aras fzeler ihtiyac vard . ... 1958'e gelindi inde Ruslar bu konuda ne gemi ti. 1958'de Fidel Castro, Amerika Birle ik Devletleri'nin destekledi i ac mas z bir despotu lkeden kamaya z orlayarak bir devrim yapm t . ... Kennedy k smen kendi yol at bir tehlikeyle kar kar yayd , nk Kbal srgnlerin ba ar s zl kla sonulanan sald r s na o izin v ermi ti. ... Kru ev'e zel olarak, ABD'nin bir gn fzelerini Trkiye'den ekece ini bildirdi. Vietnam ... 1968'e gelindi inde Johnson' n devam edecek gc kalmam t . ... 1973'te, son Amerikan askeri de Gney Vietnam' terk etti. Fakat bu bile sava n sonu olmad , nk Kuzey ve Gney Vietnam 1975'e dek sava maya devam etti. Sonunda 53

sava , Kuzeyin tam bir zaferiyle sona erdi. ... Her iki taraftan asker, sivil en az ndan bir milyon, belki de milyon Vietnaml sava ta ld. Rusya ... llemeyecek geni likte verimli ovalara sahip bir lke di er lkelerden, en ba ta da kapitalist Amerika Birle ik Devletleri'nden tah l sat n almak zorunda kalm t . Rusya'n n ekonomik byme h z yava lam , sonunda da s f ra d m t. ... bir Rus f kras : "Kapitalizm insan n insan taraf ndan smrlmesidir, komniz m ise tersi." Sava dokuz y l srd, maliyeti ok yksek oldu ve 14,000 Rus ile 1,3 milyon Afganl n n lmne yol at . Reagan ABD'nin savunma harcamalar n iki kat na kard , bylece Rusya'y neredeyse tkenmi kaynaklar n kullanarak ABD'nin geli mesine ayak uydurmaya zorlad . 1985'ten 1991'e kadar sren Gorbaov ynetimi alt nda Ruslar umulmad k de i imlere tan kl k ettiler ... Sovyet cumhuriyetleri bi rli inin gnlll e dayal bir birlik oldu una ili kin yaz l a klama ... Rus askerlerin, Rusya' n n Vietnam olan Afganistan'dan ekilmesi. ... Gorbaov un reformlar n n ilk sonular , daha byk yoksulluk ve artan sutu. ... Reagan ve Gorbaov, ... Bu iki adam gr meler yapt ve 1987'de a rt c bir antla ma imzalad lar. Her ikisi de orta menzilli nkleer fzelerini y l iinde yok etmeyi kabul etti. Ortado u'nun tan mlanmas gerekiyor, oysa Ortado u buna kar koyuyor, nk ne o, ne bu. S n rlar zerinde kolayca anla lan bir blge de il. ... Bunal mlar btn dnyay etkilemeye ba lad nda neredeyse btn Ortado u lkeleri, ister kaftanlar iinde kral, ister k tak m elbiseler iinde "devlet ba kan " olsunlar, despotlar taraf ndan ynetiliyordu. Despotik yne tim tek ortak noktalar yd . Amerika Birle ik Devletleri'nin petrol talebi ba ka bir gereksinimle at yordu. ... byk ABD eyaletlerinde seim sonular n etkileyebilen ABD Yahudilerinin (o unlu u srail'i destekliyordu) oylar n almak istiyorlard . Btn bu nedenlerle ABD srail'e savunmas iin silah, varl n srdrmesi iin de para yard m yap yordu. ... 1987 y l nda Filistinliler ... bu isyana ntifada ad n verdi. Bu szck sars lmak veya titremek anlam na gelse de, bir silkini i veya istenmeyen bir eyden kurtulu u ima ediyor. Saddam, ... 1980'de ran'a sald rd . ... Saddam, ran'a yard m ettiklerini iddia etti i Irakl Krtlere kar bile zehirli gaza ba vurdu. Saddam 1991 de ... Kuveyt in muazzam zenginli ini ele geirmek istiyordu. ... Hala a kl a kavu mayan nedenlerle, sava kazananlar Ba dat' ele geirmeye ve Saddam' tutuklamaya al mad . 11 Eyll 2001 'de Pentagon binas n n bat kanad na arpt . Di er bir ua n byk olas l kla Beyaz Saray'a arpmas tasarlanm t , fakat yolcular direndi ve uak d t, uakta bulunanlar n hepsi ld. ... George W. Bush ... bin Ladin'e s naca bir yer verdi i iin Afganistan'a sald rd . Amerika Birle ik Devletleri anla ld kadar yla dnyan n erifli i roln yava yava sevmeye ba lam t ve Saddam' istenmeyen adam ilan etti. 54

Fakat insanlar n hi bu kadar vah i olmad do ru mu? Bunu bilmiyoruz, hibir zaman da bilemeyece iz. (Yeterli tarihsel kayna m z yok.) Bildi imiz eyleri unutmamal y z: Tutsaklar n had m eden ve kaz a geiren Asurlar, nlerine kan herkesi k l tan geiren Mo ollar, nfuslar n n en az ndan drtte birini 1600 'lerdeki i sava lara kurban veren inliler, Avrupa'da Otuz Y l Sava 'nda ya anan korkun olaylar ve Afrikal lar n klele tirilmesi.

24. Blm nan lmaz eyler Yap yoruz

ll. Dnya Sava 'n n ncesinde, ... mucitler bilgisayarlar zerine al yordu. ... Dnya Sava 'n n ilk y llar nda ABD ordusunun, ni anc lar n toplar n hedefe do ru yneltirken kulland "at izelgelerini" hesaplayacak bir cihaza gereksinimi olmu tu. ... 1946'da (sava sona ermi ti) Eckert ve Mauchly bilgisayarlar n n yap m n tamamlad . Bilgisayara ENIAC (Electronic Numerical Indicator and Computer) ad n verdiler. ENIAC 2,5 metre yksekli inde, 25 metre uzunlu undayd ve a rl sekiz otomobilin a rl na e itti. 1940'lar n ltlerine gre ok h zl yd . Bir saniyede 5.000 i lem yap yordu ve bir top mermisinin iz leyece i yolu merminin h z ndan daha h zl hesapl yordu. (Fakat bazen sorun karabiliyordu. Bir keresinde ENIAC' n iine giren bir gece kelebe inin cihaza k sa devre yapt rarak, "hata"ya - ngilizce si, ufak bcek anlam na gelen, bug- yol at sylenir.) 1970'lerin ba lar nda bile bilgisayarlar n o u hala pahal ve bykt, kullan mlar da zordu. ... Bu sorunlara yan t, pek ok insan n ya am n de i tirecek olan ki isel bilgisayar, yani pc'ydi. ... 1975'te MITS ad nda bir irket insanlar n kendi kendine "mikro bilgisayar" yapabilmesi iin kk paralardan olu an tak mlar satmaya ba lad . 1975'te, Washington State nive rsitesi'nden mezun olmak zere olan bilgisayar dehas Paul Allen, ... bilgisayar donan m yla ilgili bir yaz grd. Bu ... hem Allen hem de Harvard'da hukuk ncesi e itimi alan arkada Bill Gates'i harekete geirdi. ... BASIC olarak bilinen ... yeni bir programlama dili geli tirmeye karar verdiler. ... GWBASIC -"Vay Can na" anlam na gelen Gee Whiz'in ba harflerinden- ad n verdiler. Ayr ca MicroSoft ad nda bir yaz l m irketi de kurdular. ... Bu irketlerden biri Apple'd . Apple California'da, Steve Jobs' n evinin garaj nda kurulmu kk bir irketti. Jobs irket kuruldu unda ola anst bir zgveni olan yirmi bir ya nda bir bilgisayar merakl s yd . ... Jobs' n arkada ve orta Stephen Wozniak o gnlerde 26 ya ndayd . ... O ve Jobs bilgisayara Apple ad n verdiler. 1982'ye gelindi inde ki isel bilgisayar, srekli d en olduka makul fiyat n deyebilen herkesin kullanabilece i bir eydi. 1989'da Britanyal fiziki Tim Berners-Lee, internetle dnyan n her taraf ndaki bilgileri payla ma yntemi olan World Wide Web'i (www) tasarlad .

55

4 Ekim 1957 gecesi bir boru sesi duyuldu, ortal alevler kaplad ve gk grlts gibi bir grlemeyle Rusya'n n roketi havaland . Uzaya dnyan n ilk yapay uydusunu ta yordu, basketbol topu byk l nde parlak bir kreydi bu. Ad Sputnik'ti. ... 1957 y l n n Aral k ay nda Florida'da bir uydu f rlatmay tasarlad lar. ... Roket bir metre kadar havaland , durdu, yere y k ld . ... Bir ngiliz gazetesi bu fiyaskoyu "Kaputnik"ba l yla verdi. 1958'de ... Ruslar Ay' n karanl k taraf n n foto raflar n ekti ve iki kpe i bir uyduyla uzaya yollay p Dnya evresinde yrngeye oturttular, canl olarak dnyaya indirdiler. ... 1961'de Ruslar uzay yar ndaki en byk ba ar lar n elde ettiler: Bir kozmonotu (Rus astronotu) Dnya e vresinde yrngeye oturttular. ... Gagarin: ... neredeyse herkes 20 y l iinde ABD'yi her bak mdan geece imize inan yordu. Kennedy'nin de ok iyi bildi i gibi, insanlar n Ay'a gitmesinin bir anlam yoktu. ... Fakat becerikli bir So uk Sava siyasetisi olan Kennedy, Ruslar n Ay'a insan indiren ilk ulus olmas na izin vermemesi gerekti ini biliyordu. ... 1969 y l n n Temmuz ay nda ABD, amac Ay yzeyine inmek olan ki ilik ekibi uzaya gnderdi. Drt gn sonra Neil Armstrong ve Edwin Aldrin bir "Ay modl" nn iinde Ay'a indi. ... genlerimizi bulmam z n yks ve yakla k 150 y l nce Gregor Mendel'in bezelyelerini yeti tirmesiyle ba l yor. Mendel, Darwin'in ya ad y llarda ya am t ve t pk Darwin gibi genlik y llar nda o da pek gelecek vaat eden biri de ildi. ... Yakla k 10 y l boyunca Mendel bitkileri a a yukar 20.000 kez aprazlad . ... Mendel sonunda her bitkinin iinde yedi zelli i belirleyen grnmez "kal t m birimleri" oldu una karar verdi. ... 1884'te ld nde hemen hemen hi tan nm yordu. ... Hcrelerimizin i leyi iyle ilgilenmemiz Mendel sayesinde de il, Darwin'in nl Trlerin Kke ni sayesinde oldu. ... bir alman bilim adam ... Hcrenin iinde ipliksi yap lar ke fetti ve bir hcre blnmeden hemen nce bu yap lar n uzunlamas na ikiye blnd n gzlemledi. statistikiler, Mendel'in modeline uymayan verileri kay tlar na dahil etmeyerek hile yapt n ortaya karsa da, bilim adamlar k sa bir sre sonra Mendel'i "geneti in babas " olarak kabul etti. 1900 ile 1950 lerin ba lar aras nda bilim adamlar , ... hcrelerin yap ta lar olan proteinlerin retim tali matlar n verdiklerini ke fettiler. Ayr ca genlerin DNA olarak bilinen bir polimerin, yani byk bir molekln iince bulundu unu da rendiler. ... nsanlarda bu iplikiklerin her biri yakla k iki metre uzunlu undad r ve drt farkl trde kimyasal madde ie rirler.

56