MUTACIJE GENA I DNA POPRAVAK

mutacija trajna promjena strukture genske upute

GENSKA MUTACIJA promjena strukture jednog gena (1 ili nekoliko parova nukleotida) - tokasta mutacija promjena jednog para nukleotida (isto genska mutacija) - *srpasta anemija* - Glu zamijenjena s Val - moe biti: 1. supstitucijska (zamjena) 2. adicija (dodatak) 3. delecija (gubitak) 1. supstitucija uzrokuje: - zamjensku mutaciju (promjena aminokiselina u drugu) - besmislenu mutaciju (aminokiselina STOP) - istoznanu mutaciju (promjena nukleotida ne mijenja aminokiselinu) 2. adicija i delecija uzrokuju: - pomak okvira itanja: o delecija lijevo o adicija desno MUTACIJE NASTAJU: 1. INDUCIRANO (potaknuto) - mutageni fiziki i kemijski imbenici koji oteuju DNA a) fiziki (zraenja, toplina, itd.) b) kemijski (organski i anorganski spojevi) 2. SPONTANO - uzrokovani biolokim procesima; pogreka u replikaciji mutacije u somatskim stanicama se NE nasljeuju! mutacije u gametama nasljedne i presudne za bioloku raznolikost, opstanak i razvoj ivota na zemlji

POPRAVAK DNA: - preko 50 razliitih enzima - POPRAVAK IZREZIVANJEM oteeni dio DNA se enzimima izree i ispravi ponovnim popunjavanjem ispravnim nukleotidima

a) DIMER T-T izopauje DNA molekulu (2 Timina zajedno) b) NUKLEAZA izrezuje oteeni dio lanca c) DNA POLIMERAZA ispunjava izrezani dio novim nukleotidima d) DNA LIGAZA povezuje novi dio sa ostatkom DNA molekule

Zad.1. Pomou tablice s kodonima odredite redoslijed aminokiselina u dijelu proteina kodiranof sljedeim odsjekom gena: Kod. ATG ATA CCT TAT AGC TGA Nekod. TAC TAT GGA ATA TCG ACT m-RNA AUG AUA CCU UAU AGC UGA a) ako se supstituira 7. par nukleotida C-G s A-T, koliko e se to odraziti na redoslijed aminokiselina u proteinu? Kako se naziva takva promjena na razini proteina? - zamjenska supstitucija - aminokiselina: Met Ile Pro Tyr Ser Stop! o 7. par: C,G,C A,T,A - nova amin.: Met Ile Thr Tyr Ser Stop!

REGULACIJA AKTIVNOSTI GENA

u razliitim stanicama se u razliitim stadijama razvitka organizma aktiviraju (upotrebljavaju) razliiti geni (DNA gen) RNA bjelanevina REGULACIJA GENA je proces koji kontrolira aktivnost svakog proteina u stanici o Npr. iskoritavanje laktoze kod bakterije Escherichia coli (E. Coli), iz podloge na kojoj raste KOD PROKARIOTA!

NAIN ODVIJANJA REGULACIJE AKTIVNOSTI GENA: Nema laktoze u podlozi 1. GEN REGULATOR nosi uputu za sintezu proteina represora (regulator bjelanevina) 2. PROMOTOR mjesto na DNA koje prepoznaje RNA-polimeraza, vee se i poinje transkripciju 3. OPERATOR slijed nukleotida u DNA izmeu promotora i gena, na koji se moe vezati represor

4. REPRESOR protein, regulator bjelaevina; ima 2 aktivna mjesta: za vezanje na operator za vezanje laktoze - represor se aktivnim mjestom vee za operator, fiziki smeta vezanju RNA-polimeraze na promotor i nema transkripcije niti sinteze enzima za razgradnju laktoze Ima laktoze u podlozi laktoza sjeda u aktivno mjesto represora koji ne prepoznaje operator RNA-polimeraza vri transkripciju i sintetiziraju se enzimi za iskoritavanje laktoze

SVRHA REG. AKT. GENA je tednja (uvanje enzima i materijala) i pravilna podjela uloga pojedinim tipovima stanica VIESTANINI ORGANIZMI (eukarioti) - dolazi do specijalizacije stanice posljedica diferencije (razliita aktivnost u razliitim stanicama u razliito doba) aktivnosti gena DIFERENCIJA AKTIVNOSTI GENA: - regulirana na razini transkripcije pomou 2 mehanizma - TRANSKRIPCIJSKI INITELJI proteini koji aktiviraju neke gene (slino represoru kod prokariota) o proteini koji prepoznaju promotor, kad se aktiviraju obavljaju ulogu RNA polimeraze, aktiviraju se zbog vanjskog utjecaja (npr. hormon koji aktivira neaktivan transkripcijski initelj u stanici) o stanice se razlikuju po grai membrane o aktiviraju ili deaktiviraju razliite gene o diobom zigote neravnomjerno se rasporeuju u citoplazmi novo-nastalih stanica - razliitost stanica oituje se i u razliitosti membr. proteina o membr. proteini odgovorni su za komunikaciju meu stanicama i primanje signala iz izvanstaninog prostora o npr. HORMON ulazak u stanicu preko specifinog proteina vezanje za specifini neaktivni transkripcijski initelj aktivacija initelja vezanje za promotor TRANSKPRIPCIJA GENA

KLONIRANJE STANICA I ORGANIZAMA

proizvodnja potpuno identinih jedinki klonovi genetiki potpuno jednake jedinke nastale nespolnim razmnoavanjem

KLONIRANJE BILJAKA: 1. pomou vegetativnih organa odvojeni dio roditeljske biljke se zakorijeni i razvije u novu biljku (npr. afrika ljubica listom, krumpir gomoljem...) 2. nacjepljivanjem granicu ili pup biljke koju elimo razviti, odreu se i nacijepe (poveu se sa provodnim sustavom druge biljke) 3. u kulturi stanica u kontroliranim uvjetima, na hranjivim podlogama se iz manjih biljnih dijelova ili pojedinanih stanica razvije nova jezgra KLONIRANJE IVOTINJA: - neoploena jajna stanica bez jezgre ubacuje se diplopidna (2n) jezgra jedinke koju kloniramo u kulturi stanica se razvija embrij nakon nekoliko dioba zametka, on se unosi u maternicu bilo koje enke jedinke iste vrste - REZULTAT: jedinka koja sadri istu genetiku uputu kao i jedinka od koje potjee 2n jezgra - *na ovaj nain je kloniran i prvi sisavac ovca Dolly*

GENETIKO INENJERSTVO
70-tih godina 20.st. poinje razvoj genetikog inenjerstva GEN. INENJERSTVO (tehnologija rekombinantne DNA) je stvaranje rekombinantne DNA kombinirani i povezani dijelovi DNA nesrodnih vrsta genetiko inenjerstvo obuhvaa niz tehnika kojima je mogue promijeniti nasljednju tvar: o pronalazak odreenih gena o gen se izolira iz genoma1

GENOM geni u osnovnom setu kromosoma; skup gena u kromosomu gamete; GENOTIP genetiki sastava organizma; FENOTIP izgled i funkcija organizma kao rezultat meudjelovanja

o o o o

umnaa se (umetanjem u bakterijski plazmid, virus...) izolira se umnoeni gen (produkt) ugrauje se u organizam domaina prati i regulira aktivnost gena

UMNAANJE GENA - plazmidi male, krune, dvolanane molekule DNA u bakterijskim stanicama - rekombinantni plazmidi plazmid u koji je ugraen odreeni gen UGRADNJA GENA U PLAZMID - restrikcijski enzimi (restrikcijske endonukleaze) su enzimi koji reu oba lanca molekule DNA o prepoznaju i reu po tono odreenom redoslijedu nukleotida o izolirani iz bakterija - ljepljivi krajevi su krajevi molekule DNA na mjestu prereza; jednolanani dijelovi - DNA ligaza je enzim koji spaja dva dijela molekule DNA nastale djelovanjem endonukleaze UNOENJE REKOMBIN. PLAZMIDA U BAKTERIJE - Escherichia coli najpoznatiji sustav za rad rekombinantnih DNA proizvodnja inzulina primjenom genetikom inenjerstva inzulin kontrolirarazinu eera glukoze u krvi diabetes mellitus bolest nedostatka funkcion. Inzulina Postupak proizvodnje ljudskog inzulina: 1. izolacija bakterijskog plazmida i rezanje odr. restr. ezimom 2. izolacija gena za inzulin iz ljudske DNA istim restrikcijskim enzimom 3. mijeanje DNA fragmenata sa identinim ljepljivim krajevima 4. sparivanje komplementarnih parova baza i spajanje fragmenata DNA ligazom dobiven je REKOMBINANTNI PLAZMID 5. ugraivanje rekomb. plazmida u bakterijsku stanicu 6. nasaivanje bakt. st. na hranjivu podlogu (dobiven je klon bakterijskim st. koje nose veliki broj kopija gena za ljudski inzulin) PREDNOSTI PROIZVODNJE INZULINA PRIMJENOM GEN. IN.

njegova genotipa i okolia

1. bakterije proizvode ljudski inzulin, umjesto uporabe goveeg ili svinjskog, koji su izazivali alergije pacijenata 2. jednostavnost postupka uz mogunost dobivanja neograniene koliine enzima u svakom trenutku faktor 8, hormon rasta, enzimi za pivo/sir (knjiga!)

GENETIKO INENJERSTVO U OPLEMENJIVANJU

OPENITO: - genetiko inenjerstvo mogue je ciljano promijeniti genetiku uputu organizma i u kratkom vremenskom periodu postii svojstva koja je teko ili nemogue ostvariti tradicionalnim metodama promjena genetike upute se moe odnositi na: o ugradnju novoga gena iste ili razliite vrste o promjenu aktivnosti (pojaavanje ili utiavanje) ve postojeeg gena o izbacivanje gena iz genetike upute ciljevi: dobiti kvalitetnije, zdravije, ekonomski i ekoloki prihvatljive sorte i pasmine opasnosti: gubitak bioloke raznolikosti i nestajanje divljih tipova 3 koraka primjene gen. in. u eukariota: o kloniranje eljeznog gena (ugradnja pomou bakterijskog plazmida) o ugradnja gena u jezgru primatelja o integracija novoga gena u DNA primatelja (praenje aktivnosti novoga gena i njegovo nasljeivanje)

OPLEMENJIVANJE BILJAKA - trangena biljka je biljka koja sadri u svakoj uputi gen iz neke druge vrste - ugradnja gena u jezgru primatelja: o MIKROINEKTIRANJE (pomou tanke injekcije, pipete, eljeni se gen unosi u jezgru biljne stanice)

o ELEKTROPORACIJA (pomijeane kopije gena i pojedinane biljne stanice izloimo elektrinom udaru pare na membrani se stvaraju i gen ulazi u stanicu ? jo neki nain ugradnje gena ? - primjer trangenih biljaka: o hren koji unitava kadmij o topola otporna na zagaeno tlo o kava bez gena za kofein o rajica bez gena za omekavanje ploda o duhan isti tlo zagaeno ugljikovodicima o ekoloka hrana biljke otporne na nametnike sprjevanje gubitka bioloke raznolikosti: o uzgoj sterilnih transgenih biljaka o proizvodnja transgenih biljaka iji su trancgeni u kloroplasnoj DNA, ne u jezgri o razvoj sjemenki i plodova bez oplodnje apomikcija??

GENETSKO INENJERSTVO U UZGOJU IVOTINJA

trangene ivotinje su ivotinje koje u svojoj genetskoj uputi imaju gen iz neke druge vrste

ugradnja gena u jezgru primatelja: - prilikom kloniranja organizma, prije nego se diploidna jezgra unese u bez-jezgrenu stanicu - ubacivanje gena u bilo koju jajnu stanicu ili zigotu primjeri trangenih ivotinja: - mi sa genom za rast od takora - bik Herman i njegovi potomci s genom za ljudski laktoferin - ivotinje s poveanom kvalitetom i kvantitetom mesa, mlijeka o *transgene ivotinje uzgojene za presaivanje organa (KSENOTRANSPLATACIJA)* Selekcija koju su nametnuli ljudi - oplemenjivanje kontrolirana proizvodnja i uzgoj biljaka i ivotinja korsnih svojstava - proizvodi se:

o selekcijom odabir jedinki proizvoljnog fenotipa (vee, otpornije, kvalitetnije) o kontroliranim krianjima o namjernim izazivanjem mutacija rezultat oplemenjivanja je itav niz sorti (biljnih vrsta) i pasmina (ivotinja) o npr. biljke KUPUS: crveni kupus, glaviasti kelj, kelj papuak, korabiva, cvjetaa o PRIPITOMLJENI VUK: dalmatiner, pudlica, naucer, hrt, panijel... ( 500 pasmina) PESTICIDI supstancije koje slue za kontrolu nad organizmima koji uzrokuju tetu, bolest, gubitak u prinosu gosp. Kultura o insekticidi, herbicidi, fungicidi

MEUVRSNI KRIANCI
sterilni potomci najpoznatiji ivotinjski: o MULA kobila + magarac o MAZGA pastuh + magarica najpoznatiji biljni: o kruna penica o alopoliploidi

.... (nova biljenica za usporedbu) ....

POPULACIJSKA GENETIKA
prouava genetski sastav populacija pokuava odrediti uestalost genotipova, uestalost pojavljivanja pojedinog alela, raspored alela, nj. nasljeivanje i razlike u gen. sastavu populacije iste vrste POPULACIJA skup jedinki iste vrste koji ive na odreenom podruju i mogu se meusobno spolno razmnoavati

GENSKO STRUJANJE mogunost prelaska alela, iz jedne populacije u drugu o otvorena populacija novi aleli ulaze iz druge populacije o zatvorena populacija jedini izvor novih alela je mutacija