Gjuhesi Ballkanike

GJUHSI BALLKANIKE
SHABAN DEMIRAJ
http://www.dielli.net
Dy fjal
Duke pasur parasysh zhvillimin e studimeve krahasuese mbi gjuht ballkanike sidomos pas botimit t veprs s Kristian Sandfeldit m 1930, m'u duk e arsyeshme t prgatis pr lexuesin shqiptar nj vepr sintetizuese mbi gjuhsin ballkanike, ku pasqyrohen edhe ndihmesat e gjuhtarve t ndryshm n kt fush studimesh. Hartimi i nj vepre t till ishte i nevojshm edhe pr t vn n dukje n mnyr m t plot se deri sot t dhnat e shqipes, q dshmojn pr tiparet ballkanike t saj. Por hartimi i ksaj vepre paraqiste edhe vshtirsi t shumta, q kishin t bnin jo vetm me przgjedhjen e lnds, por edhe m shum me shpjegimin e shtjeve n mnyr sa m t argumentuar. Uroj q kjo vepr t ndihmoj sadopak pr zhvillimin e mtejshm t studimeve krahasuese n fushn e ballkanistiks. Me kt rast, e quaj pr detyr t falnderoj nga zemra Dr. Remzi Nesimin pr interesimin e madh, q ka treguar pr botimin e ksaj vepre, si edhe pr korrektimin e bocave t saj. Nj falnderim t przemrt u shpreh edhe recensuesve: Dr. Luan Starova, Dr. Jorgji Gjinari dhe Dr. Seit Mansaku. Autori
PASQYRA E LNDS
Dy fjal Kreu I Hyrje - Nga historiku i studimeve: Ndihmesat e B. J. Kopitarit (& 1). Ndihmesat e Fr. Mikloshiit (& 2). Ndihmesat e Balkan komission-it t Vjens (& 3). Ndihmesat e G. Weigand-it (& 4). Ndihmesat e Kr. Sandfeldit (& 5). Ndihmesat e A. Selishevit (& 6). Rrethi gjuhsor i Prags (& 7). Kongreset e AIESEE-s (& 8). - Prpjekjet pr shpjegimin e burimit t ballkanizmave: teza e ndikimit t greqishtes, t latinishtes, t substratit (&& 9-10). - Si duhet vshtruar problemi i burimit t ballkanizmave n gjuht e ndryshme ballkanike? Parime dhe vrejtje t prgjithshme. Kreu II Gjendja gjuhsore e Gadishullit Ballkanik n lashtsi 27 - Popujt dhe gjuht q fliteshin n Gadishullin Ballkanik para dyndjes s fiseve i.e. (&& 1-3). - Gadishulli Ballkanik dhe gjuht ballkanike (&& 4-5). - Grekt e vjetr dhe gjuha e tyre. Dokumentimi shkrimor dhe evolucioni i greqishtes (&& 6-7). Ndarja dialektore e greqishtes s vjetr (& 7). Pozita e greqishtes n rrethin e gjuhve i.e. (& 8). Sistemi fonetik dhe struktura e saj gramatikore (&& 9-11). shtje q mbeten pr t'u sqaruar (&& 12-13). - Fqinjt verior t grekve - maqedont dhe gjuha e tyre (&& 14-15). 15 5
- fqinjt veriperndimor t grekve - t ashtuquajturit epirot dhe gjuha e tyre (&& 1617). - Ilirt - shtrirja e tyre toksore. Gjuha e ilirve - kentum apo satem? - dhe shtja e vazhdimsis ilire-shqiptare (&& 18-22). - Gjuht e viseve lindore t Ballkanit - trakishtja, dakomizishtja dhe karakteri i tyre satem. (&& 23-26). - Gjendja gjuhsore e Gadishullit Ballkanik pas pushtimit romak (& 27). Kreu III Gjendja e sotme gjuhsore n Gadishullin Ballkanik 49 - Gjuht q fliten sot n Gadishullin Ballkanik (&& 1-2). - Shqipja: Ku flitet? (& 3). Emrtimi gjuh e arbneshe/ e arbreshe dhe shqipe (& 4). Burimi i gjuhs shqipe dhe dokumentimi i saj shkrimor (&& 5-7). Shqipja gjuh i.e. dhe veorit e saj kryesore (& 8). Ndarja dialektore e shqipes (& 9). Dukurit ballkanike kryesore t saj (& 10). - Greqishtja e re: Ku flitet? Emrtimet elin dhe grek (& 11). Greqishtja e shkruar (& 12). Sistemi fonetik dhe struktura gramatikore e saj (& 13). Dukurit ballkanike kryesore t greqishtes (& 14). - Rumanishtja: Ku flitet? Burimi dhe vendi i formimit t saj (&& 15-16). Dokumentimi shkrimor (& 17). Sistemi fonetik dhe struktura gramatikore (& 18). Ndarja dialektore (& 19). Dukurit ballkanike kryesore (& 20). - Gjuht sllave t Ballkanit: Evolucioni i tyre n truallin ballkanik (& 21). a) Bullgarishtja: Ku flitet? Emrtimi i saj (& 22). Dokumentimi shkrimor dhe periodizimi (& 23). Sistemi fonetik dhe struktura gramatikore (& 24). Ndarja dialektore dhe dukurit ballkanike kryesore (& 25). b) Maqedonishtja: Ku flitet? Emrtimi i saj (& 26). Sistemi fonetik, struktura gramatikore dhe ndarja dialektore (& 27). Dukurit ballkanike kryesore (& 28). c) Serbokroatishtja: Ku flitet? Emrtimi i saj. Serbt dhe kroatt n rrjedhn e shekujve. Dokumentimi shkrimor (& 29). Tiparet gjuhsore kryesore (&& 30-31). Kreu IV Disa bashkprkime n fushn e fonetiks 71 - Nga historiku i shtjes (& 1). Ndihmesa e Mikloshiit (& 2). Ndihmesa e Havranekut (&& 3-4). Gjendja e sotme e studimeve (& 5). - Theksi n greqishte (& 6), n rumanishte (& 7), n bullgarishte e maqedonishte (& 8), n shqipe (& 9). Risit kryesore n fushn e theksimit (& 10). - Mnjanimi i dallimeve kuantitative n sistemin e zanoreve n gjuht ballkanike (& 11) dhe n gjuhn shqipe (& 12).
- Shfaqja e zanores n gjuht ballkanike (&& 13); n rumanishte (& 14), n shqipe (& 15). -ja e theksuar e toskrishtes (&& 16-17). Zanorja n bullgarishte (& 18). - Rotacizmi n toskrishte (& 19). shtja e lidhjes s rotacizmit t toskrishtes me at t rumanishtes (& 20). Kreu V Bashkprkimi i rasave gjinore dhe dhanore 85 - Nga historiku i shtjes (&& 1-2). - Si paraqitet kjo dukuri? N greqishte (& 3); n shqipe (& 4); paranyjzimi i gjinores n shqipe dhe sqarimi historik prkats (&& 5-8); n rumanishte (& 9); paranyjzimi i gjinores n rumanishte (& 10); n bullgarishte e maqedonishte (& 11). - Prdorimi i dhanores s premrave vetor edhe me vler gjinoreje n disa gjuh ballkanike (& 12). Si paraqitet kjo dukuri n gjuhn shqipe? (& 13). - Shpjegimet e ndryshme pr bashkprkimin e rasave gjinore e dhanore (& 14): Hipoteza e substratit (& 15); hipoteza e ndikimit grek (& 16); hipoteza e ndikimit latin (& 17). Si duhet shpjeguar kjo dukuri? (& 18). Kreu VI Prapavendosja e nyjs shquese 99 - N cilat gjuh del nyja shquese e prapavendosur? (&& 1-2). - Nga historiku i studimit t ksaj dukurie ballkanike (hipotezat e ndryshme) (&& 3-4). - Koha e shfaqjes s nyjs s prapme: N gjuht sllave t Ballkanit (& 6); n rumanishte (& 7); n gjuhn shqipe (& 8). - Mendimet e ndryshme pr shfaqjen e nyjs s prapme n gjuht ballkanike: Mendimi i Reichenkron-it (& 9); hipoteza e burimit sllav (& 10); hipoteza e ndikimit latin (& 11); hipoteza e ndikimit grek (& 12); hipoteza e substratit (& 13); hipoteza e ndikimit t shqipes mbi rumanishten (& 14). - Si duhet shpjeguar lindja e nyjs s prapme shquese n shqipe dhe rumanishte? (&& 15-16). Kreu VII Format e kohs s ardhme 109 - nga historiku i shtjes (& 1). - Konsiderata t prgjithshme mbi format e kohs s ardhme n gjuht i.e. (&& 2-4). - Formimi i kohs s ardhme nprmjet foljeve ndihmse dua dhe kam n gjuht ballkanike (& 5): n greqishte (& 6); n gjuht sllave t Ballkanit (& 7); n bullgarishte e maqedonishte (& 8); n serbokroatishte (& 9); n rumanishte (& 10); e ardhmja e s shkuars dhe e ardhmja e prparme n rumanishte (& 11); n gjuhn shqipe (tipat e ndryshm) (& 12); tipi me do, shtrirja gjografike dhe vjetrsia (&& 12-14); e ardhmja e ndrtuar me ndihmsen kam n gjuhn shqipe (&& 15-16). Cili tip i s ardhmes sht m i hershm n shqipe? (& 17). - Mendimet e ndryshme mbi burimin e s ardhmes me ndihmsen dua n gjuht ballkanike; teza e Sandfeldit dhe ajo e Weigand-it etj. (& 18).
- Si duhet sqaruar shtja pr gjuht e ndryshme t Ballkanit? (&& 19-24). Kreu VIII Rimarrja e kundrinave 127 - Nga historiku i trajtimit t ksaj dukurie ballkanike (& 1). - Rimarrja e kundrins s drejt t shprehur nprmjet vetorve t dy vetave t para, prkatsisht nprmjet fjalsh t tjera n gjuhn shqipe. (&& 2-3). Rimarrja e kundrins s zhdrejt n shqipe (& 4). Si shprehej m par kundrvnia rem ~ tem n gjuhn shqipe? (& 5). Faktori kryesor q i ka dhn shkas rimarrjes s kundrinave (&& 6-7) dhe koha e shfaqjes s ksaj dukurie n shqipe (& 8). - Rimarrja e kundrinave n rumanishte dhe koha e shfaqjes s saj (&& 9-10). Vshtrimi i ksaj dukurie n evolucionin e saj historik (&& 11-12). - Rimarrja e kundrinave n bullgarishte e maqedonishte (&& 13-14) dhe koha e shfaqjes s saj (& 15). - Rimarrja e kundrinave n greqishte dhe koha e shfaqjes s saj (&& 16-17). - Mendimet e ndryshme mbi burimin e ksaj dukurie n gjuht ballkanike: Mendimi i Mikloshiit dhe i Leskien-it mbi ndikimin e substratit (&& 18-19). Mendimi i Ilievskit (&& 20-21). Mendimi i Boissin-it pr shqipen (&& 22-23). Mendimi i Budagovit pr rumanishten (& 24). Mendimi i Lopashovit (& 25). Teoria e gjymtyrimit aktual t fjalis (& 26). - Si duhet shpjeguar kjo dukuri n gjuht ballkanike (&& 27-30) dhe n gjuht romane perndimore (& 31). Kreu IX Mnjanimi i paskajores 147 - Paskajorja n gjuht ballkanike dhe i.e. (konsiderata t prgjithshme (&& 1-5). - Mnjanimi i paskajores: n greqishte (& 6); n gjuht sllave t Ballkanit (& 7); n rumanishte (&& 8-9). - shtja e paskajores n gjuhn shqipe (&& 10-11); forma e pashtjell e tipit me ba dhe ajo e tipit pr t br (&& 12-14). - Mendimet e ndryshme mbi mnjanimin e paskajores n gjuht ballkanike (& 15): Hipoteza e trako-shqipes (Weigand, Gabinskij etj.) (&& 16-17); teza e ndikimit grek (Sandfeld etj.) (&& 18-19); hipoteza e ndikimit latin (Reichenkron) (& 20); mendimi pr nj zhvillim paralel (& 21). - Si duhet shpjeguar kjo dukuri pr gjuht ballkanike n prgjithsi dhe pr gjuhn shqipe n veanti? (&& 22-24). Kreu X Disa bashkprkime t tjera midis gjuhve ballkanike 165 - Numrort 11 - 19 (& 2). - Forma e vets s tret njjs t foljes kam n prdorim pavetor (& 3). - Forma analitike e s kryers me ndihmsen kam n disa gjuh ballkanike; mendimet e ndryshme pr burimin e saj (& 4).
- Habitorja e shqipes dhe mnyra e ritregimit n bullgarishte e maqedonishte - pikat e takimit dhe mendimet e ndryshme mbi burimin e tyre (&& 5-9). Kreu XI Bashkprkime midis shqipes dhe rumanishtes 173 - Bashkprkimet kryesore (& 1). - Bashkprkimet e vjetra leksikore midis ktyre dy gjuhve (&& 2-4) dhe mendimet e ndryshme mbi burimin e ktyre bashkprkimeve (&& 5-6). Si duhet par kjo shtje? (&& 7-9). - Premrat dhe ndajfoljet e tipit kush-do, ku-do etj., ndo-kush, ndo-kund etj., di-kush, di-ku etj. prkatsisht cine-va, unde-va etj., ori-cine, ori-unde etj., necare etj. (& 10). - Ndrrimi i gjinis s disa emrave jo-frymorsh n shums (&& 11-13). - Nyjat e prparme n shqipe dhe rumanishte (& 14); ndryshimet midis tyre (& 15). Si duhet shpjeguar ky bashkprkim? (&& 16-18). - Prapavendosja e prcaktorve t pavetmjaftueshm (& 19). - Disa prdorime tipike t pjesores s shkuar psore n kto dy gjuh (& 20). Kreu XII Disa bashkprkime n fushn e fjalorit n gjuht ballkanike 187 - Trajtimi i ksaj shtjeje deri sot dhe si duhet vshtruar ajo (&& 1-2). - Huazimet nga greqishtja e vjetr, e mesmja dhe e reja (&& 3-5). - Huazimet latine (&& 6-8). Vjetrsia e huazimeve latine n shqipe (&& 9-10). - Huazimet sllave t periudhave t ndryshme (&& 11-13). - Huazimet prej burimi turk (&& 14-15). Disa prapashtesa turke n gjuht e Ballkanit (& 16). - Prmbledhje n gjuhn anglishte 201 - Bibliografi 235 - Treguesi i autorve t cituar. 257 - Treguesi alfabetik i shtjeve 263
KREU I
HYRJE
1. Dukurit e prbashkta t gjuhve ballkanike kan trhequr prej kohsh vmendjen e shum studiuesve. Me sa dim, i pari dijetar, q vuri n dukje disa nga kto dukuri t prbashkta, qe gjuhtari me origjin sllovene B.J. Kopitar 1 . N monografin e tij t vitit 1829 Albanische, walachische u. bulgarische Sprache, duke u mbshtetur jo vetm n fjalt e prbashkta, por edhe n strukturn e njjt gramatikore, Kopitari arriti n prfundimin e entusiazmuar: Kshtu, pra, deri n kohn e sotme n veri t Danubit n Bukovin, Moldavi dhe Vllahi, Transilvani, Hungari, si edhe n ann tjetr t Danubit n Bullgarin e mirfillt, pastaj n t gjith vargun e Alpeve t Ballkanit, n kuptimin e vjetr m t gjer t ktij vargmali, nga njri det n tjetrin, n vargmalet e Maqedonis, n Pind dhe prmes Shqipris sundon vetm nj form gjuhsore, por me tri lloje lnde gjuhsore (nga t cilat njra sht vendse, ndrsa dy t tjerat kan ardhur nga perndimi dhe nga lindja 2 ." Si shihet, Kopitari ktu merr n vshtrim rumanishten (vllahishten), bullgarishten dhe shqipen 3 . E kjo sht e shpjegueshme, po t kihet parasysh se ai n monografin e tij sht ndalur m fort n prapavendosjen e nyjs shquese, dukuri kjo q sht shfaqur pikrisht n kto gjuh (shih kreun VI). Nj gj tjetr, q bie n sy n prfundimin e Kopitarit, sht mendimi i tij q n t tria kto gjuh sundon vetm nj form gjuhsore, por me tri lloje lnde gjuhsore. Sado q n kt mendim ka njfar teprie, sidomos kur sht fjala pr bullgarishten, e cila mbetet gjithnj nj gjuh sllave jugore, prap nuk mund t mos mbahet parasysh fakti q bullgarishtja dhe (sidomos) maqedonishtja i jan nnshtruar prej kohsh procesit t ballkanizimit, q i ka br ato t dallohen gjithnj e m shum nga gjuht e tjera sllave, prfshir ktu edhe serbokroatishtja (shih III/21-28). N monografin e tij (f. 272) Kopitari ka prekur edhe dukuri t tjera gramatikore t prbashkta t gjuhve t lartprmendura, si mnjanimi i paskajores dhe formimi i kohs s ardhme me an t foljes ndihmse dua. 2. Me zhvillimin e madh, q mori gjuhsia krahasuese i.e. gjat shekullit XIX, sidomos n gjysmn e dyt t atij shekulli, ishte e natyrshme q dukurit e prbashkta t gjuhve t Ballkanit t trhiqnin gjithnj e m shum vmendjen e gjuhtarve t ndryshm. Nj nga kto dukuri t prbashkta, prapavendosja e nyjs shquese, trhoqi
TF FT TF FT TF FT
1
T T
Filolog slloven (Repnje, Slloveni, 1780 - Vjen 1844). sht autori i s pars gramatik shkencore t sllovenishtes (1808). Nxjerr nga vllimi II, f. 253, i veprave t ribotuara t Kopitarit (Ljubljana 1945). N at koh (dhe deri von) maqedonishtja nuk trajtohej si gjuh m vete, por si nj dialekt (perndimor) i bullgarishtes (shih edhe III/26)
2
T T
3
T T
edhe vmendjen e indoevropianistit t shquar gjerman A. Schleicher 4 . Por dukurit e prbashkta t gjuhve t Ballkanit filluan t bhen objekt studimi sistematik sidomos pas botimit t monografis Die slavischen Elemente im Rumunischen t Franc Mikloshiit 5 . (: 1861). N kt monografi vihen n dukje nj numr dukurish t prbashkta t gjuhve t Ballkanit dhe pikrisht: 1) Formimi i kohs s ardhme me an t foljes dua n serbishte, bullgarishte, rumanishte, n greqishte t re dhe n shqipe. 2) Zhdukja e paskajores dhe zvendsimi i saj me lidhoren n bullgarishte, n greqishte t re, n shqipe dhe n rumanishte e pjesrisht edhe n serbishte. 3) Prdorimi i s njjts form rasore pr gjinoren e dhanoren n bullgarishte, rumanishte dhe shqipe. 4) Prapavendosja e nyjs shquese n bullgarishte, rumanishte dhe shqipe. 5) Prania e zanores n bullgarishte, rumanishte dhe shqipe. 6) Rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor n bullgarishte, rumanishte, n greqishte t re dhe n shqipe. 7) Formimi i numrorve 11-19 nprmjet nj parafjale t ndrfutur midis numrorit t vogl dhe numrorit dhjet n rumanishte, shqipe dhe n gjuht sllave 6 . Burimin e ktyre dukurive t prbashkta t gjuhve t Ballkanit, n prgjithsi, Mikloshii (f. 8) sht i prirur ta krkoj tek elementi i lasht autokton dhe shton ... dhe ne besojm q ai element t ket qen i afrt me shqipen e ditve tona, t ciln ne e konsiderojm si vazhduesen e ilirishtes... Po n kt monografi (f. 8v.) Mikloshii ka vn n dukje edhe disa bashkprkime leksikore midis shqipes dhe rumanishtes, duke renditur nj numr fjalsh, q ndeshen vetm n kto dy gjuh, ose ktu ato prdoren me nj kuptim t veant, ose paraqisin disa veori fonetike, t cilat vrehen edhe n elementin e tyre latin. 7 Edhe n punime t tij t tjera Mikloshii ka trajtuar shtje, q n nj mnyr a n nj tjetr lidhen me problemet e ballkanologjis. Mjafton t prmendim ktu tri studimet e tij kushtuar gjuhs shqipe 8 , si edhe studimin e tij Mbi ndikimin e turqishtes n strukturn gramatikore t gjuhve t Evrops Juglindore 9 etj. Prandaj Mikloshii sht konsideruar me t drejt jo vetm si themelvnsi i sllavistiks moderne, por edhe si nj ndr pioniert e ballkanologjis. 3. Veprimtaria e gjer shkencore e Mikloshiit do t ket ushtruar nj ndikim jo t vogl edhe n krijimin e Komisionit Ballkanik pran Akademis s Shkencave t Austris, i
TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT
4
T T
August Schleicher (1821-1868) sht autor i disa veprave, ndr t cilat edhe Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (1861-1862). N nj vepr kushtuar gjuhve t Evrops (1850) ai prmend edhe bashkprkimin e rumanishtes, shqipes dhe bullgarishtes n prapavendosjen e nyjs shquese. Franc Mikloshii (1813-1891), profesor i filologjis sllave n Universitetin e Vjens (qysh nga viti 1848) dhe antar i Akademis s Shkencave t Austris (qysh nga viti 1851), sht autor i disa veprave t rndsishme, ndr t cilat nj vend t veant z kryevepra e tij Vergleichende Grammatik der slavischen Sprachen n katr vllime (1852-1875) Shih Mikloshi: 1861, 6-8. Ndr kto mund t prmenden: avull: abur, brez: bru, buz: buz, grop: groap, gurmaz: grumaz, gush: gu, mal: mal, (m fort n kuptimin breg lumi), prrua: pru, vatr: vatr etj. (shih edhe X/3-10). sht fjala pr Albanische Forschungen: I. Die slavischen elemente im albanischen mit einer Einleitung (1870); II. Die romanishen Elemente im Albanischen (1870); III. Die Form entlehnten Verba im Albanischen (1871). ber die Einwirkung des Trkischen auf die Grammatik der sdosteuropischen Sprachen (1889).
5
T T
6
T T
7
T T
8
T T
9
T T
10
cili, duke filluar nga fundi i shekullit t kaluar, u ka kushtuar nj interes t veant problemeve t gjuhsis ballkanike 10 . Midis atyre q me punn e tyre e gjallruan veprimtarin e Komisionit Ballkanik t Vjens, nj vend t veant z gjuhtari i talentuar Gustav Meyer-i 11 . Ai i kushtoi nj vmendje t posame sidomos analizs historike t fjalorit t gjuhs shqipe, duke e vshtruar at edhe n prqasje me leksikun e gjuhve t tjera, prfshir ktu edhe gjuht ballkanike, sidomos greqishtja dhe rumanishtja. Meyer-i n punimet e tij t shumta trajtoi, n mnyr t krahasuar, edhe shtje t fonetiks historike t shqipes si edhe shtje t rndsishme t greqishtes s re 12 . 4. Nj ndihmes t rndsishme pr zhvillimin e mtejshm t studimeve ballkanologjike ka dhn edhe gjuhtari i njohur gjerman Gustav Weigand 13 , i cili u mor me probleme t rndsishme t rumanishtes, t bullgarishtes dhe t shqipes. Midis vjetve 1925-1928 ai nxori edhe katr vllime t vjetarit BA (Balkan Archiv), ku u botuan studime t tij dhe t disa dijetarve t tjer pr shtje t ndryshme t gjuhve ballkanike. Weigand-i (: BA I, f, X) ishte i mendimit se dukurit e prbashkta t gjuhve ballkanike e kishin burimin tek veprimi i substratit trak (shih shnimin 14). N kt pik mendimi i tij takohet me at t Mikloshiit (shih & 2), por me kt ndryshim q, ndrsa ky i fundit mendonte se n gjuhn shqipe vazhdonte t mbijetonte ilirishtja, Weigand-i e konsideronte shqipen si bij t trakishtes 14 . Ndihmesa t rndsishme pr studimin e krahasuar t gjuhve ballkanike t veanta e, si rrjedhim, edhe pr zhvillimin e mtejshm t studimeve t krahasuara ballkanologjike n prgjithsi kan dhn edhe nj varg gjuhtarsh t tjer, ndr t cilt duhen prmendur sidomos Pederseni, Jokli; P. Skoku, G. Papahaxhiu, A. Rosetti, Vl. Georgievi, abej etj. 15 5. Studimi i krahasuar i gjuhve ballkanike mori formn dhe prmasat e nj disipline t veant me botimin e veprs themelvnse Linguistique balkanique - problmes et rsultats (1930) t gjuhtarit t shquar danez Kristian Sandfeld 16 . N kt vepr
TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT
10
T T
Me nismn e ktij komisioni jan botuar nj varg monografish t rndsishme pr gjuht ballkanike nn rubrikn Schriften der Balkankommission. Me veprimtarin e ktij komisioni jan t lidhur emrat e gjuhtarve t till t shquar si G. Meyer-i (shih shn. 11,12), G. Weigand-i (shih & 4) etj,. G. Meyer-i (1850-1900), albanolog i shquar gjerman, profesor n Universitetin e Gracit (Austri), sht autor i nj vargu veprash t rndsishme kushtuar studimit diakronik t gjuhs shqipe. Ndr kto duhen prmendur: Etymologisches Wrterbuch der albanesischen Sprache (1891), Albanesische Studien I-VI (1883-1897). Ai ka botuar edhe nj gramatik t shkurtr t gjuhs shqipe (1888), si edhe studime t tjera, nga t cilat duhet prmendur sidomos Die Stellung des Albanesischen im Kreise der indogermanischen Sprachen (1884). Meyer-i sht marr edhe me probleme t greqishtes e t turqishtes. Ai ka botuar, ndr t tjera, edhe nj gramatik t gjuhs greke (1880/1896) dhe Neugriechische Studien I-IV (1884-1895). G. Weigand-i (1860-1930), romanist dhe ballkanolog me emr, profesor n Universitetin e Leipzig-ut, sht autor i disa botimeve t rndsishme pr gjuht ballkanike n prgjithsi dhe pr rumanishten n veanti. Shih artikullin e tij Sind die Albaner die Nachkommen der Illyrier oder der Thraker? (BA III, 237-251), ku jepen dymbdhjet argumente pr t mbrojtur hipotezn e prejardhjes trake t shqipes (shih pr kto edhe Demiraj: 1988, 151 v., me vrejtjet prkatse). N t vrtet, hipoteza pr prejardhjen trake t shqipes sht m e vjetr (shih Demiraj, po aty, 149 v.). Ktu nuk po ndalemi n ndihmesat e veanta t ktyre gjuhtarve n lmin e ballkanistiks. Kjo vepr sht botuar m par danezisht me titullin Balkanfilologien m 1926 n Kopenhag.
11
T T
12
T T
13
T T
14
T T
15
T T
16
T T
11
sintetizohen arritjet e deriathershme n fushn e studimit t krahasuar t gjuhve ballkanike dhe shtrohen pr diskutim e pr zgjidhje nj varg problemesh t rndsishme t ksaj disipline t re. Sandfeldi merr n shqyrtim ktu jo vetm bashkprkime t prgjithshme ose t pjesshme midis gjuhve ballkanike sidomos n fushn e fjalorit dhe t gramatiks, por edhe huazimet e ndryshme leksikore 17 . Kurse bashkprkimeve n fushn e fonetiks u kushtohet pak vend 18 . N kt vepr Sandfeldi, n kundrshtim me pikpamjet mbizotruese t deriathershme (shih && 3-4), mbrojti tezn, sipas s cils faktori kryesor pr prhapjen e dukurive t prbashkta t gjuhve ballkanike ka qen greqishtja, q ishte gjuha zyrtare e Perandoris Bizantine dhe e kishs ortodokse 19 . 6. Pothuaj n t njjtn koh me Sandfeldin, me shtjen e dukurive t prbashkta t gjuhve ballkanike u mor edhe gjuhtari rus A. Selishev, Des traits linguistiques communs aux langues balkaniques: un balkanisme ancien en bulgare 20 . Ktu ai trajtoi, ndr t tjera, mnjanimin e paskajores, nyjn shquese t prapavendosur etj. Pr sa i takon burimit t ktyre dukurive t prbashkta t gjuhve ballkanike, Selishevi anonte nga nj teori, q t merrte parasysh sidomos kushtet historike t prbashkta dhe marrdhniet midis popujve ballkanik. Sipas Selishevit, disa nga kto dukuri e kan burimin tek substrati paragrek e paralatin dhe parasllav. Nj rol me rndsi n prftimin e ballkanizmave, sipas tij, ka luajtur dygjuhsia e prftuar n Gadishullin Ballkanik pas shekullit VI, d.m.th. pas ardhjes s fiseve sllave. 7. Nj rndsi t veant mori studimi i dukurive t prbashkta t gjuhve ballkanike edhe me diskutimin e Sprachbund-it (Lidhja gjuhsore) midis antarve t Rrethit Gjuhsor t Prags. N t vrtet, n kt rast kemi t bjm me vazhdimin e nj diskutimi t nisur qysh m par mbi nj shtje t till nga H. Schuchardt-i dhe J. Baudouin de Courtenay gjat punimeve t Kongresit I Ndrkombtar t Gjuhtarve, q u mbajt n Hag m 1926. Atje gjuhtari i shquar N.S. Trubeckoi u ndal edhe n dallimin midis grupit gjuhsor dhe familjes gjuhsore, duke vn n dukje, ndr t tjera: do bashksi gjuhsh t lidhura reciprokisht nga nj numr i rndsishm bashkprkimesh merr emrin 'grup gjuhsor'. 21 Prbrenda grupeve gjuhsore ai dalloi dy grupe t posame: Prcaktohen si lidhje gjuhsore (Sprachbund) ato grupe t formuara prej gjuhsh, q paraqisin nj ngjashmi t shnjueshme n aspektin sintaksor, nj ngjashmi n bazat e strukturs morfologjike, nj numr fjalsh t prbashkta kulture e, nganjher, edhe nj ngjashmi t jashtme n strukturn fonetike; por q nuk paraqisin asnj bashkprkim fonetik sistematik, asnj bashkprkim n aspektin fonetik t elementeve morfologjike dhe q nuk kan asnj fjal elementare t prbashkt. Prcaktohen si familje gjuhsore (Sprachfamilien) ato
TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT
17
T T
Shih Sandfeld: 1930, 16-99, ku trajtohen fjal prej burimi grek, latin e roman, shqiptar, sllav, turk etj. Shih Sandfeld: 1930-12-13, 29, 55, 102,103-104,124-125,126-127,146,171,191 etj. Natyrisht ktu sht fjala pr ata ballkanizma, q ndeshen edhe n greqishte. Ja si shkruan ai pr kt n veprn e tij, f. 213 v. : Me prjashtim t nyjs s prapme dhe t disa pikave t dyshimta... ne jemi prpjekur t tregojm se n m t shumtn e rasteve sht fjala pr veori, q jan zhvilluar n greqishte dhe q jan prhapur prej andej n gjuht e tjera. Dhe m posht (f. 214) ai prmend rolin e luajtur nga qytetrimi bizantin dhe sidomos ndikimin njsues t kishs ortodokse (greke). Botuar n RES 1925/5, 35-57. Pr m shum hollsira shih Banfi: 1985,23 v.
18
T T
19
T T
20
T T
21
T T
12
grupe t formuara prej gjuhsh, q kan nj numr t rndsishm fjalsh elementare t prbashkta, q paraqisin bashkprkime n realizimin fonetik t kategorive morfologjike dhe q paraqisin, prmbi t gjitha, bashkprkime fonetike t qndrueshme. Pr sqarimin konkret t ktyre dy koncepteve Trubeckoi prmendi gjuhn bullgare, e cila, nga njra an, i prket familjes gjuhsore sllave, dhe. nga ana tjetr, bashk me greqishten e re, me shqipen dhe rumanishten prbn nj nga elementet, q formojn lidhjen gjuhsore ballkanike. Teza e Trubeckoit u shtjellua m tej nga gjuhtari tjetr i Rrethit t Prags, R. Jakobsonit. Sipas tezave t Trubeckoit dhe t Jakobsonit, disa gjuh mund t konsiderohen si pjes prbrse t nj lidhjeje gjuhsore, n rast se ato; 1) bjn pjes n nj familje gjuhsore; 2) nga pikpamja toksore duhet t jen fqinje; 3) pr shkak t ndikimeve t ndrsjella duhet t ken zhvilluar disa trajta t prbashkta sidomos n fushn e fonetiks dhe t morfosintakss 22 . 8. Mbshtetur mbi baza t tilla teorike, hulumtimet dhe studimet n fushn e ballkanistiks morn nj zhvillim t madh sidomos pas Lufts s Dyt Botrore, kur filloi edhe organizimi i Kongreseve t Studimit pr Evropn Jug-lindore, ku u bn objekt diskutimi edhe shum dukuri t prbashkta midis gjuhve ballkanike ose midis disave prej tyre 23 . 9. N kt ndrkoh, krahas shtjellimit t ballkanizmave gjuhsor t prgjithshm ose t pjesshm, kan vazhduar prpjekjet pr t shpjeguar faktorin apo faktort kryesor, q i kan dhn shkas shfaqjes s tyre. Drejtimet e ktyre prpjekjeve mund t ravijzohen si vijon: Nj pjes e mir gjuhtarsh 24 kan vazhduar ta krkojn burimin e ballkanizmave, q dshmohen edhe n greqishte, pikrisht n kt gjuh, q ka nj dokumentim t hershm dhe t pandrprer dhe q, si gjuh kulture dhe si gjuh zyrtare e Perandoris Bizantine 25 dhe e kishs ortodokse, duhet t ket ushtruar ndikim mbi gjuht e tjera fqinje. Por ithtart e ksaj hipoteze nuk kan mundur t shpjegojn faktorin a faktort, q i kan dhn shkas shfaqjes s ktyre ballkanizmave n vet gjuhn greke. Kshtu p.sh. zvendsimi i paskajores nprmjet mnyrs lidhore n nj gjuh kulture si greqishtja del si nj dukuri e papritur (shih IX/19). Madje, mund t shkohet edhe m tutje duke pranuar mendimin e Soltas (: 1980,233) q greqishtja qysh nga fundi i periudhs antike ka ardhur duke u ballkanizuar gjithnj e m shum. 10. Vrejtja e fundit do t vlente edhe pr t ashtuquajturn latinishte ballkanike, q, sipas disa gjuhtarve 26 , ka ushtruar nj ndikim t madh n prftimin e disa dukurive t prbashkta t gjuhve ballkanike. Me fjal t tjera, edhe sikur t pranohet pa asnj rezerv nj ndikim i till, nuk mund t shmanget pyetja: Prse latinishtja vulgare ballkanike ka zhvilluar disa tipare gjuhsore, q e kan br t ndryshoj nga latinishtja
22
T T
Shih Banfi: 1985, 24 v. Kto kongrese, t organizuara nga AIESEE (Shoqata Ndrkombtare e Studimeve t Jug-lindjes Evropiane), u zhvilluan: Kongresi I - Sofje 1966. Kongresi II - Athin 1970. Kongresi III - Bukuresht 1974. Kongresi IV - Ankara 1979. Kongresi V - Beograd 1984. Kongresi VI - Sofje 1989. Ndr kta mund t prmenden: Rohlfs-i: 1958, 733 v., Aalto: 1953,104, etj. N fillim si gjuh zyrtare e Perandoris Romake t Lindjes ishte latinishtja, por greqishtja u b shpejt gjuha kryesore e asaj perandorie (shih Mihescu: 1966/2,67 v.) Shih ndr t tjer: Sandfeld 1930, 185 etj,; Reichenkron: 1962, 99 v.
23
T T
24
T T
25
T T
26
T T
13
vulgare e vendeve t tjera t Perandoris Romake? Ndikimi i gjuhve t vjetra t Ballkanit mbi latinishten vulgare t mbishtresuar n kt rast nuk do t mund t prjashtohej. E nj gj t till ka qen i detyruar ta pranoj edhe Reichenkron-i n studimin e tij Der Typus der Balkansprachen (1962). Ktu ai, megjithse mbron tezn e nj ndikimi latin n prftimin e disa ballkanizmave, nuk e prjashton mundsin e ndikimit t gjuhs a t gjuhve ballkanike. Kshtu p.sh. n kt studim (: 1962,119) ai nuk e prjashton mundsin q kurba zbritse e t folurit, q shfaqet n renditjen e fjalve para s gjithash n rumanishte, bullgarishte, shqipe si edhe n serbokroatishte, n kt rast e ka burimin tek popullsia vendse... 27 11. Disa gjuhtar t tjer burimin e t gjith ballkanizmave ose t nj pjese t mir t tyre e kan krkuar tek ndikimi i gjuhs substrat 28 . Madje, nuk kan munguar edhe mendime t tjera lidhur me prftimin e ballkanizmave, si p.sh. hipoteza e ndikimit t ndrsjell midis gjuhve fqinje gjat marrdhnieve t tyre shekullore, prkatsisht hipoteza e ndikimit t ndonj gjuhe sllave. Ktu nuk po ndalemi m gjat n kt shtje t ndrlikuar, e cila do t merret n shqyrtim pr do dukuri t prbashkt t gjuhve ballkanike, q do t diskutohet n kapitujt ndjeks. Ktu do t ndalemi vetm n disa parime a kritere t prgjithshme, q duhen mbajtur parasysh n trajtimin e ballkanizmave n prgjithsi ose t secilit ballkanizm n veanti. 12. N radh t par, pr do ballkanizm duhet hetuar nse n t gjitha gjuht ballkanike ka qen apo jo n prputhje t plot me prirjet e evolucinit t sistemit gjuhsor prkats n kohn e shfaqjes s tij. Natyrisht, kjo paraqitet jashtzakonisht e vshtir, sidomos, pr gjuht me nj dokumentim shkrimor relativisht t von, si jan shqipja dhe rumanishtja. Relativisht m e leht paraqitet nj pun e till pr greqishten me nj dokumentim shkrimor pothuaj t pandrprer qysh prej kohsh shum t hershme, si edhe pr gjuht sllave t Ballkanit, evolucioni i t cilave qysh nga shekulli IX e ktej mund t ndiqet edhe nprmjet krahasimit me evolucionin e gjuhve t tjera sllave. Por edhe n rastin e greqishtes dhe t gjuhve sllave t Ballkanit sqarimi i ksaj shtjeje nuk sht aq i leht, sa mund t duket n nj vshtrim t par. N t dy rastet paraqitet natyrshm pyetja: Prse greqishtja dhe bullgarishtja (e maqedonishtja) ndoqn nj rrug t till evolucioni? Sqarimi historik i faktorve, q prcaktuan nj evolucion t till, sht tepr i vshtir pr arsye, q vetkuptohen. Madje, n ndonj rast mund t pritej q evolucioni historik n greqishte dhe n gjuht sllave jugore t mos merrte at drejtim, q ka marr. Ktu sht fjala pr mnjanimin e paskajores nprmjet zvendsimit t saj nga format vetore t mnyrs lidhore, prkatsisht dftore (shih IX/19). N nj gjuh kulture si greqishtja, si u vu n dukje edhe n & 9, pritej q paskajorja t gjallrohej m tej. E nj vrejtje e till mund t bhej edhe pr gjuht sllave t Ballkanit, po t vshtrohen ato n krahasim me gjuht e tjera sllave. Pra, pr kt rast, si edhe pr raste t tjera dukurish gjuhsore ballkanike, mund t flitet me t drejt pr nj ballkanizim t greqishtes dhe t gjuhve sllave n shqyrtim. Por, ndrkaq, mbeten gjithnj pr t'u sqaruar faktort, q i kan dhn shkas ktij ballkanizimi. 13. Edhe m i vshtir paraqitet sqarimi historik i ballkanizmave n rumanishte e n mnyr t veant n shqipe. Pr sa i takon rumanishtes, n kt rast mund t ndihmoj
TF FT TF FT
27
T T
Mendimet e ktij gjuhtari pr prftimin e disa ballkanizmave do t vihen n dukje n kapitujt prkats (shih p.sh. IX/20). Gjuhtar t ndryshm kan pasur parasysh gjuh substrat t ndryshme, q do t vihen n dukje, sa her q t paraqitet rasti.
28
T T
14
n njfar mase vshtrimi i dukurive q shqyrtohen, n raport me latinishten dhe sidomos me t ashtuquajturn latinishte ballkanike, kur ka t dhna pr kt t fundit. Sidoqoft, kur t dhnat e s ashtuquajturs latinishte ballkanike, prkatsisht danubiane, ndryshojn nga ato t latinishtes s krahinave t tjera t Perandoris Romake, del prap problemi i sqarimit historik t faktorve, q u kan dhn shkas ktyre ndryshimeve. Vshtirsi edhe m t mdha paraqit n kt rast gjuha shqipe, pr t ciln nuk mund t vendoset ndonj pik referimi me gjuhn nn t saj, sepse kjo, edhe po t prcaktohet pa asnj mdyshje se cila ka qen, mbetet gjithnj nj gjuh e panjohur pr ne. Megjithat, edhe n rastin e gjuhs shqipe duhen vazhduar prpjekjet q n baz t t dhnave t periudhs s dokumentuar t saj t nxirren disa prfundime t arsyetuara pr t sqaruar nse shfaqja e ktij apo atij ballkanizmi ka qen apo jo n prputhje me prirjet e evolucionit t sistemit t saj gjuhsor. Kuptohet vetiu q prpjekje t tilla duhen br edhe pr gjuht e tjera ballkanike. 14. Gjat shqyrtimit t krahasuar t do ballkanizmi duhen br prpjekje q t vendoset pr t njfar kronologjie relative dhe absolute n gjuht e ndryshme ballkanike. Pr kt qllim duhen shfrytzuar jo vetm burimet e shkruara, por edhe do burim tjetr i mundshm, duke qen se ballkanizmat n prgjithsi jan prftuar relativisht hert edhe n gjuht me nj dokumentim shkrimor m t von, si shqipja dhe rumanishtja. Kshtu p.sh. n kt rast pr shqipen mund t shfrytzohen me dobi t dhnat, q mund t nxirren nga krahasimi i dy dialekteve kryesore t saj, si edhe t dhnat nga t folmet e arbreshve t Greqis dhe t Italis. P.sh. t dy tipat kryesor t kohs s ardhme, t ndrtuar me an t foljes ndihmse kam, prkatsisht dua, duhet t jen shfaqur n kt gjuh prpara shprnguljeve t arbreshve n Greqi, prkatsisht n Itali (shih VII/13). Po kshtu duhet vepruar edhe pr rumanishten. Kur nj ballkanizm del n t gjitha dialektet e ksaj gjuhe, ai duhet t jet shfaqur atje para shekullit X, q konsiderohet, n vija t prgjithshme, si periudha e veimit t aromunishtes nga dakorumanishtja (shih III/19). 15. Pr do ballkanizm do pasur parasysh edhe shtrirja gjeografike n seciln gjuh ballkanike (a sht mbargjuhsor apo ka karakter dialektor?) si edhe intensiteti i prdorimit t tij. Nj problem i till del - ku m shum e ku m pak- pr pjesn m t madhe t ballkanizmave. P.sh., si do t vihet n dukje n kreun IX, mnjanimi i paskajores nprmjet zvendsimit t saj me forma t mnyrs lidhore, prkatsisht dftore, nuk paraqitet si nj dukuri e prhapur njsoj n t gjitha gjuht ballkanike. Kshtu, kjo dukuri n rumanishten jugore sht m e prhapur dhe m intensive se n rumanishten veriore (shih IX/8). Nj gjendje e ngjashme del edhe m fort n gjuhn shqipe, ku kjo dukuri sht m e prhapur dhe m e dndur n dialektin jugor se n dialektin verior (shih IX/10). 16. Gjat shqyrtimit t do ballkanizmi n rrafshin diakronik nuk duhet ln jasht vshtrimit edhe mundsia e nj zhvillimi paralel, t paktn, n disa nga gjuht ballkanike. Natyrisht, n raste t tilla duhen br prpjekje pr t hetuar se 'faktor t prbashkt apo t ngjashm gjuhsor (apo edhe jashtgjuhsor) e kan br t mundur nj zhvillim t till paralel. Kshtu p.sh., si do t shtjellohet n VII/19-23, formimi i kohs s ardhme me an t foljes ndihmse dua vshtir se mund t shpjegohet vetm nprmjet ndikimit grek n t gjitha gjuht e Ballkanit, si kan menduar Sandfeldi dhe disa gjuhtar t tjer pas tij. Nj problem i ngjashm del edhe pr ndonj bashkprkim
15
midis shqipes dhe rumanishtes, si sht p.sh. rasti i nyjave t prparme n kto dy gjuh (shih VI/17-21). N rastin e ndonj zhvillimi paralel faktori i prbashkt nuk duhet krkuar medoemos tek substrati i vjetr ballkanik, sado q edhe ndikimi i drejtprdrejt apo i trthort i ktij n ndonj rast nuk duhet prjashtuar patjetr. N ndonj rast mund t kemi t bjm me faktor kompleks, hetimi i t cilve sot pr sot mund t paraqitet tepr i vshtir. Sidoqoft, n raste t tilla argumentimi shkencor, aq sa na lejojn faktet e disponueshme, duhet t zhvishet nga do qndrim subjektivist. Pr sa i takon substratit, veprimi i tij mund t ket qen ose i drejtprdrejt, ose m fort i trthort. N rastin e fundit sht fjala pr ndikimin e mnyrs s t menduarit dhe t t shprehurit t popullsis s asimiluar gjuhsisht mbi gjuhn e mbishtresuar. Kshtu ndofta mund t shpjegohet evolucioni i s ashtuquajturs latinishte ballkanike, e cila n mjaft pika ka qen e diferencuar nga latinishtja n trevat perndimore t Perandoris Romake. Prandaj, ndonj dukuri e rumanishtes, si p.sh. prapavendosja e nyjs shquese, mund t jet pasoj e nj ndikimi t trthort t substratit trak a dak nprmjet gjuhs nn t rumanishtes t mbishtresuar mbi at substrat (shih edhe VI/15-16). 17. Nj problem m vete paraqisin disa dukuri t gjuhve ballkanike, q ndeshen edhe jasht Ballkanit. T tilla jan, ndr t tjera, prapavendosja e nyjs shquese, rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor, formimi i kohs s ardhme me an t foljes ndihmse dua etj. Kur dukuri t tilla paraqisin nj interes t posam gjuhsor, ather do t trajtohen n kapituj m vete. Prndryshe, do t prmblidhen shkurt n kreun X. N kreun XI do t trajtohen edhe disa bashkprkime t posame midis shqipes dhe rumanishtes. Kurse n kreun XII do t trajtohen shkurt disa bashkprkime midis gjuhve ballkanike n fushn e fjalorit dhe t frazeologjis.
16
KREU II
GJENDJA GJUHSORE E GADISHULLIT BALLKANIK N LASHTSI
1. T dhnat arkeologjike dhe historike dshmojn se Gadishulli Ballkanik ka qen i banuar nga popuj t ndryshm edhe para ardhjes s fiseve i.e. (=indoevropiane), q e kan indoevropianizuar at prej kohsh t hershme (shih & 2). Popullimi i hershm i ktij gadishulli sht mundsuar edhe nga pozicioni i tij gjeografik si nj ur ndrlidhse midis Evrops dhe Azis s Vogl. Ky pozicion gjeografik u ka dhn shkas gjithashtu dyndjeve t herpashershme t popujve e fiseve t ndryshme, q, edhe kur jan asimiluar nga banort m t hershm, apo edhe kur kan qndruar pr nj koh t kufizuar n Gadishullin Ballkanik, prap kan ln her m shum e her m pak gjurm n gjuht e folura n kt gadishull. Natyrisht, kto gjurm mund t hulumtohen e t prcaktohen me saktsi pr periudha historike pak a shum t njohura, si sht p.sh. rasti i gjurmve q ka ln n bullgarishten e sotme gjuha e protobullgarve, q u asimiluan nga popullsia e sllavizuar (shih III/22), apo si sht rasti i gjurmve q kan ln keltt 1 dhe gott 2 gjat dyndjeve t tyre npr Ballkan. 2. Natyrisht, gjurm her m shum e her m pak t dukshme kan ln n gjuht e Gadishullit Ballkanik edhe gjuht e atyre popujve, t cilt n rrethana t caktuara historike erdhn e u asimiluan nga popuj t tjer, q u mbishtresuan mbi ta. Ktu sht fjala pr t ashtuquajturat gjuh substrat. Ky problem, sidomos pr Ballkanin (dhe jo vetm pr kt gadishull), paraqit nj interes gjuhsor t shumanshm (jo vetm leksikor) dhe do t meritonte hulumtime dhe studime t posame t mtejshme, q do t hidhnin m shum drit pr gjuht e folura n lashtsi n kt gadishull. Ktu sht fjala, n radh t par, pr gjuht e atyre popujve, q dshmohen historikisht si banor t vjetr t ktij gadishulli, si ishin ilirt, trakasit, dakt, maqedonasit etj. N rastin konkret do t ishte me shum interes t sqarohej, ndr t tjera, se 'rol kan luajtur gjuht substrat n formimin dhe evolucionin e rumanishtes, t greqishtes dhe t gjuhve sllave t Ballkanit. Kuptohet vetiu q problemi i substratit pr Ballkanin, ashtu si edhe pr zona t tjera t banuara s hershmi, paraqitet shum m i ndrlikuar nga sa mund t duket n nj vshtrim t par. Ktu nuk sht fjala vetm pr gjuht q jan folur n kt gadishull n kohra t prehistoris s thell, por edhe pr ato gjuh q duhet t jen folur n kohn e dyndjeve t fiseve i.e. Pr kto dyndje mendimi m i prhapur sht ai q i shpie ato
TF FT TF FT
1
T T
Fise kelte u dyndn drejt Ballkanit aty nga fundi i shekullit III para ers s re dhe ndonj fis i tyre u vendos aty ku lumi Sava derdhet n Danub; shih Katii: 1976,159 (me literatur). sht fjala pr dyndjen e vizigotve n shekullin IV t ers son; ata u larguan pr n Itali n fillim t shekullit V t ers son.
2
T T
27
aty nga fillimi i mijvjearit t dyt para ers s re 3 . Gjuht e popujve a fiseve t Ballkanit, t cilt u asimiluan nga popujt i.e., q u mbishtresuan mbi ta, duhet t ken ln gjurm, t paktn, n fjalor 4 . Por ka t ngjar q ato t ken ln edhe gjurm t tjera, q mbeten pr t'u hulumtuar. Ktu sht fjala pr ndikimin, q mund t ken luajtur gjuht e mparshme jo-indoevropiane n evolucionin e sistemit fonetik dhe t strukturs gramatikore t gjuhve i.e. t tilla si greqishtja, ilirishtja, trakishtja etj. Por natyrisht n kt rast kemi t bjm me vshtirsi, q t paktn sot pr sot duken t pakaprcyeshme. 3. Kto vshtirsi nisin q me pyetjen se 'gjuh fliteshin n Gadishullin Ballkanik n kohn kur erdhn e u nguln aty popujt i.e. Kshtu, edhe pr gjuht e banorve paragrek t Greqis nuk ka dhe vshtir se mund t kishte nj paraqitje dhe qndrim t njjt prej dijetarve t ndryshm, megjithse t dhnat arkeologjike dhe historikeletrare pr ata popuj jan relativisht m t shumta sesa pr ata t zonave t tjera t Ballkanit 5 . Le t marrim n kt rast, sa pr shembull, shtjen e t ashtuquajturve pellazg. Sipas burimesh t ndryshme 6 , ata kan qen me siguri nj ndr popujt paragrek, q banonin n trevat e Greqis s sotme. Por a ishte gjuha, q flisnin ata, e afrt me greqishten, d.m.th. nj gjuh i.e., apo jo, kjo pyetje mbetet edhe sot e gjith ditn e pasqaruar bindshm, megjithse, pas gjith gjasash, ata s'kan qen grek 7 . N kto rrethana, pr sa i takon gjendjes gjuhsore t Gadishullit Ballkanik n lashtsi, do t kufizohemi n paraqitjen e prmbledhur t atyre gjuhve (kryesisht i.e.), q dshmohet se jan folur n kt gadishull qysh nga fillimi i mijvjearit t dyt para ers s re e ktej. Nj paraqitje e till, qoft edhe e prmbledhur, ndesh n vshtirsi t shumta jo vetm pr arsye t dokumentimit t varfr t gjuhve t lashta t Ballkanit (me prjashtim t greqishtes), por edhe pr arsye t qndrimeve t ndryshme, q jan mbajtur nga dijetar t ndryshm pr vet identifikimin dhe emrtimin e atyre gjuhve. E nj problem i till, q do t trajtohet n && 14-26, del si pr pjesn lindore ashtu edhe pr pjesn perndimore e qendrore t Gadishullit Ballkanik. 4. Por m par sht e nevojshme t thuhen nja dy fjal se 'do t kuptohet n kt rast me Gadishull Ballkanik dhe me gjuh ballkanike. Nga pikpamja gjeografike, Gadishulli Ballkanik prfshin vendet n jug t lumenjve Sava dhe Danub 8 , d.m.th. ish-Jugosllavin, Bullgarin, Shqiprin dhe Greqin. Emrin Ballkan ky gadishull e ka marr relativisht von, aty nga mesi i shekullit XIX, pikrisht
3
T T
Shih Katii: 1976, 133; Martinet: 1986, 40, por n f. 19 ky supozon q valt e para t fiseve i.e. drejt Danubit dhe Ballkanit jan m t hershme. Shih pr kt edhe Solta: 1980,20 v., ku prmendet si e till fjala mal, q ndeshet n shqipe, rumanishte, letonishte etj., e ndonj fjal tjetr. Pr gjendjen 16-97. gjuhsore paragreke t Greqis shih, ndr t tjer, Katii: 1976,
4
T T
5
T T
6
T T
Shih Katii: 1976,19 v. (me literatur). A flisnin pellazgt nj gjuh i.e., apo nj gjuh t ndryshme, apo nj gjuh t przier, kjo mbetet e paqart. Disa dijetar i kan quajtur ata popullsi pellazge, kurse disa t tjer nuk e kan pranuar nj emrtim t till. Edhe pr viset, ku ata banonin, nuk ka nj mendim t prbashkt. Disa kan menduar se ata shtriheshin dikur n tr Greqin, ndrsa disa t tjer i kan menduar vendbanimet e tyre m ngusht e ndonjher edhe m gjer. Shih pr kt Katii: 1976,21 39-86 (me literaturn prkatse). Shih Katii: 1976,11.
7
T T
8
T T
28
nga fjala gjegjse turke Balkan, q do t thot malsi. N kt rast kemi t bjm me prkthimin turqisht t emrit t vargmalit Stara Planina n Bullgarin veriore 9 . Pra, nga kjo pikpamje rumanishtja do t mbetej jasht vshtrimit n nj studim t gjuhve t Gadishullit Ballkanik. Por, si dihet, rumanishtja sht nj ndr gjuht ballkanike kryesore, n vshtrimin q ajo ka nj varg tiparesh karakteristike, q njihen me termin ballkanizma (shih III/1-2). Nga ana tjetr, serbokroatishtja, megjithse flitet kryesisht n jug t lumenjve Sava e Danub, sht m pak ballkanike se rumanishtja, sepse, n prgjithsi, ka m pak ballkanizma (shih III/31). Prandaj n kt libr rumanishtes do t'i kushtohet shum m tepr vmendje sesa serbokroatishtes, duke qen se kjo e dyta sht m fort nj gjuh e Ballkanit, ndrsa e para sht nj ndr gjuht ballkanike kryesore (shih III/20), krahas me shqipen, bullgarishte-maqedonishten dhe greqishten. 5. Gadishulli Ballkanik qysh n dshmit e para historike, q kemi nga periudha e lashtsis, paraqitet si nj trev n prgjithsi e indoevropianizuar. Natyrisht, nuk mungonin edhe grupe, fisesh e popujsh, q flisnin gjuh jo-i.e. (shih & 3) 10 , por edhe kta iu nnshtruan procesit t indoevropianizimit, d.m.th. u asimiluan gjuhsisht nga popujt q flisnin gjuh i.e. Arsyet e ktij asimilimi mbeten sot pr sot t panjohura. A ishin popujt i.e., q erdhn e u vendosn n kt gadishull, m t shumt n numr, apo kishin nj kultur materiale e shpirtrore m t ngritur? Apo ishin edhe m t shumt edhe m t ngritur? Kjo dukuri q ardhacakt i.e. i kan asimiluar popujt anas t mparshm, sht vrtetuar n t gjitha vendet e Evrops, me ndonj prjashtim t rrall 11 . Pr sa u takon shtegtimeve t fiseve dhe popujve i.e. n Gadishullin Ballkanik, q, si u vu n dukje n & 2, duhet t ken nisur n prgjithsi aty nga fillimi i mijvjearit t dyt para ers s re, ato jan br val-val dhe n prgjithsi kan marr fund me ardhjen e fiseve sllave aty nga shekujt V - VII t ers s re (shih III/21). 6. Si u vu n dukje n & 5, pjesa m jugore e Gadishullit Ballkanik sht populluar mjaft hert nga strgjyshrit e grekve t sotm, t cilt kan shtegtuar atje n dy val kryesore. Shtegtimi i grupeve t para sht kryer aty nga fillimi i mijvjearit t dyt para ers s re, ndrsa vala e dyt, ajo e dorasve, sht kryer aty nga shekulli XII para ers s re (shih Martinet: 1986,40). Si u vu n dukje n & 3, kur shtegtuan strgjyshrit e grekve n pjesn jugore t Ballkanit dhe n ishujt prkats, gjetn aty nj popullsi m t hershme, e cila me kalimin e kohs u asimilua nga grekt. Grekt e vjetr qysh n gjysmn e par t shekullit t fundit para ers s re themeluan koloni, kryesisht, tregtare n vise t ndryshme t Mesdheut, sidomos n Azin e Vogl dhe n Italin e Jugut. Madje, kjo e fundit n kohn antike arriti t quhej Greqia e madhe (Megal Hellas, Magna Graecia). Ata themeluan koloni edhe n bregdetin shqiptar 12 , n Detin e Zi 13 etj.
9
T T
Emri i ktij vargmali sht shtrir pr t gjith Gadishullin Ballkanik. Emrtimi i nj gadishulli nprmjet emrit t nj vargmali nuk sht nj praktik e panjohur; krahaso, p.sh., Gadishulli Apenin nga vargmali i Apenineve, etj. (shih edhe Katii: 1976, 10 v.). T kihet parasysh se vargmalet Ballkan n koh antike quheshin Haemus.
T
10
T
Pr popujt dhe gjuht e tjera jo-i.e. t Ballkanit shih Katii: 1976,23 v. Kshtu p.sh. fiset baske, q banojn n t dy ant e Pirenejve (n Spanj dhe n Franc). N bregdetin shqiptar mendohet se grekt themeluan koloni n Dyrrhakhion (685 para e.r.), Apollonia (558 para e.r.), Lissos (358 para e.r.) dhe Buthroton, q prmendet qysh nga fundi i shekullit VI para e.r.
11
T T
12
T T
29
Nj nga ngjarjet m t rndsishme t historis s grekve t lasht ishte Lufta e Trojs, q u kndua aq bukur n epopet madhshtore Iliada dhe Odisea t Homerit. Ngjarjet e knduara n kto dy epope i takojn shekullit XII para ers s re dhe, me sa duket, duhen lidhur me prpjekjet e para t grekve pr kolonizimin e bregdetit t Azis s Vogl. Homeri grekt e grupuar n luftn kundr Trojs i quan Akenj (Akhaios), q n t vrtet sht emri i njrit prej fiseve greke. Por qysh nga shekulli VII para ers s re ata filluan ta quanin veten Helen (sot Elin). Kjo fjal lidhet me emrin e fisit t helenve, q banonin n Thesalin jugore 14 . Arsyet e prgjithsimit t nj emri t till pr t gjith ata q flisnin nj gjuh t njjt me at t ktij fisi, mbeten t pasqaruara. Nga ana tjetr, emri grek, me t cilin t huajt i kan quajtur helent qysh nga koht romake, lidhet me emrin e fisit Graecus, q n koh t lashta banonte n Italin e Jugut, d.m.th. n Magna Graecia. Me fjal t tjera, emri grek sht prhapur nprmjet romakve, t cilt quajtn kshtu t gjith ata q flisnin t njjtn gjuh me at t fisit Graecus. 7. Greqishtja e vjetr, ashtu si do gjuh tjetr, ishte e ndar n dialekte. Dialekti i dokumentuar m hert sht ai q njihet zakonisht me emrin mikenishte, nga emri i qytetit Mikena n Peloponez, ku jan ruajtur mbishkrime t vjetra t shekujve XIV-XIII para e.r. Nga kto mbishkrime t vjetra, q jan ruajtur edhe n ishullin e Krets, n vitin 1953 u deshifruan ato q njihen me emrin Lineari B, kurse Lineari A nuk sht deshifruar ende 15 . Nj tjetr dialekt i dokumentuar hert sht ai i grupit jonik-atik, q sht quajtur kshtu nga emri i fisit t jonasve 16 , t cilt banonin n Atik, n kolonit jonase t Azis s Vogl etj. N kt dialekt jan hartuar epopet e Homerit. Dialektet e tjera t dokumentuara t greqishtes s vjetr ishin: dorishtja, q flitej kryesisht n viset veriperndimore t Greqis, n Korinth dhe n disa ishuj 17 ; eolishtja, q flitej n Eoli (Azi e vogl), n Thesali, Beoti dhe n disa ishuj 18 ; grupi arkadik-qipriot, q flitej n Arkadi (Peloponez) dhe n ishullin e Qipros 19 . Aty nga shekujt V-VI para e.r. dialekti atik, i prpunuar 20 , fillon e i kaprcen kufijt e zons s tij dialektore dhe bhet dalngadal si gjuh e prbashkt (koin) pr t gjith grekt. Pas luftrave t Aleksandrit t Maqedonis n lindje kjo koin merr nj t prhapur edhe m t madh. Me kalimin e kohs ndryshimet dialektore t greqishtes mnjanohen nn shtysn e koines 21 . Pra, gjendja e sotme dialektore e greqishtes (shih
TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT
13
T T
Mjafton t prmendet ktu Konstanca (Tomis-i antik), themeluar nga kolon grek n shekullin VI para e.r. (shih edhe shn. 87). Sipas tradits, strgjyshi i ktij fisi kishte qen Heleni, i biri i Deukalionit dhe i nipi i Prometeut. Por, sipas Katii-it: 1976,20 (shn. 15), emri Helnes ndofta sht pr t'u lidhur me emrin e priftrinjve t tempullit t Dodons, q Homeri n Iliada 16.234 e shqipton Hello ose Sello.... Me sa duket, mbishkrimet e Linearit A t Krets, t shkruara gjithashtu in continuo, prfaqsojn nj gjuh jo-greke; shih Katii: 1976,95 (me literatur); pr m shum hollsi shih Rix: 1976,5 v., 27. Jonasit ishin ndr fiset e para greke q shtegtuan n jug t Ballkanit n fillim t mijvjearit t dyt para e.r. Dorisht shkruheshin pjest e korit npr tragjedit greke. N dialektin eolik kan shkruar Alkeu dhe Safoja. Pr hollsira m t plota pr dialektet e greqishtes s vjetr shih Rix: 1976, 3 v. Shih Rix: 1976,6. Nga dialektet e dikurshme t greqishtes s vjetr sht ruajtur ai i cakonishtes n Peloponez (shih Rix: 1976,6).
14
T T
15
T T
16
T T
17
T T
18
T T
19
T T
20
T T
21
T T
30
III/13) sht nj zhvillim i mvonshm. Vet koineja mbeti n prdorim pr nj koh t gjat, por m von u zvendsua nga gjuha e prpunuar (e pastruar) katharevusa dhe gjuha popullore (dhimotiqi) (shih III/12). 8. Si del edhe nga sa u parashtrua shkurt n & 7, greqishtja sht e dokumentuar me shkrim qysh nga shekujt XIV-XIII para e.r. dhe paraqitet kshtu si nj gjuh i.e. me nj dokumentim shum t hershm, madje edhe m t hershm se indishtja e vjetr 22 . Dokumentimi shkrimor i dialekteve t saj n rrjedh t shekujve (shih & 7) ka br t mundur q jo vetm t prcaktohet me saktsi prkatsia e saj n familjen e gjuhve i.e. dhe vendi i saj i posam n gjirin e ksaj familjeje gjuhsore, por edhe t ndiqet relativisht mir evolucioni i saj n rrym t shekujve. Si dihet, greqishtja, ashtu si shqipja dhe armenishtja, z nj vend m vete n rrethin e gjuhve i.e. Por, ndryshe nga shqipja dhe armenishtja, ajo bn pjes n grupin e gjuhve kentum, t cilat, si dihet, e kan ruajtur dallimin midis bashktinglloreve tektale prapaqiellzore dhe buzoprapaqiellzoreve 23 . Megjithat, do pasur parasysh se greqishtja, n prgjithsi, ka ndjekur nj rrug t vetn n evolucionin e bashktinglloreve buzoprapaqiellzore 24 . Pra, edhe midis gjuhve kentum greqishtja z nj vend m vete. 9. Greqishtja e vjetr kishte nj sistem prej 6 zanoresh (a, e, i, o, u, y), nga t cilat y-ja i sht nnshtruar qysh hert nj evolucioni, q e ka br at m n fund t shqiptohet si I 25 . Greqishtja e vjetr e ruajti s shumti deri nga fundi i periudhs antike kundrvnien e trashguar midis zanoreve t shkurtra dhe t gjatave gjegjse 26 . Madje, pr zanoret e dhe o kjo kundrvnie sht pasqyruar edhe n alfabetin e asaj gjuhe nprmjet shkronjave t posame ~ dhe o ~ . Kto shkronja ruhen edhe n alfabetin e greqishtes s re, megjithse kundrvnia e dikurshme n fushn e gjatsis s zanoreve n greqishte sht mnjanuar prej kohsh 27 . N sistemin fonetik t greqishtes s vjetr kishte edhe 15 bashktingllore (p,b 28 , ph, k, g, kh 29 , t, d, th, s, z, l, m, n, r). Nj veori e atij sistemi ishte kundrvnia treshe ndr bashktinglloret buzore, grykore dhe dhmbore. N secilin nga kto grupe
22
T T
Dokumentimi i indishtes s vjetr nprmjet Vedave i takon periudhs rreth viteve 1.000 para e.r. (shih Cowgill:1986,25; Martinet: 1986,69). Pr m shum hollsi shih Mayrhofer: 1986, 102 v. Kshtu p.sh. buzoprapaqiellzorja qu para zanoreve t prparme sht shndrruar n t-, si tek pente < penque, tis < quis etj. N disa kushte t tjera fonetike ajo sht shndrruar n p-, si p.sh. pemp-tos < penqutos etj. Pr m shum hollsi shih Schwyzer: 1959,293 v., Rix: 1976,86 v. Qysh nga shekulli VII para e.r. u-ja i.e. n greqishte erdh e u shqiptua y dhe kjo pas periudhs antike evoluoi n i (shih Rix: 1976,46). Por n dialektin dorik shqiptimi i u-s u ruajt t paktn deri n kohn antike (shih abej: 1958,61). Shih pr kt gj Rix: 1976,57. Por do pasur parasysh se , q dikur shnjonte e-n e gjat, sot shqiptohet i (shih Rix: 1976,50). Tingulli b prej kohsh sht shqiptuar si v, Sipas Thumb-it: 1926,14, n Atik kjo ka ndodhur n shekullin I t e.r. Sipas Schwyzer-it: 1959,I,207 v., n lakonishte, kretishte, elishte ky evolucion ka ndodhur qysh n kohn pararomake. Buzoprapaqiellzoret n greqishte i jan nnshtruar qysh hert nj evolucioni t shumanshm n varsi t pozicionit fonetik. Kshtu qu, gu, guh kan dhn prkatsisht: k,t,p; g,d,b; kh,th,ph (shih Rix: 1976,85 v.).
23
T T
24
T T
25
T T
26
T T
27
T T
28
T T
29
T T
31
bashktinglloresh, krahas kundrvnies e pazshme ~ e zshme, ekzistonte edhe nj e pazshme e aspiruar (ph,kh, th) 30 . N greqishte t vjetr theksi nuk ishte i ngulitur; ai mund t binte mbi njrn nga tri rrokjet e fundit t fjals. Pr m tepr, ai mund t lvizte edhe nga njra rrokje n tjetrn n format e ndryshme flektive t s njjts fjal dhe mund t binte edhe mbi mbaresat rasore 31 . Theksi i greqishtes s vjetr deri n kohn pasklasike ishte muzikor 32 . 10. Pr sa i takon strukturs morfologjike, vlen t vihen n dukje disa dukuri t vjetra t ruajtura si edhe ndonj risi e prftuar qysh n at faz, kur mund t flitet ende pr greqishte t vjetr. N sistemin emror bie n sy ruajtja e sistemit tri gjinish t trashguar nga nj faz e hershme i.e 33 . Gjinia asnjanse n greqishte t vjetr ruhet mir n tr sistemin emror, d.m.th. jo vetm tek emrat, por edhe tek premrat dhe mbiemrat. N fazn m t hershme jan ruajtur edhe gjurm t numrit dual, dukuri kjo q sht mnjanuar hert n gjuht i.e 34 . Edhe lakimi n tr sistemin emror n prgjithsi ruhet mir 35 . Greqishtja e vjetr, ashtu si shumica e gjuhve i.e., paraplqente q prcaktort e emrit t'i paravendoste. Edhe nyjn shquese ajo e ka t paravendosur. Kjo nyj, q paraqitet e lakueshme pr t tri gjinit dhe pr t dy numrat 36 , sht shfaqur mjaft hert n at gjuh, t paktn qysh nga shekulli II para e.r. 37 11. Edhe n sistemin foljor t greqishtes s vjetr jan ruajtur nj varg dukurish t trashguara nga nj faz e lasht i.e., natyrisht me ndryshimet e prftuara n baz t ligjsive t evolucionit t asaj gjuhe n rrjedh t kohs. Midis dukurive t trashguara i.e. t asaj gjuhe mund t prmenden: apofonia kualitative n t kryern sintetike 38 , augmenti e- dhe reduplikimi n koht e s shkuars 39 , si edhe kundrvnia aspektore trishe midis formave kohore t s tashmes, t aoristit dhe t s kryers (perfektit sintetik). Nj kundrvnie e till trishe ishte shtrir n t gjitha mnyrat: dftore, lidhore, dshirore dhe urdhrore. Madje, kjo kundrvnie trishe ishte shtrir edhe tek format e paskajores. N sistemin foljor t greqishtes s vjetr ishte zhvilluar edhe
TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT
30
T T
Pr m shum hollsi shih shn. 48. P.sh.: ho nthropos ~ tou anthrpou ~ t-n anthrpon njeriu ~ i njeriut ~ i njerzve. Pr m shum sqarime shih Rix: 1976, 41 v. Shih m hollsisht pr kt sistem tri gjinish Demiraj: 1972,79 v. N greqishte duali sht zhdukur hert, sidomos npr kolonit. Tek Homeri ai del shpesh, por, sipas Jesperesenit: 1958,206, duket se prdorimi i dualit tek ai sht nj arkaizm i prdorur pr qllime poetike. N nj faz m t vjetr n at gjuh dalloheshin formalisht rasat emrore, gjinore, dhanore, kallzore, thirrore dhe rrjedhore. Madje, n nj faz m t vjetr, kur dftori anaforik, nga i cili u prftua nyja shquese, prdorej ende me vler premrore (si p.sh. tek Homeri), ndeshen ende forma t dualit. Shih Meillet: 1930,183 v., ku pohohet: Sapo ndeshesh n ndonj proz, letrare ose epigrafike, t fardo dialekti, aty e gjen nyjn normalisht n prdorim. Megjithat, n t folmet periferike prdorimi sht ende i dobt; mbishkrimet m t vjetra qipriote nuk e kan gjithnj nyjn atje ku ajo del zakonisht; ende n shekullin II para Krishtit n mbishkrimet pamfiliane [n Azin e Vogl] mezi shfaqet nyja. Kshtu, nyja sht prftuar n t gjitha dialektet pas fiksimit t gjuhs epike, pra, pas ndarjes s greqishtes n dialekte t dallueshme. sht fjala pr kundrvnien e tipit trph-- ~ te-troph-a rrit ~ kam rritur etj. sht fjala pr format e tipit lep-- ~ -lip-on l~lija dhe trph-- ~ t-troph-a.
31
T T
32
T T
33
T T
34
T T
35
T T
36
T T
37
T T
38
T T
39
T T
32
kundrvnia form veprore ~ form joveprore, q ishte shtrir edhe tek format e paskajores. Pra, paskajorja, e cila n greqishten e re sht mnjanuar fare (shih IX/6), n greqishten e vjetr pr t njjtn folje mund t dilte me kundrvnie aspektore dhe diatezore. Kshtu, kur e lejonte kuptimi leksikor, ndonj folje mund t kishte deri n njmbdhjet forma paskajoreje 40 . 12. Por, megjithse pr gjuhn e grekve t vjetr, fal dokumentimit t saj t bollshm shkrimor dhe fal puns s madhe t nj vargu studiuesish t talentuar, kemi tashm disa njohuri pak a shum t mira, prap mbeten ende nj varg pyetjesh t pasqaruara knaqshm. Ktu nuk sht fjala vetm pr shtje, q kan t bjn me rrugn e prftimit t tipit t saj gjuhsor n prgjithsi, me rrugn e prftimit dhe t evolucionit t dialekteve t saj t ndryshme n rrym t shekujve, me ndikimet e mundshme t substratit paragrek dhe t gjuhve n kontakt etj., por edhe pr kufijt e saj gjeografik. N rastin e fundit kemi parasysh jo vetm shtrirjen e kolonive greke gjat brigjeve t Mesdheut, t Adriatikut dhe t Detit t Zi, por edhe shtjen e kufijve verior t asaj gjuhe nga koha n koh 41 . 13. Sidoqoft, njohurit tona pr greqishten e vjetr jan pa dyshim t mjaftueshme pr t gjykuar p.sh. pr tipin e saj gjuhsor dhe pr veorit dalluese kryesore t dialekteve t saj. Krejt ndryshe qndron puna pr gjuht e tjera, q jan folur n Gadishullin Ballkanik edhe pas indoevropianizimit t tij (e jo m para ardhjes s popujve i.e.). Madje, edhe gjuht, q jan folur n truallin grek pr nj far kohe krahas greqishtes, kan mbetur t panjohura pr munges t dokumentimit t tyre shkrimor. Megjithat, fal puns s madhe kmbngulse t nj numri gjithnj e m t madh studiuesish t ndryshm (gjuhtar, historian, arkeolog, antropolog etj.), sht arritur t hidhet sadopak drit edhe mbi gjuht e tjera, q jan folur n Ballkanin e lasht, t paktn gjat mijvjearit t fundit para e.r. Natyrisht, n kt fush prfundimet e arritura nga studiues t ndryshm nuk kan qen gjithnj t argumentuara bindshm e pr m tepr n mjaft raste edhe nuk jan prputhur. E nj gj e till nuk sht e papritur, sidomos kur n interpretimin e fakteve gjuhsore dhe historike ndonjher kan ndikuar edhe arsye jashtshkencore. Pr sa u takon burimeve, q mund t na ndihmojn pr t hedhur sadopak drit mbi gjendjen gjuhsore t Gadishullit Ballkanik, t paktn, n mijvjearin e fundit para e.r., ktu, prve informatave q na japin autort e vjetr grek e latin, dhe prve analizs historike-gjuhsore t glosave, t toponimeve dhe antroponimeve q na kan arritur nga koht e lashta, duhen marr n vshtrim edhe t dhnat, q mund t nxirren nga studimi i krahasuar i elementeve t vjetra t prbashkta t shqipes dhe t rumanishtes (shih X/3-10). Duke u mbshtetur n kto burime dhe duke mbajtur gjithnj parasysh edhe prfundimet pak e shum t argumentuara t studiuesve t mparshm 42 , ktu posht po
TF FT TF FT TF FT
40
T T
Kshtu, p.sh. folja ly-- shkrij kishte katr forma paskajoreje t diatezs veprore pr: 1) kohn e tashme (lein); 2) t ardhmen (lsein); 3) aoristin (lsai); 4) t kryern (lelyknai); katr forma paskajoreje t diatezs mediopasive pr: 1) kohn e tashme (lesthai); 2) t ardhmen (lsesthai); 3) aoristin (lsasthai); 4) t kryern (lelsthai) dhe tri forma paskajoreje psore pr: 1) aoristin (lythnai); t ardhmen (lyththesthai); 3) t ardhmen e prparme (lelthesthai). Ktu sht fjala kryesisht pr pasojat e helenizimit t fiseve jo-greke n veri t trevave t hershme t banuara nga grekt. N kt rast, prve veprave sintetizuese t Sandfeldit, Schaller-it, Solta-s, Banfit, Feuillet-s, jan pasur parasysh edhe studimet e shumta t botuara nga autor t ndryshm, q prmenden n Bibliografin e ksaj vepre.
41
T T
42
T T
33
ndalemi n disa shtje, q kan t bjn me gjendjen gjuhsore t Gadishullit Ballkanik n lashtsi. N prputhje me kufizimet e vetkuptueshme t ktij kreu, ktu nuk do t hyhet n hollsira, q do t krkonin nj trajtim t veant. Pr m tepr, do t lihen krejt jasht vshtrimit shtje, q kan t bjn me gjuht e atyre popujve e fiseve i.e. apo jo-i.e., q kan kaluar npr Ballkanet pa ln gjurm aq t dukshme n gjuht e sotme t Ballkanit, si sht rasti i keltve, i gotve etj. 43 N paragraft ndjeks, pra, do t kufizohemi n trajtimin e ktyre shtjeve: 1) Cilt ishin fqinjt verior t grekve dhe 'gjuh flisnin ata? 2) Si paraqitej gjendja gjuhsore n Ballkanin perndimor? 3) Si paraqitej gjendja gjuhsore n Ballkanin lindor? 14. Pyetja lidhur me fqinjt verior t grekve t vjetr dhe me gjuht q flisnin ata, paraqitet tejet e vshtir, gjithnj pr munges t dokumentimit t tyre. Informatat, q na kan arritur pr ta, i kemi kryesisht nga autort e vjetr grek e romak, pr t cilt jo vetm trakasit, por edhe maqedont dhe epirott ishin barbar (=jo-grek). Megjithat, ka edhe disa t dhna, sipas t cilave maqedont dhe epirott flisnin nj gjuh t afrt me greqishten 44 . Duke u mbshtetur edhe n interpretimet e atyre pak glosave dhe toponimeve dhe antroponimeve, q na kan mbrritur prej atyre popujve, edhe studiuesit jan ndar dysh. Pr disa nga kta, ata nuk kan qen grek, por natyrisht kan pasur nj ndikim t fuqishm nga fqinjt e tyre jugor me nj kultur shum m t zhvilluar. Kurse pr disa t tjer 45 ata kan qen fise greke, q flisnin nj gjuh dialektore disi t ndryshme nga ajo e grekve t tjer. N kto rrethana, duhet mbajtur nj qndrim i matur, duke u mbshtetur sidomos n analizn e atyre pak elementeve, q na kan mbetur prej maqedonishtes s vjetr dhe prej gjuhs s epirotve. 15. Pr gjuhn e maqedonve t vjetr 46 , si u vu n dukje edhe n & 14, dim shum pak gjra 47 . Por mbi bazn e atyre pak njohurive sht arritur n prfundimin q maqedonishtja e vjetr ishte nj gjuh kentum, ashtu si greqishtja. Por ajo ndryshonte nga greqishtja n trajtimin e bashktinglloreve t aspiruara i.e. bh,gh,dh 48 dhe pjesrisht edhe t labiovelareve 49 . Edhe vetm kto tipare jan t mjaftueshme pr t arritur n prfundimin q tipi gjuhsor i maqedonishtes s vjetr ndryshonte nga ai i greqishtes (shih & 9) dhe q, si rrjedhim, del m i mbshtetur mendimi i atyre
43
T T
Shih shnimet 1,2. Pr m shum sqarime shih Katii: 1976, 100-107. Shih pr kta Katii: 1976, 104 v. (pr maqedont) dhe f. 120 v. (pr epirott). Ajo flitej, n rrjedhn e poshtme t lumit Vardar n veri t malit Olimp, n lindje t malit Gramoz dhe t liqenit t Ohrit; n lindje kishin trakasit (shih && 24-26) e n veri peont, t cilt shum studiues i mbajn pr fis ilir, megjithse ka edhe ndonj mendim t ndryshm (shih Solta: 1980, 35 v.; shih edhe shnimin 67). Nga maqedonishtja e vjetr na kan mbrritur vetm disa fjal t veuara, disa nga t cilat nuk kan gjegjset e tyre n greqishte, si: ale ari, ksos dru, gda zorrt, izla fat i mir, lakedma uj i kripur q pihej, signe/ sgynnos hesht etj. (shih Katii: 1976,110 v.) T kihet parasysh se n greqishte kto jan reflektuar si bashktingllore t pazshme t aspiruara ph,kh,th (shih & 9). P.sh. t krahasohen Bilippos, greq. Philippos, kebal, n vend t greqishtes kephal kok; draks, n greqishte thraks gjoks etj. (shih Katii: 1976,111 v.; Banfi: 1985,125). Shih Benfi: 1985,125, ku pohohet se krahas kalimit gu - > b- tek bor(a) mal < +guor-, vihet re edhe evolucioni i labiovelares gu n grykoren g, si tek gorpiaos emri i nj muaji (ndofta korriku ose gushti) q sht pr t'u lidhur me bazn guhor-/guher djeg, krs. sllavishten gorti djeg..., greqisht therms.
44
T T
45
T T
46
T T
47
T T
48
T T
49
T T
34
gjuhtarve, sipas t cilve maqedonishtja prfaqsonte nj gjuh i.e. t ndryshme nga greqishtja. Por, duke qen t nnshtruar ndaj nj ndikimi t fuqishm dhe t shumanshm t bots greke, maqedont e vjetr me kalimin e kohs erdhn e u helenizuan dhe si rrjedhim gjuha e tyre m n fund u shua. Ky proces prfshiu m par klasn sunduese dhe m pas edhe popullsin e thjesht 50 . 16. Nj shtje tjetr, q meriton t shqyrtohet, natyrisht n prputhje me prmasat e ktij libri, sht edhe ajo e fqinjve veriperndimor t grekve t vjetr. sht fjala pr fiset e asaj treve, e cila nga grekt quhej Epir (Epiros) tok (anglisht mainland), pr t'u dalluar kshtu nga ishujt prball. Emri Epir pranohet n prgjithsi si nj fjal prej burimi grek, por ne nuk dim se si e kan quajtur vet vendsit kt trev, e cila prfshinte viset midis gjirit t Ambracias (Arta e sotme) dhe gadishullit t Akrokeraunit (Karaburunit). N kt trev thuhet se jetonin jo m pak se katrmbdhjet fise 51 , nga t cilt m t njohurit kan qen haont, thesprott, amfillokt, mollost, atintant etj. Kto fise nuk konsideroheshin si grek. Shkrimtar t till si Tukididi etj. i quanin ata barbar 52 . Por natyrisht ndikimi i grekve dhe i gjuhs s tyre mbi popullsin e ksaj treve ka qen i ndjeshm. Mjafton t kihet parasysh se mbishkrimet, q u zbuluan n ish-tempullin e Dodons (shekulli IV para e.r.) jan n gjuhn greke dhe emrat e njerzve jan t tipit grek 53 . Nj gj e till nuk sht e papritur pr nj trev, q ndodhej shum afr ndikimit t kulturs greke dhe ku greqishtja, si gjuh kulture, do t ket qen mjaft e njohur n qarqet drejtuese dhe fetare. Por kjo nuk dshmon q shtresat e gjera t popullsis dinin dhe flisnin greqisht. T kihen parasysh edhe mbishkrimet e zbuluara npr kolonit greke t Adriatikut, t Detit t Zi etj., q ishin t rrethuara nga nj popullsi vendse, e cila nuk fliste greqisht. 17. Sidoqoft, n munges t nj dokumenti shkrimor pr gjuhn, q flitej n trevn e Epirit, studiuesit jan prpjekur t shfrytzojn, krahas informatave t autorve t vjetr, edhe burime t tjera t mundshme, si jan emrat e fiseve, t personave dhe t vendeve. Dhe nj pjes e mir e ktyre studiuesve, si Hahn-i 54 , Kremeri 55 , Nilsoni 56 , abej 57 etj., kan arritur n prfundimin q fiset epirote flisnin nj gjuh t ndryshme nga greqishtja. Por disa studiues t tjer, duke vendosur lidhje etimologjike midis disa emrave vendesh, fisesh dhe personash t viseve epirote me fjal greke, kan mbrojtur tezn q n trevn n shqyrtim flitej nj gjuh e afrt me greqishten 58 .
TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT
50
T T
Banfi: 1985,125, pohon: ... sipas disa studiuesve, n mesjetn e hershme n Maqedonin e sunduar nga Bizanti qenkshin dshmuar ende raste folsish, q kishin ruajtur gjuhn am t mome. Shih Katii: 1976,120. Shih Katii: 1976,120 v. Shih Katii: 1976,123. Hahn-i: 1854,215 v. mendonte se fiset epirote flisnin nj dialekt ilir. Edhe Kremeri: 1896,254 v. kishte nj mendim t ngjashm me at t Hahn-it (shn. 54). Nilson, M.P, Studien zur Geschichte des alten Epeiros (Lund: Ohlson): 1909,7, i mban epirott gjithashtu pr ilir (shih Katii: 1976,124). abej: 1958,61, ku pranohet mendimi i M. Leake-ut, Researches in Greece (1814), f. 13, q emri i amris sht vazhdimi jo-grek i emrit t lumit Thyamis (sot Kallama) (shih shn. 60). Pr m shum hollsi shih Katii: 1976,122 v.
51
T T
52
T T
53
T T
54
T T
55
T T
56
T T
57
T T
58
T T
35
Duke u mbshtetur n ka u parashtrua shkurt n & 16, mund t pohohet se fiset epirote prfaqsonin nj popullsi jo-greke. Natyrisht, ata i jan nnshtruar prej kohsh nj ndikimi t fuqishm t greqishtes dhe t kulturs greke e pjesrisht edhe mund t jen helenizuar. Por, ndrkaq, pyetjes se 'gjuh flisnin ata, sht shum e vshtir t'i jepet nj prgjigje e argumentuar bindshm. A ishte ajo nj gjuh n vete apo nj dialekt i ilirishtes, si kan menduar disa dijetar 59 ? Sot pr sot mund t supozohet se fiset epirote, edhe n rast se flisnin nj gjuh m vete, ajo do t ket qen shum e afrt me ilirishten. Por ka m shum mundsi q ajo t ket qen nj dialekt ilir. Natyrisht, kjo shtje krkon hulumtime dhe studime t mtejshme gjuhsore-historike 60 . Sidoqoft, duke u mbshtetur n vjetrsin mjaft t madhe t ndarjes dialektore t gjuhs shqipe (shih III/9), mund t pohohet se ajo pjes e strgjyshrve t shqiptarve, q banonin n trevat, ku sot flitet dialekti toskrisht, edhe n mos pain qen burimisht ilir, duhet t jen ilirizuar shum hert. Sigurisht, ky pohim mbshtetet n parakushtin q shqipja sht bija e ilirishtes (shih III/5). 18. Edhe pr sa u takon ilirve n prgjithsi, njohurit tona jan shum t kufizuara si pr parahistorin dhe shtrirjen e tyre gjeografike, ashtu edhe pr gjuhn e tyre. Pr parahistorin e ilirve n prgjithsi pranohet q strgjyshrit e tyre erdhn e u vendosn n brigjet lindore t Adriatikut e pjesrisht edhe t Jonit n kohn e dyndjeve t disa fiseve e popujve i.e. drejt Ballkanit, d.m.th. prafrisht aty nga fillimi i mijvjearit t dyt para e.r. 61 Dihet gjithashtu q ishin t ndar n fise, q mbartnin emra t ndryshm, si: albant, ardiant, taulantt, dasarett etj. etj. Por a kishin t gjitha fiset ilire nj emr etnik t prbashkt n prdorim midis tyre, pr kt nuk mund t thuhet asgj me siguri. Emri etnik Ilir, me t cilin i kan quajtur ata historiant dhe gjeograft e vjetr grek e romak 62 , mund t ket qen burimisht emri i nj fisi t vetm ilir, q t huajt mund ta ken prgjithsuar pr t gjitha fiset, q flisnin t njjtn gjuh me at t atij fisi. Me fjal t tjera, s'duhet prjashtuar mundsia q edhe n kt rast t ket ndodhur ajo q ndodhi m pas me emrtimin e t gjith shqiptarve nga t huajt nprmjet emrit t fisit t albanve (shih III/4). 19. Pr shtrirjen toksore t ilirve ka pasur mendime nga m t ndryshmet. Ndonj dijetar ka shprehur mendimin se ata dikur kan qen shtrir edhe jasht Ballkanit 63 . Por, sipas mendimit m t prhapur, ilirt n periudhn historike banonin n pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik. M par edhe fisi i venetve n Ialin veri-lindore mbahej pr ilir, por m von u vrtetua se venett nuk ishin t till (shih edhe & 21).
59
T T
Shih shnimet 54,55,56,57. Me interes n kt rast paraqitet evolucioni i Thyamis (emri i lasht i lumit Kallama n Greqin veriore) n am. Sipas abejt: 1987, 82, ktu kemi t bjm me evolucionin e grupit bashktingllor tj- n - n pajtim me ligjet fonetike t shqipes. Nj gj e till do t dshmonte q banort e asaj treve flisnin nj gjuh, q ishte e njjt (ose e afrt) me at t strgjyshrve t shqiptarve. Por Hampi: 1966,104, vren se grupi t duhej t kishte dhn s. Shih Katii: 1976,164. Kshtu p.sh. gjeografi grek Straboni, i cili ka jetuar n kaprcyell t fillimit t ers s re, i quan ilirt si barbart veriperndimor, q banonin midis Danubit dhe bregdetit Adriatik. Po kshtu historiani grek Appiani (shek. II pas e.r.) thot se grekt konsiderojn ilir t gjith ata q banojn sipr epirotve deri n Danub. Emrin Ilir e gjejm t prdorur m par edhe tek Herodoti (shek. V para e.r.) (shih Katii: 1976,154-156). Sipas disa autorve, si Pokorni, Krahe etj., fise ilire ka pasur dikur edhe n shum vende t Evrops s sotme, deri n Gjermani, Franc etj. (shih Katii: 1976,177 (me literatur).
60
T T
61
T T
62
T T
63
T T
36
Gjithashtu, sipas mendimit m t prhapur, treva e ilirishtes n nj kuptim m t gjer prfshinte edhe banort e Panonis e t Dalmacis. Por koht e fundit gjuhtari Katii ka mbrojtur tezn se banort e lasht t ktyre trevave mund t ken qen t ndryshm nga ilirt edhe gjuhsisht 64 . Kjo sht nj shtje, q do t meritonte hulumtime dhe studime t mtejshme. Sidoqoft, duhet pasur parasysh se qysh n koh antike si ilir t mirfillt Illyroi proprie dicti merreshin pikrisht ilirt e jugut 65 , t cilt banonin pothuaj po n ato vise, ku flitet gjuha shqipe 66 , duke prfshir ktu edhe viset prtej kufijve shtetror t Republiks s Shqipris 67 ; dhe kjo sht parashtruar edhe si nj ndr argumentet n t mir t tezs s prejardhjes s shqipes nga ilirishtja (shih III/5). 20. Mirpo, si do t shtjellohet edhe n III/5, disa gjuhtar e kan kundrshtuar tezn e vazhdimsis ilire-shqiptare dhe nj nga argumentet, q kan parashtruar n mbrojtje t pikpamjes s tyre, ka qen mosprputhja e shqipes me ilirishten pr nga tipi gjuhsor. Ndrsa shqipja sht nj gjuh e tipit satem (shih III/8), ilirishtja, sipas tyre, ka qen nj gjuh e tipit kentum 68 . Por disa gjuhtar t tjer mbrojn mendimin q edhe ilirishtja ka qen e tipit satem 69 . Si shihet, n kt rast kemi t bjm me nj krahasim midis nj njsie t njohur, si sht shqipja, dhe nj njsie shum pak, pr t mos thn aspak, t njohur, si sht ilirishtja. Dhe dihet q nga ilirishtja na kan mbrritur vetm ndonj glos 70 71 72 73 .
64
T T
Shih Katii: 1976,178 v., ku vihen n dukje ndryshime t dukshme n sistemin antroponimik t panonasve, delmatve etj. n krahasim me at t ilirve t mirfillt (jugor). Por ai vren se sistemet onomastike nuk jan gjuh dhe prandaj nuk mund t barazohen me at automatikisht, por nj far korrelacioni mund t pritet t ekzistoj midis tyre, sidomos n shoqrin primitive, ku nuk ishin formuar struktura kulturore superetnike. (f. 183). Shih pr kt, ndr t tjer, Katii: 1976,158, ku citohet Pomponius Mela 2.3: Parthenii et Dessaraetae prima tenent; sequentia Taulantii, Enchelaee, Phaeaces. Deinde sunt quos proprie Illyrios vocant: tum Pyraei et Liburni et Istria. Shih edhe Katii: 1976,185. Pr prkatsin etnike dhe gjuhsore t fiseve t tilla si dardant, q banonin prafrsisht n Kosovn e sotme dhe shtriheshin edhe pak m n veri, dhe peont q banonin midis dardanve dhe maqedonve, nuk ka pasur nj mendim t njjt. Sipas mendimit m t prhapur dhe m t mbshtetur, ata kan qen fise ilire. Por disa studiues i mbajn ata pr popuj t ndryshm nga ilirt. N trevat e banuara prej tyre, sidomos n viset kufitare, duhet t ket pasur edhe popullsi t prziera iliretrake. Ndr kta mund t prmenden: Hirti: 1898,179 v., Barii: 1955,31 v., etj.; shih m hollsisht Demiraj: 1988,170 v. Ndr kta mund t prmenden: Kremeri: 1896,266 v., Pederseni: 1900,300 v., Russu: 1969, 105, Demiraj: 1988, 170 v.; shih edhe Katii: 1976, 174 v. Nga ilirishtja e Ballkanit dshmohet emri i nj pije popullore n Ilirin qendrore (Dalmaci): sabaia, q sht menduar se lidhet me rrnjn i.e.sab- lng frutash. Nga mesapt dshmohen m shum glosa, q pjesrisht kan mbetur ende t pashpjeguara. Ndr kto mund t prmenden fjalt brndon dre dhe brntion kok dreri; kto fjal n prgjithsi i kan lidhur me fjaln shqipe bri-n-i/bri-r-i (shih Katii: 1976, 171 - me literatur).
T
65
T T
66
T T
67
T T
68
T T
69
T T
70
T T
71
T T
Nga emrat e fiseve mund t prmenden, ndr t tjer: Albant, ardiant, enkeleasit, taulantt, parthint, dasarett, pirustt etj. Nga emrat e personave mund t prmenden, ndr t tjer: Bardylis, Gentius, Teuta, Epicadus, Etleva, Pleuratus, Skerdilaidus etj. dhe vendesh.
72
T T
73 Nga emrat e vendeve mund t prmenden, ndr t tjer: Durrachion, Scodra, Lissus, Albanopolis, Genusus, etj.
37
sht e vrtet se n mjaft raste emrat e prvem e kan burimin tek emrat e prgjithshm. Por n rastin konkret nuk dihet asgj e sigurt pr vjetrsin e ktyre emrave dhe t emrave t prgjithshm gjegjs. Disa prpjekje, q jan br pr t zbuluar rrnjt i.e. t emrave ilir t dokumentuar, n prgjithsi nuk i kan kaprcyer kufijt e hamendjes 74 . Gjithashtu do pasur parasysh edhe se kta emra ilir ne i njohim nprmjet burimeve greke e latine, por nuk mund t jemi t sigurt nse tradita shkrimore greke apo latine e ka pasqyruar me saktsi shqiptimin e mirfillt t ktyre fjalve nga vet vendsit. Prandaj edhe pr kt arsye n do rast gjykimet duhet t jepen me nj far rezerve. 21. Pr t dhn nj gjykim sa m t mbshtetur pr shtjen n shqyrtim, duhet t merren n vshtrim materiale nga treva e banuar prej ilirve t mirfillt. Sidoqoft, duhen ln jasht vshtrimit materialet, q na kan arritur nga venett e Istries, sepse tashm sht vrtetuar q ata nuk ishin ilir dhe flisnin nj gjuh t tipit kentum 75 . Edhe gjuha e mesapve n Italin jugore duhet marr n vshtrim me rezerv, megjithse mjaft gjuhtar kan qen t mendimit se mesapishtja burimisht ka qen nj dialekt ilir dhe ishte e tipit satem 76 . Po t mbajm parasysh edhe rezervat e Katii-it pr panont dhe dalmatt (shih & 19), ather mbetet q pr m shum siguri t mbshtetemi n at pak lnd gjuhsore, q na ka arritur nga ilirt e mirfillt, natyrisht pa prjashtuar krejt edhe at lnd gjuhsore, q na ka mbetur nga t ashtuquajturit ilir verior. 22. Ata q jan shprehur pr karakterin kentum t ilirishtes (shih shn. 68), pr munges fjalsh nga fjalori i zakonshm, jan mbshtetur kryesisht n disa emra t prvem, si Ves-cleves, Acra-banus, Bal-acros, Angros etj. t ilirishtes veriore, ose Genusus (emri i lasht i Shkumbimit), Gentius (emr njeriu) etj. Ata jan prpjekur q kta emra t prvem t'i shpjegojn nprmjet krahasimit me emra t prgjithshm t disa gjuhve i.e. me dokumentim t hershm, si greqishtja e vjetr, indishtja e vjetr etj. Kshtu p.sh. Ves-cleves sht shpjeguar si nj fjal e prbr, ku elementi i par sht marr me kuptimin i mir (krahaso indishten e vjetr vasu-, greqishten eys- etj.), kurse elementi i dyt sht marr me kuptimin fam, lavdi dhe sht krahasuar me mesapishten klohi, Zis dgjo, Zeus dhe me shqipen quaj < kluanj 77 . Edhe Acra-banus sht shpjeguar si nj fjal e prbr, ku elementi i par acra (=akra) sht krahasuar me greqishten acros (=akros - me - - burimisht qiellzore). Edhe tek emri Angros sht menduar t ket qen nj (qiellzore) 78 . Por, edhe sikur t pranohen si t sakta kto shpjegime, n t gjitha kto raste kemi t bjm me fjal, ku elementi tektal (-,-) ndiqej nga nj bashktingllore ansore (-1)
74
T T
Pr kt arsye ktu nuk po ndalemi m gjat pr kt gj. M par mendohej q venetishtja, e cila flitej nga fisi i venetve n Italin verilindore, ishte nj dialekt i ilirishtes dhe ky mendim mbshtetej kryesisht n emrin e fisit Illyrion 'Enetoi, q prmend Herodoti n I/196 t veprs s tij historike. Por Hans Krahe n Rhein. Museum 88 (1939) vrtetoi prfundimisht se Heroditi n I/196 nuk bn fjal pr venett e Italis s siprme, t cilt i quan Venett e Adriatikut ('Enetoi en t Adri - V/9), por pr nj fis ilir n kufirin verior t Maqedonis; (shih Krahe: 1955, 10 dhe A. Mayer: 1959, 174) Pr karakterin satem t mesapishtes jan shprehur disa dijetar, por disa t tjer e kan konsideruar at t tipit kentum (shih A. Mayer: 1959, 171 v. Shih edhe Hamp: 1966, 111 v.) Shih A. Mayer: 1959, 66, 125. Shih A. Mayer: po aty.
75
T T
76
T T
77
T T
78
T T
38
ose dridhse (-r-). E n nj pozicion t till fonetik edhe n fjalt e trashguara t shqipes bashktinglloret tektale qiellzore jan qiellzorzuar 79 . Problemore paraqiten rastet e tipit Genusus dhe Gentius, ku tektalja g- ndiqet nga zanorja e prparme -e. Sot pr sot nuk mund t thuhet asgj me siguri se sa t vjetr kan qen kta emra t prvem tek ilirt e jugut. Por, edhe sikur t ken qen shum t lasht, prap nuk mund t pohohet n mnyr t argumentuar q g- nistore te kta emra ka qen nj tektale qiellzore, q sht qiellzorzuar, ashtu si n gjuht kentum. T kihet parasysh edhe se disa gjuhtar t tjer kan par ktu nj tektale buzoprapaqiellzore. Por n kto rrethana nuk duhet prjashtuar mundsia q ajo n zanafill t ket qen nj tektale e thjesht 80 . Nj gjykim i sakt pr kt mund t jepej, n rast se kta emra do t kishin mbetur n prdorim t pandrprer ndr banort vends, pasardhs t ilirve t mom. Por, si dihet, emri i lumit Genusus sht zvendsuar qysh hert nga emri Shkumbin 81 . Edhe emri vetiak Gent-ius ka dal jasht prdorimit qysh hert ndr banort vends dhe vetm koht e fundit ka nisur t prdoret prsri n Shqipri n trajtn Genc (sipas shqiptimit latin). N kto rrethana, mendimi q ilirishtja t ket qen nj gjuh e tipit kentum, nuk del i mbshtetur. Kurse mendimi i prkundrt q ajo t ket qen e tipit satem gjen nj far mbshtetjeje edhe n faktin q mesapishtja, e cila mendohet se ka qen nj dialekt ilir 82 , n prgjithsi mbahet si nj gjuh e tipit satem 83 . N t mir t mendimit pr karakterin satem t ilirishtes do t fliste edhe tipi satem i gjuhs shqipe, e cila n prgjithsi mbahet si bija e ilirishtes (shih III/5). 23. Edhe pr gjuhn a gjuht, q fliteshin n pjesn lindore t Gadishullit Ballkanik njohurit tona jan t kufizuara, megjithse n kt rast informatat dhe lnda gjuhsore, q kemi n dispozicion, jan disi m t shumta sesa pr pjesn perndimore t ktij gadishulli. Sipas t dhnave, q kemi nga autort e vjetr grek e romak, pjesa lindore e Ballkanit n jug dhe n veri t Danubit banohej nga nj popull i madh, q njihej me emrin trakas, i cili natyrisht ishte i prbr prej fisesh t ndryshme. Strgjyshrit e ktyre fiseve kan qen me origjin i.e. dhe kan zbritur n ato treva n kohn e dyndjeve t mdha t popujve dhe fiseve i.e. drejt Ballkanit aty nga fillimi i mijvjearit t dyt para e.r. 84 Ata me siguri nuk kan shkelur n nj tok t shkret, por pr banort m t hershm para tyre sot pr sot nuk kemi t dhna. Edhe pr emrin etnik t trakasve vlejn po ato vrejtje, q u bn pr emrin etnik t ilirve (shih & 18). Me fjal t tjera, ky emr, q ne e njohim nprmjet autorve grek e romak, duhet t jet prgjithsuar pr etnosin e tyre kryesisht nga fqinjt e tyre,
79
T T
Khs. p.sh. mjekr < mjekr me indishten e vjetr shmashru; qaj < klaj (nga nj baz lau-); quaj < kluaj (nga nj baz +leu-); grua < +r; i egr < i egr < +aro- etj. (shih Demiraj: 1988, 44 v. - me literaturn prkatse). Kshtu, ndrsa Krahe: 1955,69,72 dhe De Simone: 1986,239 v. mendojn se ajo ka qen nj tektale qiellzore, A. Mayer-i: 1959,50 e ndonj tjetr mendojn se ajo ka qen buzoprapaqiellzore. Sipas abejt: 1972, 15, emri i Shkumbinit e ka burimin tek trajta m e vjetr Skampin, "nj rrjedhoj e Skampis t kohs antike (Elbasani i sotm)". Shih pr kt, ndr t tjer, Russu: 1969, 44 v., ku pohohet se ata kan shtegtuar n Itali nga ilirt e Ballkanit prmes detit Adriatik aty na shekujt X-IX para e.r. Shih shnimin 76. Shih Katii: 1976, 133.
80
T T
81
T T
82
T T
83
T T
84
T T
39
grekt. N zanafill, ai duhet t ket qen emri i ndonj fisi, q erdh e u prdor pr t dalluar t gjith etnosin trakas. Por a kishin kta vet nj emr etnik t prgjithshm, ksaj pyetjeje mund t'i jepet m fort nj prgjigje mohuese. Nj vrejtje e till vlen edhe sikur n kt rast t bhet fjal pr trakasit e mirfillt, q banonin n jug t maleve Haemus (Ballkan). Krahas ktyre, n veri t maleve Haemus, banonin mizt dhe n veri t ktyre, prtej Danubit, n pjesn lindore t Rumanis s sotme banonin gett, ndrsa n perndim t ktyre banonin dakt. M par gett dhe dakt mbaheshin pr fise trakase, por sidomos koht e fundit disa dijetar 85 kan mbrojtur tezn se dako-gett dhe mizt flisnin nj gjuh t ndryshme nga trakasit, pra prbnin nj etnos m vete. Ata e mbrojn kt tez duke u mbshtetur m fort n disa argumente t karakterit gjuhsor. Kshtu p.sh. sht vn n dukje se toponimet fjal t prbra n veri t maleve Haemus kan si element t dyt -dava -(-deva), si Buri-dava. Doki -dava etj. Me kt element t dyt n jug t maleve Haemus dshmohet vetm Pulpu-deva (Plovdivi i sotm), ndrsa toponimet e tjera t prbra n kto vise kan si element t dyt -para,-diza etj. si: Besa-para, Agata-para etj.; Turo-diza, Tarpo-dizos etj.; Germi-sara, Sarpi-sara etj. 86 24. Edhe trakasit (n kuptimin m t gjer), ashtu si ilirt (shih & 16), iu nnshtruan nj ndikimi t fuqishm nga ana e kulturs dhe e gjuhs greke, sidomos nprmjet kolonive greke n brigjet perndimore t Detit t Zi 87 . Por nj ndikim m t madh ushtruan mbi ta romakt pas pushtimit t pjess lindore t Gadishullit Ballkanik (shih & 27), gj q oi n romanizimin e popullsis s atyre trevave. Dhe nj dshmi e qart e ktij romanizimi sht prania e nj gjuhe romane (rumanishtja) n pjesn verilindore t Gadishullit Ballkanik. Procesi i romanizimit t pjess lindore t Ballkanit duhet t ket zgjatur disa shekuj dhe s'duhet t ket qen i plot n kohn e dyndjeve sllave. Pr kt dshmon fakti q ende n shekullin VI pas e.r. fisi trakas i besve e kishte ende n prdorim gjuhn e vet 88 . 25. Si u vu n dukje n & 23, nga gjuha a gjuht e pjess lindore t Gadishullit Ballkanik na ka arritur nj material disi m i pasur se ai i pjess perndimore. Nga trakishtja (n kuptimin e gjer), prve emrave t fiseve, t vendeve dhe t personave, kemi n dispozicion edhe emrat e bimve, q mblodhi n shekullin I t e.r. mjeku grek Dioskorides pran dakve 89 dhe nj sasi fjalsh t tjera t prmendura npr shkrime autorsh grek si edhe dy mbishkrime, q n prgjithsi kan mbetur t padeshifruara 90 .
85
T T
Ndr kta shquhet sidomos Georgievi: 1957. Shih Katii: 1976, 147 v. (me literatur). Kolonizimi grek u shtri pothuaj mbi t gjith bregdetin dhe n kt mnyr elementi etnik trakas u reduktua n pjesn e brendshme t vendit. (Katii: 1976, 129). Ndr kolonit greke t asaj treve mund t prmenden: Istria, Tomi, Kalatia, Odese, Apolonia etj. (t themeluara nga fundi i shekullit VIII dhe gjysma e par e shekullit VI para e.r.). Shih Katii: 1976,136 (me literatur). Ky gjuhtar vren me mprehtsi se sllavt erdhn n kontakt t drejtprdrejt me trakasit, q flisnin ende gjuhn e vet; khs. bullgarisht Plovdiv nga trakishtja Pulpudeva dhe jo nga greqishtja Philippopolis. Kto jan rreth 70-80 fjal t veuara, q n prgjithsi jan shnuar bashk me kuptimin greqisht (shih Russu: 1967,42 v.). sht fjala pr mbishkrimin e nj unaze t shekullit V para e.r., t gjetur n nj varrez afr katundit bullgar t Ezerovos, afr Plovdivit, dhe pr mbishkrimin e nj guri varri t shekullit VI para e.r. afr katundit Kjolmen n krahinn e Preslavs. Mbishkrimi i par, i zbuluar qysh n fillim t ktij shekulli, me gjith prpjekjet e nj vargu dijetarsh, n prgjithsi ka mbetur i padeshifruar bindshm, sepse ka
86
T T
87
T T
88
T T
89
T T
90
T T
40
Do t kishim pasur n dispozicion nj material shum m t bollshm, sikur t mos kishin humbur vjershat e shkruara n dialektin getik nga poeti romak n mrgim Ovidius (43 para e.r. - 17 pas e.r.). Do pasur parasysh gjithashtu se nj pjes e mir e fjalve t vjetra t rumanishtes, q nuk jan prej burimi latin ose grek, jan t trashguara nga substrati dako-get. Nj pjes e ktyre fjalve t vjetra kan gjegjset e tyre n gjuhn shqipe (shih X/3-5), por ka edhe asosh q nuk dshmohen n shqipe 91 . 26. N prgjithsi sht pohuar se trakishtja (n kuptimin e gjer) ka qen e tipit satem 92 . N sistemin e saj fonetik vihen re edhe disa dukuri t tjera, q e dallojn at nga greqishtja. Nj ndr kto sht edhe mnjanimi i bashktinglloreve t aspiruara 93 . Gjithashtu bie n sy edhe shtimi i nj -t- n mes t grupit bashktingllor sr 94 . Pr sistemin zanor vlen t shnohet se n trakishte o-ja i.e. n prgjithsi sht ruajtur si o dhe vetm n pak raste sht shndrruar n a 95 . 27. Gjendja gjuhsore e Gadishullit Ballkanik si n pjesn perndimore ashtu edhe n pjesn lindore dhe qendrore psoi nj ndryshim t rndsishm pas pushtimit romak 96 . Sundimi i gjat romak n tr Gadishullin Ballkanik pati pasoja largvajtse jo vetm n planin politik e shoqror, por edhe n planin gjuhsor. Politika e njohur asimiluese e Perandoris Romake bri q pjesa m e madhe e popullsis s gadishullit t braktiste dalngadal gjuht amtare dhe t fliste nj gjuh, q sht br zakon t quhet latinishte ballkanike. Procesit t romanizimit mundi t'i shptonte vetm nj pjes e popullsis s Greqis dhe t Iliris jugore (shih & 19) si edhe ndonj fis i izoluar si ai i besve (shih & 24) e ndofta edhe ndonj tjetr. Procesi i romanizimit t mtejshm t Ballkanit u ndrpre n nj far mase pas ndarjes s Perandoris Romake t Lindjes nga ajo e Perndimit n fund t shekullit IV t e.r., sepse pjesa m e madhe e trevave ballkanike u vun n varsi t Bizantit. Qysh nga ajo koh latinishtja filloi ta humbiste dalngadal rndsin e saj si gjuh zyrtare n Perandorin Bizantine 97 , ku si gjuh zyrtare erdh e u prdor gjithnj e m shum greqishtja. Sidoqoft, sundimi i gjat romak n Ballkan ka ln gjurm t shumta jo vetm me formimin e dy gjuhve neolatine, si jan rumanishtja (me dialektet e saj) dhe dalmatishtja 98 , por edhe nprmjet huazimeve latine n t gjitha gjuht e gadishullit. Dhe mund t pohohet se gjurmt e romanizimit do t kishin qen edhe m t shumta,
qen shkruar n fjal t paveuara nga njra-tjetra. Pr mbishkrimin e dyt ka dhn nj shpjegim Georgievi n BE 1.1966.11.
91
T T
T tilla jan, ndr t tjera, biat djal, fmij, brnz djath, strugure rrush etj. Shih pr kto, ndr t tjer, Russu: 1970, passim. Ky autor pohon (f. 92) se n rumanishte ka nj numr t konsiderueshm fjalsh t tilla. Shih Katii: 1976, 143,150. Shih Russu: 1967,148 v. P. sh. Strumn < i.e. +sru - burim; etj. (shih Katii: 1976,144). Shih Russu: 1967,146 v. Pushtimet romake n pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik nisn qysh nga viti 228 para e.r. n Iliri dhe vazhduan m tej n Dardani m 75 para e.r., n Mezin e siprme m 29 para e.r., n Traki m 46 pas e.r. dhe n Daki m 107 pas e.r. (shih Solta: 1980,65,67). Shih Mihescu: 1978,54 v. Dalmatishtja, q flitej n bregdetin dalmat, u shua prfundimisht n fund t shekullit XIX. Pr kt shih Solta: 1980,142 v. (me literatur).
92
T T
93
T T
94
T T
95
T T
96
T T
97
T T
98
T T
41
sikur nj pjes e popullsis s romanizuar t mos i ishte nnshtruar procesit t sllavizimit, q nisi me dyndjen e fiseve sllave n shekujt VI-VII t ers son.
42
KREU III
GJENDJA E SOTME GJUHSORE N GADISHULLIN BALLKANIK
1. Si u vu n dukje n II/1, Gadishulli Ballkanik me pozicionin e tij gjeografik si nj ur ndrlidhse midis Evrops dhe Azis s vogl qysh nga koht e hershme e deri n Mesjetn e von sht br aren dyndjesh nga popuj t ndryshm, gj q ka br q nga koh n koh t ndryshoj edhe gjendja e tij gjuhsore. Natyrisht n ndryshimin e gjendjes gjuhsore t ktij gadishulli nj rol t rndsishm ka luajtur edhe vet evolucioni i gjuhve, q jan folur ktu gjat periudhave t ndryshme historike. Si pasoj e ktyre dy faktorve Gadishulli Ballkanik paraqitet sot si nj trev, ku brenda nj siprfaqeje relativisht t kufizuar fliten nj numr jo i vogl gjuhsh t ndryshme, duke prfshir ktu edhe nj gjuh jo-i.e., turqishten. E po t krahasohet gjendja e sotme gjuhsore e ktij gadishulli me at t periudhs antike (shih kreun II), bie menjher n sy se prve greqishtes (s re) dhe shqipes, q jan vazhdueset e greqishtes s vjetr (shih & 12), prkatsisht t ilirishtes (shih && 5-6), gjuht e tjera jan zhvilluar ktu si pasoj e pushtimeve, prkatsisht e dyndjeve t popujve gjat periudhash t ndryshme historike. Kshtu p.sh. rumanishtja sht prftuar nprmjet romanizimit t dakve t vjetr (shih & 16); bullgarishtja (e maqedonishtja) dhe serbokroatishtja dhe sllovenishtja jan zhvilluar pas dyndjeve sllave t shekujve VI-VII n Ballkan, kurse turqishtja sht shfaqur ktu pas pushtimeve t perandoris osmane (shekujt XIV-XV). N Gadishullin Ballkanik fliten edhe gjuh t tjera nga grupe m t vogla popullsish, si gjuha e romve (e gabelve), armenishtja etj. Prania e ktyre gjuhve lidhet me lvizjet paqsore t bartsve t tyre n periudha relativisht t vona. Lidhur me gjendjen e sotme gjuhsore t Gadishullit Ballkanik do pasur parasysh se pothuaj n t gjitha trevat e ktij gadishulli ka ishuj gjuhsor t ndryshm, q jan pasoj e shprnguljeve t masave pak a shum t gjera popullsish nga nj vend n tjetrin pr arsye ekonomike ose politike. Mjafton t prmendim ktu pranin e disa fshatrave greqishtfols n Shqiprin e Jugut 1 , ose t disa fshatrave me origjin sllave n pjesn lindore t Shqipris 2 . T kihen parasysh, nga ana tjetr, katundet shqipfolse t Greqis (shih shnimin 9), t Serbis 3 , t Bullgaris 4 etj.
TF FT TF FT TF FT TF FT
1
T T
Sipas vjetarit t Republiks s Shqipris (1990), faqe 35, numri i greqishtfolsve n Shqipri arrinte n 58.758 vet. Sipas atij Vjetari, f. 35, numri i maqedonasve n Shqipri arrinte n 4.700 vet. Kshtu p.sh. n katundet e Jabllanics, Preshevs e Bujanovcit (Serbi) m 1971 kishte rreth 66.000 shqiptar (shih Krasniqi: 1979,38). N fshatin Mandric t Bullgaris m 1951 kishte 1.000 shqiptar (shih Beci: 1982,31).
2
T T
3
T T
4
T T
43
2. Si rrjedhim i ndikimeve t ndrsjella midis gjuhve t Gadishullit Ballkanik si edhe i ndikimeve t kushtzuara nga fatet e prbashkta historike t popujve t ktij gadishulli, n kto gjuh jan prftuar nj varg tiparesh t prbashkta, q nuk ndeshen n gjuh t tjera i.e., ose q duket qart se, edhe kur ndeshen n ndonj gjuh tjetr, ktu ato jan nj zhvillim i brendshm ballkanik. Mjafton t kujtojm ktu prapavendosjen e nyjs shquese (shih VI/1). Tipare t tilla t prbashkta jan zhvilluar sidomos n shqipe, rumanishte, bullgarishte-maqedonishte dhe greqishte, t cilat nga kjo pikpamje jan quajtur me t drejt gjuh ballkanike. N serbokroatishte, megjithse edhe kjo sht zhvilluar n truallin ballkanik, tiparet e prbashkta t gjuhve ballkanike jan m t pakta dhe jan t kufizuara sidomos n viset jugore t saj (shih & 31). Ktu posht po bjm nj paraqitje t shkurtr t gjuhve kryesore t Gadishullit Ballkanik. 3. Shqipja Kjo gjuh flitet n Republikn e Shqipris (mbi 3.100.000 vet) 5 n Kosov (rreth 1.300.000 vet), n Republikn e Maqedonis (380.000 vet) 6 dhe t Malit t Zi (36.000 vet) 7 . Shqipen si gjuh amtare e ruajn sot edhe nj numr i madh shqiptarsh t shprngulur pr arsye ekonomike ose politike n Shtetet e Bashkuara t Ameriks, n Turqi, Egjipt, Argjentin etj. 8 N nj mas t mir e ruajn gjuhn amtare n trajtat e saj arkaike edhe arbresht e Greqis 9 dhe t Italis 10 . 4. Deri pak shekuj m par strgjyshrit e shqiptarve e emrtonin gjuhn e tyre me mbiemrin e arbneshe/e arbreshe ose me ndajfoljen arbnisht/arbrisht. Kto fjal e kan burimin tek emri i fisit ilir t Arbanve, q banonin n lindje t Durrsit 11 . T kihet parasysh se edhe t huajt, pr t emrtuar gjuhn shqipe, popullin dhe atdheun e
5
T T
Shih Vjetari (1990), f. 35. Statistikat pr Kosovn dhe Maqedonin jan dhn n baz t regjistrimit jugosllav t vitit 1981 (shih Beci: 1982, 25 v.). Atje pohohet se n baz t atij regjistrimi numri i prgjithshm i shqiptarve n Jugosllavi ather ishte mbi 1.730.000 vet. Shih edhe Der Fischer Welt almanach 1990, f. 323. Kjo shifr sht dhn n baz t regjistrimit t vitit 1971 (shih Krasniqi: 1979, 37.v). Numri i prgjithshm i shqiptarve t mrguar n vende t ndryshme t bots sht vshtir t jepet me saktsi. Kolonit m t mdha t shqiptarve jan n Turqi dhe n Shtetet e Bashkuara t Ameriks, ku numri i tyre n secilin nga kto dy vende arrin n qindra mij vet e n Turqi ndofta edhe m shum. Numri i sakt i arbreshve (arvanitasve) t Greqis sht vshtir t dihet, sepse n statistikat zyrtare t Greqis ata trajtohen si grek. Ve ksaj, nj pjes e mir prej tyre kan shtegtuar pr arsye ekonomike n vende t tjera, ku edhe gjuhn amtare n prgjithsi nuk e kan ruajtur. Edhe nj pjes e mir e t rinjve arvanitas t shprngulur npr qytete t Greqis me koh e kan humbur, ose jan duke e humbur gjuhn amtare. Sipas Hahn-it: 1854,32, n Greqi n shekullin e kaluar banonin 173.000 arvanitas, shumica e t cilve dinin shqip.
T
6
T T
7
T T
8
T T
9
T T
10
T
Sipas Giordano-s: 1963, X dhe 597, n Itali m 1961 kishte 55 katunde arbreshe, ku flitej shqip, me nj popullsi prej 135.811 vetsh, kurse n 39 katunde arbreshe me 182.182 vet flitej italisht. Shumica e katundeve arbreshe ndodhen n Italin e jugut (Kalabri, Abruce, Molize, Kampania, Apulia, Bazilikata) dhe pak n Siili. Kt fis ilir e prmend pr her t par Ptolemeu, gjeografi grek i Aleksandris, n shekullin II t e.r.. Ai prmend, ndr t tjera, fisin Albanoi me kryeqendr Albanopolis (shih abej: 1976,65).
11
T T
44
shqiptarve, prdorin fjal, q kan si baz emrin Arban/Alban 12 . Emrtimet e vjetra t gjuhs, popullit dhe atdheut ton mbijetojn ende tek arbresht e Italis e deri von kan qen n prdorim edhe tek arbresht e Greqis 13 , t cilt tashti prdorin trajtn greke arvanit - (shih shnimin 12). Pr sa i takon fjals shqip, q e gjejm pr her t par tek Buzuku (vetm nj her) 14 , ajo, n krye t hers duhet t ket pasur kuptimin qart, kthjellt, tro. Por pr arsye, q mbeten pr t'u hulumtuar, ajo erdh e zvendsoi gjithnj e m shum ndajfoljen arbnisht/arbrisht, dhe prej saj u formuan pastaj edhe fjalt e prejardhura shqip-tar, Shqip-ni/Shqip-ri etj. 15 5. Pr burimin e gjuhs shqipe mendimi m i prhapur dhe m i mbshtetur mbetet ai, sipas t cilit ajo sht prftuar nga evolucioni i ilirishtes, apo, m sakt, i njrit a disa dialekteve t saj 16 . Ky mendim gjen mbshtetje, ndr t tjera, jo vetm n faktin q gjuha shqipe dshmohet prej kohsh t hershme n treva, ku n koh t vjetra banonin fise ilire, por edhe n faktin q toponimet e vjetra t ktyre trevave paraqiten n gojn e shqiptarve me trajta fonetike, q jan prftuar n pajtim t plot me ligjsit e evolucionit t sistemit fonetik t gjuhs shqipe 17 . Si rrjedhim, hipotezat, sipas t cilave gjuha shqipe sht bij e trakishtes 18 , apo e s ashtuquajturs dako-mizishte 19 , jan historikisht dhe gjuhsisht t pambshtetura 20 . Pr prejardhjen e gjuhs shqipe ka edhe nj hipotez t tret, sipas s cils kjo gjuh ka lidhje t ngushta si me ilirishten ashtu edhe me trakishten, por me nj mbizotrim t elementit ilir. Kt hipotez e ka mbrojtur sidomos Jokli e ndonj tjetr. Edhe kjo hipotez nuk del e mbshtetur (shih Demiraj: 1988,156).
12
T T
Ndr dokumentet latine ndeshen trajta me -lb- dhe -rb-(albanenses, arbanenses); italiant, francezt etj. prdorin trajtat me -lb- (albanese, albanais etj.); grekt prdorin trajtn arvanit-as (me shndrrimin e njohur -b- > -v- t greqishtes); sllavt prdorin trajtn arban-as, por dikur ata prdornin trajtn Rabn < Arbn (me metatezn e njohur ar- > ra-); trajta turke arnaut mbshtetet n trajtn greke arvanit. Tek ata gjejm t dokumentuar ndajfoljen arbrisht (shih Demiraj; 1988,215). ... qi vjen me thashun shqip. Edhe Budi e ka prdorur kt fjal 4 her, Bogdani 1 her etj. (shih Demiraj: 1988, 214). Pr m shum sqarime rreth fjalve Arbn/Arbr dhe shqip shih Demiraj: 1988,214 v. Kt tez e kan mbrojtur Thunmann-i: 1774,245 v., Leake-u: 1811,237 v., Xylander-i: 1835,311 v., Hahn-i: 1853: I,213 v., Mikloshii: 1870/1,8, Meyer-i: 1888,804, Pederseni: 1900,299 v., abej: 1972/2, passim, Cimochowski: 1976,184 v., Hubschmid-i: 1982, 79, lberg-u: 1977,626, Katii-i: 1976,185, Mihescu: 1982,57 v., etj. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1988,147 v.: shih edhe Desnickaja: 1968,8. I till sht rasti i emrave t qyteteve Durrs, Shkodr, Lesh, Vlon/Vlor, Ishm etj. P.sh. toponimi Durrs, n krahasim me trajtn e dokumentuar greke Dyrrhakhion ose latine Dyrrachium, dshmon se ka psuar ndryshime fonetike, q shpjegohen vetm me ligjsit e evolucionit t sistemit fonetik t gjuhs shqipe. Mjafton t prmendim ktu theksimin e rrokjes s par dhe fundoren -s (shih pr kto Demiraj: 1988,174 v.) Nj mendim t till e kan mbrojtur, ndr t tjer, Hirti: 1898,179 v., Weigand-i, BA III, 273 v., Barii: 1955,31 v. etj. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1988,149 v. Shih Georgiev, BE II, 18 v. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1988,160 v. Pr vrejtjet kritike t Hamp-it ndaj ktyre mendimeve shih Hamp: 1966,98 v. Por n f. 106 ai pohon: Natyrisht, n do rast ne mund t provonim vetm q shqiptart u kan paraprir (preceduar) sllavve, dhe kurr t kundrtn.
13
T T
14
T T
15
T T
16
T T
17
T T
18
T T
19
T T
20
T T
45
6. Shndrrimi i shkallshkallshm i ilirishtes n bijn e saj, shqipen, duhet t jet kryer midis shekujve IV-VI t e.r., d.m.th. gjat periudhs midis fazs s fundit t ndikimit t fuqishm latin mbi ilirishten dhe ardhjes s sllavve. Gjithsesi, ky evolucion duhet t jet kryer para dyndjes s sllavve n trojet e banuara nga strgjyshrit e shqiptarve. Pr kt dshmojn disa dukuri specifike t shqipes, q duhet t jen kryer para ardhjes s sllavve. T tilla dukuri jan, ndr t tjera, ngulitja e theksit mbi nj rrokje t caktuar t tems, lakimi n ball t fjals 21 dhe metafonia n shumsin e emrave mashkullor 22 dhe n kohn e tashme t mnyrs dftore 23 . T tria kto dukuri duhet t jen shfaqur mjaft hert n gjuhn shqipe. P.sh. lakimi n ball t fjals tek mbiemrat e nyjshm sht shfaqur n nj koh, kur gjinia asnjanse ishte ende e gjall n kt gjuh 24 . Dhe dihet q kjo gjini n kohn e kontakteve t shqipes me sllavishten ishte dobsuar shum, pr ka dshmon mungesa e gjurmve t gjinis asnjanse n huazimet sllave t shqipes, prkundrejt pranis s saj n fjalt e trashguara dhe n huazimet latine 25 . Edhe mungesa e metafonis n huazimet sllave 26 , prkundrejt pranis s saj n fjalt e trashguara dhe n huazimet latine 27 , dshmon t njjtn gj, d.m.th. prfundimin e ksaj dukurie me rrug fonetike qysh n periudhn parasllave t shqipes 28 . 7. Megjithse sht nj ndr gjuht m t vjetra t Ballkanit, shqipja sht dshmuar me shkrim relativisht von. Nj dukuri e till, q vihet re edhe pr rumanishten (shih & 17), dhe lituanishten, nuk sht e pashpjegueshme, po t kihet parasysh fakti q Shqipria n t kaluarn ka qen pothuaj vazhdimisht nn pushtimin e t huajve, si edhe fakti q n t kaluarn si gjuh shkrimi n kto an administratat e huaja kan prdorur sidomos greqishten, latinishten dhe sllavishten. Libri i par i botuar n gjuhn shqipe sht ai i Gjon Buzukut (1555). Por ka t dhna q dshmojn se shqipja ka qen e shkruar t paktn qysh disa shekuj, para Buzukut. E pr kt dshmojn jo vetm gjuha e prpunuar e Buzukut dhe e Matrngs (1592), por
21
T T
sht fjala, n radh t par, pr lakimin e mbiemrave t nyjshm, t cilt prshtatjen sintaksore me emrin prkats e shprehin kryesisht nprmjet lakimit t nyjs s tyre t prparme. Nj dukuri e ngjashme shfaqet n prgjithsi edhe tek premrat pronor t dy vetave t para (im, yt, yn, juaj) dhe t vets s tret (i tij, i saj, i tyre) (shih Demiraj: 1986, 316 v., 417 v., 477 v.; 1988,72 v.) sht fjala pr raste t tilla si dash ~ desh, ka ~ qe, djal ~ dje (l)m etj. sht fjala pr raste t tipit dal ~ del, marr ~ merr, ngas ~ nget etj. T kihet parasysh se mbiemrat e nyjshm dikur kishin forma t veanta edhe pr gjinin asnjanse, kryesisht n numrin njjs (khs. i mir ~ e mir ~ t mir). Gjurmt e ksaj gjinie ruhen ende edhe tek mbiemrat e emrzuar t tipit t keq-t t folur-i-t etj. Megjithse n gjuht sllave gjinia asnjanse ka qen dhe sht shum e gjall, emrat e huazuar sllav t shqipes jan integruar vetm n gjinin mashkullore ose femrore. Kurse tek emrat e trashguar ose t huazuar nga latinishtja gjurmt e gjinis asnjanse nuk jan t pakta, si: p.sh. tek fjalt e trashguara djath-t, mish-t etj., ose tek huazimet latine vaj-t, faj-t etj. (shih Demiraj: 1986,193 v.) Tek ndonj rast i izoluar, si sa ~ se, prak ~ preq me karakter dialektor, metafonia sht prftuar me rrug analogjike (shih Demiraj: 1986,111 v.). sht fjala pr shumsin e emrave t tipit dash ~ desh (shih shnimin 22) dhe pr format e tipit dal ~ del (shih shnimin 23). Metafonia shfaqet edhe tek disa huazime latine, si: kunat ~ kunet-r, shtrat ~ shtret-r etj. (shih Demiraj: 1986,111 v.). sht fjala pr ndrrimin metafonik t shkaktuar nga nj -i fundore e patheksuar (shih Demiraj: 1986,112).
22
T T
23
T T
24
T T
25
T T
26
T T
27
T T
28
T T
46
edhe njoftime t tilla si ato t murgut francez Guillelmus Adae (1332) 29 , Barletit (1504) 30 etj. Deri n vitin 1972, kur u vendosn normat e nj gjuhe t vetme letrare pr t gjith shqiptart, shqipja ka qen e shkruar mbi baza dialektore dhe kryesisht n dy variante: n variantin verior (gegrisht) dhe n variantin jugor (toskrisht). Arbresht e Italis n prgjithsi n shkrimet e tyre kan pasqyruar veorit e t folmeve prkatse 31 . 8. Shqipja bn pjes n familjen e gjuhve i.e., ku ajo, si e vrtetoi s pari Bopp-i m 1854, z nj vend m vete 32 , ashtu si greqishtja (shih & 13). N gjendjen e saj t sotme shqipja, si pasoj e evolucionit t saj t gjat historik, paraqitet si nj gjuh sintetikeanalitike me nj sistem lakimi n dy trajta (e pashquar dhe e shquar) dhe me nj sistem zgjedhimi t pasur n forma kohore dhe mnyrore 33 . Ajo karakterizohet edhe nga nj sistem prej 36 fonemash, q jan prftuar si rrjedhim i evolucionit fonetik t trashguar nga nna e saj. Si pasoj e ktij evolucioni historik kundrvnia zanore t gjata ~ zanore t shkurtra sht mnjanuar prej kohsh 34 . Kjo gjuh karakterizohet edhe nga ngulitja e hershme e theksit mbi nj rrokje t caktuar t tems 35 . Tek foljet theksi bie mbi rrokjen e fundit t tems, kurse tek emrat ai mund t bjer mbi do rrokje, megjithse n shumicn e rasteve bie mbi rrokjen parafundore t tems. Gjithsesi, ai mbetet i palvizshm gjat paradigms dhe nuk bie mbi formantet gramatikore 36 .
29
T T
Ja si sht shprehur ai: Sado q shqiptart kan nj tjetr gjuh, krejt t ndryshme nga latinishtja, megjithat ata kan n prdorim dhe n t gjith librat e tyre shkronjn (=alfabetin - Sh.D.) latine. Kt mendim ai e ka shprehur n veprn latinisht Directorium ad passagium facienda (libri I, pjesa B) Ja si shprehet ai n veprn e tij De obsidione Scodrensis (1504), f. 8: Por pak koh m par na ran n dor disa fragmente m fort sesa anale, q bjn fjal m fort pr rindrtimin e ktij qyteti sesa pr ndrtimin e tij nga strgjyshrit tan. N t vrtet, n kto sht shkruar n gjuhn popullore se nj far Roza me motrn e vet, Fa, kishin qen themeluesit e par t qytetit t Shkodrs; prandaj kshtjella e saj quhet Rozafa... Por shkrimtart arbresh t shekullit XIX e sidomos t shekullit XX kan br dhe bjn prpjekje pr t shkruar n nj gjuh q ngrihet mbi t folmet prkatse. T tilla prpjekje, q vihen re sidomos n kohn ton, bien n sy qysh tek shkrimtar t till, si tek Zef Skiroi (1865-1927) etj. N monografin e tij t vitit 1854, f.1, n baz t nj shqyrtimi krahasues t disa fakteve dhe dukurive gjuhsore t shqipes, Bopp-i arriti n prfundimin e sakt q kjo gjuh me t vrtet i prket n mnyr t sigurt familjes indoevropiane por n elementet e saj themelore nuk ka ndonj lidhje m t ngusht ose, aq m pak, ndonj lidhje prejardhjeje me asnjrn nga motrat e saj sansktite [=i.e.] t kontinentit ton. Megjithse pr shqipen pranohen 5 rasa, numri i formave rasore t trashguara sht paksuar shum. N sistemin foljor vihet re nj numr i madh formash kohore sintetike dhe analitike, sidomos, tek mnyra dftore, si edhe prania e formave t posame pr mnyrat dftore, lidhore, dshirore dhe habitore. Prve ktyre, duhen prmendur edhe format e ngurosura t pjesores, t prcjellores dhe t paskajores. Gjurmt e fundit t ksaj kundrvnieje duhet t jen ruajtur deri n kohn e kontakteve me latinishten. Si dihet, u-ja e gjat latine n shqipe ka dhn y, kurse e shkurtra ka dhn u. T krahasohen p.sh. factra > ftyr dhe numerus > numr etj. Edhe o-ja e gjat latine ka dhn e, kurse e shkurtra ka dhn o. P.sh. t krahasohen p-mum > pem dhe socius > shoq/shok etj. Pr vjetrsin e ksaj prirjeje t shqipes dshmon rregullsia e theksimit t njjt t fjalve jo vetm n t gjitha t folmet e saj, brenda dhe jasht Shqipris, por edhe n t folmet e arbreshve t Greqis dhe t Italis, si edhe reduktimi i t njjtave zanore t patheksuara n t gjitha kto t folme. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986,64,70 v. Rastet prjashtimore jan t kufizuara, si p.sh. n shumsin e emrave t till si: lm ~ lm-nj, lum ~ lum-nj, plaf ~ plf-nj, baba ~ baba-llar, sheh ~ sheh-ler etj.
30
T T
31
T T
32
T T
33
T T
34
T T
35
T T
36
T T
47
Gjuha shqipe ka ruajtur nj fond relativisht t pasur fjalsh t trashguara nga nna e saj, por n fjalorin e saj kan deprtuar edhe nj numr i madh fjalsh t huazuara nga gjuh t tjera, sidomos nga latinishja e greqishtja, (e vjetr dhe e re), nga gjuht sllave t Ballkanit, nga turqishtja 37 etj. N fondin e saj t trashguar ka edhe nj numr t konsiderueshm fjalsh t prbashkta me rumanishten (shih X/3-10). 9. Dy dialektet kryesore t shqipes, gegrishtja n veri t Shkumbinit dhe toskrishtja n jug t atij lumi 38 , dallohen midis tyre kryesisht n rrafshin fonetik. Ndr dallimet e tyre kryesore duhen prmendur rotacizimi i -n-s ndrzanore n -r- dhe ndrrimi i a-s dhe i e-s s theksuar n para bashktinglloreve hundore n dialektin jugor dhe mungesa e ktyre dy dukurive n dialektin verior, ku n prgjithsi sht ruajtur edhe shqiptimi hundor i zanoreve para bashktinglloreve hundore 39 . Natyrisht, ka edhe dallime t tjera midis ktyre dy dialekteve t shqipes, si p.sh. prania e paskajores s tipit me ba n gegrishte dhe mungesa e saj n toskrishte (shih IX/12). 10. Dukurit ballkanike kryesore t gjuhs shqipe jan: 1) Prania e zanores (shih IV/13-18); 2) prapavendosja e nyjs shquese (shih VI/8); 3) formimi i kohs s ardhme me an t foljes ndihmse dua n trajt t ngurosur (shih VIII/13-14); 4) rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor (shih VIII/2-5); 5) mnjanimi i pjesshm i paskajores (shih IX/10-13) etj. Shqipja karakterizohet edhe nga disa bashkprkime me rumanishten n fushn e gramatiks, si p.sh. prapavendosja e prcaktorve t pavetmjaftueshm (shih VI/14,16) dhe n fjalor (shih X/3-10).
TF FT TF FT TF FT
11. Greqishtja e re Greqishtja e re flitet n viset e Republiks s Greqis, prfshir ishujt e shumt (9.400.000 banor), dhe n ishullin e Qipros (500.000 banor). Ajo flitet gjithashtu nga minoritete greke n Shqipri (58.758 vet), Turqi (100.000 vet), Itali (30.000 vet), etj., si edhe nga emigrant t shumt n Shtetet e Bashkuara t Ameriks (380.000 vet), Kanada (40.000 vet)., Australi (80.000 vet) etj. 40 Grekt e quajn veten elin 41 dhe gjuhn e tyre elinik. Emri grek, me t cilin i quajn t huajt ata, e ka burimin tek emri i fisit t vjetr graecus, q banonte n koh t lashta n Italin e jugut 42 . 12. Greqishtja e re sht prftuar nprmjet evolucionit t greqishtes s mesme (shih edhe II/7) qysh nga shekulli XV i e.r. Edhe ajo, ashtu si greqishtja e vjetr dhe e mesmja, ka nj dokumentin shkrimor mjaft t pasur. Pr shkrimin e saj sht ruajtur alfabeti i vjetr grek, i cili n themel sht mbshtetur n alfabetin e vjetr t fenikasve, t plotsuar edhe me shkronja t posame pr zanoret.
TF FT TF FT TF FT
37
T T
T kihet parasysh se nprmjet turqishtes kan hyr n gjuhn shqipe edhe fjal prej burimi arab, persian etj. Ktu sht fjala pr nj ndarje n vija t prgjithshme, sepse n ndonj rast tiparet e nj dialekti shtrihen aty-ktu edhe n ann tjetr t Shkumbinit. Shih m hollsisht pr kto Gjinari: 1989;121 v. 187 v., 218 v. T dhnat e msiprme jan nxjerr nga Lopashov: 1990, 10. Shifra pr minoritetin grek n Shqipri sht marr nga Vjetari 1990,35. Shih pr kt m hollsisht II/6. Shih pr kt m hollsisht II/6.
38
T T
39
T T
40
T T
41
T T
42
T T
48
Gjat dy shekujve t fundit n Greqi kan qen n prdorim dy gjuh letrare: letrarishtja popullore (dhimotiq) dhe letrarishtja e pastruar (katharvusa). Por me nj vendim qeveritar t vitit 1976 dhe sidomos pas vitit 1982 katharevusa pothuajse sht mnjanuar fare nga prdorimi edhe n shkollat e larta, ku m par mbizotronte. Ajo sht nj gjuh e prpunuar, e spastruar dhe e mbushur me fjal dhe forma arkaike, q e bnin shum t vshtir pr t'u kuptuar nga masat popullore 43 . 13. Edhe greqishtja, ashtu si shqipja (shih & 8), z nj vend m vete n familjen e gjuhve i.e. N gjendjen e saj t sotme, q sht rezultat i evolucionit t saj historik, edhe greqishtja e re paraqitet si nj gjuh sintetike-analitike me nj sistem lakimi me dy trajta (t pashquar dhe t shquar) dhe me nj sistem zgjedhimi relativisht t pasur n forma kohore dhe pjesrisht edhe mnyrore 44 . Ajo karakterizohet nga nj sistem prej 31 fonemash, q jan prftuar si rrjedhim i evolucionit t sistemit fonetik t trashguar nga greqishtja e vjetr nprmjet greqishtes s mesme (shih II/9). Greqishtja e re karakterizohet nga nj sistem prej 5 zanoresh (a,e,i,o,u) dhe 26 bashktinglloresh. Kundrvnia e dikurshme midis zanoreve t gjata dhe t shkurtra n greqishte sht mnjanuar prej kohsh 45 . Ndryshe nga gjuha shqipe (shih & 8), greqishtja e re, ashtu si e vjetra, (shih II/9), karakterizohet nga prania e nj theksi t lir, i cili mund t lviz nga nj rrokje n tjetrn edhe gjat lakimit t nj fjale (tek emrat) 46 . N fjalt shumrrokshe theksi bie zakonisht mbi nj nga tri rrokjet e fundit. Greqishtja e re ka ruajtur nj fond t pasur fjalsh nga greqishtja e vjetr dhe e mesmja. Por n fjalorin e saj natyrisht kan deprtuar edhe nj numr jo i vogl huazimesh nga italishtja (kryesisht nga dialekti venecian), sllavishtja, turqishtja etj. Greqishtja e re, ashtu si do gjuh n prgjithsi, sht e ndar n dialekte. N radh t par duhen veuar dialektet, q fliten n vet Greqin, nga ato q fliten jasht Greqis. Dialektet e vet Greqis mund t ndahen n dy grupe kryesore: grupi verior dhe grupi jugor 47 . 14. Dukurit ballkanike kryesore t greqishtes jan: 1) Mnjanimi i forms s rass dhanore (shih V/3), 2) formimi i kohs s ardhme me an t foljes ndihmse dua, n trajt t ngurosur (shih VII/6); 3) rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor (shih VIII/16); 4) mnjanimi i paskajores nprmjet zvendsimit t saj nga format vetore t mnyrs lidhore (shih IX/6) etj.
43
T T
Pr greqishten e shkruar t kohve t mparshme shih II/7. Greqishtja e re ka vetm mnyrat dftore, urdhrore dhe lidhore si edhe pjesoren e shkuar. Nga mnyrat vetm dftorja sht e pasur n forma kohore: e tashme, e pakryer, aorist, e kryer dhe m se e kryer analitike, e ardhme dhe e ardhme e s shkuars (analitike); kjo e fundit shrben edhe si mnyr kushtore. Mendohet q kjo dukuri ka marr fund qysh nga fundi i periudhs antike (shih Rix: 1976,57). Por n sistemin alfabetik t greqishtes s re jan ruajtur edhe shkronjat, q dallonin e-n dhe o-n e gjat nga e-ja dhe o-ja e shkurtr (shih edhe II/9). N sistemin alfabetik t greqishtes s re jan ruajtur edhe disa dyshkronjsha zanoresh, q shqiptohen prej kohsh si nj fonem e vetme zanore. Por tek mbiemrat dhe rreshtort theksi nuk lviz. T kihet parasysh se tek emrat theksi mund t bjer edhe mbi mbaresn rasore, ashtu si n greqishten e vjetr (shih II/9). Pr m shum hollsi shih Lopashov: 1990, 40 v.
44
T T
45
T T
46
T T
47
T T
49
Por greqishtja, ndryshe nga gjuht e tjera ballkanike, nyjn shquese e ka t paravendosur. Gjithashtu, ndryshe nga shqipja dhe rumanishtja (shih V/16), prcaktort e pavetmjaftueshm ajo i prdor kryesisht t paravendosur. 15. Rumanishtja Rumanishtja flitet nga nj popullsi prej afro 21.000.000 vetsh, shumica e t cilve banojn n Republikn e Rumanis. Rumanishtfols ka edhe jasht kufijve t Rumanis, si p.sh. n Bashkimin Sovjetik (rreth 200.000 vet), n ish-Jugosllavi (rreth 55.000 vet), n Hungari (rreth 10.000 vt), n Shtetet e Bashkuara t Ameriks (rreth 50.000 vet), n Kanada (rreth 25.000 vet), n Argjentin (rreth 15.000 vet), etj. 48 Prve ktyre duhen prmendur edhe aromunt, t cilt dikur llogariteshin n rreth 300.000 350.000 vet n vise t ndryshme t Ballkanit, sidomos n Greqi (150.000 vet), n Jugosllavi (100.000 vet), n Bullgari (40.000 vet), n Shqipri (65.000 vet), etj. 49 ; meglenorumunt (rreth 15.000 vet n vitet tridhjet t ktij shekulli), n t dy ant e kufirit greko-jugosllav 50 dhe istrorumunt (rreth 1250-1500 vet), q banojn n disa fshatra t ish-Jugosllavis veriperndimore 51 . Rumunt e quajn veten e tyre romn, q vjen nga rom-an, ndrsa gjuhn e tyre e quajn romneshte. Popujt e tjer i quajn ata me emra t ndryshm, si; vllah apo vallah, oban etj. 52 16. Rumanishtja, e cila sht nj gjuh neo-latine, sht prftuar nga evolucioni i latinishtes popullore t Ballkanit lindor. Shndrrimi i shkallshkallshm i latinishtes vulgare lindore n nj gjuh cilsisht t re, n rumanishten, duhet t ket zgjatur disa shekuj. N prgjithsi mendohet se ky evolucion sht kryer brenda shekuje V-VIII t e.r. 53 Por pyetja se ku sht kryer ky evolucion, ka ngjallur diskutime t kuptueshme. Ksaj pyetjeje i jan dhn tri prgjigje t ndryshme. Pr nj pal dijetar, ky evolucion sht kryer n trevat n jug t Danubit. Si rrjedhim, sipas tyre, n koh m t vona, prafrisht pas shekullit X t e.r., strgjyshrit e rumunve t sotm u shprnguln n trevat n veri t Danubit. Ata q mbrojn kt tez, mbshteten n faktin hisotrik se perandori Aurelian n vitin 271 t e.r. nn trysnin e gotve trhoqi nga viset e pushtuara n veri t Danubit popullsin e romanizuar dhe e vendosi n jug t atij lumi. Sipas disa dijetarve t tjer, Aureliani nuk arriti t'i trhiqte t gjith banort e romanizuar nga Dakia, ku mbetn nj pjes e vogl banorsh, kryesisht npr fshatra. E kta banor t mbetur atje, sipas ktyre dijetarve, kan prbr brthamn e rumunve t sotm. Dhe s fundi, disa dijetar t tjer, duke e gjykuar t pambshtetur si tezn e par ashtu edhe t dytn, kan mbajtur nj qndrim t ndrmjetm, q duket edhe m i mundshm.
48
T T
Shih Suhaev: 1990,141. Shih erniak: 1990/1,193. Por, si pohohet edhe atje kto jan t dhna t prafrta, sepse tashti mendohet q numri i prgjithshm i aromunve arrin n 110.000 vet, nga t cilt n Shqipri rreth 15.000. Shih erniak: 1990/2,221. Shih Suhaev: 1990/3,231. Shih Suhaev: 1990/2,143 v. Shih ILR II,15; Coteanu: 1969,11 v., ku jepen edhe mendime gjuhtarsh, q e shohin disi m t von formimin e gjuhs rumune.
49
T T
50
T T
51
T T
52
T T
53
T T
50
Sipas ktyre dijetarve, rumunt e sotm jan ngjizur si popull si n veri ashtu edhe n jug t Danubit. Dhe n t vrtet duket e pamundshme q n kushtet historike t shekullit III t e.r. Aureliani t ket pasur mundsi t'i trhiqte t gjith banort e romanizuar t Dakis. Por, nga ana tjetr, vetm banort e romanizuar, q mbetn n Daki pas trheqjes s vitit 271, duke pas qen relativisht t pakt pr nga numri, vshtir se mund t prbnin brthamn pr nj popull t till si rumunt me nj shtrirje aq t gjer n veri t Danubit. Vrejtja e fundit gjen mbshtetje edhe n faktin se pas shekullit III t e.r. Dakia si edhe viset n jug t Danubit jan br objekt sulmesh nga popuj t ndryshm. Prandaj duhet pranuar q nj pjes e popullsis s shprngulur nga Aureliani pas disa kohsh e ka kaluar prsri Danubin dhe sht bashkuar me pjesn tjetr t popullsis s romanizuar t mbetur n Daki. T gjith kta s bashku kan prbr brthamn e par, nga e cila u formua populli rumun 54 . 17. Rumanishtja, ashtu si shqipja (shih & 7), dokumentohet me shkrim qysh nga shekulli XVI, megjithse nuk mungojn dshmi pr shkrimin e saj edhe m prpara 55 . Arsyet e shkrimit relativisht von t rumanishtes duhen krkuar, n radh t par, n mungesn e nj administrate shtetrore vendse si edhe n prdorimin e sllavishtes si gjuh shkrimi. Pas shekullit XVI shkrimet dhe botimet n gjuhn rumune kan ardhur duke u shtuar gjithnj e m shum. Rumanishtja e sotme letrare ka si baz (nn)dialektin e Muntenies (shih & 19). 18. Rumanishtja n gjendjen e saj t sotme paraqitet m fort si nj gjuh sintetikeanalitike, me nj sistem lakimi shum t reduktuar n forma rasore por me dy trajta (t pashquar dhe t shquar) 56 dhe me nj sistem zgjedhimi relativisht t pasur n forma kohore sintetike dhe analitike 57 . Ajo karakterizohet nga nj sistem prej 29 fonemash, nga t cilat 7 jan zanore dhe 22 jan bashktingllore 58 . Karakteristike pr sistemin e saj zanor sht prania e dy zanoreve t ngjashme me zanoren t shqipes; nga ato njra () sht e ngritjes s mesme dhe tjera () sht e ngritjes s lart. Zanoret e tjera jan: a, e, i, o, u. Rumanishtja nuk e ka ruajtur kundrvnien zanore t gjata ~ zanore t shkurtra, q ka pas karakterizuar latinishten 59 . Edhe n pun t theksimit t fjalve ajo ka ndryshime t dukshme n krahasim me latinishten. N rumanishte, ndryshe nga latinishtja, theksi mund t bjer edhe mbi rrokjen fundore t fjalve, madje mund t bjer edhe mbi mbaresat (tek foljet). Pr m tepr, theksi mund t lviz brenda paradigms s t njjts fjal nga nj rrokje n tjetrn 60 .
54
T T
T kihet parasysh se Danubi nuk ka prbr nj kufi t pakaprcyeshm dhe se shtegtime popullsish nga njra an e lumit n tjetrn kan ndodhur n t dy drejtimet. Shih Suhaev: 1990/2, 147. T kihet parasysh se emrat mashkullor n trajtn e pashquar i kan humbur format rasore. Edhe emrat femror n shumsin e pashquar i kan humbur format rasore, kurse n trajtn e shquar dalin me dy forma rasore si n njjs edhe n shums si emrat mashkullor ashtu edhe femrort. N rumanishte dalin me forma sintetike jo vetm koha e tashme, e pakryera dhe e kryera e thjesht, por edhe m se e kryera e mnyrs dftore. Prve mnyrs dftore n at gjuh prdoren edhe mnyrat lidhore, urdhrore dhe e ashtuquajtura mnyr kushtore. Shih Georgeta et altri: 1974,I,124. Mnjanimi i kundrvnies zanore t gjata ~ zanore t shkurtra n latinishte sht kryer relativisht hert; shih ILR II, 25. Khs. p.sh. eu snt ~ sintm un jam ~ ne jemi, fc ~ fci bj ~ bra etj.
55
T T
56
T T
57
T T
58
T T
59
T T
60
T T
51
Rumanishtja ka ruajtur nj fond t mir fjalsh t trashguara nga latinishtja popullore 61 si edhe nj numr t konsiderueshm fjalsh m t vjetra, nj pjes e mir e t cilave ndeshen edhe n gjuhn shqipe (shih IX/3-10). Por n t kan deprtuar edhe nj numr i madh fjalsh nga gjuh t tjera, sidomos nga gjuht sllave (kryesisht nga bullgarishtja), turke, greke, hungareze, gjermane dhe romane perndimore etj. 62 19. Pr sa i takon ndarjes dialektore t rumanishtes, duhen veuar n radh t par dakorumanishtja, q flitet n Rumani, aromunishtja, megleno-rumanishtja dhe istrorumanishtja (shih & 15). Pr ndarjen e mtejshme dialektore t dakorumanishtes jan shprehur mendime t ndryshme. Sidoqoft, ktu mund t veohen nndialektet e Muntenies, Moldavis, Banatit, Krishans, Maramureshit, Transilvanis etj. Aromunishtja, megleno-rumanishtja dhe istro-rumanishtja n prgjithsi mbahen si dialekte t rumanishtes, por disa gjuhtar i konsiderojn ato si gjuh m vete. Sidoqoft, ato kan psuar ndryshime t dukshme n krahasim me dakorumanishten, prej s cils jan shkputur mjaft hert. Kshtu p.sh. aromunt, n prgjithsi, mendohet se jan shkputur nga trungu i prbashkt aty nga fundi i shekullit X t e.r. dhe megleno-rumunt aty nga shekulli XI. Pak a shum n at periudh jan shkputur edhe istro-rumunt 63 . 20. Dukurit ballkanike kryesore t rumanishtes jan: 1) Shfaqja e zanores (shih & 18; shih edhe IV/13-14); 2) njsimi i formave t rasave gjinore e dhanore (shih V/9-10); 3) prapavendosja e nyjs shquese (shih VI/7); 4) formimi i kohs s ardhme me an t foljes ndihmse dua (shih VII/10); 5) rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor (shih VIII/9-10); 6) mnjanimi i pjesshm i paskajores nprmjet prdorimit t dndur t mnyrs lidhore (shih IX/8) etj. Si u vu n dukje edhe n & 10, rumanishtja ka edhe disa bashkprkime t rndsishme me shqipen n fushn e gramatiks (lakmimi n ball t fjals dhe prapavendosja e prcaktorve t pavetmjaftueshm) dhe n fushn e fjalorit (shih VI/17-21; X/3-10).
TF FT TF FT TF FT
Gjuht sllave t Ballkanit 21. Kto jan bullgarishtja dhe maqedonishtja, serbokroatishtja dhe sllovenishtja. T gjitha kto bjn pjes n grupin e gjuhve sllave jugore. Nga kto vetm bullgarishtja dhe maqedonishtja kan m shum tipare ballkanike (shih & 25, prkatsisht & 28) dhe mund t quhen gjuh ballkanike. Serbokroatishtja n prgjithsi paraqitet m pak e ballkanizuar (shih & 31), kurse n sllovenishte tiparet gjuhsore ballkanike mungojn. Si do t shtjellohet n paragraft ndjeks, t gjitha kto gjuh sllave jugore jan zhvilluar n truallin ballkanik pas dyndjeve t fiseve sllave t shekujve VI-VII t e.r. 64 , dyndje, q ia ndryshuan shum pamjen gjuhsore (dhe jo vetm gjuhsore) Gadishullit Ballkanik. Gjat evolucionit t tyre n truallin ballkanik gjuht sllave jugore n prgjithsi kan zhvilluar disa tipare, q i kan larguar mjaft nga gjuht sllave t grupit lindor dhe perndimor. Ndryshime t rndsishme jan prftuar edhe midis vet gjuhve
TF FT
61
T T
Madje, sipas Mihescu-t; 1966, 26 v., rreth 29 fjal latine mbijetojn vetm n shqipe dhe n rumanishte, kurse n gjuht romane-perndimore ato nuk kan ln gjurm. T tilla, sipas, tij, jan ndr t tjera: krushk (rumanisht cuscru) < lat. concoser, mngoj "ohem hert" (rum.mnca)< lat. manicare, uroj (rum. ur) < lat. orare etj. Shih Suhaev: 1990/2, 163 v. Shih erniak: 1990/1, 192, 1990/2, 222; Suhaev 1990/3, 232. Ktu sht fjala pr dyndjet kryesore, sepse dyndje t pjesshme sllave ka pasur edhe m par.
62
T T
63
T T
64
T T
52
sllave jugore, sidomos midis bullgarishte-maqedonishtes nga njra an dhe serbokroatishtes dhe sllovenishtes nga ana tjetr. Mjafton t prmendim ktu prftimin e nyjs s prapme shquese n bullgarishte e maqedonishte, mnjanimin e paskajores n bullgarishte e maqedonishte, prkundrejt mungess s ktyre dukurive n serbokroatishte 65 dhe sidomos n sllovenishte. Ndryshime t dukshme jan prftuar edhe midis bullgarishtes dhe maqedonishtes (sidomos asaj perndimore) (shih & 27). Por kto kan edhe shum tipare t prbashkta. Prandaj mjaft dijetar, sidomos n t kaluarn, i kan trajtuar ato jo si dy gjuh t veanta, por si dy dialekte t nj gjuhe t vetme (shih & 26).
TF FT
22. Bullgarishtja Bullgarishtja flitet n Republikn e Bullgaris, ku 85% e popullsis (rreth 8.000.000 vet) flasin kt gjuh 66 . Por ajo flitet edhe jasht kufijve t ksaj republike. P.sh. n Greqi ka rreth 20.000 bullgar 67 . Bullgarishtja, si gjuh sllave jugore, sht prftuar nga evolucioni i gjuhs s folur nga fiset sllave t vendosura n pjesn juglindore t Ballkanit pas shekullit VI t e.r. Sllavizimi i trevave t pushtuara nga ato fise sllave sht kryer mjaft hert 68 . Emrin e saj bullgarishtja dhe populli, q e flet at, e kan marr nga fisi turko-tatar i bullgarve, t cilt erdhn e u mbishtresuan mbi popullsin e pjess lindore t Ballkanit n vitet tetdhjet t shekullit VII t e.r. 69 Por ata, ndonse kishin n dor pushtetin politik, u sllavizuan shpejt dhe nga gjuha e tyre n bullgarishte kan mbetur shum pak gjurm 70 . 23. Bullgarishtja sht nj gjuh e dokumentuar me shkrim qysh nga gjysma e dyt e shekullit IX t e.r. Vllezrit Qiril e Metod, misionar bullgar nga rrethet e Selanikut n Moravi etj., n vitin 863 e prkthyen Bibln n t folmen e tyre amtare (dialekti sllav i krahins s Selanikut). Ajo sht shkruar me alfabetin qirilik, t sajuar nga Qirili dhe Metodi mbi bazn e alfabetit grek. Me kt ngjarje historike sht br zakon t niset jo vetm historia e bullgarishtes, por edhe e sllavishtes s vjetr kishtare n prgjithsi. Alfabeti qirilik u prdor edhe n shkrimet e mpastajme, si p.sh. n shkrimet e shkolls s Ohrit, t themeluar nga Klementi (shekulli X) 71 . Historia e bullgarishtes ndahet zakonisht n tri periudha: Periudha e bullgarishtes s vjetr kap shekujt IX-XI. Nga shekulli XII deri n shekullin XV kemi t bjm me bullgarishten e mesme, kurse bullgarishtja e re fillon me shekullin XV 72 .
65
T T
N ndonj t folme t serbishtes jugore, me sa duket, nn ndikimin e gjuhve fqinje, jan shfaqur disa nga kto dukuri, si nyja e prapme etj. T kihet parasysh se edhe n serbokroatishte, ashtu si n gjuht ballkanike n prgjithsi, koha e ardhme ndrtohet nprmjet foljes ndihmse dua (t zgjedhueshme por t reduktuar), vese ajo ktu ndiqet nga paskajorja dhe jo nga lidhorja. Shih Der Fischer Welt Almanach 1990, f. 98. Shih Lopashov: 1990, 10. Popullsia e viseve t pushtuara nga ato fise sllave, me sa duket, ka qen e romanizuar. Fisi i fundit trakas, ai i besve, q e kishte ruajtur gjuhn e trashguar, u romanizua n shekullin VI t e.r. (shih II/24). Ata ishin t organizuar ushtarakisht nn drejtimin e t parit t tyre, Asparuhut. Sipas. St. Mladenovit, nga gjuha e bullgarve t Asparhut n bullgarishte kan mbetur vetm 11 fjal (shih Stojanov: 1977,20). Shih Koneski: 1967/1, 14 v. Shih Mirev: 1950,3 v.; Stojanov: 1977,33.
66
T T
67
T T
68
T T
69
T T
70
T T
71
T T
72
T T
53
24. Bullgarishtja n gjendjen e sotme paraqitet si nj gjuh analitike-sintetike. Ajo e ka humbur prej kohsh sistemin e lakimit 73 , por tek emri ka zhvilluar kundrvnien trajt e pashquar ~ trajt e shquar me krijimin e nyjs s prapme shquese. Ajo e ka ruajtur n prgjithsi sistemin e zgjedhimit foljor t gjuhve sllave 74 ; por gjat evolucionit t saj historik n truallin ballkanik ka zhvilluar edhe disa forma foljore analitike, si ato t kohs s ardhme me foljen ndihmse dua (shih VI/8), si edhe format foljore t s ashtuquajturs mnyr e ritregimit 75 . Bullgarishtja e sotme karakterizohet nga nj sistem prej 28 fonemash, nga t cilat 6 jan zanore (a,e,i,o,u,) dhe 22 jan bashktingllore 76 . Nj nga gjasht zanoret e saj sht e ngjashme me zanoren t shqipes dhe rumanishtes (shih IV/13-18). N bullgarishte, ashtu si n gjuht e tjera sllave jugore, pas fundit t shekullit IX t e.r. sht vrtetuar metateza e likuideve 77 . Bullgarishtja ka theks t lir, i cili mund t bjer mbi do rrokje t fjals dhe n disa raste mund t lviz nga nj rrokje n tjetrn edhe gjat paradigms s t njjts fjal 78 , ashtu si n gjuht sllave n prgjithsi me prjashtim t maqedonishtes (shih pr kt & 27). Ashtu si n gjuht e tjera sllave n prgjithsi, me prjashtim t maqedonishtes (shih & 27), n bullgarishte nuk mund t filloj fjalia me nj fjal t patheksuar 79 . Fjalori i bullgarishtes prbhet kryesisht prej fjalsh t burimit sllav, por n t kan deprtuar edhe mjaft fjal nga gjuh t tjera, si p.sh. nga greqishtja, turqishtja, rusishtja etj. 80 25. Bullgarishtja ndahet n dy dialekte kryesore: dialekti lindor dhe ai perndimor. Ndryshimi kryesor midis tyre qndron n mnyrn e reflektimit t e-s s shkurtr t
73
T T
Kjo dukuri duhet t jet prftuar n periudhn midis shekujve XII-XIV t e.r. (shih Mirev: 1950,125.) Mjafton t kihet parasysh se bullgarishtja, ashtu si gjuht e tjera sllave n prgjithsi, e ruan ende shprehjen formale t kundrvnies aspekt i pakryer ~ aspekt i kryer. Edhe format analitike t s kryers n bullgarishte ndrtohen me an t foljes ndihmse "jam". Gjithashtu n bullgarishte, ashtu si n gjuht e tjera sllave, me prjashtim t maqedonishtes (shih & 27) nuk mund t filloj fjalia me nj fjal t patheksuar. sht fjala pr forma foljore karakteristike t bullgarishtes dhe maqedonishtes. Kto forma analitike (t invertuara) ngrthejn, ndr t tjera, edhe ngjyresa kuptimore t s shkuars subjektive, sepse nprmjet tyre folsi paraqit e prshkruan dika q s'e ka par vet me sy, por e ka dgjuar nga t tjert; prandaj nuk mban prgjegjsi pr saktsin dhe ndonj her shpreh edhe dyshim e habi: (shih edhe X/5-9). Shih Mangold: 1988,102; Stojanov: 1977,45,62. sht fjala pr metatezn e bashktinglloreve lngtore apo pr ligjin e hapjes s rrokjeve t mbyllura nprmjet metatezs s lngtoreve, si p.sh. ar - > ra -, al - > la -; khs. Arbn > Rabn (shih edhe shnimin 12), blaten moalor' < baltiny. Pr kt dukuri shih Georgiev: 1964,13 v., 98; shih edhe Mirev: 1950,116 v. P.sh. n shumsin e disa emrave, si: me ~ imen emr ~ emra, vrag ~ vragt ~ vragov armik ~ armik-u ~ armiq etj. Theksi mund t lviz edhe tek format e s kryers s thjesht si p.sh. gldam ~ gldah dhe gledh shoh ~ pash, nsja ~ nsih dhe nosh mbaj, mbart ~ mbajta, mbarta etj. T kihen parasysh edhe format e shumsit t foljes jam: sm ~ sm, st jam ~ jemi, jeni (shih Stojanov: 1977,75,364 v., 353). Shih Stojanov: 1977,78. Shih Mirev: 1950,34 v.
74
T T
75
T T
76
T T
77
T T
78
T T
79
T T
80
T T
54
sllavishtes s vjetr me e n dialektin perndimor dhe me ja n dialektin lindor. P.sh. mleko ~ mljako qumsht 81 . Gjuha e sotme letrare bullgare sht mbshtetur kryesisht n t folmet verilindore me qendr Trnovon 82 . Dukurit ballkanike kryesore t bullgarishtes jan: 1) prania e zanors (shih IV/18); 2) prapavendosja e nyjs shquese (shih VI/2); 3) formimi i kohs s ardhme nprmjet foljes ndihmse dua (shih VII/8) 4) rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor (shih VIII/13-15); 5) mnjanimi i paskajores nprmjet formave t kohs s tashme t prira nga pjesza da (shih IX/7). 26. Maqedonishtja Maqedonishtja flitet n Republikn e Maqedonis. Sipas statistikave t vitit 1981, n kt republik nga nj popullsi prej 1.910.000 banorsh 67% (ose 1.280.000 vet) flisnin maqedonisht 83 . Por maqedonishtja flitet edhe jasht kufijve t ksaj republike, si p.sh. n Greqi (rreth 150.000 vet) 84 , n Shqipri (rreth 4.700 vet) etj. 85 Si u vu n dukje n & 21, m par maqedonishtja sht konsideruar si nj dialekt i bullgarishtes. Por sidomos pas Lufts s Dyt Botrore nga disa dijetar, sidomos maqedonas, ajo sht trajtuar si nj gjuh m vete me variantin e saj letrar t mbshtetur n dialektin perndimor 86 , i cili karakterizohet nga disa tipare, q e dallojn at nga bullgarishtja (shih & 24, prkatsisht & 27). 27. Maqedonishtja letrare karakterizohet nga nj sistem prej 31 fonemash, nga t cilat 5 jan zanore (a,e,i,o,u). Ajo, ndryshe nga bullgarishtja, nuk e ka zanoren . Gjithashtu, ndryshe nga bullgarishtja, q ka nj theks t lir (shih & 24), maqedonishtja ka nj theks t ngulitur rregullisht mbi rrokjen e tret nga fundi n fjalt shumrrokshe dhe nuk bie kurr mbi rrokje fundore. Si rrjedhim, ai mund t lviz vetm n fjalt shumrrokshe, kur ktyre u shtohet ndonj formant gramatikor, pr t rn kshtu rregullisht mbi rrokjen e tret nga fundi. P.sh. makdonci ~ makednci-te maqedonas ~ maqedonas-it. Gjithashtu n maqedonishten letrare, ndryshe nga bullgarishtja, fjalia mund t nis edhe me nj fjal t patheksuar. Ve ksaj, maqedonishtja letrare, ndryshe nga gjuht e tjera sllave, ka zhvilluar edhe forma analitike t s kryers t ndrtuara me foljen ndihmse kam 87 , si p.sh. mam bgano kam ikur mav bgano kisha ikur etj. 88 Maqedonishtja letrare, ndryshe nga bullgarishtja, ka edhe nj sistem prej tri nyjash t prapme, t cilat shrbejn pr t paraqitur sendin e emrtuar afr ose larg folsit, apo pa e prcaktuar pozicionin e tij n raport me folsin. Khs. p.sh. vek-ov, -on, -ot (= njeri-u
81
T T
Pr ndarjen dialektore t bullgarishtes shih Mladenov: 1929,12; Stojanov: 1977,10 v. Shih Stojanov: 1977,14. Shih Der Fischer Welt Almanach 1990, f. 323. Shih Lopashov: 1990,10. Shih Vjetari statistikor (1990), f.35. Shih Koneski: 1967/1,14. N bullgarishte, ashtu si n gjuht sllave n prgjithsi, format analitike t s kryers ndrtohen me an t foljes ndihmse jam (shih Stojanov: 1977,374 v.) N maqedonishte folja ndihmse edhe n kto raste mund t prdoret e prngjitur me pjeszn e mohimit, si p.sh. nemam bgano nuk kam ikur tj. Por do pasur parasysh se maqedonishtja ka edhe forma analitike t ndrtuara me foljen ndihmse jam (shih Koneski: 1967/2,502 v., 459 v.). Pr t kryern me kam n maqedonishte si nj risi e shekullit XVII shih Koneski: 1967/1,202; Friedman: 1976,97 dhe 1977,95.
82
T T
83
T T
84
T T
85
T T
86
T T
87
T T
88
T T
55
afr, larg folsit apo pa dallim pozicioni); knga-va, -na, -ta (=libr-i afr, larg folsit apo pa dallim pozicioni). N maqedonishte, ashtu si n bullgarishte, sht prftuar edhe e ashtuquajtura mnyr e ritregimit (shih shnimin 75). N maqedonishte jan prftuar dy dialekte kryesore: dialekti prndimor dhe dialekti lindor 89 . 28. Dukurit ballkanike kryesore t maqedonishtes jan po ato q u vun n dukje pr bullgarishten, me prjashtim t zanores (shih & 25). Por duhet pasur parasysh se ndonj nga kto dukuri n maqedonishte paraqitet me nj intensitet m t madh sesa n bullgarishte. Kshtu p.sh. rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor n maqedonishte sht prgjithsuar m shum (shih VIII/14).
TF FT
29. Serbokroatishtja Kjo gjuh flitet kryesisht n Republikan e Serbis, n at t Kroacis, t BosnjeHercegovins, t Malit t Zi etj. Sipas statistikave t vitit 1981, n Jugosllavi kjo gjuh flitej nga rreth 18.310.000 vet 90 . Edhe serbokroatishtja, si u vu n dukje n & 21, sht nj gjuh sllave jugore. Ajo sht prftuar nprmjet evolucionit t gjuhs s folur nga fiset sllave, serbe dhe kroate, t vendosura n pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik pas shekullit VI t e.r. Sllavizimi i trevave t pushtuara nga ato fise sllave ka filluar hert dhe ka vazhduar deri von. Emrat serb dhe kroat dokumentohen pr her t par n sllavishten e vjetr kishtare 91 n trajtat Srbin dhe Hrvate, q pas metatezs s lngtoreve (shih & 24, shn. 77) kan dal n trajtat Srb- dhe Hrvat-. Serbt dhe kroatt gjat historis s tyre n truallin ballkanik u jan nnshtruar ndikimeve t ndryshme. Serbt kan qen kryesisht nn ndikimin e Perandoris Bizantine dhe t kishs ortodokse, kurse kroatt kan qen kryesisht nn ndikimin e bots romane perndimore dhe t kishs katolike t Roms. Si rrjedhim, midis serbve dhe kroatve jan prftuar ndryshime jo vetm n shtjen e besimit fetar (t part jan ortodoks, ndrsa t dytt jan katolik), por edhe n t folmet e tyre, sidomos n fjalor 92 . Ndryshim t dukshm ka edhe n mnyrn e shkrimit t tyre; serbt prdorin alfabetin qirilik, kurse kroatt prdorin alfabetin latin. Shkrimet e para n serbokroatishte i takojn periudhs pas shekullit IX (shih & 23). Shkrimi i ksaj gjuhe mori nj hov m t madh pas shekullit XII, kur u themelua i pari shtet serb 93 . Kjo gjuh vazhdoi t shkruhet mbi baza dialektore deri n shekullin XIX, kur Vuk Karaxhii 94 hodhi bazat e nj gjuhe letrare serbokroate t prbashkt, t mbshtetur n t folmen e Bosnjs, q bn pjes n dialektin shtokav (shih & 30).
89
T T
Shih Koneski: 1967/1,12. Pr prbrjen demografike t Jugosllavis, sipas statistikave t vitit 1981 (gjithsej 26.000.000 banor) shih Der Fischer Welt almanach 1990, f. 323. Deri n shekullin VIII nuk ka t dhna historike pr kto dy fise sllave (shih Schaller: 1975,69). N fjalorin e kroatishtes ka m shum ndikime nga gjuht perndimore (sidomos nga italishtja), kurse n serbishte ka m shum huazime nga greqishtja, turqishtja etj. sht fjala pr shtetin e themeluar nga Stefan Nemanja nga fundi i shekullit XII. Vuk Karaxhii lindi n vitin 1787 n nj katund serb t Bosnjs dhe vdiq m 1864 n Vjen. sht autor i nj gramatike dhe i nj fjalori t gjuhs popullore serbe dhe mbledhs i njohur kngsh popullore. Konsiderohet si themelues i gjuhs s sotme letrare serbokroate.
90
T T
91
T T
92
T T
93
T T
94
T T
56
30. Serbokroatishtja sht nj gjuh sintetike-analitike, me nj sistem lakimi t ruajtur relativisht mir 95 dhe me nj sistem zgjedhimi mjaft t pasur. Ajo karakterizohet nga nj sistem prej 30 fonemash, nga t cilat 5 jan zanore (a, e, i, o, u) 96 . Ajo ka nj theks t lir, q mund t bjer mbi do rrokje dhe n disa raste mund t lviz edhe brenda formave flektive t s njjts fjal 97 . Edhe n serbokroatishte, ashtu si n gjuht e tjera sllave n prgjithsi, fjalia nuk mund t filloj me nj fjal t patheksuar 98 . Serbokroatishtja ndahet n tri dialekte kryesore, q jan: 1) Dialekti akav, q flitet kryesisht npr ishujt dhe n disa vise t bregdetit t Adriatikut: 2) dialekti shtokav, q sht m i prhapuri dhe flitet n Serbi, Bosnje-Hercegovin, n Mal t Zi etj.; 3) dialekti kajkav, q flitet kryesisht n Kroaci 99 . 31. Si u vu n dukje n & 21, n serbokroatishte, n prgjithsi, dukurit ballkanike jan t kufizuara. Nga kto duhet prmendur sidomos formimi i kohs s ardhme me an t foljes ndihmse dua (t zgjedhueshme por t reduktuar), t ndjekur nga paskajorja e foljes themelore (shih VII/9). N kt gjuh vihet re pjesrisht edhe mnjanimi i paskajores (shih IX/8). Por do pasur parasysh se n ndonj dialekt jugor t serbishtes jan prftuar m shum dukuri ballkanike 100 .
95
T T
Natyrisht edhe n kt gjuh format rasore jan paksuar dhe si rrjedhim sht shtuar prdorimi i parafjalve. Edhe r-ja shrben si gjysmzanore rrokjeformuese, si p.sh. srpski [=srpski]. Gjithashtu zanoret mund t jen t gjata ose t shkurtra. P.sh. zvem ~ zovmo thrras ~ thrresim etj. Theksi i serbokroatishtes sht i tipit muzikor me intonacion ngjits dhe zbrits. Secili prej ktyre dy intonacioneve mund t jet i gjat ose i shkurtr dhe shenjohet me shenj t veant grafike. Kjo sht nj dukuri e prgjithshme e gjuhve sllave, me prjashtim t maqedonishtes perndimore (shih & 27). Emrtimi i ktyre dialekteve mbshtetet n mnyrn e shqiptimit t premrit pyets dhe pikrisht: a, shto, kaj.
T
96
T T
97
T T
98
T T
99
T T
100 Kshtu
p.sh. nyja e prapme shquese shfaqet edhe n disa t folme t serbishtes jugore (shih Schaller: 1975, 70).
57
KREU IV
DISA BASHKPRKIME N FUSHN E FONETIKS
1. N studimet e derisotme ballkanologjike vmendja sht prqndruar kryesisht n bashkprkimet midis gjuhve ballkanike n fushn e gramatiks (morfologji e sintaks) dhe t fjalorit. Pr sa i takon sistemit fonetik, n prgjithsi sht pohuar q bashkprkimet midis gjuhve ballkanike ktu jan t kufizuara. Natyrisht, nuk ka munguar edhe ndonj mendim i ndryshm. Kshtu p.sh. Georgievi (Georgiev: 1977, 8) pohon se baza e artikullimit n kto gjuh sht e ngjashme ose gati e njjt: nj bullgar p.sh. e mson leht rumanishten, shqipen ose greqishten dhe i flet ato pothuaj pa 'theksim't huaj. N gjendjen e sotme t studimeve pr kt shtje sht e vshtir t mbahet nj qndrim i prer dhe i argumentuar bindshm. Sidoqoft, duke marr parasysh faktin q edhe midis dialekteve t nj gjuhe ndryshimet m t mdha zakonisht jan prftuar n fushn e shqiptimit t tingujve, do t dukej si e papritur q n gjuht ballkanike, t ndryshme pr nga burimi, t jet zhvilluar nj prirje e prkundrt. Prandaj n kt rast duhet mbajtur nj qndrim i drejtpeshuar, duke veuar dukurit, q mund t quhen tipike ballkanike, nga dukurit me karakter m t prgjithshm, q kan karakterizuar evolucionin e sistemit fonetik edhe n gjuh t tjera i.e. n prgjithsi. Por, si do t vihet n dukje n paragraft ndjeks, nj veim i till n mjaft raste paraqitet bukur i vshtir. E kjo ndofta ka qen edhe arsyeja kryesore q shtja e bashkprkimeve fonetike midis gjuhve ballkanike ka zn n prgjithsi m pak vend n studimet me karakter ballkanologjik. 2. I pari gjuhtar, q vuri n dukje pranin e nj bashkprkimi fonetik midis gjuhve ballkanike, ka qen Mikloshii (Mikloshi: 1861, 7). Ktu, midis dukurive t prbashkta t gjuhve ballkanike ai ka prfshir edhe pranin e zanores n bullgarishte, rumanishte dhe shqipe. Pas Mikloshiit pranin e ktij tingulli n kto tri gjuh e kan vn n dukje edhe gjuhtar t tjer. Madje, mund t pohohet se deri von n studimet krahasuese mbi gjuht ballkanike si dukuri e prbashkt e ktyre gjuhve n fushn e fonetiks sht prmendur pothuajse vetm prania e ktij tingulli. M pas sht vn n dukje edhe rotacizimi i -n-s n shqipe (toskrishte) dhe rumanishte (shih && 19-20). Nuk kan munguar prpjekje pr t vn n dukje edhe bashkprkime t tjera fonetike midis shqipes dhe rumanishtes 1 . 3. Prpjekjen e par pr nj studim krahasues m t plot pr sistemin fonetik t gjuhve ballkanike e bri gjuhtari i njohur ekosllovak B. Havranek m 1933. N kumtesn e tij
TF FT
1
T T
sht fjala pr shtje t tilla si evolucioni i grupeve bashktingllore latine ct dhe cs n kto gjuh, ku ato kan dhn prkatsisht ft, pt dhe fsh, ps, si: lat. lucta > shq. luft, rum. lupt; coxa (= cocsa) > shq. kofsh, rum. coaps.
59
Zur phonetischen Geographie 2 ai vuri n dukje kto tipare t prbashkta n sistemet vokalike t gjuhve ballkanike: a) Theksi ekspirator dhe mungesa e dallimeve kuantitative t zanoreve n bullgarishte, n dakorumanishte (dhe aromunishte dhe meglenishte), n greqishte t re, n nj pjes t dialekteve t maqedonishtes, t shqipes (toskrisht) dhe t serbokroatishtes n juglindje. Kurse n serbokroatisht theksi sht politonik. b) Sisteme zanore t njjta n gjuht ballkanike t lartprmendura. Sipas Havranekut, mund t dallohen dy variante t ktyre sistemeve zanore: varianti bullgar dhe varianti rumun. N t dy variantet sht e pranishme zanorja , e cila n rumanishte del jo vetm si nj fonem e ngritjes s mesme (), por edhe si nj fonem e ngritjes s lart (). 4. Lidhur me kto prfundime t Havranekut (& 3) duhet pasur parasysh se dukuria, q ka trhequr m shum vmendjen e studiuesve, ka qen me t drejt prftimi i zanores gjat evolucionit historik t shqipes, rumanishtes dhe bullgarishtes. Prftimi i nj tingulli t till n gjuh t nj treve, q kan zhvilluar edhe bashkprkime t tjera sidomos n fushn e gramatiks (shih kapitujt V-IX), sht dika q bie n sy, megjithse nj tingull i till sht prftuar edhe n gjuh t tjera i.e. Mjafton t kemi parasysh prftimin e nj -je [] t theksuar n anglishte n fjal t tilla si bird /b3d/, her /h3r/ etj,, ose t nj -je t patheksuar n gjermanishte n fjal t tilla si (ich) halte, Lampe, etj. Pr sa i takon mbizotrimit t theksit ekspirator dhe mnjanimit t kundrvnies zanore t gjata ~ zanore t shkurtra n gjuht ballkanike t lartprmendura (& 3), ktu kemi t bjm me dy dukuri, q jan pasoj e nj prirjeje pothuaj t prgjithshme, q ka vepruar n shumicn e gjuhve i.e. gjat evolucionit t tyre historik. Megjithat, edhe kto dy dukuri t gjuhve ballkanike do t meritonin hulumtime m t plota, pr t sqaruar jo vetm vjetrsin e tyre, por edhe faktort, q u kan dhn shkas atyre n seciln nga gjuht ballkanike n shqyrtim. 5. Edhe n studimet krahasuese ballkanologjike, q kan marr nj zhvillim t dukshm sidomos me organizimin e kongreseve kushtuar paralelizmave t prftuar n gjuht e Evrops juglindore (shih I/8), dukurit e prbashkta n fushn e fonetiks kan vazhduar t zn gjithnj m pak vend n karahasim me paralelizmat n fushn e gramatiks. Nj gj e till sht e kuptueshme, po t mbahen parasysh vshtirsit e mdha, q paraqit studimi diakronik i krahasuar i sistemeve fonetike t gjuhve ballkanike, dy nga t cilat - shqipja dhe rumanishtja - kan nj dokumentim shkrimor relativisht shum t von (shih III/7,17). N kto rrethana, edhe n kt vepr, ashtu si n veprat sintetizuese t mparshme t ktij lloji, tematika e paralelizmave n fushn e fonetiks do t jet e kufizuar. Pas disa konsideratave t prgjithshme lidhur me theksin dhe kuantitetin e zanoreve n gjuht e ndryshme ballkanike, sidomos n shqipe (shih && 6-12), do t ndalemi pak m gjat n shtjen e zanores (&& 13-18) dhe n fund do t trajtohen shkurt edhe disa paralelizma fonetik midis shqipes dhe rumanishtes (&& 19-20). 6. Mbizotrimi i theksit ekspirator n gjuht ballkanike, si u vu n dukje n & 4, sht n prputhje t plot me nj prirje t hershme t gjuhve i.e. n prgjithsi 3 . Ndr
TF FT TF FT
2
T T
Mbi gjeografin fonetike, botuar n Archives Nerlandaises de phontique exprimentale. 8-9, 1933, f. 120 v. (cituar sipas Schaller: 1975, 125 v.) Sipas Burgmann-it: 1897, I, 59, Asnjra nga gjuht indogjermane /= i.e./ nuk ka pasur dhe nuk ka nj theksim ekskluzivisht ekspirator apo ekskluzivisht muzikor. Por mund t flitet pr gjuh me theksim kryesisht ekspirator dhe pr gjuh me theksim kryesisht muzikor, duke qen se n disa prej tyre spikat m fort njri, dhe n disa spikat tjetri. Theksim kryesisht ekspirator vrehet n gjuht e vjetra italike,
3
T T
60
gjuht ballkanike n shqyrtim n kt rast nj evolucion t dukshm paraqit greqishtja e re, duke qen se greqishtja e vjetr ka pasur nj theks kryesisht muzikor (shih shnimin 3). Pas gjith gjasash, nj evolucion i till ka qen nj zhvillim i brendshm i asaj gjuhe. Arsyet e ktij zhvillimi t brendshm mbeten pr t'u hulumtuar. Me sa duket, ktu kemi t bjm me nj nga pasojat e prirjes s prgjithshme t gjuhve i.e. Por, nga ana tjetr, greqishtja e re e ka ruajtur n prgjithsi lvizshmrin e theksit brenda paradigms s nj fjale 4 . 7. Pr sa i takon rumanishtes, karakterin kryesisht ekspirator t theksit ajo duhet ta ket trashguar nga nna e saj, latinishtja ballkanike, e cila duhet t ket pasur nj theksim t till ashtu si latinishtja n prgjithsi (shih shnimin 3). Por, nga ana tjetr, theksimi i fjalve n rumanishte duhet t ket psuar ndryshime t dukshme n krahasim me latinishten. Mjafton t kemi parasysh faktin e njohur q n latinishte prej kohsh t hershme n fjalt me m shum se nj rrokje ishte mnjanuar theksimi i rrokjes fundore dhe lvizja e theksit brenda paradigms s t njjts fjal (me m shum se dy rrokje) ndodhte vetm n kushte t caktuara sintaksore 5 . Kurse n rumanishte veprojn t tjera rregullsi theksimi. Ktu theksi mund t bjer edhe mbi rrokjen fundore t fjals, pra edhe mbi mbaresat, dhe mund t lviz nga nj rrokje n tjetrn edhe brenda paradigms s t njjts fjal me m shum se nj rrokje. P.sh. t krahasohen: fac ~ fcm, fci, fct etj. bj ~ bjm, bra, br etj. (shih edhe III/18). N kt rast ndofta nuk duhet prjashtuar edhe ndonj ndikim nga ana e sllavishtes (bullgarishtes), q n prgjithsi ka ushtruar nj ndikim jo t vogl mbi rumanishten. 8. Theksimi i fjalve n bullgarishte (dhe n maqedonishten lindore) ka ruajtur n prgjithsi ato tipare, q vihen re edhe n gjuh t tjera sllave: mundsia e rnies s theksit mbi do rrokje t tjals dhe e lvizjes s tij edhe brenda paradigms s t njjs fjal, duke rn kshtu edhe mbi rrokjen fundore, ku ndodhen edhe treguesit gramatikor. P.sh. t krahasohen n bullgarishte format e njjsit dhe t shumsit t emrave t till si: glas ~ glas-t ~ glas- vot ~ vot-a ~vot-a (shums); vol ~ vol-ve ka ~ qe; brjag ~ breg-t ~ breg-ov breg ~ breg-u ~ brigj-e etj. (shih edhe III/24). Ndryshe qndron puna n maqedonishten perndimore, ku theksi nuk bie mbi rrokjen fundore t fjalve dhe n fjalt shumrrokshe bie rregullisht mbi rrokjen e tret nga fundi. Si rrjedhim, theksi lviz nj rrokje m prpara, kur fjals shumrrokshe i shtohet ndonj rrokje tjetr, si n rastin e shtimit t nyjs s prapme, kur kjo del n trajt njrrokshe. P.sh. makdonci ~ makednci-te maqedonas ~ maqedonas-it etj. (shih edhe III/27). Kjo mnyr t theksuari n maqedonishten perndimore sht pa dyshim nj risi. Po t kihet parasysh pozicioni gjeografik i ktij dialekti t maqedonishtes, nuk duhet
TF FT TF FT
n keltishte, n gjermanishte, n balto-sllavishte dhe n armenishte, kryesisht muzikor n indishten e vjetr dhe n greqishten e vjetr. Gjat historis s gjuhve vihet re shpesh kalimi nga njri tip n tjetrin; kshtu p.sh. greqishtja e re, n kundrvnie me greqishten e vjetr, ka nj theks kryesisht ekspirator.
4
T T
Kjo vrejtje vlen sidomos pr lvizjen e theksit gjat lakimit t disa emrave shumrroksh. Nj veori e till e theksimit n greqishten e re sht ruajtur n vija t prgjithshme nga greqishtja e vjetr (shih II/9), duke qen se n greqishten e re kundrvnia e hershme zanore t gjata ~ zanore t shkurtra sht mnjanuar, ashtu si edhe n gjuht e tjera ballkanike (shih edhe & 11). Kshtu ndodhte p.sh. n gjinoren shums t emrave t lakimit t par e t dyt; khs. stlla ~ stellrum yll ~ i yjve; lpus ~ luprum ujk ~ i ujqve etj.
5
T T
61
prjashtuar mundsia e nj ndikimi nga ana e gjuhs shqipe fqinje, ku dukuria e ngulitjes s theksit mbi nj rrokje t caktuar t tems sht mjaft e vjetr (shih & 9). 9. Si u vu n dukje n III/8, theksimi i fjalve n gjuhn shqipe, n krahasim me tipin e hershm i.e., ka psuar nj evolucion t dukshm. Risia m e rndsishme ktu ka qen ngulitja e theksit mbi nj rrokje t caktuar t tems 6 . Ngulitja e theksit mbi nj rrokje t caktuar t tems duhet t jet nj dukuri mjaft e vjetr 7 . Po t gjykojm nga pasojat, d.m.th. nga reduktimi i rrokjeve t patheksuara para dhe pas rrokjes s theksuar, mund t arrihet n prfundimin q kjo dukuri n gjuhn shqipe duhet t jet kryer para deprtimit t sllavizmave n kt gjuh. d.m.th. para shekujve VII-VIII t e.r. 8 N huazimet nga greqishtja e vjetr dhe nga latinishtja, ashtu si n fjalt e trashguara, zanoret e rrokjeve t patheksuara kan psuar reduktime, ose kan rn fare, ka dshmon se ato jan ndodhur prej kohsh n pozicion t patheksuar. Por sht e vshtir t prcaktohet m tej se kur ka zn fill dhe kur ka prfunduar procesi i ngulitjes s theksit mbi nj rrokje t caktuar t tems n gjuhn shqipe. 10. Nga sa u shtjellua shkurt n && 6-9, del pak a shum e qart se mbizotrimi i theksit ekspirator n gjuht ballkanike sht nj dukuri e prftuar n pajtim me prirjen e prgjithshme t evolucionit t gjuhve i.e. Risia m e dukshme n kt rast ka qen ngulitja e theksit mbi nj rrokje t caktuar t tems n gjuhn shqipe (& 9) dhe n maqedonishten perndimore (& 8). Natyrisht, edhe n gjuh t tjera kan ndodhur risi t tilla t rndsishme, si evolucioni i tipit t theksit n greqishte (& 6) dhe lvizshmria e theksit n rumanishte (& 7). Mbizotrimi i theksit ekspirator n shumicn e gjuhve ballkanike ka br q n sistemet e tyre fonetike t shfaqet edhe nj zanore e re, pr t ciln do t bhet fjal n && 13-18. 11. Edhe mungesa e dallimeve kuantitative tek zanoret n gjuht ballkanike, q u vu n dukje tek & 3/1, sht pasoj e nj prirjeje (pothuaj) t prgjithshme t gjuhve i.e. pr t mnjanuar kundrvnien midis zanoreve t gjata dhe zanoreve t shkurtra. Pr sa i takon ktij evolucioni, secila nga gjuht ballkanike ka historin e saj. Kshtu p.sh. n greqishte mnjanimi i kundrvnies kuantitative tek zanoret duhet t jet kryer jo m von se nga fundi i periudhs antike 9 . Mnjanimi i ksaj kundrvnieje n at gjuh sht prftuar edhe me ndryshimin e timbrit t zanores s gjat. Kshtu e-ja () e greqishtes s vjetr sht shndrruar n i n greqishten e re, duke u dalluar kshtu krejt nga e-ja e shkurtr (). Duke qen se mnjanimi i kundrvnies s zanoreve sipas gjatsis ishte br nj dukuri e prgjithshme n latinishen e von 10 ,mund t pohohet se rumanishtja kt munges kundrvnieje e ka trashguar nga nna e saj, latinishtja ballkanike. Kundrvnia e zanoreve sipas gjatsis nuk dshmohet as n bullgarishten e vjetr 11 .
6
T T
Pr m shum sqarime shih III/8). Sipas Meyer-Lbke-s: 1914, 20 v., kjo dukuri sht prftuar qysh n periudhn pararomake t shqipes. Kurse Jokli: 1916,119 v., e vendos at n periudhn romake t shqipes. Sipas abejt: 1960,91, kjo dukuri i takon periudhs historike t shqipes. Pr m shum hollsi shih Demiraj: 1986, 65-73. Shih Demiraj: 1986,68 v. Shih Rix: 1976,57; shih edhe II/9.
T
7
T T
8
T T
9
T T
10
T
Shih ILR II (1969), 25. Shih Mirev: 1950,72 v.
11
T T
62
12. Pr sa i takon gjuhs shqipe, ktu shtja e kundrvnies s zanoreve sipas gjatsis paraqitet m e ndrlikuar. N veprat e shkrimtarve shqiptar dhe arbresh t shekujve XVI-XVIII bien n sy prpjekje t vazhdueshme pr t'i dalluar zanoret e gjata nga t shkurtrat nprmjet dyfishimit t shkronjave pr zanoret e gjata 12 . E kjo dshmon se n at koh kto duhet t jen dalluar edhe n t shqiptuar nga zanoret e shkurtra gjegjse. Por do pasur parasysh se zanoret e gjata t dshmuara t shqipes nuk jan t trashguara nga nj faz e vjetr i.e. Zanoret e gjata t periudhs i.e. i jan nnshtruar nj evolucioni t hershm parashqiptar 13 . Si rrjedhim, zanoret e gjata t shqipes s dokumentuar jan prftuar gjat evolucionit historik t gjuhs shqipe kryesisht nprmjet zgjatjes kompensatore pas rnies s ndonj tingulli a rrokjeje ndjekse ose pas nj kontraksioni zanoresh 14 . Por gjat ktyre shekujve t fundit edhe kto zanore t gjata t shekujve XVI-XVIII kan ardhur duke e bjerr gjatsin, kshtu q n shqipen e sotme letrare n prgjithsi kundrvnia e zanoreve sipas gjatsis sht mnjanuar 15 . Kjo dukuri duhet vshtruar si nj pasoj e prirjes s prgjithshme t gjuhve i.e. pr mnjanimin e nj kundrvnieje t till. E po t kemi parasysh edhe 'u vu n dukje shkurt ktu m sipr pr gjuht e ndryshme ballkanike (& 11), ather duhet pranuar q mungesa e kundrvnies s zanoreve sipas gjatsis n thelb sht nj dukuri, q i kalon kufijt e Ballkanit dhe q pr m tepr n disa prej gjuhve ballkanike ndofta as nuk sht prftuar n truallin ballkanik. 13. Si dukuri ballkanike tipike n fushn e fonetiks n prgjithsi sht konsideruar prania e zanores n shqipe, rumanishte dhe bullgarishte 16 . Nj gj t till, si u vu n dukje n & 2, e pat vn re s pari Mikloshii (: 1861,7), i cili pranin e saj n gjuht ballkanike t lartprmendura e shpjegonte nprmjet substratit (ilir). Hipotezn e substratit pr pranin e ktij tingulli n gjuht ballkanike n shqyrtim e kan mbshtetur edhe gjuhtar t tjer, por disa prej tyre n kt rast bjn fjal pr nj substrat trak ose ilir 17 ose dako-miz 18 . Natyrisht, ka pasur edhe gjuhtar, q nuk jan pajtuar me nj shpjegim t till, por kan par ktu nj zhvillim paralel 19 , ose n ndonj rast edhe ndikim t ndonj gjuhe mbi nj tjetr 20 .
12
T T
13
T T
I-ja e gjat jepej grafikisht edhe me ij. Kshtu, ka dhn o, si p.sh.: +mter > motr, +skl-no > holl etj., ka dhn o, si p.sh.: +ghra > dor; mot (khs. lituanishten mtas) etj., - ka dhn e, si p.sh.: +n-s > ne; pel (khs. greqishten p-los) etj., ka dhn y, prkatsisht i, si p.sh.: +hd-los > dyll; +s- > thi etj.(Shih pr kto Meyer: 1892,82 v.) P.sh. b < be < +beda; (v) r < roe etj. (Shih Meyer: 1892, 93, abej: 1958/2, 83). Sipas Gjinarit: 1989,117 v., 201 v., n t folmet e toskrishtes veriore nuk ka zanore t gjata, kurse t folmet e gegrishtes dhe t folmet e toskrishtes jugore e kan kundrvnien e zanoreve t gjata me zanoret e shkurtra. Ajo ndeshet edhe n disa t folme maqedonase dhe serbe (shih Schaller: 1975,128 - me literatur). Kshtu p.sh. Rosetti etj. (shih Schaller: 1975, 128 v. - me literatur). Ky term sht prdorur, si dihet, nga gjuhtari bullgar Georgiev (shih III/5). Kshtu p.sh. P. Trost mendon se n rumanishte sht prftuar si nj zhvillim i brendshm (shih Schaller: 1975, 129 me literatur). Mendime t tilla nuk kan munguar as pr -n e shqipes e t bullgarishtes. Kshtu p.sh. gjuhtari rumun E. Petrovici mendon se n rumanishte zanorja mund t jet prftuar nn ndikimin sllav (shih Banfi: 1985,49 v. - me literatur).
14
T T
15
T T
16
T T
17
T T
18
T T
19
T T
20
T T
63
Mungesa e nj mendimi t prbashkt edhe n kt rast dshmon qart se kemi t bjm me nj shtje t vshtir, sqarimi diakronik i s cils krkon q t vazhdohen prpjekjet pr t vrtetuar t paktn q prania e nj tingulli t till n trevn ballkanike nuk duhet t jet nj rastsi. Nj sqarim i till sht i nevojshm, edhe pr arsye se nj tingull zanor i ngjashm nuk sht i panjohur edhe n gjuh t tjera i.e. jasht Ballkanit (shih & 4). 14. N gjuht e trevs ballkanike ky tingull paraqitet si vijon: N rumanishte dshmohet prve zanores [=] t ngritjes s mesme edhe nj zanore tjetr e ngjashme por e ngritjes s lart (dikur shkruhej ). Zanorja e ngritjes s mesme sht shfaqur qysh n kohn e rumanishtes s prbashkt (shekujt V-VIII t e.r.) nprmjet reduktimit t nj a-je t patheksuar, (p.sh. lat casa > cas shtpi, lat. capistrum > cpestru kapistr etj.), ose nprmjet evolucionit t nj a-je t theksuar para nj bashktinglloreje hundore (p.sh. lat. canem > cne sot cine qen" etj.) 21 . Nj tingull i till n rumanishte sht shfaqur edhe nprmjet evolucionit t zanoreve e dhe i, t ndodhura para -r- ose pas nj bashktinglloreje buzore, si p.sh. lat. reum > ru i keq, pirum > pr, dardh, betranus > btrn i vjetr etj. N kto raste zanorja sht prftuar ndofta pas periudhs s rumanishtes s prbashkt, kur duhet t jet shfaqur kjo zanore edhe n disa kushte t tjera fonetike, madje edhe n raste t atilla, kur pritej nj a e theksuar, si p.sh. n vetn e tret njjs t s kryers s thjesht, si p.sh.: lucr punoi, mnc mungoi, ose n forma t tilla foljore si d ai jep, st ai qndron etj. 22 N rumanishte (por jo n aromunishte megleno-rumanishte dhe istro-rumanishte) pas shekullit XVI sht prftuar edhe nj zanore tjetr qendrore e ngjashme me , por e ngritjes s lart. sht fjala pr zanoren (ose ), si p.sh. btrn i vjetr romn rumun etj. 23 15. Edhe n gjuhn shqipe zanorja e ngritjes s mesme duhet t jet shfaqur relativisht mjaft hert. Por shfaqja e ksaj zanoreje ka pasur karakter mbargjuhsor vetm kur sht prftuar nga reduktimi i nj zanoreje tjetr n rrokje t patheksuar. Prkundrazi, n rrokje t theksuar zanorja del pothuaj vetm n dialektin jugor. N rrokje t patheksuar zanorja n gjuhn shqipe del n pozicion pas edhe para rrokjes s theksuar. N pozicion fundor t patheksuar kjo zanore mund t jet ose si tingull fundor i tems ose si morfem me vler gramatikore. Si tingull fundor i tems zanorja e patheksuar ndeshet jo vetm tek emrat femror t tipit balt, lop, nn, vajz etj., por edhe tek emrat burimisht asnjans t tipit djath, djal, gjalp etj. N kt rast ajo burimisht sht prftuar nprmjet reduktimit t fundores i.e. - 24 . Por m pas ajo sht shfaqur edhe me rrug analogjike, sidomos, tek nj varg emrash femror, si fizik, gjimnastik, muzik etj. Si rrjedhim i evolucionit historik t rrokjes fundore t patheksuar t temave emrore dhe mbiemrore n shqipen e dokumentuar kjo sht zanorja kryesore, q ndeshet n kt
21
T T
Shih ILIR II, 191. Pr m shum hollsira shih ILR II, 192 v. Shih Sala: 1970,33 v. Tek emrat femror ajo prfaqsonte burimisht mbaresn e rass emrore njjs, kurse tek emrat asnjans prfaqsonte mbaresn e rasave emrore dhe kallzore shums (shih Demiraj: 1986,162 v.)
22
T T
23
T T
24
T T
64
pozicion fonetik, ku, prve bashktinglloreve t ndryshme ndeshet edhe fundorja -e; khs. djal i mir, vajz e thjesht, lule e bukur, gjethe e gjelbr etj. 25 Si morfem gramatikore zanorja e patheksuar - del si formante e numrit shums t emrave t till si: jav, moll, shqiptar-, bullgar- etj. 26 , ose si mbares vetore tek disa forma foljore, si: la-sh-, qe-sh-, tha-sh- etj., t hap-, t shko-j- etj., ose si element prbrs i mbaresave vetore, si: ha-m, pi-m, ha-n, pi-n etj., sh-t, tho-t, t je-t, t tho-t etj. Edhe n kt rast zanorja fundore - sht prftuar kryesisht nprmjet reduktimit t nj zanoreje tjetr n rrokje t patheksuar 27 . Zanorja -- n gjuhn shqipe ndeshet edhe n rrokje t patheksuara brenda fjals (pas ose para theksit), si p.sh.: lpjt, lshoj, prpiqem, bibl, letr, vegl etj. N mjaft raste, sidomos n pozicion pas theksit, shfaqja e ksaj zanoreje sht br me rrug analogjike. Me rrug fonetike ajo sht prftuar nprmjet reduktimit t ndonj zanoreje tjetr vetm n fjalt e trashguara si edhe n huazimet nga greqishtja e vjetr dhe latinishtja. Kurse n huazimet sllave bie n sy se n prgjithsi zanoret e patheksuara n rrokjet para theksit jan ruajtur t pareduktuara n mbar shqipen, si p.sh.: zakn, kul, lopt, nevj, kastravc, potka, krahn, udt, godt, nuht, sundj etj. 28 E po t kemi parasysh kt rrethan, ather mund t arrihet n prfundimin se terminus post quem non pr shfaqjen e zanores s patheksuar n gjuhn shqipe (me rrug fonetike) duhet marr periudha para deprtimit t sllavizmave n kt gjuh, d.m.th. periudha para shekullit VIII t e.r. Kurse caku ante quem non pr shfaqjen e ksaj zanoreje sht vshtir t argumentohet n mnyr sa m bindse. Ky cak nuk mund t jet m i von se periudha, kur a-ja e gjat e patheksuar fundore sht shndrruar n - n gjuhn shqipe 29 . Sidoqoft, ky cak kohor duhet t jet disa shekuj m i hershm se fillimi i deprtimit t sllavizmave n gjuhn shqipe. N mjaft raste tek fjalt e vjetra (t trashguara ose t huazuara) t shqipes -ja e patheksuar, sidomos n fillim dhe n trup t fjals, me koh ka rn fare. Mjafton t sjellim ktu nja dy shembuj nga huazimet latine: amicus > +mik > mik: altare > lter (e dokumentuar) > lter: benedicere > +bekonj > bkonj, etj. Gjat shekullit t fundit sht zhvilluar prirja pr mnjanimin e --s fundore t patheksuar, sidomos n t folmet veriore, si p.sh.: m-ll < moll, nn < nan etj. 16. N dialektin jugor t gjuhs shqipe sht shfaqur edhe nj zanore n rrokje t theksuar. sht fjala pr -n e prftuar nga nj a- ose e-, e ndodhur para bashktinglloreve hundore -n,-m ose -nj. P.sh. t krahasohen gegrisht z-zan-i, e ama, banj, p, pen-i etj., dhe toskrisht z, zr-i, e ma, bnj 30 , p, pr-i 31 etj. Lidhur me
25
T T
Shih pr kt Demiraj: 1986,165 v. Shih Demiraj: 1986,230 v. Shih Demiraj: 1986,685,880 etj. Pr ndonj rast prjashtimor shih & 17. Ktu sht fjala pr fundoren e emrave femror me tem n -, si edhe pr mbaresn e rass emrore dhe kallzore shums - t emrave asnjans. N t dy rastet evolucioni - > - sht relativisht mjaft i vjetr (shih Demiraj: 1986,163 v.) N rastet e tipit la-nj, sha-nj, tha-nj etj. mbaresat vetore -nj,-n (khs. la-nj ~ la-n) nuk mund t jen shum t hershme. Ato jan shtuar me rrug analogjike, pasi kishte ndaluar evolucioni -a- > -- para bashktinglloreve hundore (shih Demiraj: 1986,128 v., 763). T kihet parasysh se evolucioni -e > - ka ndodhur kryesisht para hundores -n; rastet e tipit mr pr emr, pnj pr penj jan shum t kufizuara si pr nga numri ashtu edhe pr nga shtrirja nndialektore.
26
T T
27
T T
28
T T
29
T T
30
T T
31
T T
65
kt dukuri mbeten pr t'u sqaruar nj varg pyetjesh t tilla, si: Prse nj tingull i till n kt pozicion fonetik sht prftuar vetm n dialektin jugor? Shfaqja e ksaj zanoreje n kt dialekt sht m e hershme apo m e von se lindja e zanores n pozicion jasht theksit? (shih & 14). Sqarimi i ktyre pyetjeve paraqitet tejet i vshtir, pr arsye se njohurit tona pr evolucionin e sistemit fonetik t dialekteve t shqipes n periudhn parashkrimore jan shum t kufizuara. Kshtu, arsyeja prse prftimi i zanores -- (n nj rrokje t theksuar) para bashktinglloreve hundore vetm n dialektin jugor mbetet e paqart. Ne nuk dim p.sh. se me 'timbr shqiptohej zanorja a- para bashktinglloreve hundore n dialektin jugor n kohn q ndodhi evolucioni i saj n -. Ka shum t ngjar q -a-ja n krye t hers nn ndikimin e bashktingllores hundore ndjekse n fillim t jet hundorzuar, ka ka br q ajo t shqiptohej si nj zanore me nj timbr m t mbyllt dhe si rrjedhim edhe me nj ngritje m t lart se a-ja e zakonshme gojore. N t tilla rrethana ajo ka ardhur duke u larguar gjithnj e m shum nga timbri i a-s s zakonshme gojore dhe sht shndrruar m n fund n nj zanore t radhs s przier dhe t ngritjes s mesme. Por gjithsesi mbetet e paqart prse nj dukuri e till ndodhi vetm n dialektin jugor, kur dihet se hundorzimi i zanoreve nn ndikimin e bashktinglloreve hundore ndjekse sht nj dukuri aq e prhapur n dialektin verior. 17. Pas gjith gjasash, zanorja - n rrokje t theksuar para bashktinglloresh hundore n dialektin jugor sht shfaqur m von se prftimi i zanores n pozicion t patheksuar n mbar shqipen (shih pr kt & 15). Sidoqoft, edhe shfaqja e -s n rrokje t theksuar n dialektin jugor duhet t jet nj dukuri e vjetr, parasllave 32 . sht e vrtet se nj dukuri e till ndeshet n ndonj huazim t vjetr sllav, si p.sh. tek emri i katundit Shtpz-i 33 (Tepelen). Por rastet si ky jan krejt t izoluara dhe dshmojn vetm se nj dukuri e till sht shfaqur sporadikisht n ndonj t folme jugore, edhe pasi ajo n prgjithsi kishte pushuar s vepruari. T kihet parasysh se nj dukuri e till shfaqet n disa t folme jugore edhe tek disa fjal t huazuara nga turqishtja, si: Osmn < Osman, Sulejmn < Sulejman, akshm < aksham, tamm < tamam etj. 34 Ndryshe qndron puna me fjalt e trashguara dhe me huazimet e vjetra greke dhe latine t shqipes 35 . N t gjitha kto a-ja e theksuar, sa her q sht ndodhur para nj bashktinglloreje hundore, sht shndrruar n -. Madje, kur bashktingllorja hundore ka qen -n n pozicion fundor, edhe ka rn fare. P.sh. gj > gj, z > z, zan-i ~ zr-i etj. Kjo vrejtje vlen edhe pr rastet, kur para -n-s ndodhej zanorja -e-, si p.sh.: dr > dr (edhe dre), dren-i ~ drr-i (edhe drer-i): p > p (edhe pe), pen-i > pr-i (edhe per-i) etj. Si del edhe nga shembujt e fundit, ndrrimi i -e-s n -- nuk dshmohet pr t gjitha t folmet jugore, por ndeshet kryesisht n t folmet jugperndimore t atij dialekti dhe, me sa duket, do t jet shfaqur relativisht von. 18. Zanorja , e prftuar nprmjet reduktimit t nj zanoreje tjetr t patheksuar, ndeshet edhe n bullgarishte. Nj zanore e till (e ngritjes s lart) n at gjuh sht
32
T T
I ktij mendimi ka qen Meyer-Lbke-ja: 1914,41. Kurse Jokli: 1936,140, mendonte se hundorsia ka prekur edhe shtresn m t vjetr t huazimeve sllave. Shih abej: 1964,12. Pr viset, ku dshmohen kto trajta fonetike, shih Gjinari: 1981,52. P.sh. n fjal t trashguara: han>hn, am>m, banj>bnj etj.; n huazimet nga greqishtja e vjetr: shtam>shtm; dhe nga latinishtja: i pgan>i pgr, ran>rr, kamb>kmb etj.
33
T T
34
T T
35
T T
66
prftuar m fort nprmjet reduktimit t nj -a-je t patheksuar; p.sh. t krahasohen car dhe crc car ~ carin, btin patrimonium dhe bt 36 baba, at, burr etj. Reduktimi a > n at gjuh dshmohet qysh nga shekulli XIII i e.r. 37 N disa t folme t bullgarishtes lindore sht reduktuar n - edhe e-ja e patheksuar, kur ndiqej nga bashktinglloret -n, -l, -r, -j, si p.sh.: grbn pr grben krehr, ppl pr ppel pluhur, dvr pr dver kunat, rpj pr rpej archium lappa (nj lloj bime) etj. Ky reduktim sht prftuar sidomos tek mbiemrat m -en, si: gldn pr glden i uritur, zltn pr zlten i art etj. 38 19. Disa gjuhtar 39 kan trajtuar si dukuri ballkanike edhe shfaqjen e rotacizmit -n- > r- n gjuhn shqipe dhe n rumanishte. Prandaj po ndalemi pak edhe n kt shtje, duke parashtruar shkurt edhe kohn e shfaqjes s ksaj dukurie n kto dy gjuh. Si dihet, rotacizimi i -n-s ndrzanore n gjuhn shqipe sht prftuar vetm n dialektin jugor t saj. Ai ka prekur kryesisht fjalt e vjetra anase 40 si edhe huazimet nga greqishtja e vjetr 41 dhe nga latinishtja 42 . N prgjithsi, ai nuk i ka prekur huazimet nga greqishtja e mesme, as nga sllavishtja. Pr kt arsye shumica e gjuhtarve kan arritur n prfundimin q ky ndrrim fonetik ka pushuar s vepruari para deprtimit t sllavizmave n gjuhn shqipe,d.m.th. para shekujve VII-VIII t e.r. 43 Por disa gjuhtar t tjer, si p.sh. Jokli 44 dhe abej 45 , kan shprehur mendimin se rotacizmi n dialektin jugor t shqipes ka vazhduar deri nga fundi i shekullit X t e.r. e ndofta edhe m von. Dhe pr kt ata kan prmendur disa raste t kufizuara n mbshtetje t mendimit t tyre 46 . Por rastet sporadike, q prmendin Jokli dhe abej (shih shnimin 46), n t vrtet nuk e prmbysin mendimin e mparshm q rotacizmi n toskrishte duhet t ket pushuar s vepruari para deprtimit t sllavizmave n gjuhn shqipe. Ato vetm dshmojn se disa raste t pakta dhe t veuara rotacizmi jan shfaqur me rrug analogjike n dialektin jugor, edhe pasi kjo dukuri n prgjithsi kishte pushuar s vepruari si proces fonetik. Sidoqoft, duhet pranuar se rotacizmi n toskrishte me rrug fonetike duhet t jet shfaqur pas evolucionit t -a-s n -- para bashktinglloreve hundore. Prndryshe, do t kishin munguar kushtet fonetike pr nj evolucion t till (shih & 16) 47 .
TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT
36
T T
Shih Mladenov: 1929, 81. Shih Mirev: 1950,110. Shih Mladenov: 1929,82 v. dhe Mirev: 1950,111. Ky i fundit (f. 114) shnon se n ndonj t folme dialektore bullgare ndeshet edhe reduktimi i -i-s s patheksuar n --, si: vsko pr visko lart etj. Shih p.sh. Sandfeld: 1930, 126 v., Solta: 1980, 182 v. etj. P.sh.: emn () > emr (), llan > llr; zan-i > zr-i, (shum.) zan-a > zr-a, dren-i > drer-i (shum.) dren- > drer- etj. P.sh.: mokn() > mokr(), lakn() > lakr(). P.sh.: ran > rr, frashn() > frashr(), kufin-i > kufir-i, mullin-i > mullir-i etj. Shih, ndr t tjer. Meyer-Lbke: 1914, 41. Shih Jokl: 1916,106 v., 1923 (108,116 v. etj.) Shih abej: 1964,12 v. Pr kt qllim prmenden huazimet (trajtat dialektore) sprk nga greqishtja e re spans, trsir litar, trkuz nga bullgarishtja traina, shtpresh < shtpresh < stopanesh nga sllavishtja e ndonj tjetr (shih Demiraj: 1988,237 v.) Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1988,238 v.
37
T T
38
T T
39
T T
40
T T
41
T T
42
T T
43
T T
44
T T
45
T T
46
T T
47
T T
67
20. Disa gjuhtar, q jan marr me probleme t gjuhsis krahasuese ballkanike, kan ngritur edhe shtjen nse ka ndonj lidhje historike midis rotacizmit t dialektit jugor t shqipes dhe rotacizmit t rumanishtes. Pr rumanishten n kt rast fjala sht pr rotacizimin e -n-s ndrzanore, si p.sh.: lat. lana rum. lr etj. 48 Ky tip rotacizmi nuk ka ln gjurm t shumta n rumanishte, ku kjo dukuri ndeshet n t folmet e Transilvanis dhe t Moldavis veriore, kurse n treva t tjera t dakorumanishtes, ashtu si n aromunishte dhe n megleno-rumanishte nuk ndeshet 49 . Sidoqoft, edhe n ato treva t rumanishtes, ku sht prftuar, rotacizmi -n- > -r- nuk duket t ket qen aq i prgjithsuar sa n dialektin jugor t shqipes. Por, nga ana tjetr, edhe n dakorumanishte kjo dukuri duhet t jet relativisht e vjetr, sepse nuk i ka prekur huazimet nga sllavishtja 50 . N kto rrethana, duke marr parasysh edhe pozicionin gjeografik t trevave, ku sht shfaqur rotacizmi -n- > -r- n shqipe dhe n rumanishte, nuk del i mbshtetur mendimi i atyre gjuhtarve, q shihnin nj lidhje midis ktyre dy gjuhve ballkanike n kt pik 51 .
48
T T
N rumanishte, si dihet, sht prftuar edhe nj tjetr rotacizm akoma m i prhapur dhe pikrisht rotacizimi i -l- ndrzanore n -r-, si p.sh.: lat. qualis/quale: rum. care, cili, i cili, sol-is : soare diell, sal-is : sare krip etj. Shih Sala: 1970,57. N f. 46 v. ky autor pohon se n tekstet e vjetra rumune rotacizmi -n- > -rndeshet m dendur. Shih Sala: 1970,52 v. Shih abej: 1960,115.
49
T T
50
T T
51
T T
68
KREU V
BASHKPRKIMI I RASAVE GJINORE DHE DHANORE
1. Qysh nga Mikloshii (shih & 15) e ktej sht vn n dukje se n gjuht ballkanike sht prftuar, ku m hert e ku m von, bashkprkimi formal i rasave gjinore e dhanore. Nj dukuri e till, e cila nuk sht e panjohur edhe n ndonj gjuh tjetr jasht Ballkanit 1 , del si e papritur sidomos pr gjuht, q e kan ruajtur pak a shum mir sistemin e lakimit, sepse rasat gjinore e dhanore, pr nga funksionet, dallohen shkoqur njra nga tjetra. Si dihet, rasa gjinore ka shrbyer kryesisht pr t shprehur prcaktorin e emrit 2 , kurse dhanorja ka shrbyer kryesisht pr t shprehur kundrinn e zhdrejt, pra, pr t plotsuar foljen-kallzues. T kihet parasysh se edhe pr nga mbaresat kto dy rasa n prgjithsi kan qen t dalluara nga njra-tjetra. 2. Prandaj bashkprkimi formal midis rasave gjinore e dhanore n gjuht ballkanike, t cilat kan edhe mjaft bashkprkime t tjera midis tyre, sht trajtuar si nj ndr ballkanizmat kryesor. Dhe, si pritej, t gjith ata q jan marr me shqyrtimin e ksaj dukurie, jan prpjekur t shpjegojn edhe burimin si edhe prhapjen e saj n gjuht e ndryshme ballkanike. Lidhur me kt shtje, disa gjuhtar n kt rast kan par nj nga shfaqjet e ndikimit t substratit t vjetr (shih & 15). Disa t tjer edhe n kt rast, ashtu si pr ballkanizmat e tjer q dalin edhe n greqishte, burimin e dukuris n shqyrtim e kan krkuar pikrisht n kt gjuh t vjetr kulture t Ballkanit (shih & 16). Kurse disa t tjer kan vn n dukje ndikimin e latinishtes. (shih & 17). 3. Pr t dhn nj gjykim sa m t mbshtetur pr kt shtje, sht e nevojshme q m par t parashtrohet prmbledhtas si paraqitet bashkprkimi formal midis rasave gjinore e dhanore n gjuht e ndryshme ballkanike dhe sa e vjetr duhet t jet kjo dukuri n seciln prej tyre. Dhe po nisim me greqishten. N greqishte qysh nga shekujt e par t e.r. prdorimi i forms s gjinores edhe me vlern e dhanores ka qen dika q bie n sy 3 . Por n greqishten e re kuptimi i rass
TF FT TF FT TF FT
1
T T
Kshtu p.sh. n persishten e vjetr dhanorja sht bashkprputhur me gjinoren, n armenishe me gjinoren dhe vendoren (shih Brugmann: 1913, 458). Po kshtu edhe n latinishten e epoks klasike dhanorja e emrave t lakimit t par sht konfonduar me gjinoren (shih Ernout: 1935, 34. Pr przierjen e ktyre dy rasave n latinishte shih edhe & 17). Edhe n prdorimet e ksaj rase n funksionin e kallzuesit emror ose t kallzuesorit t kryefjals apo t kundrins (d.m.th. n ndrtime t tipit Ai sht i gojs. Ai duket i gojs. At kam t nns). kemi t bjm, n thelb, me funksionin e prcaktorit, duke u nnkuptuar leht nj emr tjetr para rass gjinore. N disa gjuh i.e., si p.sh. n greqishte dhe n latinishte, gjinorja prdoret edhe si rrethanor vendi. Shih Sandfeld: 1930, 186: Pra, ekzistenca e nj gjinore - dhanoreje n greqishte sht nj fakt i vrtetuar, q shkon deri n shekujt e par t ers son (shih Dieterich. Untersuchugnen, f. 149 v.).
2
T T
3
T T
69
dhanore shprehet edhe nprmjet rass kallzore t prir nga parafjala s (eis). n, mbi etj.. P.sh. To eipa s' ton patera mou Ia thash babait tim. N kt rast kemi t bjm me nj evolucion t ri, q nuk e ka nxjerr jasht prdorimit ndrtimin To eipa tou patera mou 4 , d.m.th. ndrtimin ku forma e gjinores sht prdorur me vlern e dhanores. 4. N shqipen e dokumentuar rasat gjinore e dhanore dalin me t njjtat mbaresa rasore, si n njjs edhe n shums. Kshtu, n t dyja kto rasa (n trajtn e pashquar njjs) emrat e lakimit t par dalin me mbaresn -i, ata t lakimit t dyt me mbaresn -u dhe ata t lakimit t tret me mbaresn -e/-je 5 ; p.sh. nj djal-i, shok-u, up-e/nuse-je. Kurse n shums mbaresa e prbashkt e ktyre dy rasave pr t gjith emrat sht -ve (dikur e) 6 p.sh. (i) ca djem-ve, shok-ve, upa-ve, nuse-ve. Edhe n trajtn e shquar kto dy rasa nuk dallohen pr nga treguesit gramatikor fundor, p.sh.: djal-i-t, shok-u-t, up-s, djem-ve-t, shok-ve-t, upa-ve-t 7 . Bashkprkimi formal i rasave gjinore e dhanore, q u prmend shkurt ktu sipr, paraqitet si nj dukuri e prgjithsuar n t tra t folmet e gjuhs shqipe, prfshir ktu edhe ato t arbreshve t Greqis dhe t Italis. Prandaj ky bashkprkim duhet t jet shum m i hershm se shekulli XIV i e.r. Po t vshtrohen historikisht mbaresat rasore t ktyre dy rasave, ather del se, ndrsa n njjs kto mbaresa lidhen me mbaresn e hershme t rass dhanore, n numrin shums mbaresa -e (sot -ve) lidhet me mbaresn e vjetr t rass gjinore. Pra, n gjuhn shqipe n numrin njjs sht mnjanuar forma e dikurshme e rass gjinore, kurse n shums ka qen forma e rass gjinore ajo q ka mnjanuar at t dhanores 8 . 5. shtja e njsimit t hershm t rasave gjinore e dhanore n gjuhn shqipe paraqitet edhe m e ndrlikuar, pr arsye se kjo gjuh, gjithnj qysh n periudhn parashkrimore t saj, ka ndier prap nevojn pr t'i dalluar formalisht kto dy rasa. Ktu sht fjala pr dallimin e gjinores nga dhanorja nprmjet s ashtuquajturs nyj t prparme. Kshtu, si n trajtn e pashquar ashtu edhe n t shquarn (n t dy numrat) gjinorja dallohet nga dhanorja; p.sh. t krahasohen: Ky sht libri i nj shoku/ i shokut ~ Kt libr ia mora nj shoku/shokut. Paranyjzimi i rass gjinore, q sht prgjithsuar prej kohsh n t tra t folmet e shqipes, duhet t ket zn fill qysh para kontakteve t ksaj gjuhe me sllavishten e Ballkanit, d.m.th. para shekullit VII (shih VI/20). N kt rast lindin me t drejt pyetje t tilla si: Prderisa gjuha shqipe n nj periudh t caktuar t evolucionit t saj i ka przier rasat gjinore e dhanore (shih & 4), prse e ka ndier nevojn t'i dalloj ato prsri nprmjet paranyjzimit t gjinores? Apo mos paranyjzimi i gjinores n shqipe sht m i hershm se njsimi i mbaresave t ktyre dy rasave dhe ather shtja e paranyjzimit t gjinores n kt gjuh duhet shtruar ndryshe? Prse n numrin njjs ka mbijetuar mbaresa e dhanores, kurse n shums sht ruajtur ajo e gjinores? (shih & 4). Procesi i njsimit t mbaresave t ktyre dy rasave a sht zhvilluar njkohsisht n t dy numrat, apo sht prftuar m par n njrin numr dhe m pas sht shtrir edhe n
4
T T
5
T T
6
T T
7
T T
Shih Sandfeld: 1930, 185 v. Shih pr kto mbaresa Demiraj: 1986, 274 v. Shih Demiraj: 1986, 283 v. N numrin shums forma nyjore -t nuk prdoret (shih Demiraj: 1986, 369 v.) Shih Demiraj: 1986, 275 v., 285 v.
8
T T
70
tjetrin? S fundi, prse dallimi formal i gjinores nga dhanorja u b pikrisht nprmjet paranyjzimit t saj? 6. Mendimi q paranyjzimi i gjinores sht diktuar nga nevoja pr ta dalluar kt ras nga dhanorja, duket gjuhsisht i mbshtetur. Krijimi i nj treguesi t till gramatikor, si sht nyja e prparme, e cila sht karakteristike pr shqipen e pjesrisht edhe pr rumanishten (shih & 10), nuk do t kishte qen i nevojshm, n rast se m prpara rasat gjinore dhe dhanore, pr arsye sot pr sot t panjohura, nuk do t kishin qen njsuar nga ana e forms. Prndryshe, duhet sqaruar prse t ket lindur nevoja pr nj dallim t till t rass gjinore. Por, edhe sikur t mendohet q paranyjzimi i gjinores t ket qen nj shfaqje e thjesht mbikarakterizimi gramatikor, prap kjo e l t pasqaruar shtjen e njsimit formal t ktyre dy rasave. N kt rast, shum-shum, mund t pritej q rasa gjinore pas paranyjzimit t saj me kalimin e kohs ta reduktonte pak nga pak dhe m n fund ta birrte fare mbaresn e vet rasore. Pr kt arsye, del m i mbshtetur mendimi mbizotrues q paranyjzimi i gjinores sht pasoj dhe jo shkak i njsimit t ksaj rase me dhanoren. Por, ndrkaq, shtja e njsimit formal t gjinores me dhanoren pas reduktimit t mbaresave t tyre rasore mbetet ende e pasqaruar. Po t mbahet parasysh fakti i vn n dukje n & 1 q kto dy rasa si nga funksionet sintaksore ashtu edhe nga mbaresat dalloheshin shkoqur njra nga tjetra, njsimi i tyre me zhdukjen e mbaress s gjinores n njjs dhe t dhanores n shums nuk duhet t ket ndodhur pr arsye t karakterit sintaksor. Njsimi n shqyrtim nuk duhet t ket ndodhur as pr arsye t karakterit morfologjik, sepse mbaresat e ktyre dy rasave t trashguara nga nj faz e hershme i.e. dalloheshin shkoqur n t dy numrat, kshtu q s'kishte prse t ngatrroheshin e t prziheshin midis tyre. Prandaj arsyeja e njsimit t mbaresave t ktyre dy rasave duhet krkuar gjetiu. 7. Pas gjith gjasash, procesi i njsimit formal t rasave gjinore e dhanore n gjuhn shqipe, n zanafill, duhet t ket marr shkas nga faktor t karakterit fonetik. Mbaresat rasore, sidomos pas ngulitjes s theksit zakonisht mbi nj rrokje jofundore (shih IV/9), duke u ndodhur n pozicion t patheksuar, kan psuar reduktime t shkallshkallshme, q n disa raste kan sjell si pasoj edhe rnien e tyre t plot. Nj fat t till kan psuar, ndr t tjera, mbaresat e rasave emrore dhe kallzore njjs t emrave mashkullor e asnjans, si edhe mbaresa e rass kallzore njjs t emrave femror, sepse t gjitha kto prbheshin nga tinguj bashktingllor n pozicion fundor t pambrojtur 9 . T njjtin fat duhet t ket psuar edhe mbaresa e rass gjinore njjs, e cila n nj faz t hershme t gjuhve i.e. dilte -s (n disa raste -es, -os). Kurse mbaresa e rass dhanore u ruajt, sepse prbhej nga nj diftong, q me koh prfundoi n nj zanore t gjat 10 . Pas gjith gjasash, shtrirja e mbaress s dhanores njjs edhe n rasn gjinore sht kryer n nj koh, kur kjo e fundit e kishte humbur mbaresn e vet. Shtrirja e mbaress s ruajtur t dhanores edhe n gjinore do t jet mundsuar edhe nga nevoja pr ta dalluar formalisht kt ras nga emrorja dhe kallzorja (e pashquar), q kishin mbetur gjithashtu pa mbaresa rasore 11 .
TF FT TF FT TF FT
9
T T
Sih Demiraj: 1986, 288 v., 290 v., 294 v.

T
10
T
Shih Demiraj: 1986, 275 v. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986, 274.
11
T T
71
N numrin shums, n rast se sht i drejt mendimi i Pedersenit: 1854, 254, q mbaresa - (v-)e e ka burimin tek mbaresa e rass gjinore --m 12 , kjo mbares u ruajt, sepse prbhej nga nj zanore e gjat. Ndrkaq, shtrirja e ksaj mbarese edhe n dhanoren shums duhet t ket ndodhur, ndofta, pr arsye se kjo e fundit e kishte humbur fare, ose e kishte t reduktuar s teprmi mbaresn e vet. Gjithsesi, njsimi i ktyre dy rasave n shums, n mos qoft shkaktuar, t paktn, sht mundsuar nga ndikimi i s njjts dukuri t numrit njjs. Mendimi i fundit gjen njfar mbshtetjeje edhe n faktin se n nj periudh m t von t gjuhs shqipe zvendsimi i rrjedhores s shquar me dhanoren e shquar shums sht br pikrisht nn ndikimin e s njjts dukuri t numrit njjs 13 . Sidoqofot, ka shum pak mundsi q njsimi i rasave gjinore e dhanore t jet kryer njkohsisht n t dy numrat. Pra, procesi i njsimit t rasave gjinore e dhanore sht pasoj e dy faktorve me karakter fonetik (reduktimi dhe rnia e mbaress rasore m pak t mbrojtur) dhe analogjik (shtrirja e mbaress s njrs ras edhe n tjetrn). Dukuria e fundit dshmon qart se gjuha shqipe gjat evolucionit t saj historik e ka ndier nevojn pr t ruajtur dallimin formal t ktyre dy rasave, t paktn, nga dy rasat e tjera m t prdorura, emrorja dhe kallzorja. Nga ana tjetr, duke qen se rasat gjinore e dhanore kishin secila fushn e vet t prdorimit n fjali, gjuha shqipe pas njsimit t ktyre dy rasave, shpejt a von, nuk mund t mos ndiente nevojn pr t'i dalluar ato prsri nga ana formale. Nj dukuri e till gjen nj mbshtetje, qoft edhe t trthort, n faktin se edhe n gjuht, q e kan humbur sistemin e lakimit, funksionet karakteristike t ktyre dy rasave dallohen formalisht nprmjet parafjalve t posame, t gramatikalizuara, t vendosura para emrave t prdorur n funksion prcaktori, prkatsisht n funksion t kundrins s zhdrejt, si ka ndodhur p.sh. n gjuht romane perndimore, n anglishte etj. 14
TF FT TF FT TF FT
8. Pr sa i takon pyetjes s fundit tek & 5, mund t pohohet se arsyeja prse gjuha shqipe shfrytzoi ballin e fjals pr dallimin e rass gjinore, do krkuar n faktin e njohur q fundi i ksaj forme rasore nuk mund t mbingarkohej m tej me nj mjet tjetr gramatikor. T kihet parasysh se n trajtn e shquar, ku duhet t jet shfaqur n zanafill nyja e prparme e gjinores, emri kishte dy tregues gramatikor - mbaresn rasore dhe formn rasore t nyjs s prapme. N kto rrethana, e vetmja mundsi pr dallimin e gjinores ishte shfrytzimi i ballit t fjals. Por n kt rast mbetet pr t'u shpjeguar prse gjuha shqipe pr dallimin e rass gjinore shfrytzoi pikrisht prsritjen mekanike t nyjs s prapme t emrit paraprijs dhe nuk vuri n prdorim ndonj mjet tjetr t paravendosur, si p.sh. gramatikalizimin e ndonj parafjale, ashtu si shum gjuh t tjera i.e. Pr sqarimin e shtjes s fundit do mbajtur parasysh koha, kur duhet t ket nisur procesi i dallimit formal t rass gjinore. Ky proces duhet t ket nisur n nj koh as shum t hershme, por, as shum t von (shih VI/20-21). Gjithsesi, ai duhet t ket nisur n nj koh, kur ishte zhvilluar kundrvnia lakim i shquar ~ lakim i pashquar, por ky i fundit i kishte treguesit gramatikor mjaft t reduktuar 15 . Nga ana tjetr, rasa
TF FT
12
T T
Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986, 283 v. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986, 371. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986, 257 v. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986,288 v., 317.
13
T T
14
T T
15
T T
72
gjinore nuk mund t dallohej nprmjet gramatikalizimit t ndonj parafjale. Funksioni themelor i ksaj rase (shih & 1) mund t lejonte prdorimin e nj parafjale vetm pas humbjes s lakimit, ashtu si ka ndodhur p.sh. n gjuht romane perndimore, n anglishte, n bullgarishte, n maqedonishte etj. (shih & 11). Prndryshe, n gjuht, q e kan ruajtur lakimin emror, prdorimi i rass gjinore me parafjal ndeshet vetm n ato raste, kur ajo nuk kryen funksionin e nj prcaktori, si ka ndodhur p.sh. n gjuht sllave, n gjermanishte etj. 9. Edhe n rumanishte bashkprkimi i rasave gjinore e dhanore paraqit disa veori t ngjashme me ato t shqipes. Por n kt rast ka edhe ndonj ndryshim jo t parndsishm midis ktyre dy gjuhve. sht fjala pr faktin q n rumanishte emrat mashkullor dhe asnjans 16 n lakimin e pashquar, si n njjs edhe n shums, dalin me nj form t prbashkt pr t gjitha rasat, kshtu q rasat gjinore e dhanore te kta emra dallohen vetm nprmjet ndonj prcaktori t paravendosur, kryesisht nprmjet formave rasore t nyjs s pacaktuar 17 . Edhe emrat e gjinis femrore n lakimin e pashquar e dallojn formn e rasave gjinore e dhanore nga ajo e rasave emrore e kallzore vetm n numrin njjs 18 . Kurse n lakimin e shquar t gjith emrat n rumanishte e dallojn formn e rasave gjinore e dhanore nga ajo e rasave emrore dhe kallzore, si n njjs edhe n shums 19 . Kshtu, emrat mashkullor dhe asnjans n rasat gjinore e dhanore njjs marrin formn e nyjs s prapme -lui, q e ka burimin tek forma e rass dhanore njjs t premrit dftor latin il-lui, ndrsa emrat femror marrin formn nyjore -ei, q e ka burimin tek forma e rass dhanore njjs t dftorit latin t gjinis femrore ill-aei. N numrin shums t gjith emrat, pa dallim gjinie, n rasat gjinore e dhanore marrin formn nyjore -lor, q e ka burimin tek forma e rass gjinore shums t premrit dftor latin il-lor-um 20 .
16
T T
N gramatikat rumune quhen asnjans ata emra sendesh, q n njjs paraqiten si mashkullor dhe n shums si femror, si p.sh.: deal ~ deal-uri kodr ~ kodr-a, studiu ~ studii studim ~ studim-e etj. P.sh.: Emr./Kall. Gjin. Dhan. Njjs mashk. (un) om (a unui) om (unui) om
U U
17
T T
Shums
U
asnj. deal deal deal
(nite) oameni (a unor) oameni ( unor) oameni
dealuri dealuri dealuri
18
T T
P.sh.: Emr./Kall. Gjin. Dhan. Njjs (o) cas (a unei) cas-e (unei) cas-e Njjs asnj. deal-u-l deal-u-lui deal-u-lui Shums deal-uri-le dealuri-lor dealuri-lor
U U
Shums (nite) case (a unor) case (unor) case
19
T T
P.sh.: Emr./kall. Gjin. Dhan. Emr./Kall. Gjin. Dhan. mashk. om-u-l (a) om-u-lui om-u-lui
U U
fem. cas-a cas-ei cas-ei

U U
oameni-i (a) oameni-lor oameni-lor
case-le case-lor case-lor
20
T T
Shih ILR II 219 v.; Coteanu: 1969,58.
73
10. Edhe n rumanishte rasa gjinore dallohet nga dhanorja nprmjet s ashtuquajturs nyj e prparme al (a, ai, ale) 21 . Por, ndryshe nga 'ndodh n gjuhn shqipe, paranyjzimi i rass gjinore n rumanishte bhet vetm kur ajo vjen pas nj emri t pashquar. P.sh. t krahasohen: o cas a vecinului nj shtpi e fqinjit ~casa vecinului shtpia e fqinjit. Nyja e prparme e rass gjinore n rumanishte nuk sht shum e vjetr, ajo duhet t jet prftuar midis shekujve XII-XIV (shih VI/21). Prandaj mund t pohohet se n rumanishte paranyjzimi i rass gjinore sht prftuar pas njsimit t ksaj rase me dhanoren dhe sht pasoj e jo shkak i ktij njsimi. Njsimi formal i rasave gjinore e dhanore ka nisur qysh n periudhn e latinishtes danubiane 22 . 11. Pr sa i takon bullgarishtes dhe maqedonishtes, ku sistemi i lakimit duhet t jet mnjanuar aty nga shekujt XII-XIV 23 , pr rastin n shqyrtim nuk sht fjala pr njsimin e formave rasore sintetike t gjinores e t dhanores. Ktu sht fjala pr shtrirjen e forms s ngurosur emrore t prir nga parafjala na mbi, n, pr me vlern e rass dhanore edhe n funksionin e rass gjinore. P.sh. t krahasohen: (bullg.) knigata na uenikt libri i nxnsit dhe (mu) ree na uenikt i tha nxnsit. Prdorimi i parafjals na pr t shprehur kuptimin e rass dhanore n bullgarishte nuk sht i vjetr. Sipas Mirevit: 1950,139, parafjala na para nj emri me vlern e dhanores nuk del gjkundi n dokumentet e bullgarishtes s mesme (shekujt XII-XIV). Prandaj forma e sotme e dhanores me parafjaln na, me sa duket, sht shfaqur jo m hert se shekulli XV. N kto rrethana, duhet pranuar q shtrirja e prdorimit t ksaj forme analitike edhe me vlern e rass gjinore duhet t jet prftuar pas shekullit XV 24 . 12. Lidhur me shtjen n shqyrtim duhet prmendur ktu se n shumicn e gjuhve ballkanike ndeshet edhe nj rast tjetr prdorimi i rass dhanore me vlern e gjinores. sht fjala pr prdorimin e trajts s patheksuar t dhanores t premrave vetor me vlern e nj gjinoreje t pronsis, pra t nj premri pronor enklitik. Nj prdorim i till, q n ndonj gjuh sht prftuar vetm pas emrash t farefisit (shih shnimin 27), ndeshet n greqishte, n bullgarishte-maqedonishte dhe n rumanishte. P.sh.: Greqisht: o patras mou babai im, i () manna sou nna jote, to spiti tou shtpia e tij, ta ped(h) i mas fmijt tan etj. 25 Bullgarisht: poloeneto mi gjendja, pozita ime, uspeht mu suksesi i tij, rabotata im puna e tyre etj. 26 Maqedonisht: tatko mi ati im, brat vi vllai juaj, sestra im motra e tyre, bratued mu kushriri i tij etj. 27 Rumanisht: sufletu-mi shpirti im, fiii-i bijt e tu, moartea-i vdekja e tij etj. 28
21
T T
Trajta e gjinores GLR I, 105.
shums
alor
prdoret
vetm
me
premrat
pronor;
shih
22
T T
Shih ILR II, 220; Coteanu: 1969,58. Shih Mirev: 1950,125,133; Koneski: 1967/1, 159 v. Sipas Mirevit: 1950,132 v., n nj periudh t mparshme, kur u shfaqn shenjat e analitizmit, me rasn gjinore prdorej parafjala ot prej, nga. Por, sipas Koneskit: 1969/1,166, ndrtime me parafjaln na, q mund t interpretohen me kuptim posesiv, ndeshen qysh n shekullin XIII. Shih Sandfeld: 1930,187 v. Shih Stojanov: 1977,291. Shih Koneski: 1967/2,336, ku pohohet se kto trajta premrore prdoren me emra farefisi. Shih GLR I,141.
23
T T
24
T T
25
T T
26
T T
27
T T
28
T T
74
13. T gjith ata q e kan vn n dukje kt prdorim t rass dhanore t premrave vetor me vler gjinoreje pronsore n gjuht ballkanike t lartprmendura, shqipen e kan ln jasht vshtrimit, duke pohuar se nj dukuri e till n kt gjuh nuk del. Por, po t shqyrtohet m mir kjo shtje, del se prirja pr t prdorur rasn dhanore t peremrave vetor me vlern e nj gjinoreje pronsore sht shfaqur edhe n gjuhn shqipe dhe n nj koh relativisht mjaft t hershme. Ktu nuk sht fjala vetm pr pronort e vets s tret njjs e shums i tij, i saj, i tyre, q n zanafill kan qen forma t rass dhanore-gjinore t premrave vetor (dftor) t vets s tret, por q si pronor jan mbiemrzuar 29 . Edhe pronort e mi, e tu (dikur mi, tu), pr nga burimi, kan qen forma t rass dhanore t premrave vetor t vets s par e t dyt njjs 30 , q jan prdorur qysh hert si gjinore pronsore dhe si t tilla m n fund jan mbiemrzuar si pronor t mirfillt, por me nj fush t kufizuar prdorimi. Si dihet, pronort e mi, e tu prdoren vetm kur prcaktojn emra n numrin shums. Prndryshe, prdoren forma pronorsh t nj tipi tjetr ndrtimi. Khs. djemt e mi ~ djali im: djemt e tu ~ djali yt. Arsyeja e nj dualizmi t till formash te kta pronor mbetet pr t'u sqaruar m tej 31 . Por edhe tek pronort e tipit im,yn/jon,yt/jote,juaj, t cilt pr nga tipi i ndrtimit nuk kan shoq n asnj gjuh tjetr i.e. 32 , elementi i dyt i tyre n zanafill ka qen nj premr vetor n formn e rass dhanore 33 . 14. Si u vu n dukje n & 1, bashkprkimi midis rasave dhanore dhe gjinore n gjuht ballkanike ka trhequr prej kohsh vmendjen e studiuesve t ndryshm, t cilt edhe jan prpjekur ta shpjegojn burimin dhe prhapjen e ksaj dukurie n kto gjuh. Ndr hipotezat kryesore, q jan parashtruar deri sot pr kt shtje, m t prhapurat kan qen ato q e shihnin shfaqjen e dukuris n shqyrtim nn ndikimin e substratit t vjetr ballkanik, apo nn ndikimin e greqishtes a t latinishtes, apo edhe si nj dukuri q, t paktn, n disa nga gjuht ballkanike duhet konsideruar si nj zhvillim i brendshm, i pavarur. N paragraft ndjeks po i shqyrtojm nj nga nj kto hipoteza. 15. Prfaqsuesi kryesor i hipotezs pr ndikimin e substratit ka qen Mikloshii: 1861,7. Ktu ai, midis dukurive t trashguara nga elementi i vjetr vends, rendit edhe shenjimin e gjinores dhe t dhanores nprmjet s njjts form n bullgarishte, rumanishte, greqishte dhe shqipe. Dhe ai besonte (f. 8) q ai element t ket qen i afrt pr nga burimi me shqipen e sotme. Nj mendim t ngjashm ka shprehur pr burimin e ksaj dukurie edhe Weigand-i (: BA I,f. X), i cili e shihte prhapjen e ksaj dukurie n gjuht e tjera ballkanike nn ndikimin e trako-shqipes. Pr burimin e ksaj dukurie nga nj substrat i prgjithshm ballkanik jan shprehur edhe W. Vondrak, A. Meillet dhe J. Schrfer 34 . Kurse H. Skld-i dhe M. Gasteri n kt rast jan shprehur pr nj substrat proto-bullgar 35 .
29
T T
Shih Demiraj: 1986,474 v. Shih Demiraj: 1986,480. Shih Demiraj: 1986,480. Shih Demiraj: 1986,473. Shih Demiraj: 1986,477 v. Shih Schaller: 1975,138 (me literatur) Shih Schaller: 1985,138 (me literatur).
30
T T
31
T T
32
T T
33
T T
34
T T
35
T T
75
Hipoteza e substratit n kt rast (dhe jo vetm n kt rast) as mund t pranohet, as mund t hidhet posht patjetr. Nj e panjohur nuk ka se si t zgjidhet nprmjet nj tjetr t panjohure. Ne nuk dim nse substrati ilir, trak, proto-bullgar apo ndonj substrat tjetr i ka pasur t njsuara format e rasave gjinore e dhanore. Por edhe sikur t pranohej - natyrisht me rezerv - nj hipotez e till, prap do t mbetej pr t'u argumentuar rruga e prhapjes s ksaj dukurie n gjuht e ndryshme ballkanike. sht vshtir q ajo, nn ndikimin e nj substrati, t jet shfaqur n t njjtn koh n t gjitha ato gjuh. Prandaj, n kt rast duhet argumentuar shfaqja e saj n fillim n nj gjuh t dhn dhe pastaj prhapja e saj, nn ndikimin e ksaj gjuhe, edhe n gjuht e tjera ballkanike. Sidoqoft, substrati proto-bullgar n kt rast mund t prjashtohet, po t kemi parasysh se n bullgarishte kjo dukuri nuk duhet t ket qen m e hershme se n gjuht e tjera ballkanike (shih & 11). 16. Pr sa i takon hipotezs, sipas t cils burimi i dukuris n shqyrtim n gjuht ballkanike duhet krkuar n greqishte, ajo sht shprehur n mnyr t trthort s pari nga Sandfeldi (: 1930,185 v.). Pasi mbron mendimin q prania e nj forme t prbashkt rasore pr gjinore-dhanoren n greqishte dshmohet qysh n shekujt e par t e.r. (shih & 3), Sandfeldi v n dukje dukurin e ngjashme n gjuht e tjera ballkanike dhe ndalet pak m shum n ndrtimet e bullgarishtes, duke pranuar (f. 187) q n bullgarishten e vjetr ndeshen shembuj t shumt prdorimi t dhanores n vend t gjinores. Dhe lidhur me kt pohon: Kjo nuk pengon t supozohet nj lidhje midis ktyre gjuhve n kt pik. Por, pasi pranon edhe mendimin e M. Roque-ut, P. Skokut etj. mbi prhapjen e ksaj dukurie edhe n latinishten vulgare (shih edhe & 18), ai prfundon: Pra, ka mundsi q t kemi t bjm me dy korrente homogjene, q kan kontribuar t dy pr uniformimin, q paraqisin gjuht ballkanike n kt pik." Por, po t kemi parasysh qndrimin e prgjithshm t Sandfeldit pr ndikimin e madh t greqishtes mbi gjuht ballkanike, ather mund t pohohet se, sipas tij, njri nga dy korrentet, q kan ndikuar n prhapjen e dukuris n shqyrim n gjuht ballkanike, ka qen ai i greqishtes. Por n kt rast nj ndikim grek ai duket ta ket supozuar vetm pr bullgarishten dhe shqipen. Supozimi pr nj ndikim grek n njsimin e formave t gjinores e t dhanores n gjuht ballkanike n prgjithsi nuk ka gjetur prkrahje; megjithat, nuk duhet hedhur posht patjetr pr bullgarishten e maqedonishten 36 . Por edhe n kt rast ky supozim do t krkonte nj argumentim binds (shih edhe & 19). Pr sa i takon gjuhs shqipe, nj ndikim grek n kt rast vshtir se mund t argumentohet, po t kihet parasysh se dukuria n shqyrim n gjuhn shqipe del relativisht shum e vjetr, ndofta edhe m e vjetr se n greqishte (shih edhe && 5,8). 17. Disa gjuhtar t tjer burimin e dukuris n shqyrtim n gjuht ballkanike ose, t paktn, n disa prej tyre e kan krkuar tek latinishtja popullore. Kshtu p.sh. si u vu n dukje n & 16, edhe Sandfeldi ka pranuar q pr prhapjen e ksaj dukurie n gjuht ballkanike, krahas greqishtes, ka ndikuar edhe latinishtja. Pr nj ndikim latin n kt rast jan shprehur edhe gjuhtar t tjer. Nj ndr kta sht edhe Reichenkron-i, i cili prpiqet t vrtetoj ndikimin latin jo vetm pr dukurin n shqyrtim, por edhe pr ballkanizmat e tjer 37 .
TF FT TF FT
36
T T
Sipas Schaller-it: 1975,138, nj ndikim grek mbi bullgarishten n kt rast sht pranuar nga W. Lettenbauer n Mnchener Beitrge zur Slavenkunde: Mnchen 1953, f. 155-156. Shih Reichenkron: 1962,116 v. Ai arrin n kt prfundim, pasi ka prjashtuar m par ndikimin e substratit, t greqishtes dhe t sllavishtes (f. 114 v.).
37
T T
76
18. Ata q kan mbrojtur hipotezn e ndikimit latin n shfaqjen dhe prhapjen e dukuris n shqyrtim n gjuht ballkanike, kan parashtruar si argumente, nga njra an, dokumentimin e hershm t ksaj dukurie n latinishte 38 dhe, nga ana tjetr, ndikimin q ka ushtruar kjo gjuh mbi gjuht ballkanike gjat sundimit shumshekullor romak n Ballkan. Por me t tilla argumente nuk arrihet dot t vrtetohet q latinishtja t ket ushtruar n kt rast nj ndikim t hershm mbi nj gjuh t till kulture si greqishtja (shih & 3) si edhe mbi nj gjuh t till si shqipja, ku ndikimi latin mbi eptimin, si ka pohuar Pederseni (: 1905,212), sht baras me zero 39 . T kihet parasysh gjithashtu q nj dukuri e till n shqipe sht jo vetm e hershme, por edhe me rreze t gjer veprimi (shih && 5-8 dhe 13). Po t mbahet parasysh 'u vu n dukje n & 11 mbi moshn relativisht t von t ksaj dukurie n bullgarishte, ather nj ndikim i drejtprdrejt latin n kt rast edhe mbi at gjuh prjashtohet. Pr sa i takon rumanishtes, n kt rast mund t flitet pr nj dukuri, q ajo gjuh e ka trashguar nga nna e saj, latinishtja. Nj qndrim i till mbahet p.sh. n ILR II, 220, ku, pasi vihet n dukje se njsimi i rasave gjinore e dhanore ka ndodhur qysh n latinishten danubiane, pohohet: Prandaj nuk ka qen m nevoja t merren n vshtrim teorit, t cilat presupozojn q shfaqja e ksaj rase t vetme do t ishte me origjin ballkanike. 19. Po t mbahen parasysh shpjegimet e ndryshme, q u parashtruan n && 14-18, mbi njsimin formal t rasave gjinore e dhanore n gjuht ballkanike, ather mund t shtrohet me t drejt pyetja nse n kt rast kemi t bjm me t vrtet me nj ballkanizm dhe nse nj ballkanizm i till sht prftuar prej nj burimi t vetm apo prej burimesh t ndryshme. Fakti q kjo dukuri ndeshet n t gjitha gjuht ballkanike, ku jan prftuar edhe dukuri t tjera gramatikore t prbashkta, t bn t pranosh se ktu kemi t bjm me nj ballkanizm, megjithse nj dukuri e ngjashme sht prftuar edhe n gjuh t tjera jasht Ballkanit (shih shnimin 1). Ka edhe t tjer ballkanizma, q jan shfaqur edhe jasht Ballkanit, si jan p.sh. prapavendosja e nyjs shquese (shih VI/1), formimi i kohs s ardhme nprmjet foljes ndihmse dua (shih VII/5) etj. Gjithashtu, pranimi i nj dukurie gjuhsore si ballkanizm nuk sht i kushtzuar patjetr nga prftimi i saj nprmjet nj burimi t vetm. Vendimtare n kt rast sht prania e nj dukurie t prbashkt n gjuh t nj treve t till si Ballkani, t cilat gjat evolucionit t tyre historik kan zhvilluar disa tipare t prbashkta, nj ndr t cilat sht edhe njsimi formal i rasave gjinore e dhanore. Pr sa i takon pyetjes se si sht prftuar dukuria n shqyrtim n gjuht e ndryshme ballkanike, me sa duket, burimi i saj n kt rast duhet krkuar m fort n nj zhvillim paralel t ktyre gjuhve. Me fjal t tjera, shfaqja e hershme e ksaj dukurie n greqishte, shqipe dhe rumanishte duhet t jet nj zhvilim i pavarur n seciln nga kto tri gjuh (shih && 3-10). Dhe ky evolucion paralel duhet t jet kushtzuar nga prirja e hershme e ktyre tri gjuhve pr thjeshtimin e lakimit emror (dhe premror). Edhe n bullgarishte-maqedonishte mund t supozohet m fort nj zhvillim i pavarur, megjithse
TF FT TF FT
38
T T
Shih pr kt Sandfeld: 1930,187 (me literatur); ILR II, 220; Coteanu: 1969,55 v. Shih edhe Solta: 1980,209, ku, lidhur me shtjen n shqyrtim, ndikimi latin kundrshtohet: Dihet se shqipja ka psuar nj ndikim t fuqishm latin n fjalor, por asnj ndikim n fushn e lakimit. Ai shton se edhe n armenishte rasat gjinore e dhanore nuk dallohen nga njra-tjetra.
39
T T
77
n kt rast nuk sht pr t'u prjashtuar krejt nj ndikim i mundshm nga ana e gjuhve fqinje, rumanishtes dhe greqishtes.
78
KREU VI
PRAPAVENDOSJA E NYJS SHQUESE
1. Prapavendosja e nyjs shquese sht radhitur me t drejt ndr ballkanizmat m tipik, megjithse nj dukuri e till ndeshet edhe n gjuh t tjera i.e. jasht Ballkanit, si p.sh. n armenishte 1 , n gjuht skandinave 2 , madje edhe n gjuh t tjera i.e. dhe joie 3 . Vshtrimi i ksaj dukurie si nj ballkanizm i prftuar n rrym t shekujve n trevat ballkanike sht i kuptueshm, po t mbahet parasysh fakti i njohur q ajo ndeshet n gjuh ballkanike, q u prkasin grupeve t ndryshme t familjes i.e., si jan shqipja, rumanishtja, dhe bullgarishtja e maqedonishtja. T kihet parasysh, ndr t tjera, se n grupin e gjuhve romane, ku bn pjes rumanishtja, nyja shquese sht e paravendosur, dhe se gjuht e grupit sllav n prgjithsi nuk kan zhvilluar ndonj nyj shquese 4 . 2. N gjuht ballkanike me nyj shquese t prapavendosur, kjo, ashtu si n gjuht e tjera i.e. q e kan zhvilluar kt mjet gramatikor, sht prftuar nga evolucioni i premrave dftor prkats. Madje, n shqipe dhe n rumanishte nyja shquese e prapavendosur i ka ruajtur n nj far mase edhe format rasore gjegjse t premrave dftor prkats 5 . Kurse n bullgarishte e maqedonishte nyja shquese e prapavendosur del sot me nj form rasore t vetme, duke qen se ato e kan humbur prej kohsh sistemin e lakimit n prgjithsi 6 . Por, nga ana tjetr, n maqedonishten perndimore dhe n ndonj
1
T T
N armenishte, si dihet, ka nj seri prej tri nyjash t prapme, nprmjet t cilave shenjohet nj send i caktuar pran folsit (-s), larg folsit (-d), ose as afr, as larg tij (-n). Nj dukuri e ngjashme sht prftuar edhe n maqedonishten perndimore (shih & 2). Shih Steblin-Kamenskij: 1953,194 v,; po ai: 1957,55. Shih Tagliavini: 1924,515-522. Mendimi i mbrojtur nga disa gjuhtar (si p.sh. nga Hirti: 1934,166) se n gjuht sllave dhe lituane t ashtuquajturit mbiemra t caktuar t tipit dobr-yj i mir etj. jan formuar duke marr n fund nj nyj t prapme, kshtu si sht shprehur, nuk del i mbshtetur. Nyja shquese, si e till, nuk mund t shfaqej tek mbiemri, pa pas lindur m par tek emri. Kjo vrejtje vlen n radh t par pr mbiemrin e paemrzuar, i cili t gjitha kategorit gramatikore i ka t kushtzuara nga ato t emrit, q prcakton. Pr m tepr, mbiemri kategorin e shquarsis nuk e ka. Por edhe kur n ndonj gjuh ai prdoret me nyj pas nj emri t shquar, ather nyjn rregullisht e merr sipas emrit. P.sh. t krahasohen n greqishte t re: o nthropos o agaths; i () gynaka i () agath, to paid(h) to agath (njeriu i mir, gruaja e mir, fmija i mir) etj. P.sh. t krahasohen n shqipe format rasore t nyjs s prapme t gjinis mashkullore njjs me ato t dftorit gjegjs: mal -i- : a-i, mal-i-t : a-ti(j); po kshtu t krahasohen n rumanishte format e nyjs s gjinis mashkullore njjs me ato t premrit dftor gjegjs latin: lup-u-l : ille, lupu-lui : illui, etj. Sipas Mirevit: 1950,150, nyja e prapme n bullgarishten e vjetr dilte me forma t ndryshme rasore. Ai shton se gjurm formash rasore t nyjs s prapme ndeshen ende n t folmet bullgare t Rodopit
2
T T
3
T T
4
T T
5
T T
6
T T
99
dialekt t bullgarishtes 7 nyja shquese e prapavendosur del me tri forma t ndryshme, n varsi t pozicionit t sendit t emrtuar pran ose larg folsit, apo pavarsisht nga pozicioni i tij 8 . 3. Prapavendosja e treguesit t shquarsis n gjuht ballkanike t lartprmendura ka trhequr prej kohsh vmendjen e gjuhtarve. I pari q e vuri n dukje kt dukuri, ka qen gjuhtari me origjin sllovene J. Kopitar (: 1829,253). Pas tij i kan kushtuar vmendje ksaj dukurie edhe nj varg gjuhtarsh t tjer, nga t cilt po prmendim vetm disa, si: Mikloshii: 1861,7, Sendfeldi: 1930,165-173, Tagliavini: 1924,515-522, abej: 1963,91 v., Reichenkron-i: 1963,99 v., Georgievi: 1968,17, Ajeti: 1969,29-39, Schaller-i: 1975,143 v., Solta: 1980, 184 v., Bokshi: 1984, passim, Banfi: 1985,64 v., Feuillet-i: 1986,72 v., etj 4. Pothuaj t gjith ata q jan marr me studimin krahasues t nyjs s prapme n gjuht ballkanike, kan shprehur edhe mendimet e tyre lidhur me burimin e ksaj dukurie ballkanike. T vshtruara n trsin e tyre pikpamjet e shprehura deri sot mbi burimin e ksaj dukurie mund t prmblidhen si vijon: a) Hipoteza e substratit. Sipas mbrojtsve t ksaj hipoteze, burimi i prapavendosjes s nyjs shquese n gjuht ballkanike duhet krkuar n nj nga gjuht e vjetra t Ballkanit. Kshtu mendonin p.sh. Kopitari: 1829,253, Mikloshii: 1861,7 etj. Por, natyrisht, nuk kan qen t njjta mendimet, pr sa i takon gjuhs substrat (shih & 13). b) Hipoteza e ndikimit t latinishtes vulgare. Nj hipotez e till sht shprehur nga ndonj romanist (shih Sandfeld: 1930,167), nga Reichenkron-i: 1963,99 v. etj. c) Hipoteza e ndikimit t gjuhs shqipe. Prfaqsuesit e ksaj hipoteze, n prgjithsi, jan prpjekur t vrtetojn se krijimi i nyjs s prapme shquese n rumanishte sht kryer nn ndikimin e gjuhs shqipe. Nj mendim t till e ka mbrojtur koht e fundit edhe Bokshi: 1984,208,212. Ky i fundit n kt rast pranon edhe nj ndikim t rumanishtes mbi gjuht sllave jugore. d) Hipoteza e ndikimit sllav. Nj hipotez e till sht shprehur koht e fundit edhe nga Piotrovski: 1960,134,141. Pr nj ndikim t bullgarishtes mbi rumanishten n prapavendosjen e nyjs shquese jan shprehur edhe Lj. Miljetii, I. Glbovi etj. 9 e) Hipoteza e ndikimit grek. Sipas ksaj hipoteze, q sht parashtruar nga Georgievi (sidomos n Actes VI, 1968, f. 17) e ndonj tjetr 10 , greqishtja ka ndikuar n vet krijimin e nyjs shquese n gjuht ballkanike, por jo n prapavendosjen e saj. f) Hipoteza e nj zhvillimi t pavarur. Disa gjuhtar e kan menduar prapavendosjen e nyjs shquese si nj zhvillim t pavarur jo vetm n gjuhn shqipe dhe n rumanishte,
dhe t Trnovos. Mnjanimi i formave rasore t nyjs n shumicn e t folmeve bullgare (dhe maqedonase) sht pasoj e drejtprdrejt e mnjanimit t lakimit t emrit n prgjithsi, d.m.th. pasoj e kalimit nga sistemi i dikurshm sintetik (rasor) n sistemin e ri analitik. Kjo dukuri sht prftuar gjat shekujve XII-XIV (shih Mirev, po aty, 125).
7
T T
sht fjala pr dialektin e Trnovos (shih Mirev: 1950,125). Edhe n dialektin e Rodopeve ndeshet nj dukuri e till. P.sh.: veko-ov,-on,-ot njeriu, zhna-va,-na,-ta gruaja, sllo-vo,-no,-to fshati, lgje-ve,-ne,-te njerzit. T krahasohen kto forma nyjore me ato t dftorve gjegjs: ovoj ~ ovaa ~ ovoe ~ ovie, ~onoj ~ onaa ~ onoe ~ onie, ~toj ~ taa ~ toe ~ tie. Kurse n bullgarishte n prgjithsi (shih shnimin 7) prdoren kryesisht format nyjore m -t; p.sh. ovk-t njeriu, zhen-ta gruaja, sllo-to fshati, ljde-te njerzit. Shih Sandfeld: 1930,167; Bokshi: 1984,124 v.
T
8
T T
9
T T
10
T
Shih Bokshi: 1984, 39.
100
por edhe n bullgarishte (e maqedonishte). Sipas Sandfeldit: 1930,167, t ktij mendimi kan qen disa sllavist. Nga nj mendim i till duket se anon edhe Tagliavini: 1924,522 11 . Prve ktyre, nuk kan munguar edhe hipoteza t tjera, pr t cilat shih Sandfeld: 1930,166. 5. Si del edhe nga paraqitja e prmbledhur tek & 4, deri sot nuk ka qen (dhe vshtir se mund t ishte) e mundur t arrihej n nj mendim t prbashkt, pr sa i takon burimit dhe rrugs s prhapjes s ktij ballkanizmi, pasi n kt rast kemi t bjm me nj dukuri t prftuar relativisht mjaft hert, t paktn n shqipe dhe n rumanishte. Megjithat, po t kemi parasysh faktin q n gjuht sllave t lartprmendura prapavendosja e nyjs shquese dokumentohet m von se n shqipe dhe n rumanishte (shih & 6), burimi sllav i ktij ballkanizmi duhet prjashtuar. Gjithashtu duhet prjashtuar edhe burimi grek, po t mbajm parasysh faktin e njohur q n greqishte nyja shquese sht me t vrtet mjaft e vjetr (shih II/10, shnimi 37), por atje ajo del qysh n krye t hers e paravendosur. N kto rrethana, n rast se burimi i dukuris n shqyrtim duhet krkuar patjetr n nj gjuh t vetme, ather ktu vijn n vshtrim ose shqipja, ose rumanishtja. Por, si do t shtjellohet n paragraft ndjeks, shtja e burimit dhe e prhapjes s ktij ballkanizmi paraqitet mjaft m e vshtir nga sa mund t duket n nj vshtrim t par. Sidoqoft, pr nj zgjidhje sa m t sakt t ktij problemi sht e nevojshme t sqarohet m par se sa e vjetr sht prapavendosja e nyjs shquese n seciln nga gjuht ballkanike dhe nse n ndonj nga kto gjuh treguesi i shquarsis ka qen m prpara i paravendosur, ashtu si del edhe n shumicn e gjuhve i.e., ku sht prftuar nj tregues i till. 6. N gjuht sllave t Ballkanit nyja e prapavendosur nuk duhet t jet fort e hershme. Fakti q gjurm t nj nyje t till nuk ndeshen n shkrimet e Qirilit e t Metodit, t cilt kan qen me origjin nga Selaniku, sht nj dshmi e qart se ajo n bullgarishte ka zn t shfaqet pas shekullit IX t e.r. Sipas Koneskit: 1967/1,153, gjurmt e nj nyje t prapavendosur ndeshen n shkrimet e vjetra maqedonase qysh n shekullin XIII. Sipas Glbovit: 1962,141, dhe sipas Mirevit: 1950,148 v., nyja e prapme n bullgarishte sht shfaqur para shekullit XIII. Do pasur parasysh gjithashtu se deri sot nuk sht vn gjkundi n dukje q n bullgarishten e vjetr t ket pasur edhe ndonj nyj t prparme. 7. Pr sa i takon rumanishtes, n ILR II, 232 pohohet se ... nyja shquese shfaqet n rumanishten e prbashkt pas shekullit VII, kur vihen re shenja t sigurta t riorganizimit t fleksionit emror". Gjithsesi, si pohon Sandfeldi: 1930,170, prkimi (akordi) midis degve t ndryshme t rumanishtes tregon se zhvillimi i nyjs duhet t ket qen nj fakt i kryer para shekullit X .... Pr vjetrsin relativisht t madhe t nyjs shquese n rumanishte dshmojn edhe reduktimet e mdha fonetike, q kan psuar format rasore (sidomos ato t rass emrore) n njjs edhe n shums pr t dy gjinit (mashkullore e femrore) 12 . Ktu nuk po ndalemi n shtjen nse n nj faz m t hershme nyja shquese n rumanishte
TF FT TF FT
11
T T
Pr prapavendosjen e nyjs shquese si nj zhvillim i pavarur n shqipe dhe n rumanishte sht shprehur edhe Demiraj: 1986,336; 1988,59 v. T krahasohen: m. lup-u-l < ille, lupi-i < illi: f. fat-a < illa, fete-le < illae etj.; t kihet parasysh edhe forma e prbashkt (mashkullore e femrore) e rass gjinore shums -lor (p.sh. lupi-lor, fete-lor), q e ka burimin tek forma e gjinores shums t dftorit latin (mashkullor) illrum.
12
T T
101
ka qen e paravendosur, si mendon Grauri: 1967, 16. Pr kt shtje do t kemi rast t shprehemi pak m tej (& 16). 8. Edhe n gjuhn shqipe nyja e prapme sht e nj vjetrsie mjaft m t madhe se fillimet e dokumentimit t saj shkrimor (shek. XVI), madje edhe se periudha e shprnguljeve t arbreshve n Itali (shekulli XV) dhe n Greqi (shekulli XIV). T kihet parasysh se format rasore t nyjave t prapme paraqiten me t njjtin evolucion fonetik edhe n shkrimet m t vjetra prktej dhe prtej Adriatikut, si edhe n t folmet e arbreshve t Greqis. Dhe evolucionet fonetike, q kan psuar format rasore t ktyre nyjave n krahasim me format rasore gjegjse t premrave dftor, prej t cilave ato jan zhvilluar, dshmojn qart pr nj zanafill relativisht mjaft t vjetr t tyre. T kihet parasysh edhe se procesi i prngjitjes s formave rasore t nyjave t prapme me format rasore gjegjse t emrit duhet t jet kryer, para se t pushonte s vepruari dukuria e rotacizmit n > r n t folmet jugore t shqipes (khs. zan-i ~ zr-i, pen-i ~ per-i etj.), d.m.th. para shekujve VII-VIII t e.r. (shih edhe IV/19). Prandaj vet prapavendosja e nyjs shquese n gjuhn shqipe duhet t jet mjaft m e hershme 13 . Ajo sht e nj vjetrsie t till q e bn t pashmangshme pyetjen nse kjo dukuri sht nj fakt gjuhsor i vet shqipes, apo kjo e ka trashguar at nga "nna" e saj 14 . Sidoqoft, mund t anohet m fort nga mendimi q procesi i shndrrimit t dftorve anaforik t prapavendosur emrave n nyja t ket nisur qysh para periudhs s formimit t vet shqipes nprmjet shndrrimit t shkall-shkallshm t nns s saj (shih III/6). 9. Sipas Reichenkron-it: 1963,99 v., prapavendosja e nyjs shquese n rumanishte, shqipe dhe bullgarishte sht pasoj e faktit q n kto gjuh ka mbizotruar kurba zbritse e t folurit, ashtu si n romanishten lindore, ndrsa n romanishten perndimore kjo kurb ka qen ngjitse. Si rrjedhim, elementi m pak i rndsishm i kumtimit n gjuht me kurb zbritse qndron pas elementit q prfaqson gjn e re, m t rndsishme t kumtimit. Lidhur me kt pohim lind vetiu pyetja: Si mund t shpjegohet shfaqja e nj kurbe t till zbritse n gjuht ballkanike t lartprmendura dhe n romanishten lindore n prgjithsi, prkundrejt mbizotrimit t kurbs ngjitse n romanishten perndimore? N kt rast ndikimi i gjuhs a i gjuhve substrat vshtir se mund t prjashtohej. 10. Po t mbahet parasysh 'u vu n dukje n && 6-9, ather del e qart se shtja e burimit t prapavendosjes s nyjs shquese n gjuht ballkanike mbetet e pazgjidhur bindshm. Kshtu p.sh. hipoteza e burimit sllav (& 4) nuk gjen mbshtetje, po t mbahet parasysh se n gjuhn shqipe (& 8) dhe n rumanishte (& 7) nyja shquese e
TF FT TF FT
13
T T
N t mir t nj vjetrsie mjaft t madhe t nyjs s prapme n gjuhn shqipe dshmojn edhe disa t dhna t tjera t ksaj gjuhe, si: 1) Mungesa e parashtess deiktike t dftorve (khs. a-i, a-ta, k-y, kta etj.) tregon se ato jan prftuar, para se dftort t merrnin kto parashtesa deiktike (shih Demiraj: 1986,464 v.). 2) Forma nyjore -n e rass kallzore njjs (m. dhe f.), q sht prftuar nga shkrirja e mbaress rasore -n me formn nyjore prkatse, q niste me -t- (shih po aty 350 v.). 3) Kurse n rasn emrore forma nyjore njjs e gjinis mashkullore sht prapangjitur n nj koh, kur mbaresa e asaj rase kishte rn (shih po aty, 289). Kshtu, sipas La Pians: 1939,129 v., nyja e prapme e shqipes duhet t jet prftuar para kontakteve t saj me latinishten. Sipas Joklit: 1932,45 v., nyja e prapme i prket kohs romake. Shum t hershme e mendojn nyjn e prapme t shqipes edhe abej: 1963,79 dhe 1979,57; Domi: 1961,22; Ajeti: 1969,34, etj. Edhe Bokshi: 1984,195, mendon se aglutinimi i nyjs s prapme n gjuhn shqipe duhet t jet kryer para shekullit VIII. Pr m shum hollsira mbi mendimet e shprehura n lidhje me vjetrsin e nyjs s prapme n gjuhn shqipe shih Demiraj: 1986,329 v.
14
T T
102
prapavendosur sht m e hershme se n bullgarishte e maqedonishte (& 6). Prkundrazi, mund t shtrohet me t drejt pyetja nse n kto gjuh sllave t ballkanizuara (shih III/21-28) vet lindja e nyjs shquese t prapavendosur sht br nn ndikimin e njrs apo t dy gjuhve t tjera ballkanike, ku dukuria n shqyrtim sht prftuar m hert. N kt rast sht fjala pr procesin e ballkanizimit t bullgarishtes e t maqedonishtes nn ndikimin e gjuhve ballkanike rreth e rrotull (shqipja dhe rumanishtja), ose t gjuhs (a gjuhve) substrat, mbi t ciln (a mbi t cilat) ato jan mbishtresuar. Po t kemi parasysh kohn, kur sht shfaqur kjo dukuri n gjuht sllave n shqyrtim, ather mund t anohet nga mendimi se n kt rast do t ken luajtur rol t dy faktort e porsaprmendur, duke qen faktori i dyt ndofta mbizotrues. N kt rast sht fjala m fort pr pranin e rrethanave sintaksore t prftuara nn ndikimin e gjuhs (a t gjuhve) substrat, q do t bnin t mundur shfaqjen e nyjs s prapme shquese. Me fjal t tjera, lindja e nyjs shquese n kto dy gjuh sllave jugore, prkundrejt mungess s saj n gjuht e tjera sllave, mund t shpjegohet si nj zhvillim i brendshm i atyre gjuhve, por nn ndikimin e gjuhs (a t gjuhve) substrat si edhe t gjuhve t tilla fqinje, si shqipja dhe rumanishtja, ku nyja e prapme shquese ishte zhvilluar m hert (shih && 7-8). Sidoqoft, ktu kemi t bjm me nj nga shfaqjet e ballkanizimit t bullgarishtes (e t maqedonishtes) nprmjet krijimit t kundrvnies trajt e pashquar ~ trajt e shquar e emrave. Kjo kundrvnie sht krijuar me mjetet e brendshme. d.m.th. nprmjet premrave dftor prkats (shih shnimin 8). Premri dftor anaforik, duke u prdorur si nj mjet gramatikor, do ta humbiste dalngadal theksimin, dhe prandaj erdh e u prdor si nj fjalz enklitike, q iu prapangjit emrit. Sipas rregullsive t sistemit fonetik-sintaksor t gjuhve sllave, pritej q ky mjet gramatikor t prdorej her pas e her para emrit n varsi t pozicionit t ktij n fillim apo n mes t fjalis 15 . Por n kt rast ktu ka mbizotruar prapavendosja, ka t bn t mos e prjashtosh mundsin e ndikimit prej gjuhve ballkanike rreth e rrotull. 11. Si u vu n dukje n & 4, pr shfaqjen e nyjs shquese t prapavendosur n gjuht ballkanike sht parashtruar edhe hipoteza e ndikimit latin. Nj hipotez e till gjen mbshtetje n faktin e njohur q sundimi i gjat romak n Ballkanet ka ln gjurm t shumta n gjuht ballkanike (shih II/27). Pr m tepr, sht nj gj e njohur q edhe n t gjitha gjuht romane perndimore sht zhvilluar nyja shquese, por atje ajo sht e paravendosur 16 . Sidoqoft, n kt rast mund t shtrohet shtja kryesisht pr rumanishten dhe shqipen, pasi nyja shquese n bullgarishte (dhe maqedonishte) sht zhvilluar n nj koh kur nuk mund t bhet fjal pr nj ndikim latin t drejtprdrejt. Po t kemi parasysh vjetrsin e shfaqjes s nyjs shquese n shqipe dhe n rumanishte (shih & 8, prkatsisht & 7), si edhe n gjuht romane perndimore 17 , mendimi q edhe n shqipe nyja shquese t jet prftuar nn ndikimin e latinishtes, del i pambrojtshm.
TF FT TF FT TF FT
15
T T
Si dihet, n gjuht sllave (me prjashtim t maqedonishtes perdimore relativisht von) sht ruajtur rregullsia e lasht e gjuhve i.e. pr t mos e nisur frazn me nj fjalz t patheksuar, e cila n raste t tilla do t renditej rregullisht pas fjals s par t theksuar (ligji i Wackernagel-it). T kihet parasysh p.sh. prdorimi i pjeszs s diatezs jo-veprore her para e her pas foljeve n shumicn e gjuhve sllave. Edhe n dalmatishten (tashm t zhdukur) nyja shquese ka qen e paravendosur (shih pr kt Piotrovski: 1960, 102). N gjuht romane perndimore nyja shquese e paravendosur sht shfaqur mjaft hert, para shekullit IX (shih Piotrovski: 1960,87).
16
T T
17
T T
103
Kurse pr rumanishten n kt rast do t pranohej q nyja shquese duhej t zhvillohej rregullisht ashtu si n gjuht romane perndimore dhe n dalmatishte. Por si n rastin e shqipes ashtu edhe t rumanishtes n kt rast do t pritej q nyja shquese t ishte e paravendosur, pikrisht ashtu si n gjuht e tjera romane. Prandaj prfaqsuesit e hipotezs n shqyrtim duhej t shpjegonin arsyen prse n kto dy gjuh t vjetra ballkanike nyja shquese del e prapavendosur. Pranimi i ndikimit latin n kt rast do t parakuptonte q vet latinishtja ballkanike t kishte psuar nj ndryshim t rndsishm n renditjen e dftorit anaforik t prdorur me vlern e nj nyje shquese, dhe ather do t flitej m drejt pr nj ballkanizim t vet latinishtes s prhapur n trevat e Ballkanit. Por edhe n nj rast t till hipoteza e ndikimit latin do t gjente mbshtetje, n qoft se nyja e prapme n rumanishte do t ishte prftuar ose m hert se n shqipe, ose pak a shum n t njjtn koh. Prndryshe, sht vshtir t mendohet q latinishtja ballkanike n kt rast t ket ndikuar m par mbi shqipen (a mbi nnn e saj) sesa mbi bijn e vet t drejtprdrejt. Por, si u vu n dukje n & 8, nyja e prapme n gjuhn shqipe sht shfaqur m hert se n rumanishte. Ve ksaj, deri sot nuk sht vrtetuar q nyja si tregues gramatikor t ket marr nj zhvillim t till n vet latinishten popullore, q t na bj t pranojm se ajo sht nj dukuri latine dhe jo neo-latine (shih edhe shnimin 17). 12. Edhe hipoteza e ndikimit grek n shfaqjen e nyjs shquese n gjuht ballkanike (shih & 4) nuk del e mbshtetur, po t kihet parasysh se n greqishte ajo qysh n krye t hers ka qen e paravendosur, kurse n gjuht ballkanike n shqyrtim sht fjala pr nyja shquese t prapavendosura. Pr m tepr, mendimi i Georgievit (& 4/e) q ndikimi grek n kt rast sht prftuar nprmjet bullgarishtes edhe mbi shqipen e rumanishten, vjen n kundrshtim me faktin e njohur q prapavendosja e nyjs shquese n kto dy gjuht e fundit sht nj dukuri m e hershme se n bullgarishte e maqedonishte (shih && 6-8). 13. Hipoteza, sipas t cils burimi i nyjs shquese n gjuht ballkanike duhet krkuar n nj nga gjuht e vjetra t Ballkanit, d.m.th. tek ilirishtja ose trakishtja, prkatsisht tek dakomizishtja (shih & 4), mbetet nj hipotez e pavrtetueshme, prderisa nuk kemi asnj dokumentim, q t dshmoj pranin e nj nyje shquese t prapme (ose edhe t prparme) n ato gjuh. Por, edhe sikur t pranohej pa kushte nj hipotez e till, prap do t mbetej pr t sqaruar t paktn pyetje t tilla, si: N ciln nga gjuht e vjetra t lartprmendura do t ket qen zhvilluar nyja e prapme shquese? Apo nj dukuri e till ishte shfaqur si n pjesn perndimore ashtu edhe n pjesn lindore t Gadishullit Ballkanik? N rastin e fundit do t duhej sqaruar edhe rruga e shfaqjes s nj dukurie t till n ato gjuh t vjetra t Ballkanit. Si shihet, pra, nj hipotez e till jo vetm q nuk e zgjidh problemin n shqyrtim, por edhe e ndrlikon at m tutje dhe pa ndonj mbshtetje objektive. Megjithat, n ndonj rast ajo nuk duhet prjashtuar kategorikisht, natyrisht pr t nxitur m tej hulumtimet n krkim t s vrtets. 14. Pr sa i takon mendimit t shprehur nga disa gjuhtar pr ndikimin e shqipes mbi rumanishten n shfaqjen e nyjs s prapme n at gjuh (shih & 4), edhe kjo shtje sht m e ndrlikuar nga sa mund t duket n nj vshtrim t par. Sidoqoft, po t kemi parasysh faktin q nyja e prapme n rumanishte sht prftuar pas shekullit VIII t e.r., d.m.th. pas ndrprerjes s kontakteve t drejtprdrejta midis strgjyshrve t shqiptarve dhe atyre t rumunve, ather duhet pranuar q nj ndikim i drejtprdrejt i shqipes mbi rumanishten n kt rast vshtir se mund t jet ushtruar. Por, nga ana tjetr, po t mbajm parasysh faktin q prftimi i nyjs s prapme si n shqipe edhe n
104
rumanishte sht rezultat i nj procesi bukur t gjat t shndrrimit t shkallshkallshm t dftorve anaforik prkats t prapavendosur, ather sht m e arsyeshme t pranohet q shfaqja e nyjs s prapme n kto dy gjuh sht rezultat i nj zhvillimi paralel, q e ka burimin tek nj prirje mjaft e vjetr e ktyre dy gjuhve pr prapavendosjen e prcaktorve t pavetmjaftueshm (shih & 16). Prandaj, t paktn, pr shqipen dhe rumanishten krijimi i nyjs shquese t prapavendosur duhet vshtruar si nj zhvillim i brendshm i secils prej tyre, i prftuar n pajtim t plot me rregullsit e prapavendosjes s prcaktorve t pavetmjaftueshm n to. Po t mbajm parasysh edhe kohn relativisht t hershme t shfaqjes s nyjave shquese n kto dy gjuh, ather mund t mendohet se n prapavendosjen e ktyre nyjave n kt rast do t ket luajtur nj far roli edhe rregullsia e dikurshme e gjuhve i.e. pr t mos e filluar frazn me nj fjal t patheksuar (shih & 10). 15. Vet procesi i krijimit t nyjave shquese n kto dy gjuh duhet vshtruar n lidhje t ngusht me nj prirje relativisht t vjetr t vrtetuar n nj varg gjuhsh i.e. pr t krijuar tek emrat format prkatse pr t shprehur kuptimin e shquarsis n kundrvnie me at t pashquarsis. Mjafton t kujtojm ktu krijimin e nj kundrvnieje t till n greqishte t vjetr (shih II/10) si edhe n gjuht romane perndimore (sh. shn. 17), n armenishte etj. Madje, nj kundrvnie e till sht prftuar edhe n gjuh jo-i.e., si p.sh. n gjuht semite etj. 18 16. Por ajo q i dallon kto dy gjuh nga shumica e gjuhve i.e. t pajisura me nyja shquese, sht prapavendosja e ktij mjeti gramatikor t shquarsis. Si u vu n dukje n & 14, nj dukuri e till duhet vshtruar n lidhje t ngusht me prirjen e vjetr t ktyre dy gjuhve ballkanike pr t prapavendosur prcaktort e pavetmjaftueshm t emrit, d.m.th. ata prcaktor, q prdoren zakonisht pran emrit dhe si rrjedhim pa emrin mund t prdoren vetm n funksion kallzuesor. sht fjala pr klasa t tilla si mbiemrat, rreshtort, premrat (m sakt, mbiemrat) pronor, rasa gjinore e emrit apo e premrave 19 . N kt grup prcaktorsh bnin pjes edhe dftort anaforik, prej t cilve jan prftuar nyjat shquese. Ata, ashtu si prcaktort e tjer t pavetmjaftueshm, n nj faz m t hershme t gjuhve n shqyrtim duhet t jen prdorur kryesisht pas emrave, q prcaktonin. E kshtu mund t shpjegohet m natyrshm prapavendosja e nyjs shquese n kto dy gjuh t vjetra t Ballkanit (shih edhe XI/19).
TF FT TF FT
18
T T
Shih Tagliavini: 1924,515-522. Premri i pacaktuar do, i cili n shqipen e sotme prdoret detyrimisht para nj emri, dikur (si p.sh. tek Buzuku) prdorej, edhe si fjal m vete.
19
T T
105
KREU VII
FORMAT E KOHS S ARDHME
1. Nj ndr dukurit e prbashkta t gjuhve ballkanike sht konsideruar me t drejt edhe tipi i kohs s ardhme t formuar me ndihmn e foljes dua" (zakonisht t ngurosur), t ndjekur nga folja themelore kryesisht n formn e kohs s tashme t mnyrs lidhore, prkatsisht dftore. Ky konstatim, i vn n dukje pr her t par nga Kopitari (: 1829, 272) dhe m pas nga Mikloshii (: 1861,6) 1 , gjen mbshtetje n faktin e njohur q edhe n kt rast kemi t bjm me nj dukuri t prftuar n gjuh t ndryshme me lidhje historike t kushtzuara nga pozicioni i tyre gjeografik. Si do t shtjellohet n && 18-19, prftimi dhe prhapja e ksaj dukurie gramatikore n gjuht e Ballkanit kan trhequr vmendjen e nj vargu gjuhtarsh, t cilt jan prpjekur edhe ta shpjegojn at historikisht. Natyrisht, edhe n kt rast mendimet dhe supozimet e parashtruara nuk kan qen t njjta dhe n nj mas jo t vogl kan qen t kushtzuara edhe nga kndvshtrimet e gjuhtarve t ndryshm ndaj problemit t ballkanizmave n prgjithsi. Por, para se t'i marrim n shqyrtim kndvshtrimet e ndryshme mbi burimin dhe prhapjen e ktij ballkanizmi gramatikor, sht e nevojshme q t ndalemi pak edhe n disa konsiderata t prgjithshme mbi rrugt e t shprehurit t kohs s ardhme n gjuht e ndryshme i.e. n prgjithsi dhe n gjuht ballkanike n veanti. 2. N prgjithsi sht pranuar q format gramatikore t kohs s ardhme n t gjitha gjuht i.e. jan zhvillime postetnike t atyre gjuhve. Ndonj form e posame e s ardhmes, e trashguar nga indoevropianishtja e prbashkt, nuk sht dshmuar gjkundi. Kuptimi i s ardhmes n krye t hers, me sa duket, sht shprehur me an t kohs s tashme t mnyrs dftore, prkatsisht t lidhores 2 . Prdorimi i kohs s tashme t mnyrs dftore apo lidhore me kuptimin e s ardhmes, pra, sht nj dukuri e trashguar, q ndeshet, ku m shum e ku m pak, n t gjitha
TF FT TF FT
1
T T
Ktu Mikloshii formimin e s ardhmes me ndihmn e foljes dua e ka prmendur si t parn dukuri t prbashkt t serbishtes, bullgarishtes, rumanishtes, greqishtes dhe shqipes. Sipas Brugmann-it: 1913,49, Format, q n gjuh t ndryshme shrbejn si koh e ardhme, pjesrisht jan forma t lidhores, pjesrisht t dftores. Pr t ardhmen e tipit m -sio shih po aty, 383 v. Sipas Hirtit, 1934,245 v., n indoevropianishte ka pasur disa mnyra t shpehuri pr kohn e ardhme. Ndr kto ai prmend t tashmen e dftores, iniunktivin, lidhoren, dshiroren etj. Ktu nuk po ndalemi n shtjen aq t diskutuar mbi burimin e disa formave t s ardhmes, si p.sh. t formave sigmatike t tipit ls- t greqishtes s vjetr etj., pr t cilat jan dhn mendime t ndryshme (shih Kurylovi: 1964, 115).
2
T T
107
gjuht i.e. N ato gjuh, q kan zhvilluar kundrvnien aspekt i pakryer ~ aspekt i kryer, kuptimin e s ardhmes e shpreh rregullisht forma e aspektit t kryer 3 . 3. Nevoja pr ta shprehur sa m qart kuptimin kohor t s ardhmes ka br q n gjuht e ndryshme i.e. t krijohen forma foljore t posame. Prirja pr ta dalluar formalisht kohn e ardhme t foljes, sht zhvilluar qysh hert n disa gjuh, si p.sh. n greqishte t vjetr e n latinishte 4 . Kjo prirje bhet edhe m e fort m pas me krijimin e formave t s ardhmes nprmjet gramatikalizimit t togfjalshave foljor dikur t lir, q shrbenin pr t shprehur nj veprim, q do t kryhej pas astit t ligjrimit. Njra nga gjymtyrt e ktyre togfjalshave t lir, q dalngadal erdhn e u gramatikalizuan si nj form e vetme foljore, duhej t ishte patjetr nj folje me kuptim t prgjithshm dhe t paplot, q krkonte t plotsohej nga nj gjymtyr tjetr foljore me kuptim leksikor t qart dhe me funksion kallzuesor ose kundrinor. sht fjala, pra, pr togfjalsha t till, ku njra nga t dy gjymtyrt duhet t ishte patjetr nj folje e tipit kam, jam, dua, bhem etj. 5 , t shoqruara nga nj folje me kuptim t plot, zakonisht, n formn e paskajores ose n nj form tjetr t barasvlershme me t. Shndrrimi i ktyre togfjalshave, q zakonisht kishin edhe ndonj ngjyres modale, n nj form analitike t kohs s ardhme, parakupton humbjen e shkallshkallshme t mvetsis gramatikore dhe leksikore t t dy gjymtyrve deri n gramatikalizimin e tyre t plot, duke prfshir edhe humbjen e ngjyress modale, q e shoqron pr nj far kohe togfjalshin e gramatikalizuar. Shembuj gramatikalizimesh t tilla nuk mungojn n asnj gjuh i.e. Por tipi i togfjalshit, q gramatikalizohet, duke u shndrruar n nj form foljore t kohs s ardhme, mund t ndryshoj nga nj gjuh n tjetrn, madje edhe n gjuh t nj grupi t caktuar, si jan p.sh. gjermanishtja dhe anglishtja 6 . 4. Pas prftimit t kohs s ardhme nprmjet rrugs s prshkruar shkurt n & 3, n gjuh t ndryshme koha e ardhme e foljes zakonisht sht zhvilluar m tej nprmjet krijimit t formave t tjera, q jan br t nevojshme pr t shprehur veprime t realizueshme pas nj asti t caktuar t s shkuars, prkatsisht para nj asti t caktuar t s ardhmes. N kt rast sht fjala pr format e s ardhmes s t shkuars, prkatsisht t s ardhmes s prparme dhe t s ardhmes s prparme t s shkuars. Kto, si dihet, ndrtohen me t njjtat mjete gjuhsore, natyrisht duke marr folja ndihmse ato trajta kohore, q bjn t mundur t shprehurit e kuptimit t s ardhmes t
3
T T
Kshtu p.sh. ndodh n gjuht sllave, ku e tashmja e aspektit t kryer shpreh kuptimin e s ardhmes. Ktu sht fjala pr kohn e tashme t mnyrs dftore, duke qen se mnyra lidhore n gjuht sllave n prgjithsi mungon (shih Sandfeld: 1930,176). N greqishte t vjetr, pr t shprehur kuptimin e s ardhmes, prdoreshin jo vetm e tashmja e mnyrs dftore, prkatsisht lidhore, por edhe forma t posame sintetike e tipit l-s- do t shkrij dhe asigmatike e tipit phan-- do t tregoj etj. (shih Schwyzer: 1959,II,799 v.). Edhe n latinishte, pr t shprehur kuptimin e s ardhmes, prdoreshin forma foljore sintetike, q ndryshonin sipas tipit t zgjedhimit; khs. p.sh. laudabo do t lavdroj (zgjedhimi I) ~ audiam do t dgjoj (zgjedhimi IV). Shih pr kt Jespersen: 1958,260-262; Meillet: 1926,114-146; Benveniste: 1974,131 v. Si dihet, n gjermanishten e sotme koha e ardhme ndrtohet me ann e foljes ndihmse werden bhem dhe t paskajores s foljes themelore. Kurse n anglishte ajo ndrtohet me an t foljeve ndihmse shall duhet dhe will dua, t ndjekura nga paskajorja pa pjeszn to. T kihet parasysh se n gjermanishten e lart t vjetr e ardhmja latine prkthehej me an t foljes ndihmse sollen duhet ose wollen dua, t ndjekura nga paskajorja e foljes themelore (shih Paul, H. Deutsche Gramatik -5. Auflage, Halle 1959 _ vll. IV,147.)
4
T T
5
T T
6
T T
108
s shkuars, prkatsisht t s ardhmes s prparme dhe t s ardhmes s prparme t s shkuars 7 . 5. Pas ktyre konsideratave t prgjithshme (&& 2-4) kuptohet edhe m mir arsyeja prse format e kohs s ardhme n gjuht ballkanike u kan trhequr vmendjen t gjith atyre q jan marr me studimin e veorive t prbashkta t ktyre gjuhve. Ktu, natyrisht, sht fjala pr format e s ardhmes, q jan ndrtuar me an t foljes ndihmse dua, t plotsuar nga nj folje tjetr, e cila prbn objektin e dshirs s shprehur prej saj. Prdorimi i nj togfjalshi t till pr t shprehur nj veprim, q dshirohet t kryhet pas astit t ligjrimit, sht krejtsisht i mundshm n do gjuh. Por krijimi i formave foljore t s ardhmes nprmjet nj togfjalshi t till sht vrtetuar vetm n nj pjes t gjuhve i.e., si p.sh. n gjuht ballkanike, n anglishte etj. 8 Madje, n shumicn e gjuhve ballkanike si mjet karakteristik pr ndrtimin e kohs s ardhme n kt rast shrben n prgjithsi nj form e ngurosur e vets s tret njjs t ksaj foljeje, e ndjekur nga folja themelore n kohn e tashme t mnyrs lidhore 9 . Nj veori e till sht zhvilluar n gjuht ballkanike, megjithse kto u prkasin degve t ndryshme t gjuhve i.e., si jan greqishtja, shqipja, rumanishtja (gjuh romane), dhe bullgarishtja e maqedonishtja (gjuh sllave). Si shihet, sht fjala pr gjuh, q i karakterizon edhe nj tjetr veori e prbashkt, zvendsimi i paskajores nga lidhorja (shih kreun IX). Dukuria n shqyrtim merr nj domethnie t mtejshme, po t kihet parasysh se edhe n nj tjetr gjuh sllave t Ballkanit, n serbokroatishte, koha e ardhme ndrtohet pikrisht me an t foljes ndihmse dua, por t ndjekur nga paskajorja e foljes themelore. Prandaj ishte krejt e natyrshme q nj dukuri e till e prhapur n gjuht e Gadishullit Ballkanik t trhiqte vmendjen e nj vargu gjuhtarsh, t cilt jan prpjekur edhe t shpjegojn se si ka qen e mundur t prftohet nj ballkanizm i till. Por, para se t parashtrojm pikpamjet e gjuhtarve t ndryshm pr kt dukuri ballkanike (shih && 18-19) si edhe rrethanat e mundshme, q i kan dhn shkas asaj (shih && 20-24), sht e udhs q t prshkruhet sa m prmbledhtas se si paraqitet historikisht ky ballkanizm n gjuht e ndryshme t ktij gadishulli, sepse kshtu mund t gjykohet m mir mbi saktsin apo pasaktsin e pikpamjeve t ndryshme t shprehura deri sot pr t. 6. Rruga, q ka prshkruar forma perifrastike e s ardhmes me foljen ndihmse dua, m mir se n do gjuh tjetr t Ballkanit mund t ndiqet n gjuhn greke, e cila ka nj
TF FT TF FT TF FT
7
T T
Ktu nuk sht rasti t hyjm n hollsira rreth ndrtimit t ktyre formave kohore dytsore t s ardhmes n gjuh t ndryshme, ku ato ndrtohen n mnyra t ndryshme. Mjafton t prmenden ktu format prkatse t anglishtes, t gjermanishtes, t italishtes, dhe t shqipes. Anglisht: I shall go ~ I should go ~ I shall have gone ~ I should have gone; gjermanisht: ich werde gehen ~ ich wrde gehen ~ ich werde gegangen sein ~ ich wrde gegangen sein; italisht: andr ~ andrei ~ sar andato ~ sarei andato; shqip: do t shkoj ~ do t shkoja ~ do t kem shkuar ~ do t kisha shkuar. Ky tip i s ardhmes nuk sht i panjohur edhe n disa gjuh t tjera romane. P.sh. n frngjishte togfjalshi i tipit je veux faire dua t bj ka marr kuptimin e s ardhmes; shih Meillet: 1926,46; Vendryes: 1950,179 v.; Domi: 1961,70; edhe Barii: 1961,60, shnon se kt tip t s ardhmes e njohin disa dialekte t frngjishtes lindore si edhe valdishtja e siprme e vjetr. Ai shton se ky tip i s ardhmes nuk sht i panjohur edhe n italishte. Kt gj e pohon edhe Rohlfs-i: 1949,II,387, ku shnohet se n disa t folme t Italis veriore togu volo + paskajore prdoret n kuptimin e nj t ardhmeje. P.sh. shqip do t bj, greqisht tha kn-, rumanisht o s fac, bullgarisht shte pravja, maqedonisht qe pravam.
8
T T
9
T T
109
dokumentim shkrimor t hershm dhe pothuaj t pandrprer. Si dihet, n kt gjuh n koh t lashta ishin n prdorim forma sintetike t s ardhmes 10 . Por qysh nga shekujt e par t e.r., pr t shnjuar t ardhmen, sht prdorur edhe togfjalshi i tipit thl- dua dhe paskajorja e foljes themelore 11 . Ky togfjalsh, i cili me koh sht gramatikalizuar, i sht nnshtruar nj evolucioni t dyanshm. Nga njra an, paskajorja si rrjedhim i prirjes s hershme pr mnjanimin e saj (shih IX/6) erdh e u zvendsua nga format vetore t lidhores t prira nga pjesza na, dhe, nga ana tjetr, folja dua me kalimin e kohs erdh e u nguros n formn e vets s tret njjs t kohs s tashme t mnyrs dftore. Evolucioni i ksaj forme analitike t s ardhmes vazhdoi m tej. Qysh n greqishten e mesme 12 , aty nga shekulli XIII 13 , si gjymtyr e par e saj u prgjithsua trajta e shkurtuar e foljes ndihmse thlei > th, e cila m von bashk me pjeszn n t lidhores prfundoi n th, si p.sh. th grapho 14 do t shkruaj. Vlen t shnohet se n greqishten bizantine dshmohet edhe tipi i s ardhmes s formuar nprmjet foljes ndihmse kam dhe paskajores s foljes themelore. Ky tip i s ardhmes mbijeton n disa t folme greke, por me kt ndryshim q paskajorja sht zvendsuar nga e tashmja e lidhores t prir nga pjesza n 15 . N greqishten e re, prve s ardhmes s t tashmes, prkatsisht t aoristit, sht n prdorim relativisht t rrall edhe e ardhmja e prparme. E ardhmja e s tashmes ndrtohet nprmjet pjeszs th dhe s tashmes s lidhores, si p.sh. th d(h)en- ~ tha d(h)es- do t lidh. Kurse e ardhmja e prparme ndrtohet nprmjet s ardhmes s foljes ndihmse kam dhe pjesores s foljes themelore, si p.sh. th kh- d(h)emno do t kem lidhur. Nprmjet pjeszs th dhe s pakryers s foljes themelore n greqishte ndrtohet e tashmja e kushtores, si p.sh. th d(h)ena do t lidhja. Por krahas ksaj prdoret edhe forma perifastike th thela d(h)sei. Kurse e shkuara e kushtores ndrtohet nprmjet kushtores s tashme t foljes ndihmse kam dhe pjesores, si p.sh. th ikha (eikha) d(h)emno do t kisha lidhur 16 . 7. E ardhmja e formuar nprmjet foljes ndihmse dua sht prftuar edhe n gjuht sllave t Ballkanit, t cilat edhe n kt pik jan larguar nga gjuht e tjera sllave n prgjithsi. Si dihet, n gjuht e tjera sllave kuptimi i s ardhmes shprehet ose nprmjet kohs s tashme (dftore) t foljeve t aspektit t kryer (shih shnimin 3), ose nprmjet formash perifrastike, kur folja sht e aspektit t pakryer. Forma perifrastike
10
T T
Shih pr kt Schwyzer: 1959, II, 779-789. Shih Sandfeld: 1930,181 v.; ai pr kt gj citon Dieterich-un, Untersuchungen, 245. Duke u mbshtetur tek Thumbi: 1910, & 226, Sandfeldi shton se ky formim sht ruajtur n dialekte t ndryshme deri n ditt tona. Shih Sandfeld: 1930,182. Shih Benveniste: 1974, (II), 133. Shih Sandfeld: 1930,182. Pr trajtat dialektore t ksaj pjesze shih Thumb: 1910,153 v. Shih Sandfeld: 1930,184 (me literatur). Sandfeldi po aty, shton se n kolonit greke t Italis jugore ndeshet trajta e s ardhmes e tipit kho na grapso kam t shkruaj, ashtu si tek arbresht e Italis. (shih & 15). Sipas Rohlfs-it, Grammatica storica dei dialetti italogreci (Mnchen 1977), f. 194 (cituar sipas Solta-s: 1980,219), n t folmet greke t Italis jugore prdoret edhe togfjalshi i tipit 'nna pame (= kho n pame) n kuptimin duhet t shkojm. Shih Thumb: 1910, 153, 155-156.
11
T T
12
T T
13
T T
14
T T
15
T T
16
T T
110
e s ardhmes ndrtohet rregullisht nga nj folje ndihmse e ndjekur nga paskajorja 17 . Kjo rrug e dyanshme e ndrtimit t kohs s ardhme dshmohet edhe pr fazn e vjetr t gjuhve sllave t Ballkanit 18 . Format perifrastike t s ardhmes n kto gjuh dikur ndrtoheshin kryesisht nprmjet foljes ndihmse kam, t ndjekur nga paskajorja 19 . Por qysh hert n gjuht sllave t Ballkanit koha e ardhme perifastike filloi t ndrtohet edhe nprmjet foljes ndihmse dua, t ndjekur nga paskajorja 20 . E ky tip ndrtimi u b shpejt mbizotrues n kto gjuh, natyrisht duke psuar edhe disa ndryshime t kushtzuara nga evolucioni i sistemit gjuhsor prkats. Madje, edhe n serbokroatishte, ku tipi perifrastik sht ruajtur m mir, ai nuk ka mbetur pa evoluar (shih & 9). 8. Nj evolucion edhe m t madh ka psuar e ardhmja perifrastike n shqyrtim n bullgarishte-maqedonishte. Ktu folja ndihmse, q zgjedhohej rregullisht sipas vetave 21 , me koh erdh e u nguros n formn e vets s tret njjs, ashtu si n gjuht e tjera bllkanike: shte n bullgarishte dhe qe n maqedonishte 22 . Edhe forma e foljes themelore, paskajorja, n prputhje me evolucionin e ksaj kategorie foljore n gjuht n shqyrtim (shih IX/7), erdh e u zvendsua nga forma e kohs s tashme, n fillim t prir nga pjesza da, e cila m von u mnjanua fare 23 . E n kt mnyr u arrit n trajtat e sotme t tipit shte pravja n bullgarishte dhe qe pravam n maqedonishte 24 . Mbi bazn e ksaj forme t s ardhmes n gjuht n shqyrtim jan ndrtuar edhe e ardhmja e s shkuars (bullgarisht shah da prava, maqedonisht qe pravev), si edhe e ardhmja e prparme (bullgarisht shta sm praval, maqedonisht qe sum pravel). Pr bullgarishten dshmohet edhe e ardhmja e prparme e s shkuars shah da sm praval) 25 . N baz t dokumentimit shkrimor ka qen e mundur t prcaktohen, n vija t prgjithshme, edhe periudhat, kur jan vrtetuar fazat e ndryshme t evolucionit t tipit t s ardhmes n shqyrtim n bullgarishte-maqedonishte. Faza e par (tipi dua + paskajore) i takon periudhs s bullgarishtes s mesme (shekujt XII-XIV) 26 , kurse faza
17
T T
Khs. p.sh. n rusishte ja budu itat, n polonishte budu ist etj. Shih Koneski: 1967/1,205, ku pohohet se n gjuhn sllave t vjetr e ardhmja e foljeve t aspektit t pakryer formohej me ann e foljeve ndihmse kam, filloj etj. Ai shton se ajo gjuh njihte edhe ndrtimet me foljen dua, n t cilat ndihej ende kuptimi i dshirs. Shih Mirev: 1950,159. Do pasur parasysh se edhe sot n bullgarishte ndeshen forma perifrastike me vlern e s ardhmes, t ndrtuara nprmjet foljes ndihmse kam n trajtn joveprore (niama); n maqedonishte edhe n trajtn veprore. Por n t dy rastet folja themelore vihet n kohn e tashme t prir nga pjesza da (shih Mirev: 1950,159: Stojanov: 1977,380 v.; Koneski: 1967/1,205,1967/2,487). Sipas Koneskit: 1967/1,204 v., kjo dshmohet qysh n shekullin XIV. Shih pr kt Mirev: 1950,159 v., Koneski: 1967/1,204 v. Pr rrugn e evolucionit t vets s tret njjs t ksaj foljeje ndihmse n trajtn e ngurosur shte, prkatsishte qe, shih Mirev: 1950,159 v., prkatsisht Koneski: 1967/1,204 v. Shih Mirev: 1950, 160, Koneski: 1967/1,206. Koneski: 1967/1,205 jep edhe trajta t tjera dialektore t ksaj pjesze t kohs s ardhme. Shih Stojanov: 1977,379 v.; Koneski: 1967/2,487 v., 1967/1,204 v. Shih Mirev: 1950,159; Koneski: 1967/1,204, ku shnohet shekuli XIV.
18
T T
19
T T
20
T T
21
T T
22
T T
23
T T
24
T T
25
T T
26
T T
111
e fundit (pjesza e ngurosur + e tashmja e foljes themelore) sht arritur gjat shekujve XVII-XVIII 27 . 9. Pr sa i takon serbokroatishtes, ktu sht ruajtur ndrtimi i vjetr i s ardhmes me foljen ndihmse dua, e cila zgjedhohet sipas vetave, por ka bjerr rrokjen nistore hodhe del kshtu n trajtat vetore u, esh etj. Kto trajta vetore ndiqen nga paskajorja e foljes themelore, ose paraprihen nga nj form e reduktuar e ksaj: ja u dati/da-u do t jap etj. 28 10. Edhe n rumanishte tipi m i prhapur i kohs s ardhme sht ai q ndrtohet me an t foljes ndihmse dua. Nga ky tip i s ardhmes atje ndeshen tri forma: 1) Forma e tipit voi (vei, va etj.) face do t bj, ku folja ndihmse ndryshon sipas vetave dhe ndiqet nga paskajorja e shkurtuar. 2) Forma e tipit oi (ei, a etj.) face. Edhe ktu elementi i par i zgjedhueshm s'sht gj tjetr vese folja voi pa tingullin nistor v-. 3) Forma e tipit o s fac, ku elementi i par i ngurosur o ndiqet nga e tashmja e lidhores, e cila zgjedhohet rregullisht. Edhe ktu elementi i par o e ka burimin tek forma e vets s tret njjs t foljes ndihmse dua 29 . Nga kto tri forma e para ndeshet n stilin e kujdesshm, kurse dy t tjerat jan t gjuhs s zakonshme popullore. Prve ktyre, n rumanishte prdoret edhe nj tip tjetr i s ardhmes, i formuar nprmjet kohs s tashme t foljes ndihmse kam dhe kohs s tashme (lidhore) t foljes themelore. Ktu zgjedhohen rregullisht t dy elementet: p.sh. am s fac, ai s faci, are s face etj 30 . do t bj, do t bsh, do t bj etj. Rumanishtja nuk e ka ruajtur tipin sintetik t s ardhmes, q dshmohet n latinishten klasike (shih shnimin 4). Madje, ky tip i s ardhmes, si dihet, nuk sht ruajtur as n gjuht e tjera romane. Prkundrazi gjuht romane perndimore n kt rast kan zhvilluar m tej formime perifrastike, q prdoreshin n latinishten popullore me vlern e kohs s ardhme. Por, ndryshe nga 'ka ndodhur n gjuht e tjera romane 31 , n rumanishte sht zhvilluar kryesisht tipi i s ardhmes, q e ka burimin tek togfjalshi i tipit dua + nj folje tjetr. Ky tip togfjalshi, q n latinishte dshmohet qysh tek Plauti 32 , me sa duket, ka gjetur nj prhapje m t madhe n truallin ballkanik, ku u ngjiz rumanishtja. Nga krahasimi i formave t s ardhmes n dialektet rumune sht nxjerr prfundimi q n krye t hers, n rumanishten e prbashkt, ka qen n prdorim vetm forma e s ardhmes e ndrtuar nprmjet foljes ndihmse dua dhe paskajores s foljes
27
T T
Shih Mirev: 1950,169; Koneski: 1967/1,205. Paravendosja ose prapavendosja e foljes ndihmse n kt rast kushtzohet nga pozicioni i forms s kohs s ardhme n fjali. Kur ajo prdoret n ball t fjalis, ather folja ndihmse, duke qen e patheksuar, nuk mund t qndroj n fillim t fjalis dhe vendoset pas foljes themelore. Si dihet, nj dukuri e ngjashme ndodh edhe me pozicionin e foljes ndihmse jam n format analitike t s kryers. Sipas Banfit: 1985,54, edhe n bullgarishten e sotme, krahas shta pisa, prdoret edhe pisa shta do t shkruaj. o < volet (shih Lombard: 1974,34,275). Shih Lombard: 1974,34 v. N gjuht romane perndimore, si dihet, sht zhvilluar tipi i s ardhmes s formuar me an t foljes ndihmse kam, e cila i prapangjitet paskajores. Khs. italisht far, farai, far etj. < fare habeo, fare habes, fare habet etj. I njjti tip ndrtimi ndeshet edhe n frngjishte: je ferai, tu feras etj, n spanjishte: hacer etj. Por n sardinishte koha e ardhme sht ndrtuar me foljen ndihmse debeo duhet. Shih Mihescu: 1978,233.
28
T T
29
T T
30
T T
31
T T
32
T T
112
themelore. Format e tjera t s ardhmes, n t cilat paskajorja sht zvendsuar nga lidhorja, jan t nj periudhe t mvonshme 33 . 11. E ardhmja e prparme n rumanishte ndrtohet nprmjet s ardhmes s foljes jam (fi) dhe pjesores s shkuar t foljes themelore. P.sh. voi (oi) fi cntat, vei (ei) fi cntat etj. do t kem knduar, do t kesh knduar etj. 34 . Me vlern e s ardhmes s t shkuars n rumanishte prdoret e tashmja e kushtores, e cila ndrtohet nga format vetore t foljes ndihmse a, ai,ar etj. 35 dhe nga paskajorja e foljes themelore; p.sh.: a cnt, ai cnt etj. do t kndoja, do t kndoje etj.. Kurse me vlern e s ardhmes s prparme t s shkuars prdoret e kryera e kushtores e tipit a (ai, ar) fi cntt etj. 36 do t kisha (do t kishe, do t kishte) knduar. 12. Pr sa i takon gjuhs shqipe, n periudhn e dokumentuar t saj kuptimi i kohs s ardhme shprehet kryesisht nprmjet formash analitike t ndrtuara me an t foljeve ndihmse dua (n trajtn e ngurosur do) dhe kam. Por kuptimi i s ardhmes n kt gjuh shprehet edhe nprmjet formave t kohs s tashme t mnyrs lidhore. Ktu sht fjala, n radh t par, pr ato raste, kur e tashmja e lidhores prdoret me kuptime modale t theksuara, si p.sh. kur ajo prdoret me vlern e mnyrs urdhrore apo dshirore. P.sh.: T shkosh (shko) menjher! T shkosh (shkofsh) shndosh e mir! N raste t tilla, si dihet, lidhorja prdoret edhe n gjuh t tjera, q e kan kt kategori foljore 37 . Por tek Buzuku disa nga format kohore t mnyrs lidhore dhe t s ashtuquajturs lidhore-habitore ndeshen jo rrall edhe n prdorime, ku mbizotron kuptimi kohor. sht fjala pr prdorimin e s tashmes (dhe t s pakryers) s mnyrs lidhore dhe t s ashtuquajturs lidhore-habitore edhe npr fjali dftore (m fort t pavarura ose kryesore) me vlern e kohs s ardhme, ndonjher edhe krahas forms analitike t s ardhmes me foljen ndihmse kam, q sht tipi mbizotrues i s ardhmes tek ai autor. P.sh.: Pr t vrtet, pr t vrtet u juve thom se ju t klani e t ankoni, e shekulli t gzonet. E ju t zemrkeq e t zit ka me u kthyem nd gazmend 38 . E n mos shkurtonishn ato dit, nuk t shelbone gjith mish, po pr t zgiedhunit t shkurtonen ato dit 39 . 13. Tipi i s ardhmes analitike t ndrtuar me pjeszn do (do t punoj) nuk prdoret vetm n t folmet jugore, si kan menduar disa gjuhtar n t kaluarn. Madje, ky tip
33
T T
Shih ILR II, 268. Aty bhet e njjta vrejtje edhe pr t ardhmen e tipit am s fac. Shih GLR I,241; Lombard: 1974,35. Sipas Lombardit: 1974,275, format vetore t ksaj foljeje ndihmse ndofta e kan burimin tek forma e foljes latine volere dua me rnien e v-(reas, reai etj.). Shih GLR I, 220,243; Lombard: 1974,34-35. Me kuptime t tilla modale prdoren, ndonse m rrall, edhe format e tjera kohore t mnyrs lidhore: e pakryera, e kryera dhe m se e kryera. Amen, amen dico vobis: quia plorabitis et flebitis vos, mundus autem gaudebit; vos autem contrastabimini, sed tristitia vestra vertetur in gaudium. (Gjoni 16/20). Et nisi breviati fuissent dies illi, non fieret salva omnis caro; sed propter electos breviabuntur dies illi. (Matth. 24/22). Ja edhe ndonj shembull me lidhore-habitore: Ju n klenkisht ktu, shekulli t u dashke porsi t vet. Si de mundo fuissetis, mundus quod suum erat diligeret. (Gjoni 15/19). Pr shembuj t tjer shih Demiraj: 1986:818.
34
T T
35
T T
36
T T
37
T T
38
T T
39
T T
113
dshmohet s pari pr t folmet veriore t shqipes. At e ndeshim pr her t par n shnimet e mbledhura n Durrs n fund t shekullit XV nga kalorsi gjerman Arnold von Harff, ku gjejm, ndr t tjera, edhe shprehjen do daple (= do ta blej) 40 . Dshmin e dyt pr prdorimin e ktij tipi t s ardhmes e gjejm tek fraza e Buzukut: A nuk do t pi kelqin qi m ordhnoi Ati 41 ? Ktu do t pi sht prdorur me vlern e s ardhmes latine bibam 42 . Pr prdorimin e hershm t ktij tipi t s ardhmes n t folmet veriore t shqipes dshmon, ndr t tjera, edhe dorshkrimi i djalit plangprishs nga e folmja e shqiptarve t Istries, t cilt jan shprngulur atje n fund t shekullit XVII apo n fillim t shekullit XVIII nga brezi bregdetar midis Shkodrs dhe Kotorrit 43 . Gjithashtu gjurm t ktij tipi t s ardhmes nuk mungojn as n t folmen e katundit Arbnesh afr Zars n Dalmaci. Banort e par t atij katundi jan shprngulur nga krahina e Briskut dhe Shestanit n vitin 1733 44 . Ky tip i s ardhmes sht mbizotrues sot n gegrishten jugore 45 . Pr m tepr, n t folmet veriore ndeshen edhe raste t prdorimit t s ashtuquajturs e ardhme e prparme me do, pr t shprehur veprime t mundshme t s shkuars 46 . Ky tip i s ardhmes sht mbizotrues n t folmet jugore t shqipes, ku n ligjrimin e lir prdoret m fort pa pjeszn t" t lidhores (do bj). Edhe n kto t folme ky tip i s ardhmes sht prhapur mjaft hert. Pr kt dshmon, ndr t tjera, edhe prania e tij n t folmet e arbreshve t Italis, q kan veori gjuhsore t toskrishtes. Tek ata ky tip i s ardhmes dshmohet qysh n veprn e Matrngs (1592) : Si do t duash fqinjn ashtu si vethen 47 ? Madje, tek ata ndeshen edhe forma t s ardhmes s t shkuars dhe t s ashtuquajturs e ardhme e prparme 48 . 14. Pra, tipi i s ardhmes me formn e ngurosur foljore do dshmohet relativisht hert n t dy dialektet e shqipes. Prderisa kjo form foljore paraqitet plotsisht e prfunduar tek Buzuku (1555) dhe tek Matrnga (1592), duhet pranuar q nj form e till duhet t jet, t paktn, dy-tre shekuj m e hershme se shekulli XVI. Pr m tepr, prania e
40
T T
Ich wyl it gelden; shih Die Pilgefahrt des Ritters Arnold von Harff von Cln durch Italien, Syrien, Aegypten, Arabien, Ethiopien..., wie er sie in den Jahren 1496 bis 1499 vollendet, beschrieben und durch Zeichnungen erklrt hat. Herausge - geben von Dr. E. von Groote. Cln 1860 (faqe 64-65). Calicem quem dedit mihi Pater, non bibam? (Gjoni, 18/11). N nj rast tjetr nj kuptim t ngjashm Buzuku e shpreh nprmjet s ardhmes s tipit kam me pit: A mund pini ju kelqin qi u kam me pit? Potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sum? (Matth. 20/22). Ve ksaj, Buzuku me kuptimin e s ardhmes prdor edhe togfjalshin e tipit dua + lidhore e tashme. P.sh.:... e hinje u duo t prfaronj ata n dheut ... ... et eo disperdam eos cum terra... (Genesis 6/13). Pr shembuj t tjer shih Demiraj: 1986,829. Shih Ajeti: 1961,232. N kt dorshkrim ndeshet e ardhmja e tipit n shqyrtim pa pjeszn t t lidhores. P.sh... do grihem e vete me karko ttan tem, a do tham ati... Surgam et ibo ad patrem meum et dicam ei... Shih Ajeti: 1961,55,102. Shih abej: 1975,64; eliku: 1968,130. Shih Shkurtaj: 1967,54;1972,106 v. etj. Come amerete il prossimo come voi stesso? (shih Sciambra: 1964,55). P.sh.: Do t martonej dhrija e bardh // t m mirr qiparrisin. (Popullore). U llojas se ajo gluh ng do t ish tjetr se arbresha, a glar t'arbreshs... (G. Dara i Riu). Kur ka t zr fill t'agronj? Do ket br njzet vjet. (N. Filia).
41
T T
42
T T
43
T T
44
T T
45
T T
46
T T
47
T T
48
T T
114
hershme e ksaj forme n t dy dialektet e shqipes dshmon qart se n kt gjuh duhet t jet zhvilluar hert prirja pr ta shprehur kuptimin e s ardhmes nprmjet nj togfjalshi t ndrtuar nga folja dua dhe nj folje tjetr. Nga nj togfjalsh i till u zhvillua pastaj tipi i s ardhmes n shqyrtim, ku elementi i par, folja dua, del n formn e ngurosur t vets s tret njjs t kohs s tashme do. Mbi bazn e ktij modeli u prftua pastaj e ardhmja e s shkuars (do t punoja), e ardhmja e prparme (do t kem punuar) dhe e ardhmja e prparme e s shkuars (do t kisha punuar) 49 . 15. Si u vu n dukje n & 12, n gjuhn shqipe sht prftuar edhe nj tip tjetr i kohs s ardhme. sht fjala pr tipin e ndrtuar nprmjet foljes ndihmse kam. Nga ky tip jan zhvilluar tre nntipa: 1) kam me punue; 2) kam t punoj; 3) kam pr t punuar 50 . Nntipi kam me punue prdoret n t folmet veriore dhe sht mbizotrues tek Buzuku, Budi, Bardhi e Bogdani. Prandaj ai duhet t jet prftuar, t paktn, disa shekuj para Buzukut. Edhe nntipi kam t punoj, ku folja ndihmse, e zgjedhueshme sipas vetave, ndiqet nga e tashmja e mnyrs lidhore, duhet t jet gjithashtu disa shekuj m e vjetr se shekulli XVI, pasi at e gjejm t prdorur rregullisht tek Matrnga (1592), si edhe tek autort e tjer arbresh pas tij. Prania e ktij nntipi t s ardhmes krahas tipit do t bj n t folmet arbreshe t Italis 51 dshmon se t part e arbreshve t Italis i morn me vete kto forma t s ardhmes n kohn kur u shprnguln nga viset (kryesisht jugore) t Shqipris dhe nga katundet arbreshe t Greqis gjat shekujve XV-XVII. Kurse nntipi i tret, kam pr t punuar, (gegrisht kam pr t punue) duhet t jet prftuar pas shekullit XVI, pasi nuk ndeshet as tek Buzuku, as tek Matrnga. Ky nntip sht formuar nga folja ndihmse kam dhe forma e pashtjelluar e tipit pr t punuar (shih pr kt IX/13). 16. Pra, t dhnat e shqipes s dokumentuar tregojn qart se qysh n periudhn parashkrimore t ksaj gjuhe jan prftuar dy tipa t s ardhmes. Nga kta, tipi me pjeszn e ngurosur do n krye t hers do t jet prdorur me kuptimin modal t dshirueshmris, ndrsa ai me foljen ndihmse kam do t jet prdorur n fillim me kuptimin modal t domosdoshmris. Me kalimin e kohs, madje qysh n periudhn parashkrimore t shqipes, t dy kta tipa t s ardhmes i kishin humbur dalngadal ngjyrimet modale shoqruese, duke u prdorur kshtu si forma thjesht kohore t s ardhmes. Por qysh n periudhn parashkrimore t shqipes pr arsye, q mbeten pr t'u hulumtuar, n t folmet veriore erdh e u gjallrua m shum tipi i s ardhmes me ndihmsen kam, (kam me punue), kurse n t folmet jugore erdh e u gjallrua m fort tipi i s ardhmes do t punoj (shih edhe & 20). 17. Prania relativisht mjaft e hershme e tipit t s ardhmes me foljen ndihmse dua dhe e tipit tjetr me ndihmsen kam n gjuhn shqipe e bn t pashmangshme pyetjen
TF FT TF FT TF FT
49
T T
Pr m shum hollsira pr rrugn e formimit t tyre si edhe mbi vlerat e tyre shih Demiraj; 1986,701 v., 831 v. Mbi bazn e tipit kam me punue sht formuar edhe trajta e tipit kisha me punue, e cila prdoret ose si e ardhme e s shkuars, ose me vlern e s ashtuquajturs e tashme e kushtores. Me t njjtat vlera jan formuar edhe format e tipit kisha t punoja dhe kisha pr t punuar. Sipas Altimarit: 1988,90, ndrtimet me kam + lidhore n t folmet arbreshe shprehin iden e domosdoshmris n t ardhmen, prkatsisht n t shkuarn. Vlen t prmendet ktu se ai shnon edhe ndrtimin e tipit pat + lidhore. Me koh n disa t folme arbreshe t Italis erdh e u prgjithsua pr t gjitha vetat forma e vets s tret njjs t foljes ndihmse kam (ka), e ndjekur nga e tashmja e lidhores (shih edhe shnimin 55).
50
T T
51
T T
115
se cili prej ktyre dy tipave sht m i vjetr n kt gjuh. Kjo pyetje, pr t ciln jan dhn prgjigje t ndryshme 52 , sht e lidhur edhe me shtjen e vet burimit t secilit prej ktyre dy tipave t s ardhmes n gjuhn shqipe. Madje, shtja e fundit sht e lidhur ngusht edhe me shtjen e burimit t ktyre dy tipave t s ardhmes n gjuht ballkanike n prgjithsi. N kt rast shtrohet me t drejt pyetja nse kta dy tipa t s ardhmes n gjuht e ndryshme ballkanike jan zhvilluar nn ndikimin e nj gjuhe t caktuar, apo jan prftuar me rrug paralele. 18. Pr tipin e s ardhmes s formuar me an t foljes ndihmse dua disa gjuhtar kan shprehur mendimin se ajo n gjuht ballkanike sht zhvilluar nn ndikimin e greqishtes, kurse ndonj tjetr burimin e ktij tipi t s ardhmes n kto gjuh e ka krkuar tek e ashtuquajtura trako-shqipe. Prfaqsuesi m i njohur i tezs s par, si dihet, ka qen Sandfeldi: 1930, 181 v. Ky gjuhtar, duke u mbshtetur n vjetrsin e ktij tipi t s ardhmes n greqishte (shih & 6) dhe duke kundrshtuar mbi kt baz mendimin e Weigand-it, arrin n prfundimin q ky tip i s ardhmes n gjuhn shqipe dhe n gjuht e tjera t Ballkanit e ka burimin tek greqishtja. Mendimin e Sandfeldit e kan pranuar edhe mjaft gjuhtar t tjer, megjithse kundr ksaj teze nuk kan munguar kritika ose rezerva 53 . Kurse prfaqsuesi kryesor i tezs mbi burimin trako-shqip t s ardhmes n shqyrtim ka qen Wiegand-i, BA I, f. X. Por kjo tez n prgjithsi nuk ka gjetur mbshtetje. Sandfeldi dhe Weigand-i kan parashtruar mendime t ndryshme edhe pr burimin e tipit t s ardhmes me ndihmsen kam n gjuht ballkanike. Sandfeldi: 1930, 185, pohon se prdorimi i 'kam' pr t shnjuar t ardhmen, sht nj fakt roman q bie shum n sy dhe q ktej ai nxjerr prfundimin se nuk ka asgj t jashtzakonshme q ky tip t shfaqet gjithashtu edhe n Ballkanet, ku latinishtja ka luajtur nj rol aq t madh. Prkundrazi, Weigand-i, sipas Sandfeldit: 1930, 184, edhe n kt rast ka mbrojtur mendimin se ky tip i s ardhmes sht trashguar nga trakishtja. Krahas ktyre dy tezave nuk kan munguar edhe mendime t tjera pr njrin apo pr tjetrin tip t s ardhmes n gjuht e ndryshme ballkanike 54 . 19. Pr nj zgjidhje sa m t sakt t ktij problemi t ndrlikuar sht e nevojshme t mbahen parasysh kto konsiderata t prgjithshme: 1) Krijimi i formave analitike t s ardhmes sht nj dukuri e njohur e shum gjuhve i.e. (shih & 3). 2) E ardhmja e formuar me an t foljes ndihmse dua ndeshet edhe n gjuh t tjera jasht Ballkanit (shih & 5). 3) Edhe e ardhmja e formuar me an t foljes ndihmse kam nuk ndeshet vetm n gjuht romane, por edhe n gjuh t tjera, si p.sh. n sllavishten e vjetr etj. (shih edhe & 7). 4) Ndikimi i nj gjuhe mbi strukturn gramatikore t nj gjuhe tjetr sht nj dukuri e jashtzakonshme. Edhe kur ndodh nj dukuri e till e rrall, gjuha e ndikuar duhet t ket krijuar m par parakushtet e nevojshme pr nj ndikim t till. N
TF FT TF FT TF FT
52
T T
Ktu nuk sht rasti t ndalemi gjat n kt shtje. Po shnojm vetm kt q disa kan shprehur mendimin se tipi i s ardhmes me ndihmsen kam (kam me punue) sht m i vjetr se ai i tipit me foljen ndihmse dua (do t punoj), kurse disa t tjer i mbajn pr barabar t vjetr t dy kta tipa. Sot pr sot mund t thuhet me siguri vetm kjo q t dy kta tipa t s ardhmes jan prftuar qysh n periudhn parashkrimore t shqipes. Pr hollsira t tjera shih Demiraj: 1986, 642 v. Nga kta po vm n dukje vetm Solta-n: 1980, 220-223 dhe Schaller-in: 1975, 155: kta prmendin edhe Reichenkron-in (shih edhe shnimin 54). P.sh. Reichenkron-i: 1962, 109, anon m fort nga ndikimi latin n formimin e ktij tipi t s ardhmes n gjuht ballkanike. Nuk ka munguar edhe mendimi pr nj zhvillim paralel t dy tipave t s ardhmes n disa nga gjuht ballkanike (shih Demiraj): 1986, 839-841).
53
T T
54
T T
116
raste t tilla duhet mbajtur parasysh edhe kronologjia e fakteve. 5) Prdorimi i m shum se nj foljeje pr ndrtimin e kohs s ardhme n nj gjuh nuk sht nj dukuri e panjohur as jasht Ballkanit, si p.sh. n anglishte (shih edhe & 5). 20. N baz t konsideratave t prgjithshme t msiprme mund t nxirren kto prfundime, t paktn, pr gjuhn shqipe: 1) Prftimi i t dy tipave t kohs s ardhme qysh n periudhn parashkrimore t shqipes sht nj dshmi e padyshimt e moshs s tyre relativisht t madhe n t dy dialektet e ksaj gjuhe, ku duket qart se t dy tipat n shqyrtim jan zhvilluar n krye t hers nprmjet gramatikalizmit t dy togfjalshave t ndryshm, pr t shprehur njri t ardhmen e dshirueshmris (tipi do t punoj) dhe tjetri at t domosdoshmris (kam me punue, kam t punoj). Por m von ngjyrimet e tyre modale kan ardhur duke u mnjanuar (shih & 16). 2) Prania relativisht e hershme e s ardhmes s tipit do t punoj n dialektin verior (shih & 14) sht gjithashtu nj dshmi e qart kundr mendimit t Sandfeldit q ky tip i s ardhmes atje ka ardhur nga Shqipria e Jugut, ku, sipas tij, ai sht prftuar nn ndikimin e greqishtes. 3) Edhe mendimi tjetr i Sandfeldit q e ardhmja e tipit (kam me punue) n gjuhn shqipe sht prftuar nn ndikimin latin (shih & 18), nuk sht m pak i kritikueshm. Ky tip i s ardhmes sht relativisht i vjetr n shqipe, por jo aq i hershm, sa t na bj t ngjitemi deri n kohn e ndikimit t fuqishm t latinishtes mbi kt gjuh. Pr kt dshmon edhe mungesa e reduktimeve fonetike n kt tip t s ardhmes. Ve ksaj, t kihet parasysh se, ndrsa n gjuht romane perndimore n kt tip t s ardhmes folja ndihmse kam ka qen e prapavendosur, n shqipe (dhe n gjuht e tjera ballkanike) ajo sht e paravendosur. N kto rrethana, duhet pranuar q t dy tipat e s ardhmes n shqyrtim kan qen nj zhvillim i brendshm i gjuhs shqipe. Por pas mnjanimit t shkallshkallshm t ngjyrimeve modale t tyre (shih & 16) ishte plotsisht e mundshme q njri tip t mbizotronte n njrin dialekt dhe tjetri tip n dialektin tjetr. Si u vu n dukje edhe n & 16, arsyet, q i kan dhn shkas nj shprndarjeje t till dialektore, mbeten pr t'u hulumtuar. Sidoqoft, n kt rast nuk duhet prjashtuar mundsia e nj ndikimi grek n mbizotrimin e tipit t s ardhmes me do n dialektin jugor, por natyrisht ky do t ket qen nj faktor dytsor. 21. Vrejtjet e msiprme (& 20) vlejn edhe m shum pr rumanishten, e cila pr vet pozicionin gjeografik vshtir se mund t psonte nj ndikim grek, qoft edhe t trthort. Pra, edhe n at gjuh duhet t ken ekzistuar dikur tofjalsha t lir, ku folja dua, prkatsisht kam, ndiqej nga nj folje tjetr, m par n paskajore e m pas n lidhore. Pr t njjtat arsye pr rumanishten prjashtohet edhe ndonj ndikim nga ana e bullgarishtes ose e shqipes. 22. Edhe pr gjuht sllave t Ballkanit, n thelb, duhet pranuar q n truallin ballkanik, ku erdhn e u zhvilluan, ato kan gjallruar m tej togfjalshin e formuar nga folja dua dhe nj folje tjetr (n fillim n formn e paskajores edhe m pas t lidhores). Natyrisht, n gjallrimin e mtejshm t ktij togfjalshi nuk prjashtohet mundsia e ndikimit nga ana e gjuhve fqinje rreth e rrotull, n radh t par nga ana e greqishtes. Por n kt rast nuk duhet prjashtuar edhe nj mundsi tjetr. N gjallrimin e mtejshm t togfjalshit t prbr nga folja dua dhe nj folje tjetr n gjuht sllave t Ballkanit mund t ket ndikuar mjaft edhe ajo popullsi anase, q pas dyndjes s sllavve n Gadishullin Ballkanik dhe pas shtrirjes s sundimit t tyre shtetror (shih III/45) erdh e u sllavizua gjuhsisht. Dhe ishte e natyrshme q ajo popullsi e sllavizuar
117
t ruante edhe mnyrat e t shprehurit t gjuhs s braktisur nprmjet kalkimit t togfjalshave m t zakonshm t asaj gjuhe. 23. Natyrisht, vrejtjet dhe sqarimet e parashtruara n && 18-22 synojn vetm t vn n diskutim, prkatsisht n dyshim, tezn aq t njohur t Sandfeldit mbi prhapjen e tipit t s ardhmes me foljen ndihmse dua n gjuht e Ballkanit. Por kuptohet vetiu se vetm duke vn n diskutim, prkatsisht n dyshim, nj tez t pranuar nga nj varg gjuhtarsh, nuk arrin n t njjtn koh t parashtrosh edhe nj antitez t argumentuar bindshm pr zgjidhjen e nj problemi aq t ndrlikuar, si sht shtja e ndrtimit t kohs s ardhme me ann e foljes dua n gjuht e Ballkanit. E ky problem ndrlikohet edhe m tej, po t kihet parasysh se n greqishte, shqipe, bullgarishtemaqedonishte e pjesrisht edhe n rumanishte koha e ardhme e tipit n shqyrtim sht ndrtuar pikrisht nprmjet forms s vets s tret njjs t foljes ndihmse dua, e cila n t gjitha kto gjuh erdh e u shndrrua n nj pjesz. 24. Duke u mbshtetur n sa u parashtrua n && 19-23, mund t nxirren kto prfundime me karakter t prgjithshm pr tipin e kohs s ardhme n shqyrtim: 1) Ky tip sht prftuar nprmjet gramatikalizimit t atyre tofjalshave, n t cilt folja dua, e ndjekur nga nj folje tjetr, shrbente pr t shprehur dshirn pr kryerjen e nj veprimi pas astit t ligjrimit. 2) E ardhmja e tipit do t punoj, e prftuar nprmjet prgjithsimit t forms s vets s tret njjs t foljes dua, n gjuht ballkanike nuk mund t zhvillohej vese pas mnjanimit t paskajores dhe zvendsimit t saj me nj form t zgjedhueshme t foljes themelore (shih pr kt kreun IX). 3) Dukuria e fundit (pika 2) dshmon dhe nj prirje relativisht t hershme t gjuhve ballkanike pr t mnjanuar biflektivizmin n togfjalshat e gramatikalizuar, ku kuptimet e vets, t numrit (dhe t diatezs) jepen vetm nj her dhe pikrisht nprmjet formave vetore t foljes themelore 55 . 4) N gjuhn shqipe dhe n greqishte pjesza karakteristike e kohs s ardhme sht shtrir edhe tek format e s ardhmes s t shkuars dhe t s ardhmes s prparme.
TF FT
55
T T
Nj dukuri e ngjashme sht vrtetuar edhe n kohn e ardhme t tipit kam t bj n ndonj t folme popullore t arbreshve t Italis. N kt rast sht fjala pr prgjithsimin e forms s vets s tret njjs t foljes ndihmse (ka) pr t tra vetat dhe n t dy numrat. Nj dukuri e till sht prftuar p.sh. n t folmen e katundit arbresh San Marcano (afr Tarantos) (shih Shkurtaj: 1979, 131; shih edhe Altimari: 1988, 90).
118
KREU VIII
RIMARRJA E KUNDRINAVE
1. Kjo dukuri sintaksore, q sht prhapur ku m shum e ku m pak n t gjitha gjuht ballkanike, sht vshtruar n prgjithsi si nj ballkanizm, sado q ajo sht shfaqur edhe n gjuht romane perndimore (shih & 21). Si rrjedhim, edhe ksaj dukurie sintaksore t gjuhve ballkanike i sht kushtuar vmendje n t gjitha veprat sintetizuese pr ato gjuh 1 . I pari gjuhtar, q e ka prmendur kt dukuri sintaksore t gjuhve ballkanike, ka qen Mikloshii: 1861, (shih & 18). Por dukuria n shqyrtim e ka trhequr vmendjen e ballkanistve dhe t studiuesve t gjuhve t veanta ballkanike kryesisht gjat shekullit XX dhe veanrisht gjat ktyre dyzet vjetve t fundit. Ata, n prgjithsi, jan prpjekur jo vetm t prshkruajn kushtet sintaksore t shfaqjes s ksaj dukurie, por edhe t shpjegojn rrethanat e prhapjes s saj n gjuht e ndryshme ballkanike. Nga studimet e botuara tashm sht br e qart se rimarrja e kundrinave sht prftuar n shqipe, rumanishte, bullgarishte, maqedonishte dhe greqishte; ajo ndeshet edhe n disa t folme periferike serbe dhe kroate 2 . Por nj zhvillim m t madh kjo dukuri sintaksore ka marr sidomos n shqipe dhe maqedonishte. 2. N gjuhn shqipe rimarrja e kundrins s drejt sht br nj dukuri e prgjithsuar, kur ajo shprehet me an t formave t theksuara t premrave vetor t dy vetave t para, pavarsisht nga topika e tyre para apo pas foljes kallzues. N kt prdorim kundrina e drejt prfaqson remn e kumtimit. Kurse n rolin e tems s kumtimit n kt rast ajo shprehet rregullisht vetm nprmjet formave t petheksuara t premrave vetor t dy vetave t para n rasn kallzore: m, t, na, ju (dikur u). 3 .: Po ta vshtrojm kt dukuri n veprat e autorve tan t vjetr, vm re se rimarrja, prkatsisht mosrimarrja e kundrins s drejt t shprehur nprmjet premrave vetor t dy vetave t para tek ata kushtzohet, n vija t prgjithshme, nga po ato rregullsi, q veprojn n shqipen e sotme. Nj rregullsi e till bie n sy sidomos n veprat e Budit. Rastet e t shprehurit t kundrins s drejt n funksionin e rems vetm me an t forms s theksuar t premrave vetor t dy vetave t para tek ata jan t kufizuara (sidomos tek Budi) 4 .
1
T T
Vetm Solta: 1980, nuk e ka trajtuar kt dukuri. Shih Ilievski: 1973, 205. P.sh., t krahasohen a) M merr (a merrm) edhe mua. Un t thirra ty dhe jo at. b) Nna m (t) do, prandaj m (t) qorton. P. sh. t krahasohen: Tek Buzuku: a)... mb emnit tat muo m shelbo...; .... ti n na defendo...; u t t t lvdonj...; u juve tue u pasun nd zemr... etj. b) Zotyn t ruon...; ...armatisi ju... etj. c) Prse ti m nxore n gjith s kqiashit ...; ...prse aj na vizitoi... E ata qi u munduon, ma mos u mundonjn...
2
T T
3
T T
4
T T
119
3. Ndryshe qndron puna, kur kundrina e drejt shprehet me fjal t tjera (prve premrave vetor t dy vetave t para). N kt rast, kur ajo prfaqson temn e kumtimit, ather shprehet ose vetm nprmjet forms s patheksuar t premrit vetor t vets s tret, njjs apo shums (e,i), ose njkohsisht edhe me formn e plot t saj, q mund t jet nj emr, nj togfjalsh emror a nj fjali e nnrenditur, apo nj premr fardo (prjashtuar vetort e dy vetave t para) 5 . Kur situata e ligjrimit e bn t panevojshm edhe prdorimin e forms s plot t kundrins s drejt, ather n kt funksion prdoret vetm forma premrore e patheksuar e vets s tret. Por, duke qen se kjo form e patheksuar e rass kallzore (ndryshe nga ato t dy vetave t para) kuptimisht sht shum e pacaktuar, n mjaft raste ndihet nevoja q kuptimi i saj t konkretizohet nprmjt prdorimit t forms s plot t kundrins, q ajo prfaqson 6 . Anasjelltas, kur kundrina e drejt (e shprehur jo nprmjet vetorve t dy vetave t para) prfaqson remn e kumtimit, ather ajo nuk rimerret nprmjet forms s patheksuar t rass kallzore (e,i) 7 . Edhe rimarrja, prkatsisht mosrimarrja e kundrins s drejt nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor t vets s tret, ashtu si n rastin e dy vetave t para (shih & 2), n shkrimet e autorve t vjetr shqiptar, n vija t prgjithshme, kushtzohet nga po ato rregullsi, q u vun n dukje pr shqipen e sotme 8 . 4. Pr sa i takon rimarrjes s kundrins s zhdrejt, ajo sht prgjithsuar n gjuhn shqipe, jo vetm kur shprehet nprmjet premrash vetor t dy vetave t para, por edhe kur shprehet me an t nj premri vetor t vets s tret, ose t nj premri tjetr fardo, ose nprmjet nj emri a nj togfjalshi emror. Kundrina e zhdrejt n shqipen e sotme rimerret pavarsisht nga topika e saj para apo pas foljes kallzues. N kt prdorim ajo prfaqson remn e kumtimit, kur shprehet nprmjet premrave vetor t dy vetave t para 9 . Por, kur shprehet me an premrash t tjer, ose me an t nj emri a t nj togfjalshi, rimarrja e kundrins s zhdrejt n shqipen e sotme bhet jo vetm kur
etj. Tek Budi: a) muo laj-m a largo-m...; ...qi n na ngushlloi... etj. b) Gjithkush po thrret t, etj. c) Ve ti me m ndimuom ...; ... e me na lshuom anci senxhiri..., etj. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986,585 v.
5
T T
N baz t ksaj rregulle duhej q, edhe kur shprehet nprmjet premrit lidhor q, kundrina e drejt t rimerret rregullisht me an t forms s patheksuar t rass kallzore (e, prkatsisht i). Por nj gj e till nuk ndodh gjithnj. N raste t tilla kundrina e drejt rimerret, kur fjalia e nnrenditur lidhore ka funksion sqarues, dhe nuk rimerret, kur kjo ka funksion caktues. P.sh. t krahasohen: a) Ishte edhe nj fotograf, q e kishte zn dimri aty pa mbaruar pun. Shtrngoi trikon, q e kishte hedhur krahve. b) S'sht gj ajo q thua. Martini hante i krrusur mbi tepsin, q kishte prpara. Pr m shum sqarime shih Demiraj; 1986,590 v. P.sh.: a) - E ke lexuar romanin e ri? - E kam lexuar. - Kush ta tha kt? - Ma tha Agimi. b) Un e njoh personin, pr t cilin po m flet. Un i kam n rregull detyrat, q po na krkoni. P.sh.: a) Kundrina e paravendosur : Ngatrresa t mdha ka nxjerr fshati juaj. Dika fshihte kjo buzqeshje. Pikrisht kt thot edhe babai. b) Kundrina e prapavendosur: Ke thn tamam mendimin, q kam edhe un. Ne ktejza nuk kemi hise n gjn e Perndis. P.sh.: a) pa rimarrje: Nj nieri pat dy bij...; ... muo m ndiglo oratn teme...: Defendo popullin tand... (Buzuku). b) me rimarrje:... e dshr kish barkt e t me e nginjun...; ...e t begatt i lshoi pa gj... (Buzuku);... e ke me e grishun emnit e t Jezu. U e di se aj t ngjallet... (Buzuku). Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986,593 v. P.sh.: Po t flas ty (e jo atij). Ty po t flas. M'i jep mua ato (dhe jo atij). Mua mos m'i kallzo ato gjra.
6
T T
7
T T
8
T T
9
T T
120
prfaqson remn, por edhe kur prfaqson temn e kumtimit 10 . Madje, si do t vihet n dukje n & 7, rimarrja e saj n krye t hers n rastin e fundit duhet t jet prftuar pikrisht kur ajo prdorej n funksionin e tems. N kt funksionin e fundit ajo mund t shprehet edhe vetm me an t formave t patheksuara t premrit vetor t vets s tret n rasn dhanore, ashtu si ndodh edhe me vetort e dy vetave t para 11 . Por tek autort shqiptar t shekujve XVI-XVII, sidomos tek Buzuku (1555), ajo nuk paraqitet si nj dukuri e prgjithsuar. Rimarrja e kundrins s zhdrejt tek ata ndeshet m shum, kur ajo shprehet nprmjet premrave vetor t dy vetave t para 12 . 5. Nga sa u parashtrua prmbledhtas n && 2-4, mund t arrihet n prfundimin se kundrvnia e krijuar n t shprehurit e kundrinave t drejta e t zhdrejta n shqipen e dokumentuar prfaqson evolucionin e mtejshm t nj dukurie sintaksore, q kishte nisur t shfaqej qysh n periudhn parashkrimore t ksaj gjuhe. Po t kemi parasysh se dukuria n shqyrtim paraqitet si nj zhvillim i barabart si tek Buzuku ashtu edhe tek autori m i vjetr i arbreshve t italis, Matrnga (1592), ather zanafilla e saj duhet krkuar, t paktn, qysh disa shekuj para shekullit XVI t e.r. Kuptohet vetiu q, para se t zinte fill kjo dukuri sintaksore, n gjuhn shqipe kundrvnia rem ~ tem n t shprehurit e kundrinave realizohej nprmjet formave t theksuara t premrave vetor t dy vetave t para, apo nprmjet nj emri a togfjalshi emror etj., prkatsisht nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor pr t tri vetat. Kto t fundit n nj faz edhe m t hershme kan pasur nj prbrje fonetike m t plot. Por pikrisht pr arsye t theksimit t tyre gjithnj e m t dobt ato kan psuar prej kohsh reduktime t mdha fonetike 13 . 6. Faktori kryesor, q i ka dhn shkas rimarrjes s kundrinave t shprehura nprmjet premrave vetor t dy vetave t para, me sa duket, ka qen synimi i folsit pr t vn n dukje sa m shum ktu gjymtyrn plotsuese kryesore t kallzuesit, kur ajo prbnte gjn e re t kumtimit, remn. Por rruga se si sht prftuar n zanafill kjo dukuri, nuk sht e qart, duke qen se n gjendjen e sotme t dijes nuk mund t thuhet asgj me siguri se n 'topik ajo sht shfaqur n krye t hers. Po t kihet parasysh fakti q n ndrtimet e zakonshme (jo-emfatike) rema nuk vendoset nga fillimi i fjalis, si edhe fakti tjetr q inversioni n gjuhn shqipe prdoret jo rrall edhe pr arsye emfatike, ather mund t mendohet q dukuria n shqyrtim sht prftuar n fillim npr fjali emfatike, ku kundrinat vendoseshin para foljes kallzues. N t mir t ktij mendimi do t dshmonte edhe fakti q tek autort tan m t vjetr (Buzuku, Budi, Matrnga) rastet e rimarrjes s kundrinave t shprehura me an t premrave vetor t dy vetave t para ndeshen m fort pikrisht n kt topik. Megjithat, nuk duhet
10
T T
P.sh. t krahasohen: a) Kt libr jep-j-a vetm Agimit... (rem). b) Agimit i tham, por nuk pati mundsi t vinte (tem) - T tha gj? - Jo, s'm tha gj. - A i dhe prgjigje (msuesit)? - I dhash. - A u dhe pr t ngrn (fmijve)? - U dhash. etj. P.sh.: a) (Pa rimarrje): U gjegjsh nji za n qiellet qi muo tha. T t klofsha dhan e t klofsha vum prpara... e at dha t bekuomit. ... ti qi trajtove fars umane... etj. (Buzuku). Kloft br mua...; prr neve st e tu...; t japsh kshill t mir t tjervet ... etj. (Matrnga). b) (Me rimarrje): E muo m ep fuqi....; .... t t u nfalt...; e i tha engjlli asaj...; e bamirvet tinve u jep jetn e amshuome... etj. (Buzuku). t keq i bn mkata... mkattorit? ... e nga njij i jep hirr... etj. (Matrnga). Pr shembuj t tjer shih Demiraj: 1986,585-587. T krahasohen p.sh. m me mua/mue < +m-n, ti me ty ; u (sot ju) me ju ; na, me sa duket, n kt paraqitje fonetike del m e re; pr sqarime t mtejshme historike shih Demiraj: 1986,456.
11
T T
12
T T
13
T T
121
prjashtuar mundsia q nj dukuri e till t jet prftuar n fillim edhe npr fjali, ku kundrina vendosej rregullisht pas foljes kallzues, si p.sh. npr fjali urdhrore dhe pyetse. Sido q t ket qen zanafilla e ksaj dukurie sintaksore, n kt rast kemi t bjm me nj nga pasojat e prirjes relativisht t hershme t gjuhs shqipe pr nj prdorim ridondant t mjeteve gjuhsore 14 . 7. M i vshtir paraqitet sqarimi historik i rrugs, q ka prshkuar dukuria e rimarrjes s kundrinave, kur kto nuk shpreheshin nprmjet premrave vetor t dy vetave t para. N kt rast, si u vu n dukje n && 3-4, rimarrja e kundrinave ka ndodhur npr fjali, ku ato prfaqsonin gjn e njohur t kumtimit, temn 15 . Duke qen se kjo vendoset rregullisht nga fillimi i fjalis, mund t mendohet se n krye t hers rimarrja e ktyre kundrinave t shprehura nprmjet nj premri vetor t vets s tret do t jet prftuar npr fjali, ku ai vendosej rregullisht para foljes kallzues. Por edhe n kt rast, ashtu si n rastin e premrave vetor t dy vetave t para (shih & 6), nuk duhet prjashtuar mundsia q nj dukuri e till t jet prftuar qysh n fillim edhe npr fjali, ku kundrina vendosej rregullisht pas foljes kallzues, si p.sh. npr fjali urdhrore ose pyetse. Faktori kryesor, q i ka dhn shkas rimarrjes s kundrinave t shprehura nprmjet premrave vetor t vets s tret, n zanafill do t ket qen dshira e folsit pr ta konkretizuar e pr ta prcaktuar m mir prmbajtjen kuptimore t atyre premrave, t cilt kan nj kuptim shum t pacaktuar (shih edhe & 3). Sidoqoft, edhe n kt rast kemi t bjm me nj nga shfaqjet e prirjes relativisht t hershme t gjuhs shqipe pr nj prdorim ridondant t mjeteve gjuhsore (shih edhe & 6). E nj prirje e till ka br q kundrina e zhdrejt t rimerrej nprmjet formave t patheksuara premrore t vets s tret, edhe kur ajo prfaqsonte remn. 8. Duke qen se rimarrja e kundrinave t shprehura nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor t dy vetave t para sht prftuar n kushte sintaksore t ndryshme nga ato t rimarrjes s vetorve t vets s tret (shih && 6-7), vetvetiu lind pyetja nse kto dy dukuri jan prftuar n mnyr t pavarur dhe n koh t ndryshme, apo jan prftuar n t njjtn koh si shfaqje t nj faktori t prbashkt. N rastin e par do t duhej t prcaktohej edhe se cila nga kto dy dukuri sht m e hershme dhe nse ka ushtruar ndonj ndikim n shfaqjen e dukuris tjetr. Mungesa e nj dokumentimi shkrimor m t hershm t gjuhs shqipe e bn shum t vshtir sqarimin e ktyre pyetjeve. Megjithat, duke u mbshtetur n t dhnat e shqipes s dokumentuar, mund t jepen disa mendime edhe pr kto pyetje. Ka mjaft t ngjar q kto dy dukuri t mos ken zn fill n t njjtn koh. Por cila prej tyre sht prftuar m par, kjo sht shum e vshtir t prcaktohet me saktsi. Po t nisemi nga prgjithsimi m i hershm i rimarrjes s kundrinave t shprehura
TF FT TF FT
14
T T
Nj prirje e till, q do t meritonte nj studim t posam pr gjuht ballkanike, shfaqet, ndr t tjera, edhe nprmjet prdorimit t premrit dftor pran nj emri t pajisur me nyj shquese n shqipe, greqishte, maqedonishte dhe rumanishte. P.sh. shqip: ky burri (ktu), ajo gruaja (atje) etj.; greqisht: autos o antras ky burr, toute (=i) gynaika kjo grua etj.; maqedonisht; toj ovek-ot (dojde), taa zhena-ta (dojde) etj.; rumanisht: om-ul acesta, femei-a acestea etj. Po kshtu edhe prdorimi i nj emri t shquar me nj premr pronor, si p.sh.; shqip: bir-i im, nn-a jote etj.; greqisht o hyjos mou, (=i) manna sou etj.; rumanisht; fiu-l meu, mam-a ta etj. Prandaj, kundrinat nuk rimerren, kur shprehen nprmjet nj emri t pashquar t paprir nga nj prcaktor. Madje, kundrina e drejt nuk rimerret, as kur sht e prir nga nyja joshquese nj; pr rastet prjashtimore n shqipe dhe n rumanishte shih Demiraj: 1986,588,612.
15
T T
122
nprmjet vetorve t dy vetave t para, gj q ka shrbyer si nj mjet ridondance pr t vn n dukje sa m shum remn (shih & 6), ather mund t anohet -natyrisht me rezerv- nga mendimi q pikrisht ktu sht shfaqur m par kjo dukuri. N nj rast t till do t pranohej gjithashtu edhe nj far ndikimi mbi rimarrjen e kundrinave t shprehura me an t vetorve t vets s tret 16 . 9. Edhe n rumanishte rimarrja e kundrinave sht nj dukuri mjaft e prhapur. N gjendjen e sotme t asaj gjuhe p.sh. kundrinat e shprehura me an t premrave vetor t dy vetave t para rimerren rregullisht nprmjet formave t patheksuara gjegjse, jo vetm kur jan t vendosura para foljes kallzues, por edhe kur vendosen pas saj 17 . N rastet e tjera, d.m.th. kur kundrinat nuk shprehen nprmjet vetorve t dy vetave t para, rimarrja e tyre mund t jet e detyrueshme, fakultative apo e pamundshme 18 . Por, ndryshe nga 'ka ndodhur n gjuhn shqipe (shih & 4), n rumanishte rimarrja e kundrins s zhdrejt nuk sht prgjithsuar 19 . Nga nj shqyrtim i kujdesshm i rregullave dhe vrejtjeve t parashtruara n GLR I,144147, mund t arrihet n prfundimin se edhe n at gjuh rimarrja apo mosrimarrja e kundrinave sht kushtzuar nga t njjtt faktor, q u vun n dukje pr kt dukuri n gjuhn shqipe (shih && 6-7). Me fjal t tjera, rimarrja e kundrinave t shprehura nprmjet formave t theksuara t premrave vetor t dy vetave t para edhe n rumanishte prftohet, kur ato prfaqsojn remn e kumtimit, ndrsa n rastet e tjera kjo dukuri sintaksore, me sa duket, prftohet ather kur kundrinat shprehin temn e kumtimit. 10. Dukuria n shqyrtim n dakorumanishte, pas gjith gjasash, nuk sht fort e hershme. sht e vrtet se gjurm t rimarrjes s kundrinave ndeshen qysh n shkrimet e vjetra rumune t shekullit XVI, por, me sa duket, n kto shkrime ajo nuk del shpesh 20 . Gjithashtu, n dakorumanishte dukuria n shqyrtim nuk sht zhvilluar me ritme aq t shpejta si n shqipe dhe maqedonishte (shih & 4 dhe & 13) dhe, me sa duket, edhe n aromunishte. Kshtu, n shkrimet rumune t shekullit XVIII ajo nuk paraqitet e konsoliduar mir. P.sh., sipas t dhnave, q jep Saramandu (1966), del se n shkrimet rumune t shekullit XVIII kundrina e zhdrejt e shprehur nprmjet emrash prdoret e dyfishuar me an t formave t patheksuara t premrave vetor t vets s tret kryesisht kur ndodhet para foljes kallzues. Por edhe n kt topik ajo ndeshet rrall. Nga 346 shembuj, q autori ka marr n shqyrtim, vetm n 32 raste kundrina e zhdrejt del e paravendosur. Edhe n kto 32 raste ajo rimerret nprmjet formave t patheksuara premrore vetm 18 her, d.m.th. pak m shum se n gjysmn e rasteve. Kurse n 314 rastet e tjera, n t cilat kundrina e zhdrejt sht prdorur pas foljes
16
T T
Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986,597 v. Shih GLR I,145 v. Shih GLR I,145 v. Shih GLR, I,146, ku pohohet se rimarrja e kundrins s zhdrejt t vendosur pas foljes kallzues sht fakultative, kur sht shprehur nprmjet nj emri personi (t pajisur me nyj shquese ose joshquese, qoft emr i prgjithshm ose i prvem), nprmjet nj premri t pacaktuar ose mohor. P.sh.: Tata i-a strns ciobanului mna (Sadoveanu). Cnd te duci la cuol, spune domnului institutor (Calinescu). A imprumutat i altora cartea. Le spuse unora c e plecat. Po aty pohohet gjithashtu se nuk anticipohet kundrina e zhdrejt e vendosur pas foljes, kur shprehet me nj emr sendi (Shih edhe && 10-12). Shih Asan: 1961,99 v.
17
T T
18
T T
19
T T
20
T T
123
kallzues, anticipimi i saj nprmjet formave t patheksuara premrore shfaqet tepr rrall, gjithsej vetm 8 her 21 . 11. Edhe n rumanishten e sotme kjo gjendje nuk ka ndryshuar aq shum. P.sh., kur kundrina e zhdrejt e vendosur pas foljes kallzues shprehet nprmjet nj emri personi, anticipimi i saj nprmjet nj forme t patheksuar premrore sht fakultativ. E njjta kundrin e vendosur pas foljes kallzues nuk anticipohet nprmjet nj forme t patheksuar premrore, kur shprehet me an t nj emri sendi. Por, kur prdoret para foljes kallzues, kundrina e zhdrejt rimerret nprmjet nj forme t patheksuar premrore n shumicn e rasteve 22 . Ndryshe qndron puna me kundrinn e zhdrejt t shprehur nprmjet premrave vetor (t t tria vetave), vetvetor dhe dftor. N kt rast ajo dyfishohet me an t formave t patheksuara t premrit vetor t vets s tret, edhe kur ndodhet pas foljes kallzues. Ky dyfishim, q n rumanishten e vjetr nuk ishte prgjithsuar, sht br i detyrueshm qysh nga shekulli XIX 23 . 12. Edhe dyfishimi i kundrins s drejt t shprehur nprmjet nj premri vetor, vetvetor dhe dftor, q n rumanishten e vjetr ishte fakultativ, n rumanishten e sotme sht br i detyrueshm. I njjti ndryshim ka ndodhur edhe n dyfishimin e kundrins s drejt t shprehur nprmjet nj emri t shquar t vendosur para foljes kallzues 24 . Kurse n pozicion pas foljes kallzues kundrina e drejt e shprehur nprmjet nj emri zakonisht nuk anticipohet nga nj form e patheksuar premrore 25 . Por, kur emri sht i shquar dhe prihet nga parafjala pe, ather anticipimi i kundrins s drejt nga forma e patheksuar premrore sht fakultativ 26 . 13. Si u vu n dukje n & 1, rimarrja e kundrinave ndr gjuht sllave t Ballkanit ndeshet vetm n bullgarishte-maqedonishte si edhe n disa t folme periferike serbe e kroate. Si na dshmojn studiues t ndryshm, dukuria n shqyrtim ka pasur nj prhapje m t madhe n maqedonishte. Kshtu p.sh. Selishevi (RES 1925/5, f. 45) pohon se dyfishimi i kundrins s zhdrejt dhe t drejt sht nj dukuri e zakonshme n t folmet e Maqedonis... Kjo dukuri sht m e rrall n Bullgarin lindore. Nj mendim t ngjashm ka shprehur edhe Sandfeldi, i cili (1930,193) pohon: Por ky prdorim [= rimarrja e kundrinave - Sh.D.] sht m i qndrueshm n t folmet bullgare t jug-perndimit 27 . Ndrsa n shum t folme t tjera prolepsa [=anticipimi] e premrit, duke e gjykuar n baz t teksteve, mund t mungoj krejt, ktu shembujt dalin me shumic. 14. N maqedonishte si kundrina e drejt ashtu edhe e zhdrejta rimerren me an t formave t patheksuara t premrave vetor, kur shprehen nprmjet formave t
21
T T
Shih Saramandu: 1966,424 v. Shih GLR I,145 v. Shih Asan: 1961,100. Shih Asan: 1961,94; GLR I,144. Shih Asan: 1961,96. Shih Asan: 1961,96. Por autorja ktu nuk jep ndonj sqarim se kur rimerret dhe kur nuk rimerret kundrina e drejt. Nga shembujt e dhn t krijohet prshtypja se rimarrja e kundrins s drejt n kt rast bhet, ashtu si n shqipe, kur ajo prfaqson temn e kumtimit, dhe, si rrjedhim, nuk mbart theksin logjik t fjalis. Shnim. - Pr sqarime t mtejshme mbi rimarrjen apo mosrimarrjen e kundrinave n rumanishte mund t konsultohen GLR I,144 v.; Asan: 1961,93-105. T kihet parasysh se Sandfeldi nuk e dallon maqedonishten nga bullgarishtja si gjuh m vete.
22
T T
23
T T
24
T T
25
T T
26
T T
27
T T
124
theksuara t premrave vetor, nprmjet nj premri dftor, vetvetor, lidhor, madje edhe nprmjet premrit pyets koj kush, si edhe kur shprehen nprmjet nj emri t shquar 28 . Ashtu si n shqipe, ka raste q n at gjuh rimerret kundrina edhe kur shprehet nprmjet nj emri t pashquar 29 . Kurse n bullgarishten letrare rimarrja e kundrinave ka karakter fakultativ 30 . N prgjithsi, rimarrja ndodh po n ato kushte si n maqedonishte, vese ndeshet disi m rrall dhe kushtzohet nga kuptimi i foljes 31 . Gjithashtu, edhe rimarrja e kundrinave t shprehura nprmjet formave t theksuara t premrave vetor nuk sht e prgjithsuar 32 . Nga sa mund t kuptohet prej t dhnave t parashtruara prej Koneskit (1967/2,261 v., 334 v.) dhe Lopashovit (: 1978,28-44) etj., edhe n bullgarishte e maqedonishte rimarrja e kundrinave t shprehura nprmjet formave t theksuara t premrave vetor n krye t hers duhet t jet prftuar n ato raste, kur ato prfaqsonin remn e kumtimit. N rastet e tjera, n prgjithsi, dukuria n shqyrtim duhet t jet prftuar npr fjali, ku kundrinat prfaqsonin temn e kumtimit. 15. Mungesa e rimarrjes s kundrinave n shkrimet e Qirilit e Metodit si edhe n gjuht sllave n prgjithsi sht nj dshmi e qart, q tregon se kjo dukuri sintaksore n bullgarishte-maqedonishte sht shfaqur patjetr pas shekullit IX t e.r. Sipas Ilievskit (: 1973,218), kjo dukuri n sllavishten jugore, pas gjith gjasash, ka filluar t stabilizohet aty nga shekujt XII dhe XIII 33 . Ai shton po aty: N Maqedoni u adoptua m hert n t folmet perndimore dhe jugore, ku popullsia jon kishte kontakt m t ngusht me banort e vjetr t romanizuar. Ky pohim i Ilievskit prkon me pohimin e br m par nga Selishevi dhe Sandfeldi mbi shtrirjen e ksaj dukurie n sllavishten jugore (shih edhe & 13). Kjo shtrirje e rimarrjes s kundrinave n bullgarishte-maqedonishte dshmon qart edhe pr rolin, q duhet t ket ushtruar ndikimi i huaj n shfaqjen e ksaj dukurie n kto gjuh. E n qoft se ktu ajo sht shfaqur jo m hert se shekujt XII-XIII, ather n gjuht, q kan ushtruar nj ndikim t till, ajo duhet t jet prftuar edhe m hert (shih edhe & 20). 16. Rimarrja e kundrinave sht prftuar edhe n greqishte. Sipas Thumbit (: 1910,81), kundrinat n at gjuh rimerren kur folsi synon t'i vr n dukje ato posarisht; prndryshe, prdoret vetm forma e patheksuar e premrave vetor. Autori nuk jep
28
T T
P.sh.: Kogo go vidovte? K pat? Komu mu go dadoa? Kujt ia dhan? Mu-go dadov pismoto nemu, a ne nejze. Ia dhash letrn atij, dhe jo asaj. Shih Koneski: 1967/2,262: Dva orli da gi poranish nekoj mesec. (M. Cepenkov). Shih Lopashov: 1978,28 (me literatur). Shih Lopashov: 1978,30 v. Shih Lopashov: 1978,32, ku pohohet: ... format e plota t premrave vetor, q nuk bartin mbi vete theksin logjik, nuk dyfishohen gjithnj. Dhe ktu ai jep edhe disa shembuj me kundrina t tilla pa rimarrje. Nj mendim t ngjashm ka shprehur edhe J. Ruseku n Blgarski ezik XIII (1963), nr. II, f. 142. Edhe sipas K. Mirevit, Blgarski ezik XVI (1966), nr. IV, f. 284, fillimi i procesit t dukuris n shqyrtim vihet re qysh n bullgarishten e vjetr.
29
T T
30
T T
31
T T
32
T T
33
T T
125
sqarime t tjera, por nga shembujt 34 , q jep, del e qart se edhe n greqishte rimarrja e kundrinave sht e kushtzuar nga prdorimi si rem, prkatsisht si tem e kumtimit. Nj trajtim m t gjer i bn ksaj dukurie Lopashovi (: 1978, 44-50). Ky autor thot, ndr t tjera, se kundrina dyfishohet zakonisht vetm n ato raste, kur ajo shnjon nj send, d.m.th. kur ky prfaqsohet nprmjet nj emri me nyj shquese, nj forme t plot t premrit vetor, nj premri dftor, lidhor dhe prcaktues. Ai pohon gjithashtu (f. 48 v.) se n at gjuh kundrinat mund t shprehen edhe nprmjet nj emri t pashquar, sidomos kur ky prdoret para foljes kallzues 35 . Edhe nga shembujt, q jep n kt vepr (f. 45-50), del e qart se edhe n greqishte rimarrja e kundrinave prftohet n ato raste, kur ato prfaqsojn remn (dy vetat e para), prkatsisht temn e kumtimit (veta e tret etj.). 17. Pr sa i takon vjetrsis s ksaj dukurie sintaksore n greqishte, Ilievski (: 1973,216) pohon 36 : ... shembuj t rrall me kundrin t dyfishuar dalin edhe n greqishte qysh n epokn helenistike, por dyfishimi atje nuk sht br sistem. Kjo veori nuk ndeshet as n t gjitha dialektet e sotme greke, por vetm n dialektet veriore, ku kontaktet me popullsin romane, shqiptare dhe sllave kan qen m t ngushta. N kto rrethana, dukuria e rimarrjes s kundrinave n greqishte nuk del fort e vjetr. N kt prfundim mund t arrihet, edhe po t merret parasysh fakti q n Thesauros-in e Damaskinit (shekulli XVI), t prkthyer edhe n maqedonishte, n origjinalin greqisht rimarrja e kundrinave ndeshet vetm n nj t tretn e rasteve n krahasim me prkthimin 37 . shtja e shtrirjes gjeografike t ksaj dukurie n greqishte 38 sht vendimtare jo vetm pr vjetrsin e saj, por edhe pr sqarimin e lidhjes s saj t mundshme me dukurin e ngjashme t gjuhve fqinje. Prandaj kjo shtje duhet hulumtuar dhe saktsuar m tej. N rast se konstatimi i msiprm sht i sakt, ather mund t arrihet n prfundimin q rimarrja e kundrinave n gjuht e tjera ballkanike nuk duhet t jet prhapur nn ndikimin e greqishtes. Prkundrazi, nj ndikim i gjuhve ballkanike fqinje mbi greqishten n kt rast s'duhet prjashtuar. 18. Duke qen se burimi sllav dhe burimi grek i ksaj dukurie sintaksore ballkanike prjashtohen (shih && 15,17), ather mbetet t shqyrtohen mendimet e tjera kryesore, q jan shprehur pr kt shtje, e cila, si u vu n dukje edhe n & 1, ka trhequr prej kohsh vmendjen e nj vargu gjuhtarsh. Mikloshii, i pari gjuhtar, q e ka prmendur kt dukuri sintaksore ballkanike, n studimin e tij t vitit 1861, Die slavischen Elemente im Rumunischen, e ka prfshir at midis nj numri ballkanizmash t tjer (shih I/2). Pr shumicn e ktyre ballkanizmave, ku prfshinte edhe dukurin n shqyrtim, ai shpreh supozimin se e kan burimin tek
34
T T
Poin ertses! K pyete?; sna ty; me rot ai m pyet; sou lg- t them; to ksr- e di; por: emna me ksreis mua ti m njeh; esna p-s se fanetai! Si t duket ty?; autos thel- na (tous) idh- un dua t'i shoh (ata) etj. P.sh.: ekosi khrnia progomena ta prase .... s tis korfs .... dhjet vjet t shkuara i kaloi n male... N kt rast ai citon kto vepra; E. Blass - A. Debrunner, A greek Grammar of the New Testament and other early Christian Literature, translated by R.W. Funk, Cambridge 1961, f. 32: G. Ljungvik, Beitrge zur Syntax der sptgriech. Volkssprache, Uppsala 1932, f. 6-8; A. Debrunner, Geschichte der griech, Sprache II, Sammlung Gschen, 114, Berlin 1954, f. 96. Shih Ilievski: 1973,214. N veprn e cituar t Thumbit (: 1910,86) nuk thuhet asgj pr kt shtje e po kshtu edhe n veprn e Moser-Philtsou (: 1964,46 v.). Pr kt nuk thuhet asgj as tek Mirambel (: 1959).
35
T T
36
T T
37
T T
38
T T
126
elementi i lasht autokton. Edhe Leskien-i mendonte se kjo dukuri n gjuht e Ballkanit ka burim autokton 39 . 19. Supozimi i Mikloshiit pr burimin e shumics s ballkanizmave tek elementi i lasht autokton mbetet nj hipotez e paargumentueshme. Pr rastin konkret mund t supozohet vetm kjo q n gjuht, q fliteshin n koh t lashta n Ballkan, t ken ekzistuar parakushtet pr zhvillimin e mpastajm t dukuris s rimarrjes s kundrinave. sht fjala ktu pr prsritjen si nj mjet stilistik-sintaksor. Por nj mjet i till, n nj mas m t madhe a m t vogl, duhet t ket ekzistuar edhe n gjuh t tjera, sidomos n stilin bisedor. Por, edhe sikur t pranohej me rezerv supozimi i Mikloshiit, prap do t mbetej pr t'u sqaruar se n ciln nga gjuht e Ballkanit kjo dukuri sht shfaqur m par dhe nse kjo gjuh ka ushtruar ndonj ndikim n prhapjen e saj edhe n gjuht e tjera ballkanike. Me fjal t tjera, n kt rast do t dilte n plan t par shtja e vjetrsis relativisht m t madhe t ksaj dukurie n kt apo at gjuh t Ballkanit. 20. Pr supozimin e Mikloshiit dhe t Leskien-it (shih & 18) edhe Ilievski (: 19621963,82 v.), megjithse nuk e quan pa baza, thekson se nuk mund t pohohet asgj me siguri pr nj ndikim t till t substratit trak dhe ilir n shfaqjen e ksaj dukurie, sepse nga kto dy gjuh nuk sht ruajtur ndonj tekst i shkruar. M tej, pasi v n dukje se gjuha shqipe nuk ka dokumente t shkruara m t vjetra se shekulli XV, Ilievski pohon se fakti q n gjuhn shqipe ky ndrtim prdoret n t njjtn mnyr si n vllahishte, nuk do t thot patjetr q kjo dukuri u shfaq s pari n shqipe, sepse kjo sht nj gjuh gjysm e romanizuar (sic!). Arsyeja e parashtruar nga Ilievski n kt rast sht e paqen. Mendimi i shprehur nga ndonj gjuhtar i shekullit t kaluar mbi shqipen si gjuh gjysm t romanizuar 40 , sht hedhur posht prej kohsh. Pasi argumenton q dukuria e rimarrjes s kundrinave n maqedonishte dhe n greqishte sht prftuar nn ndikimin e huaj (Ilievski: 1962-1963,82,83), ai (po aty, f. 83,85) mbron tezn q kjo dukuri n gjuht ballkanike, pas gjith gjasash, e ka burimin tek latinishtja vulgare. Ai v n dukje (f. 83) se n disa fragmente shkrimore nga latinishtja vulgare ballkanike hasen ndrtime me kundrina t prsritura nprmjet nj premri vetor t theksuar. Ndikimin e latinishtes vulgare ky autor e ka pohuar edhe m pas (:1973,219-220), megjithse n kt rast ka pranuar q baza pr shfaqjen e rimarrjes s kundrinave ka ekzistuar patjetr n strukturn e vet gjuhve ballkanike. 21. Mundsia e ndikimit latin n kt rast nuk duhet prjashtuar patjetr, po t kemi parasysh sundimin e gjat romak n Ballkan (shih II/27). Aq m shum mund t supozohet nj ndikim i till, kur dihet se rimarrja e kundrinave sht prftuar edhe n disa gjuh romane perndimore. sht fjala pr italishten 41 , spanjishten 42 ,
39
T T
Shih Ilievski: 1962-63,82 v. Nj mendim t till e ka shprehur, ndr t tjer, edhe Meyer-i: 1888,805. Shih pr kt Rohlfs: 1949, II, 202 v., ku jepen shembuj t rimarrjes s kundrinave t vendosura para foljes kallzues. Pasi v n dukje se rimarrja e kundrinave t vendosura pas foljes ndeshet m rrall, autori shton: N dialektet e Italis jugore kjo dukuri sht br si nj lloj rregulle, n qoft se emri ndjeks sht i pajisur me nyjn shquese ose i prir nga nj premr dftor.... N spanjishte kundrina e shprehur nprmjet nj emri ose nj premri vetor me parafjal rimerret me an t nj forme t patheksuar t premrave vetor kryesisht kur sht vendosur para foljes kallzues. Kundrina e shprehur nga nj premr vetor dhe nga premri todo gjith" rimerret nprmjet nj forme t patheksuar premrore, edhe kur sht e vendosur pas foljes.
40
T T
41
T T
42
T T
127
frengjishten 43 etj. Por me prjashtim sidomos t spanjishtes dhe n nj far mase edhe t italishtes (shih shnimet 42,41), kjo dukuri sintaksore n gjuht e tjera romane nuk ka pasur ndonj zhvillim t dukshm. Megjithat, ndikimi latin mbi gjuht ballkanike n kt rast nuk do t prjashtohej, n rast se dukuria n shqyrtim n gjuht romane perndimore do t ishte aq e vjetr, sa t ngjitej deri n kohn, kur mund t bhet fjal pr latinishte vulgare, ka duket shum e vshtir, pr t mos thn e pamundur. E si nj dshmi e trthort pr kt mund t shrbej jo vetm zhvillimi i pabarabart i ksaj dukurie n gjuht romane perndimore, por edhe shfaqja dhe zhvillimi relativisht i von i saj n rumanishte (shih & 10); 22. Lindja dhe zhvillimi i nj dukurie t till n gjuht ballkanike nuk mund t shpjegohet si dika q ka ndodhur rastsisht. Shfaqja e ksaj dukurie ktu duhet t jet kushtzuar nga nj a m shum faktor gjuhsor. E nj gj e till duhet menduar, edhe sikur t pranohej pa rezerv q zanafilla e ksaj dukurie n gjuht ballkanike i detyrohet ndikimit latin. Dhe, n t vrtet, nuk ka si t mendohet q nj gjuh t ndikoj mbi nj tjetr n shfaqjen e nj dukurie, n rast se gjuha e ndikuar nuk e ka ndier dhe nuk e ndien nevojn pr nj dukuri t till. Prandaj, edhe po t pranojm mendimin q dukuria n shqyrtim n gjuht ballkanike sht prftuar si nj zhvillim i brendshm i ktyre gjuhve, edhe po t pranojm supozimin q ajo t jet shfaqur nn ndikimin e latinishtes vulgare ballkanike, mbeten gjithnj pr t'u sqaruar se cilt kan qen faktort e brendshm gjuhsor, q e kan mundsuar lindjen dhe zhvillimin e saj n gjuht ballkanike n prgjithsi, ose n kt apo at gjuh ballkanike n veanti. Prandaj kjo shtje ka trhequr me t drejt vmendjen e mjaft studiuesve, sidomos koht e fundit. Ktu nuk po ndalemi n paraqitjen e t gjitha mendimeve t shprehura pr kt dukuri n gjuh t veanta. Ktu do t prmendim vetm disa prej tyre, dhe pikrisht mendimin q e shpjegon rimarrjen e kundrinave t shprehura nprmjet emrash si njfar mbiprcaktimi t kundrins, mendimin q e shpjegon kt dukuri si nj mjet, q ka shrbyer pr t zhdukur homonimin midis formave t kundrinave dhe formave t disa gjymtyrve t tjera t fjalis, si edhe at q sheh tek kjo dukuri nj nga pasojat e gjymtyrimit aktual t fjalis. Shpjegimin e par e gjejm tek Boissin (: 1950) pr shqipen dhe te gjuhtar t ndryshm pr rumanishten. Shpjegimin e tret, me paraqitje t ndryshme, e gjejm tek nj varg gjuhtarsh, nga t cilt mund t prmenden Demiraj (: 1975), Buchholz (: 1977), Barry (: 1975) pr shqipen dhe tek disa gjuhtar t tjer pr rumanishten, bullgarishten dhe maqedonishten. Kurse shpjegimin e dyt e gjejm gjithashtu tek nj numr jo i vogl gjuhtarsh sidomos pr bullgarishten e maqedonishten e ndonjher edhe pr rumanishten e pr shqipen. N paragraft ndjeks po i shqyrtojm shkurt kto shpjegime, duke u ndalur kryesisht tek disa gjuhtar. 23. Boissin (: 1950,80) midis kundrvnieve thjesht formale e shquar ~ e pashquar n gjuhn shqipe prmend edhe: VI. Nj kundrvnie me an mbiprcaktimi...: a) Pas dftorit; b) pas nj; c) Kam dardh dhe i kam dardht, nga njra an, dhe mbreti formon kabinetin e ri dhe mbreti e formon kabinetin e ri, nga ana tjetr. Nga sa kuptohet prej shembujve, ky gjuhtar tek ndrtimet e tipit i kam dardht dhe mbreti e formon kabinetin e ri shihte nj shfaqje t mbiprcaktimit, por ai nuk e ka shtjelluar m tej mendimin e tij.
TF FT
43
T T
N frengjishte, si na dshmon Grevisse (: 1980,539, kjo dukuri sht e kufizuar. Pr frengjishten e vjetr shih Meyer-Lbke (: 1900,III,441); shih edhe Asenova (: 1980/2).
128
24. Nj shpjegim t ngjashm pr ndrtimet e ktij tipi n rumanishte ka dhn, ndr t tjer, Budagovi (: 1968,64-96). Sipas ktij gjuhtari, prsritja e kundrins n rumanishte ka lindur nga nevoja pr t rishprehur me mjete t tjera sintaksore dftuesin e nj emri t shquar n funksion kundrinor, duke qen se, sipas tij, nyjs s prapangjitur n at gjuh i sht dobsuar shum aftsia dftuese n krahasim me nyjn e paravendosur t gjuhve romane perndimore. Kt rimarrje premrore ai (f. 83) e quan nyj sui generis t shkalls s dyt', q, ndryshe nga nyja e mirfillt, prdoret vetm n ndrtime t caktuara me emra n funksion kundrinor, t cilt shprehin iden e sasis s caktuar. Autori (f. 91 v.) e lidh kt dukuri sintaksore t rumanishtes me nj prirje relativisht t prhapur t asaj gjuhe pr ta prcaktuar emrin dyfish n rrethana t caktuara sintaksore 44 . Lidhur me kt shpjegim t Budagovit mund t bhen kto vrejtje t prgjithshme: 1) Rimarrja e kundrinave sht prftuar edhe n gjuh t pajisura me nyja t paravendosura, si gjuht romane perndimore dhe greqishtja e re (shih && 21,16). 2) N rumanishte jo do emr i shquar n funksion kundrinor rimerret nprmjet formave t patheksuara premrore; pr m tepr n at gjuh n disa raste rimerret edhe nj emr i pashquar gjithnj n funksion kundrinor (shih edhe shnim. 15.). 3) Edhe shpjegimi i ktij gjuhtari q rimarrja premrore n rumanishte do lidhur me nevojn pr ta dalluar rasn e kundrins (kallzoren) nga rasa e kryefjals (emrorja), nuk gjen mbshtetje n vet faktet gjuhsore t asaj gjuhe. Nj dallim i till ishte edhe m i nevojshm tek emrat e sendeve sesa tek emrat e frymorve, t cilt n rasn kallzore marrin pjeszn pe. Por tek kta t fundit rimarrja e kundrins s drejt ndeshet m shum. Ve ksaj, shpjegimi i Budagovit nuk merr parasysh edhe rimarrjen e kundrins s zhdrejt, ku nuk kishte nevoj pr nj dallim t till rasor (shih edhe && 11-12) 4). Shpjegimi i Budagovit l jasht vshtrimit rastet e rimarrjes s kundrinave t shprehura nprmjet premrave vetor (shih pr kt & 12). 25. Si u vu n dukje n & 22, sht shprehur edhe mendimi q rimarrja e kundrinave n gjuht ballkanike n prgjithsi apo n disa prej tyre n veanti sht shkaktuar nga nevoja pr t mnjanuar homonimin midis formave t kundrinave dhe atyre t disa gjymtyrve t tjera t fjalis. Kt mendim, q n nj form a n nj tjetr e gjejm tek gjuhtar t ndryshm 45 , e ka rimarr dhe prgjithsuar koht e fundit Lopashovi (:1978). Sipas ktij gjuhtari (f. 81 etj.), n kt dukuri nj rol themelor ka luajtur homonimia e kundrins s drejt me kryefjaln dhe homonimia e kundrins s zhdrejt me prcaktorin pronsor. Autori prpiqet ta argumentoj mendimin e tij me nj varg shembujsh nga gjuha shqipe, maqedonishtja, bullgarishtja, greqishtja e re dhe rumanishtja (shih vep. cit. 81-182). Edhe kundr ktij shpjegimi mund t parashtrohen nj varg vrejtjesh kritike, nga t cilat po prmendim: 1) Shpjegimi n shqyrtim niset nga parakushti historikisht i paargumentuar q rimarrja e kundrinave n t gjitha gjuht ballkanike sht shkaktuar nga nevoja pr t mnjanuar homonimin midis rasave kallzore dhe emrore si edhe midis rasave dhanore dhe gjinore. Por n kt rast nuk sht pasur parasysh fakti se kemi t bjm, nga njra an, me gjuh q e kan humbur relativisht hert lakimin emror, si jan bullgarishtja dhe maqedonishtja, dhe, nga ana tjetr, me gjuh q n prgjithsi e kan ruajtur at,
TF FT TF FT
44
T T
N mbshtetje t mendimit t tij Budagovi prmend paranyjzimin e gjinores dhe t mbiemrave n kushte t caktuara sintaksore, dhe t rreshtorve. Shih p.sh. tek Ilievski: 1962-63, 80.
45
T T
129
natyrisht me disa risi t rndsishme, si jan shqipja, greqishtja e re dhe rumanishtja. Pr m tepr, homonimia midis rasave t lartprmendura mund t bhej edhe me mjete t tjera gjuhsore, si p.sh. nprmjet parafjalve etj. 2) N baz t shpjegimit t Lopashovit, duhej pranuar q rimarrja e kundrinave t ishte prftuar n krye t hers n gjuh t tilla si bullgarishte-maqedonishtja, q e kan humbur lakimin relativisht hert, por n t vrtet nuk ka ndodhur kshtu (shih edhe & 15). 3) Shpjegimi n shqyrtim gjithashtu nuk merr parasysh faktin q dukuria e rimarrjes s kundrinave sht prftuar m hert n ato raste, kur ato shpreheshin nprmjet premrave vetor t dy vetave t para, ku format rasore jan ruajtur n prgjithsi m mir (shih edhe & 8). 4) N gjuhn shqipe dhe n rumanishte rimarrja e kundrins s zhdrejt sht prgjithsuar m shum, megjithse n kto dy gjuh, sidomos n shipe, rasa gjinore sht dalluar prej kohsh nga dhanorja nprmjet paranyjzimit t saj (shih V/5,10). N gjuhn shqipe edhe homonimia e prftuar midis rasave dhanore dhe rrjedhore ka ardhur duke u mnjanuar gjithnj e m shum nprmjet prdorimit t rrjedhores me parafjal t ndryshme 46 . 5) Edhe rimarrja e kundrins s drejt nuk mund t shkaktohej nga homonimia midis rasave kallzore dhe emrore, t paktn n shqipe dhe n greqishte, ku kallzorja me emroren jo gjithnj dalin me forma t njjta. Pr m tepr, n gjuhn shqipe dukuria n shqyrtim duhej t ishte vrtetuar m fort n rastet kur kundrina e drejt shprehet me an t nj kallzoreje t pashquar, ka n t vrtet nuk ndodh (shih shn. 15). Gjithashtu, do pasur parasysh se homonimia midis kallzores dhe emrores mund t mnjanohej edhe me mjete t tjera gjuhsore, si ka ndodhur n disa gjuh, si p.sh. n rumanishte, ku kundrina e drejt merr prpara pjeszn pe, kur emri prkats sht nj emr frymori (shih edhe & 12). Ajo mund t mnjanohej edhe nprmjet ngulitjes s rendit t gjymtyrve, etj. 47 26. Si u vu n dukje n & 22, dukuria e rimarrjes s kundrins (s drejt) n kt apo at gjuh t Ballkanit sht shpjeguar edhe me an t gjymtyrimit aktual t fjalis. Nj shpjegim t till e gjejm, ndr t tjer, tek Demiraj (: 1975, Kreu IV), Barry (: 1975), Buchholz (: 1977, 93 v., 218) etj. 48 Prpjekjet pr ta shpjeguar rimarrjen, prkatsisht anticipimin e kundrinave t shprehura me an emrash ose togfjalshash emror nprmjet teoris s gjymtyrimit aktual t fjalis shnojn nj hap prpara pr sqarimin e dukuris n shqyrtim. Por kjo teori n vetvete sht e pamjaftueshme pr ta shpjeguar dukurin n shqyrtim n trsin e saj. E kt na e dshmon, ndr t tjera, fakti q nj dukuri e till nuk sht prftuar n t gjitha gjuht i.e., madje as n gjuh t tilla i.e., q gjat evolucionit t tyre historik kan krijuar edhe forma t reduktuara (t patheksuara) premrash vetor, si jan serbokroatishtja, ekishtja, polonishtja etj. Edhe n gjuht romane perndimore kjo dukuri ka pasur nj zhvillim t pabarabart (shih & 21). Ve ksaj, teoria e gjymtyrimit aktual t fjalis, e marr n vetvete, nuk arrin ta sqaroj prse n gjuht ballkanike e pjesrisht edhe n gjuht romane perndimore rimarrja, prkatsisht anticipimi i kundrinave t shprehura me an emrash, togfjalshash emror
TF FT TF FT TF FT
46
T T
Shih pr kt Demiraj: 1986, 258, v., 637 v. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986, 612 v. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986, 615 v.
47
T T
48
T T
130
ose premrash t tjer sht prftuar ather kur ato prfaqsonin gjn e njohur t kumtimit, ndrsa n rastin e premrave vetor t dy vetave t para dukuria n shqyrtim sht prftuar ather kur kundrinat prfaqsonin gjn e re t kumtimit. Dy shfaqje t ndryshme t s njjts dukuri vshtir se mund t shpjegohen me an t gjymtyrimit aktual t fjalis. 27. Rimarrja, prkatsisht anticipimi i kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor n gjuht ballkanike, n thelb, s'sht gj tjetr vese nj prdorim ridondant i mjeteve leksiko-gramatikore pr qllime t caktuara kumtimore. Kundrvnies morfo-sintaksore kundrin e dyfishuar ~ kundrin e padyfishuar, n thelb, i prgjigjet edhe nj kundrvnie me karakter kumtimor. Kto dy kundrvnie s'jan gj tjetr vese dy an t ndryshme t nj dukurie t vetme, n vshtrimin q secila nga t dy gjymtyrt e njrs kundrvnie nuk mund t mendohet e shkputur nga gjymtyra gjegjse e kundrvnies tjetr 49 . Megjithse kundrvnies kundrin e dyfishuar ~ kundrin e padyfishuar nuk i prgjigjet n t gjitha rastet e njjta kundrvnie kumtimore 50 , prap baza e kundrvnies morfosintaksore, n thelb, sht e njjt - t shprehurit e s njjts kundrin dy hersh, prkatsisht nj her. E pikrisht kjo sht edhe nj nga shtjet kryesore t problemit n shqyrtim, q mbetet pr t'u zgjidhur. Dhe, n t vrtet, duket si e papritur q nj gjuh t ket prdorur t njjtin tip kundrvniesh morfo-sintaksore pr t shprehur dy tipa t ndryshm kundrvniesh kumtimore. Por fakti q kjo e papritur ka ndodhur, t bn t mendosh se ktu nuk kemi t bjm me dy shfaqje t kundrta, q prjashtojn njra-tjetrn. Prandaj, le t'i shqyrtojm nj nga nj. 28. Si doli edhe nga sa u shtjellua n paragraft e mparshm, dyfishimi i kundrinave t shprehura nprmjet emrash, togfjalshash emror dhe premrash (me prjashtim t vetorve t dy vetave t para), n zanafill, duhet t jet shfaqur n ato raste, kur kundrina (e drejt apo e zhdrejt) prfaqsonte gjn e njohur t kumtimit. N kto raste ajo duhet t ket qen jo vetm kuptimisht por edhe formalisht e caktuar nprmjet nyjs shquese, apo nprmjet nj prcaktori individualizues, kryesisht dftor ose pronor (shih && 4,14). Pra, dyfishimi i kundrins n raste t tilla sht prdorur si nj mjet sintaksor-stilistik ridondant pr ta dalluar at nga rastet e tjera, kur ajo prfaqsonte gjn e re t kumtimit, ose kur ajo ishte plotsisht apo pjesrisht e panjohur pr bashkbiseduesin. Q ktej mund t nxirret prfundimi se ktu kemi t bjm me nj shfaqje t nj prirjeje pak a shum t prgjithshme t gjuhve ballkanike pr nj qartsim sa m t madh t kumtimit gojor nprmjet prdorimit ridondant t mjeteve leksiko-gramatikore ose thjesht gramatikore. N kt rast kjo sht realizuar me an t nj prcaktimi dy hersh t gjs s njohur, njher nprmjet nyjs shquese ose prcaktorit individualizues dhe njher tjetr nprmjet forms premrore t patheksuar.
TF FT TF FT
49
T T
Ktu sht fjala, n radh t par, pr ato raste, kur kundrinat shprehen nprmjet premrave vetor t dy vetave t para, si edhe pr kundrinn e drejt, kur ajo shprehet nprmjet nj premri tjetr, nj emri ose nj togfjalshi emror. Disi ndryshe qndron puna me kundrinn e zhdrejt n shqipe dhe maqedonishte, ku ajo sht br nj dukuri e prgjithsuar, edhe kur shprehet nprmjet nj premri tjetr, nj emri a nj togfjalshi emror (shih && 4,14). N kt rast dallimi kumtimor bhet vetm nprmjet theksimit m t spikatur t kundrins s zhdrejt, kur kjo prfaqson gjn e re t kumtimit t fjalis. T kihet parasysh se dyfishimi i kundrinave t shprehura nprmjet premrave vetor t dy vetave t para bhet ather kur theksi logjik i fjalis bie mbi kundrinn. Kurse n rastet e tjera, dyfishimi i kundrins bhet ather kur ajo nuk mbart theksin logjik t fjalis.
50
T T
131
T kihet parasysh se prirja pr nj qartsim sa m t madh t kumtimit gojor n gjuht ballkanike nuk del e kufizuar vetm n dukurin n shqyrtim (shih edhe shnimin 14). 29. Edhe dyfishimi i kundrinave t shprehura nprmjet premrave vetor t dy vetave t para sht pa dyshim nj prdorim ridondant dhe, si i till, duhet konsideruar si nj shfaqje e prirjes pr nj qartsim sa m t madh t kumtimit gojor, pr t ciln u b fjal n paragrafin e mparshm. Por n kt rast, si u vu n dukje n & 6, dyfishimi i kundrins sht br pr arsye emfaze, d.m.th. pr nj arsye t ndryshme nga ajo e dyfishimit t kundrins s shprehur nprmjet nj emri, nj togfjalshi emror ose nj premri tjetr. Dhe as q mund t ndodhte ndryshe. N rastet, kur kundrina shprehet nprmjet nj premri vetor t vets s par apo t dyt (njjs ose shums), pavarsisht nse prfaqson gjn e njohur apo gjn e re t kumtimit, ajo nga situata e ligjrimit del kurdoher e njohur dhe e prcaktuar pr bashkbiseduesin. Madje, mund t pohohet se, kur shprehet vetm nprmjet forms s patheksuar premrore, ather ajo paraqitet nga folsi si m e njohur dhe m e kapshme pr bashkbiseduesin. Prandaj folsi n kt rast prdor vetm formn e patheksuar t premrit vetor t vets s par apo t dyt (njjs ose shums). Prndryshe, ai prdor rregullisht formn e theksuar gjegjse, nprmjet s cils dshiron t'i jap bashkbiseduesit nj informacion sa m t plot dhe sa m t qart lidhur me kundrinn. E ka qen pikrisht kjo dshir e folsit q i ka dhn shkas n kt rast prforcimit t forms s theksuar premrore nprmjet prdorimit ridondant t forms s patheksuar gjegjse. Por natyrisht nj dukuri e till nuk mund t shfaqej, n rast se n gjuht, ku ajo sht prftuar, nuk do t ishte zhvilluar prirja e lartprmendur pr nj qartsim sa m t madh t kumtimit gojor nprmjet prdorimit ridondant t mjeteve leksiko-gramatikore ose thjesht gramatikore. 30. Ndryshe qndron puna me premrat vetor t vets s tret (njjs e shums). Duke qen se kta prdoren ather, kur duam t mos e prsrisim nj emr t prmendur m par (pra, vetm me vler anaforike), ata n fjali, rregullisht, nuk mund t prfaqsojn vese gjn e njohur t kumtimit. Prandaj, kta premra, ndryshe nga ata t dy vetave t para, edhe n funksion kundrinor prdoren vetm ather kur kundrina nuk prfaqson gjn e re t kumtimit. Prndryshe, prdoret detyrimisht nj emr, nj togfjalsh emror ose nj premr tjetr. Si rrjedhim, format e plota t premrave vetor t vets s tret nuk mund t mbartin theksin logjik t fjalis. Prdorimi i formave t plota (a t theksuara), prkatsisht i formave t patheksuara t premrave vetor t vets s tret, sht i kushtzuar nga situata e ligjrimit. Kur folsi e sheh t nevojshme t'i jap bashkbiseduesit nj informacion sa m t plot e sa m t qart lidhur me kundrinn e shprehur nga nj premr vetor i vets s tret, ather prdor formn e plot t ktij premri (sot rregullisht t prforcuar edhe me formn e patheksuar gjegjse). Prndryshe, ai prdor vetm formn e patheksuar prkatse. P.sh. Agimi sht nj njeri i sjellshm. (At) e duan dhe e nderojn t gjith. (Atij) i dhan edhe nj dhurat me rastin e .... Duke u mbshtetur n ka u vu n dukje ktu m sipr, mund t arrihet n prfundimin se dyfishimi i kundrinave t shprehura nprmjet premrave vetor t vets s tret sht prftuar po n ato rrethana sintaksore-stilistike, n t cilat sht prftuar kjo dukuri edhe n rastet, kur kundrinat shpreheshin nprmjet emrash, togfjalshash emror ose premrash t tjer, me prjashtim t vetorve t dy vetave t para (shih & 7). Por do pasur parasysh se ky prdorim tek premrat vetor t vets s tret sht br nj dukuri e prgjithsuar pr arsyen e vn n dukje pak m sipr se format e plota t ktyre premrave prfaqsojn kurdoher gjn e njohur t kumtimit. N prgjithsimin e ksaj dukurie tek kta premra mund t ket ushtruar nj far ndikimi analogjik edhe
132
prgjithsimi relativisht i hershm i s njjts dukuri tek premrat vetor t dy vetave t para. Sido q t jet, edhe dyfishimi i premrave vetor t vets s tret n funksion kundrinor sht nj shfaqje e prirjes pr nj qartsim sa m t madh t kumtimit gojor. 31. Ka mjaft t ngjar q edhe n gjuht romane perndimore, pr t cilat u b fjal n & 21, rimarrja, prkatsisht anticipimi i kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor t jet prftuar n kushte sintaksore-stilistike t njjta ose t ngjashme me ato t gjuhve ballkanike. Natyrisht, kjo hipotez mbetet pr t'u hulumtuar e pr t'u vrtetuar me t dhnat e vet atyre gjuhve. Por nj gj mund t thuhet me siguri q edhe n gjuht romane perndimore, ku sht prftuar dukuria n shqyrtim, kjo sht patjetr nj shfaqje e prirjes s atyre gjuhve pr nj qartsim sa m t madh t kumtimit gojor nprmjet prdorimit ridondant t mjeteve leksiko-gramatikore ose thjesht gramatikore. Se sa e zhvilluar ka qen kjo prirje n seciln nga gjuht romane perndimore, edhe kjo mbetet pr t'u hulumtuar e pr t'u saktsuar m tej.
133
KREU IX
MNJANIMI I PASKAJORES
1. Si u vu n dukje n I/2, nj ndr tiparet e prbashkta t gjuhve ballkanike sht edhe mnjanimi i shkallshkallshm i paskajores dhe zvendsimi i saj kryesisht nprmjet mnyrs lidhore. Kjo sht nj dukuri sintaksore, q bie fort n sy; prandaj ka trhequr prej kohsh vmendjen e shum gjuhtarve, t cilt, n prgjithsi, jan prpjekur t vn n dukje edhe faktorin e faktort, q i kan dhn shkas ktij ballkanizmi. Por, para se t parashtrojm mendimet kryesore t gjuhtarve t ndryshm mbi kt dukuri ballkanike (shih && 15-21), sht e nevojshme t ndalemi shkurt n disa konsiderata t prgjithshme lidhur me kategorin e paskajores n gjuht i.e., si edhe mbi gjendjen e mnjanimit t saj n gjuht e ndryshme ballkanike. 2. Si dihet, paskajorja sht nj kategori foljore, q nuk sht zhvilluar vetm n familjen e gjuhve i.e. 1 , por edhe n familje t tjera gjuhsore, si p.sh. n gjuht semite etj. Pavarsisht nga rruga e krijimit t saj n gjuh familjesh t ndryshme, paskajorja na paraqitet si nj kategori, q, n prgjithsi, sht integruar n sistemin foljor dhe q, si rrjedhim, ka marr tipare kuptimore dhe gramatikore (morfo-sintaksore) karakteristike pr foljen. Natyrisht, sht shum e vshtir, n mos e pamundur, t vendosen kritere t prgjithshme m t hollsishme pr prcaktimin e tipareve dalluese t prbashkta pr paskajoren n t gjitha gjuht, ku sht zhvilluar kjo kategori. Madje, edhe n gjuht e nj familjeje, si sht rasti i gjuhve i.e., vihen re ndryshime t rndsishme duke kaluar nga njra gjuh n tjetrn. Mjafton t sjellim ndr mend, sa pr shembull, ndryshimet e dukshme midis kundrvnieve t formave t paskajores n greqishte t vjetr dhe n latinishte. Ndrsa n greqishte t vjetr foljet kalimtare t tipit l- shkrij, etj. kishin zhvilluar deri n 11 forma paskajoresh me kundrvniet veprore ~
TF FT
1
T T
Por n gjuht kelte, me sa duket, nj paskajore e mirfillt nuk sht zhvilluar. Sipas Pedersenit (: 1913,411), n irlandishten e vjetr prdoren si paskajore emra foljor formash shum t ndryshme; ata jan t lakueshm dhe ndrtohen si emra (me kundrin n gjinore). Kjo gjendje n thelb sht pr t'u vshtruar si e mbar keltishtes dhe n prgjithsi sht ruajtur deri n ditt e sotme. sht e vrtet se morfologjia n periudhat m t reja gjuhsore thjeshtohet nprmjet prhapjes s disa tipave paskojereje dhe n britanishte veorit sintaksore t paskajores pjesrisht zhduken nprmjet humbjes s eptimit rasor t emrit; por, megjithat, tiparet e sistemit t vjetr mbeten t pazhdukura edhe n fazat m t reja gjuhsore. Ai shton se ka raste q paskajorja mund t jet etimologjikisht krejt e ndryshme nga folja e shtjelluar.
135
joveprore 2 , n latinishte foljet kalimtare kishin zhvilluar deri n 6 forma paskajoresh me kundrvniet prkatse veprore ~ joveprore 3 . 3. Megjithat, paskajorja n gjuht i.e. ka zhvilluar disa tipare qensore, q e dallojn at nga format e tjera foljore, t shtjelluara e t pashtjelluara. Ajo emrton nj veprim si proces, ka kategorit gramatikore t foljes prkatse dhe prdoret n nj varg funksionesh sintaksore, ndr t cilat prfshihen patjetr edhe funksionet kryefjalor, kallzuesor dhe kundrinor. Paskajorja, pavarsisht nga zanafilla e saj emrore (shih shnimin 8), si form prfaqsuese e foljes nuk ka kategori gramatikore dhe lidhje sintaksore karakteristike pr emrin 4 . Kategorit e saj gramatikore jan t kushtzuara nga ato t foljes prkatse 5 . Pr sa u takon lidhjeve sintaksore, paskajorja, si form prfaqsuese e foljes, mund t marr t gjitha gjymtyrt plotsuese karakteristike pr format e shtjelluara foljore; madje, ajo mund t marr edhe nj kryefjal t ndryshme nga ajo e foljes drejtuese 6 . N gjuht, q kan zhvilluar kundrvnien forma t theksuara ~ forma t patheksuara t premrave vetor (shih kreun VIII), rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor vrtetohet edhe me paskajoren. 4. Paskajorja si kategori foljore prfaqson kulmin e abstraksionit gramatikor n sistemin foljor t nj gjuhe. Prirja pr krijimin e paskajores duhet t ket nj zanafill t hershme n gjuht i.e. Pr kt dshmon, ndr t tjera, prania n nj faz t zhvilluar e ksaj kategorie foljore n gjuht me dokumentim t hershm, si jan greqishtja e vjetr, latinishtja etj. Por fakti q formantet e paskajores, ndryshe nga ato t pjesores, ndryshojn shum nga nj gjuh n tjetrn, e mbulon me nj hije dyshimi hipotezn q ajo t jet zhvilluar qysh n nj periudh t hershme i.e., ashtu si mendonte Hirti 7 . M
2
T T
Format veprore: 1) Paskajorja e s tashmes: lein; 2) e s ardhmes: lsein; 3) e aoristit: lsai; 4) e perfektit: lelyknai. Format mesore-psore: 1) Paskajorja e s tashmes: lesthai: 2) e s ardhmes: lsesthai; 3) e aoristit: lsasthai: 4) e perfektit: lelsthai. Format psore: 1) Paskajorja e aoristit: lythnai: 2) e s ardhmes: lythsesthai; 3) e s ardhmes s prparme: lelsesthai. P.sh.: 1) Paskajorja e s tashmes; ornare ~ ornari; 2) paskajorja e s kryers: ornavisse ~ ornatus (-a,um) esse; 3) paskajorja e s ardhmes: ornaturus (-a,-um) esse ~ ornatum iri. T krahasohen me italishten: 1) Paskajore e s tashmes: ornare ~ ornarsi ~ essere ornato; 2) paskajore e s shkuars: avere ornato ~ essersi ornato ~ essere stato ornato. Por, kur emrzohet, ajo natyrisht merr kategorit gramatikore dhe lidhjet sintaksore t emrit. Kshtu, p.sh. n gjuht, q kan zhvilluar kundrvnien diatezore (dypalshe ose tripalshe), nj kundrvnie e till shfaqet n prgjithsi edhe tek paskajorja. Kjo vrejtje vlen edhe pr kategorin e aspektit n gjuht q kan zhvilluar kundrvnie me karakter aspektor. P.sh. t krahasohen n rusishte: datb ~ davatb jap, reshitb ~ reshatb vendos etj. N disa gjuh sht zhvilluar tek paskajorja edhe njfar kundrvnieje me karakter kohor. N kt rast kemi t bjm me nj shtrirje analogjike t kundrvnies kohore nga format e shtjelluara t foljes. Ve ksaj, do pasur parasysh se kategoria gramatikore e kohs tek paskajorja, ashtu si tek format e pashtjelluara foljore n prgjithsi, nuk ka po at gjallri prdorimi si tek format e shtjelluara foljore dhe sht e kushtzuar nga koha e foljes drejtuese. Natyrisht, kjo e fundit ndeshet m rrall, sepse paskajorja n shumicn e rasteve prdoret pr t emrtuar nj veprim, t cilin e kryen po ai q kryen edhe veprimin e shprehur nga folja drejtuese. Rastet e prkundrta jan m t kufizuara. P.sh. n t folmet veriore t shqipes: Me ardh ti, vij edhe un. T krahasohen edhe ndrtimet latine t tipit Scio puerum librum legere. un e di q fmija lexon librin. Ky gjuhtar (: 1934,186) pohon se paskajoret kan qen format foljore m t vjetra, d.m.th. atje ku ne prdorim forma foljore, n indogjermanishten m t lasht prdoreshin abstrakt foljor. Kjo gjendje
3
T T
4
T T
5
T T
6
T T
7
T T
136
e mbshtetur duket teza, sipas s cils kjo kategori foljore sht zhvilluar n periudhn postetnike t gjuhve i.e., ashtu si mendonte Brugmann-i 8 . 5. Me zgjerimin e shkallshkallshm t funksioneve sintaksore t paskajores, n disa gjuh i.e. sht ndier nevoja q ajo, pr nj saktsim t mtejshm, t shoqrohet me ndonj parafjal, e cila me kalimin e kohs n mjaft raste - ku m shum e ku m pak sht br pjes e pandashme e ksaj forme foljore. Sa pr shembull mund t prmendet ktu paskajorja n anglishte 9 , n gjuht romane 10 etj. Prdorimi i nj a m shum parafjalve para paskajores nuk duhet marr si nj tregues i emrzimit t saj. N t vrtet ktu kemi t bjm me parafjal t semantizuara, t shndrruara -ku m shum e ku m pak- n pjesza t pandashme nga paskajorja. E nj dshmi e qart pr kt sht prdorimi i paskajores me pjesza t tilla parafjalore edhe n funksione, q e prjashtojn prdorimin e parafjals, si p.sh. n funksion kryefjalor, kundrinor etj. Por, nga ana tjetr, prdorimi i parafjalve t tilla para paskajores dshmon edhe pr pamjaftueshmrin e ksaj kategorie foljore pr t'i shprehur me saktsi sa m t plot ngjyrimet e ndryshme funksionale, me t cilat ajo ka ardhur duke u prdorur gjat evolucionit historik t gjuhve t ndryshme i.e. E nj gj e till, si do t shtjellohet n & 22, duhet t ket qen edhe faktori kryesor pr mnjanimin e plot a t pjesshm t ndrtimeve me paskajore nprmjet ndrtimesh gramatikore m shprehse n gjuht e Ballkanit: n greqishte, bullgarishte-maqedonishte e pjesrisht edhe n rumanishte, n shqipe e n serbishte. 6. Mnjanimi i paskajores n greqishte sht nj dukuri e papritur, po t kemi parasysh se ajo ishte br prej kohsh t hershme nj gjuh kulture dhe si e till duhej t kishte zhvilluar prirjen pr prdorimin gjithnj e m t dendur t nj kategorie foljore aq abstrakte si paskajorja (shih & 4). Pr m tepr, n greqishte ishte prftuar edhe nj sistem i zhvilluar kundrvniesh, q bnte t mundur prdorimin e ksaj kategorie foljore me ngjyrime t ndryshme t karakterit gramatikor. (shih shnimin 2). Mirpo n greqishte, ndryshe nga 'ka ndodhur n gjuht romane perndimore (shih & 8), paskajorja ka ardhur duke u mnjanuar gjithnj e m shum nga prdorimi dhe duke u zvendsuar kryesisht nprmjet ndrtimesh me format vetore t mnyrs lidhore, t prira nga lidhza nnrenditse ina, na 11 . Nj dukuri e till sintaksore n greqishte ka
sht kaprcyer qysh shum koh prpara mbarimit t periudhs indogjermane. Por prdorimi i paskajores si form foljore sht futur n mnyra t ndryshme si nj mbeturin n koht historike.
8
T T
Sipas ktij gjuhtari (; 1913,890 v.), fillimi i procesit t krijimit t paskajores nga rasat e zhdrejta t emrave t veprimit duhet krkuar qysh n kohn e bashksis s hershme indogjermane. Por sht e pamundur t prcaktohet m me saktsi se sa larg kishte shkuar ather procesi i shkputjes nga kategorit emrore dhe i integrimit n kategorin foljore. Dhe me t vrtet kjo sht e pamundur, sepse n raste t ndryshme verbalizimi t plot t emrave t veprimit, ku deg t ndryshme gjuhsore bashkprkojn mjaft, kto grupe gjuhsore pa asnj dyshim kan prshkuar t njjtn rrug zhvillimi n mnyr t pavarur dhe prandaj ka t ngjar q edhe n raste t tjera bashkprkimi m t ngusht, ku nj prcaktim kronologjik nuk sht i mundshm, barazia nuk sht prftuar n nj lidhje historike t pandrmjetshme.Pr sqarime t mtejshme shih Demiraj:1986,1008 v. sht fjala pr paskajoren e tipit to do, e cila prdoret pa pjeszn to vetm pas foljeve modale (p.sh. I must go etj.) dhe n ndrtime t tipit I saw him go E pash duke shkuar; I heard him sing E dgjova duke knduar etj.
T
9
T T
10
T
Edhe n gjuht romane, ku m shum e ku m pak, paskajorja prdoret e paraprir nga ndonj parafjal. Kjo lidhz qllimore n greqishten e vjetr prdorej kryesisht me foljen n mnyrn lidhore ose dshirore.
11
T T
137
nisur mjaft hert. Ajo paraqitet n nj faz mjaft t prparuar qysh n gjuhn e Ungjijve 12 dhe pas ksaj kohe merr nj t prhapur gjithnj e m t madh, duke u br nj dukuri e prgjithsuar e asaj gjuhe aty nga shekulli XI i ers son 13 , Megjithat, gjurm t prdorimit t paskajores ndeshen ende aty-ktu edhe n greqishten e sotme 14 . 7. Si u vu n dukje n & 5, mnjanimi i paskajores dhe zvendsimi i saj nga ndrtime me forma vetore t foljes 15 , t prir nga lidhza da q, q t, sht nj dukuri e prhapur edhe n bullgarishte-maqedonishte e pjesrisht edhe n serbishten jugore. Pra, edhe n kt rast kemi t bjm me nj zhvillim t prkundrt me at t gjuhve t tjera sllave, ku prdorimi i paskajores jo vetm q s'sht dobsuar, por n ndonj rast sht shtrir edhe n ndonj funksion t pazakonshm pr kt kategori foljore 16 . Fillimi i dukuris n shqyrtim n kto gjuh sllave jugore mund t prcaktohet disi m mir, po t kemi parasysh se ajo nuk ndeshet n shkrimet e Qirilit e Metodit (shekulli IX), t cilt kan qen nga ant e Selanikut. Gjithashtu dshmohet se paskajorja ka qen nj kategori ende plotsisht e gjall n bullgarishten e vjetr dhe n fazn e hershme t bullgarishtes s mesme. Me fjal t tjera, mnjanimi i paskajores n at gjuh duhet t ket nisur aty nga shekujt XI-XII t ers son 17 . Pr sa i prket serbokroatishtes, ktu mnjanimi i paskajores ndeshet kryesisht n ato t folme, q kan qen n kontakt me gjuht ballkanike, ku sht prftuar dukuria n shqyrtim, si jan t folmet e Timok-Prizrenit dhe n Banat 18 . Mnjanimi i paskajores dhe zvendsimi i saj nprmjet ndrtimesh me forma vetore t foljes, t prira nga lidhza da, vihen re edhe n t folme t tjera t serbishtes, por jo n kroatishte 19 . Sidoqoft, n kt rast kemi t bjm me nj dukuri ansore t paprgjithsuar. 8. Mnjanimi i paskajores nprmjet zvendsimit t saj me format vetore t mnyrs lidhore sht vrtetuar edhe n rumanishte, e cila gjat evolucionit t saj historik n truallin ballkanik n mjaft raste ka ndjekur nj rrug t ndryshme nga gjuht romane perndimore. Ndrsa n kto t fundit n ndonj rast paskajorja ka pasur nj gjallrim t mtejshm edhe n krahasim me latinishten 20 , n rumanishte, n prgjithsi, prdorimi i saj ka ardhur duke u kufizuar gjithnj e m shum deri n mnjanimin e saj pothuaj t
12
T T
sht fjala pr katr Ungjijt e shkruar greqisht gjat gjysms s dyt t shekullit t par t ers son (shih Sandfeld: 1930,177; Solta: 1980,213; Banfi: 1985,60, etj.). Shih Banfi: 1985,63. Ktu sht fjala pr formn e rrall t s ardhmes s tipit thl- grfei (grpsei). Gjithashtu, paskajorja sht ruajtur pjesrisht n t folmet greke t Italis jugore si edhe n dialektin pontik (Azi e Vogl) (shih Sandfeld: 1930,173). N kt rast sht fjala pr format vetore t mnyrs dftore, sepse n gjuht sllave n prgjithsi mnyra lidhore mungon. sht fjala pr prdorimin e paskajores t prir nga lidhza nnrenditse kushtore jesli n qoft se. Shih Sandfeld: 1930,175 (shnimi 2); Rohlfs: 1958,734; Mirev: 1950,161. Shih Schaller: 1975,156. Shih Banfi: 1985,59. sht fjala pr prdorimin e paskajores n gjuht romane edhe n ato raste, kur n latinishte prdorej supini. P.sh. t krahasohen: venio rogatum, italisht vengo a domandare, frengjisht je viens demander etj. Por, nga ana tjetr, n gjuht romane paskajorja prdoret vetm kur kryefjala e saj sht e njjt me at t foljes drejtuese, kurse n latinishte ajo mund t prdorej edhe kur veprimi i saj kryhej nga nj kryefjal e ndryshme. P.sh.: Puto fratrem dormire Mendoj q vllai (po) fle.
13
T T
14
T T
15
T T
16
T T
17
T T
18
T T
19
T T
20
T T
138
plot n disa dialekte dhe t folme, nprmjet zvendsimit t saj me forma vetore t lidhores 21 . N prgjithsi, mund t pohohet se mnjanimi i paskajores ka qen m i madh n dialektet dhe t folmet rumune m jugore, sidomos n aromunishte, meglenishte 22 dhe n dakorumanishten jugore. Kurse n istro-rumanishte paskajorja sht ruajtur 23 . Edhe n t folmet veriore dhe perndimore t dakorumanishtes paskajorja nuk sht mnjanuar fort nga prdorimi 24 . Vlen t shnohet se n dakorumanishte paskajorja sht ruajtur ende n disa tipa ndrtimesh, si p.sh. pas foljeve gjysmndihmse a putea mund, a vrea dua 25 . Mnjanimi i paskajores nprmjet zvendsimit t saj me an t formave vetore t mnyrs lidhore ka nisur qysh n periudhn paraletrare t rumanishtes, d.m.th. para shekullit XVI. N tekstet e vjetra rumune kjo dukuri ndeshet, por nuk sht e prgjithsuar. Sidoqoft, zvendsimi i paskajores me an t mnyrs lidhore duhet t jet prftuar, pasi kjo e fundit ishte pajisur me pjeszn me origjin lidhzore s (shih shnimin 21). 9. Ndrkaq n rumanishte, ashtu si n shqipe, (shih && 11,13), sht prftuar edhe nj dukuri e prkundrt. sht fjala pr prdorimin e pjesores s shkuar psore 26 t prir nga parafjala de, pentru etj. me vlern e nj paskajoreje me funksione sintaksore t kufizuara 27 . Kuptohet vetiu q ndrtimet e ktij tipi kan br t mundur mnjanimin e pjesshm t prdorimit t formave t lidhores. P.sh. t krahasohen: Era de splat Ishte pr t'u shplar. l chemase pentru scuturat E kishte thirrur pr ta shkundur 28 . 10. Pr sa i takon gjuhs shqipe, ktu shtja e mnjanimit t paskajores paraqitet shum m e ndrlikuar se n gjuht e tjera ballkanike, q u shqyrtuan n && 6-9. Pr gjuhn shqipe duhet prcaktuar m par se pr far paskajoreje mund t bhet fjal n kt rast - pr nj paskajore sintetike t ngjashme me ato t gjuhve t tjera i.e. (shih && 2-3), apo pr formn e pashtjelluar analitike t tipit me ba, q n periudhn e dokumentuar t ksaj gjuhe del kryesisht n dialektin verior t saj? Si dihet, n studimet e derisotme
21
T T
Mnjanimi i paskajores nga lidhorja n rumanishte sht prftuar pas pajisjes s lidhores me pjeszn s, e cila e ka burimin tek lidhza kushtore latine si. Prdorimi i ksaj fjalze si pjesz e lidhores ka nisur qysh n rumanishten primitive, d.m.th. midis shekujve VII-X (shih Ivnescu: 1980,343,416). Shih Sandfeld: 1930,174. Shih Sandfeld: 1930,174; Solta: 1980,211; Schaller: 1975,156. Shih Banfi: 1980,62. P.sh. Nu pot dormi, krahas Nu pot s dorm Nuk mund t fle. Voiu face, krahas o s fac Do t bj (shih VII/10). Shih pr kto Sandfeld: 1930,184; Ivnescu: 1980,414; Banfi: 1985,62. Solta: 1980,211, shnon n baz t literaturs s shfrytzuar edhe tie cnta Ai di (=mund) t kndoj. Kt tip ndrtimi e shnon edhe Ivnescu: 1980,415. sht fjala pr format e tipit fcut, scris etj., q n GLR I, 268, n kt prdorim trajtohen si supin. sht fjala pr ndrtime t tipit pentru scris pr t shkruar, am de citit kam pr t lexuar", greu de spus difficile dictu" etj. Pr togjet e tipit de fcut, pentru scris etj. disa gjuhtar si Sandfeldi: 1930,130, Pancratz-i: 1925,147, etj. mendojn se kryejn funksionin e paskajores (n m t shumtn e rasteve me kuptim qllimor), kurse GLR I,268 ndrtime t tilla i trajton si supin (shih edhe shnimin 26). T kihet parasysh se nj form e till prdoret edhe pas foljes pavetore trebuie, si p.sh. trebuie fcut duhet br. Pr m shum sqarime lidhur me prdorimin e emrave prejfoljor n togje t tilla t gramatikalizuara n shqipe dhe n rumanishte shih Demiraj: 1972,165 v.; 1986,977 v.
22
T T
23
T T
24
T T
25
T T
26
T T
27
T T
28
T T
139
pr gjuhn shqipe nuk sht arritur n nj mendim t prbashkt lidhur me pyetjen: A ka pasur kjo gjuh nj paskajore sintetike t trashguar nga nna e saj? Disa gjuhtar mendojn se shqipja e ka pasur dikur nj paskajore t till; madje, disa nga ata shohin ndonj gjurm t paskajores sintetike edhe n shqipen e dokumentuar. Kurse disa t tjer mendojn se shqipja nuk ka pasur kurr nj paskajore t till sintetike. Nga t part mund t prmenden Pederseni 29 , Jokli 30 , Pekmezi 31 , Xhuvani 32 , Domi 33 , abej 34 etj. Kurse nga t dytt mund t prmenden Hahn-i 35 , Meyer-i 36 , Weigand-i 37 , Gabinski 38 etj. 11. Duke i shqyrtuar mendimet e prkundrta t gjuhtarve t siprprmendur, del e qart se si t part ashtu edhe t dytt nuk kan arritur t'i argumentojn si duhet pikpamjet e tyre. Kshtu p.sh. mendimi q shqipja si gjuh i.e. duhet t ket pasur dikur nj paskajore sintetike, nuk sht argumentuar, aq m shum kur ka pasur edhe gjuh i.e., si gjuht kelte (shih shnimin 1), q nuk e kan zhvilluar nj kategori t till foljore. Edhe prpjekja e disa gjuhtarve pr t par mbeturina t paskajores s hershme t shqipes n ndrtimet e tipit duhet br, do br, nuk arrin t sqaroj prse ktu paskajorja del formalisht njsoj si pjesorja 39 . Por, nga ana tjetr, edhe mendimi i prkundrt q shqipja e hershme (a nna e saj) nuk ka zhvilluar nj paskajore sintetike si ato t gjuhve t tjera i.e., mbshtetet vetm n konstatimin q nj form e till paskajoreje mungon n periudhn e dokumentuar t ksaj gjuhe, e cila sht nj koh relativisht mjaft e shkurtr. Gjithashtu, pohimi n shqyrtim nuk arrin t sqaroj se si ka qen e mundur q nj gjuh dikur pa paskajore ka arritur t krijoj format e pashtjelluara t tipit me ba dhe pr t br (shih && 12-13), t cilat prdoren (sidomos e para) me funksione karakteristike pr paskajoren, gjat nj periudhe, kur n gjuht e tjera t Ballkanit paskajorja po mnjanohej nga prdorimi. 12. Si u vu n dukje n & 11, gjuha shqipe gjat evolucionit t saj historik ka krijuar formn e pashtjelluar t tipit me ba, e cila prdoret me funksione karakteristike pr
TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT TF FT
29
T T
N IF 12 (Anzeiger), 91-93, Pederseni ka mbrojtur tezn q paskajorja sintetike e dikurshme e shqipes sht bashkprputhur formalisht me pjesoren. N Litteris 1927,IV, Nr. 3,207, Jokli ka shprehur mendimin se n togfjalshat e tipit duhet br, do br gjymtyra e dyt ka qen paskajore. Pekmezi: 1908,194, mendon se forma e shkurtr e pjesores m - tek foljet me tem n bashktingllore sht nj shkurtim i nj paskajoreje zanafillse sot t humbur.... Xhuvani: 1980,260, pranon n vija t prgjithshme mendimin e Pedersenit (shih shnimin 29). Domi: 1961,67, pranon gjithashtu q shqipja duhet t ket pasur dikur nj paskajore sintetike. abej: 1975,55, pranon gjithashtu q shqipja ka pasur dikur nj paskajore sintetike. Hahn-i: 1853,62, pohon se shqipes i mungon paskajorja, ashtu si greqishtes s re, bullgarishtes dhe vllahishtes, por ai nuk shprehet m tej pr nj faz m t hershme t ksaj gjuhe. Meyer-i: 1888,43, duke folur pr formn e tipit pr t br (shih & 13), pohon se kjo prdoret pr t shprehur paskajoren q mungon. Weigand-i, Ba I, f, XI, pohon se shqipes i mungon paskajorja. Gabinski: 1967, dhe n punime t tjera, sht prpjekur t argumentoj se gjuha shqipe nuk ka pasur nj paskajore m t hershme se ajo e tipit me ba (shih & 12). Sipas tij, protoshqipja paraqitet si nj gjuh pa paskajore. N togfjalshat e fundit n t vrtet kemi t bjm me nj bashkprkim me ndrtimin rumun t tipit trebuie fcut (shih shn. 27)
30
T T
31
T T
32
T T
33
T T
34
T T
35
T T
36
T T
37
T T
38
T T
39
T T
140
paskajoren 40 . Ajo sht formuar nga foljzimi i togut t prbr nga parafjala me dhe nj emri prejfoljor (kur ky ishte ende i paparanyjzuar 41 ). Gramatikalizimi i togut n shqyrtim me vlern e nj paskajoreje sht pranuar pothuaj nga t gjith studiuesit e gjuhs shqipe. Por, ndrsa disa gjuhtar kan pohuar q ky tog i gramatikalizuar, i cili n prgjithsi mungon n dialektin jugor, qysh n krye t hers sht prftuar vetm n dialektin verior 42 , disa t tjer kan pranuar q ai dikur ka qen i mbar shqipes dhe q n dialektin jugor sht mnjanuar nga prdorimi n nj faz relativisht t vjetr 43 . Kjo shtje mbetet ende e hapur (shih edhe && 23-24). Sido q t jet, gramatikalizimi i togut n shqyrtim nuk duhet t jet kryer m von se procesi i paranyjzimit t mbiemrave (shih VI/20), d.m.th. qysh para kontakteve t shqipes me gjuht sllave t Ballkanit 44 . 13. Si u vu n dukje edhe n & 11, gjat ktyre shekujve t fundit n t dy dialektet e shqipes sht gramatikalizuar edhe togu i tipit pr+t br (gegrisht pr t ba), q prbhej nga parafjala pr dhe emri prejfoljor asnjans i tipit t br 45 . Edhe ky tog i gramatikalizuar ka ardhur duke u prdorur gjithnj e m shum n funksione, q n prgjithsi jan karakteristike pr paskajoren 46 . Ashtu si togu i gramatikalizuar i tipit me ba, edhe ai i tipit pr t br, q sht pranuar nga nj varg gjuhtarsh 47 , ka ndikuar n kufizimin e prdorimit t mnyrs lidhore. 14. Po t mbahet parasysh 'u vu n dukje n && 12-13, mund t supozohet q ndjenja e paskajores ndr strgjyshrit e shqiptarve s'duhet t ket qen e panjohur. Prndryshe, duhet pranuar q gjuha shqipe ka krijuar m par formn e pashtjelluar t tipit me ba dhe m pas at t tipit pr t br (q t dyja me vler paskajoreje) n nj periudh, kur n gjuht e tjera ballkanike n prgjithsi vihet re nj prirje e prkundrt. E n kt rast do t supozohej q gjuha shqipe n nj faz relativisht t hershme t evolucionit t saj ka zhvilluar prirjen pr zvendsimin e pjesshm t lidhores nprmjet formash t pashtjelluara me vler paskajoreje. Nga kto dy supozime i pari duket m i mundshm. Por n t njjtn koh do t pranohet se prirja pr mnjanimin e paskajores n gjuhn shqipe nuk ka pasur ato prmasa, q jan vn re n gjuht e tjera ballkanike 48 .
40
T T
Ajo prdoret n funksion kryefjalor, kundrinor, qllimor, kushtor, krahasor, rrjedhimor etj,. Ajo prdoret edhe si pjes prbrse e kohs s ardhme t tipit kam me ba (shih edhe VII/15). Pr sqarime t mtejshme shih Demiraj: 1986,963 v. Nga kta gjuhtar mund t prmenden Pederseni, IF 12 (Anzeiger), 92; abej: 1975,55. Nga kta gjuhtar mund t prmenden La Piana: 1939,143,146 v.; Domi: 1961,67; Ajeti: 1969,95 etj. Gjurm t ksaj paskajoreje n dialektin jugor ata kan par, ndr t tjera, n togfjalshin e ngurosur do-me-thn; shih edhe Demiraj: 1986,966, Pr sqarime t mtejshme shih Demiraj: 1986,964. Pr sqarime t mtejshme shih Demiraj: 1986,977 v. Ky tog i gramatikalizuar prdoret jo vetm n funksion qllimor, por edhe n funksion prcaktor, kallzuesor, krahasor, kundrinor (m rrall) dhe kryefjalor (shum rrall). Ai prdoret edhe si pjes prbrse e kohs s ardhme t tipit kam pr t br (shih Demiraj: 1986,981 v.). Nga kta mund t prmenden Da Lecce-ja: 1716,53, 47; Hahn-i: 1853,II,88; Camarda: 1864,268; Kristoforidhi: 1882,123 etj.; Meyer-i: 1888,43; Pekmezi: 1908,73,79,195; Weigand-i: 1913,135; Sheperi: 1927,183; Cipoja: 1952/1,47; Xhuvani: 1956, 211; Gabinski: 1967,161-246; Demiraj: 1986,978 v., etj. Pr sqarime t mtejshme shih Demiraj: 1986,1013 v.
41
T T
42
T T
43
T T
44
T T
45
T T
46
T T
47
T T
48
T T
141
15. shtja e mnjanimit t paskajores n gjuht ballkanike, si dihet, ka trhequr prej kohsh vmendjen e studiuesve t ktyre gjuhve, t cilt edhe jan prpjekur ta shpjegojn burimin e ksaj dukurie. Por burimi i dukuris n shqyrtim ka mbetur nj ndr shtjet m t diskutueshme t ballkanistiks. Sipas disa gjuhtarve, burimi i saj duhet krkuar tek nna e shqipes apo tek nj nga gjuht e tjera t zhdukura t Ballkanit (hipoteza e substratit). Disa gjuhtar t tjer kan mbrojtur tezn q kjo dukuri sht shfaqur m par n greqishte dhe q andej sht prhapur edhe n gjuht e tjera t Ballkanit. Ka pasur edhe ndonj gjuhtar, q prhapjen e ksaj dukurie n gjuht ballkanike ia ka atribuar ndikimit t latinishtes. Dhe s fundi, sipas disa dijetarve t tjer, kjo dukuri n disa nga gjuht ballkanike sht prftuar n mnyr plotsisht ose pjesrisht paralele, t pavarur. 16. Nga gjuhtart e grupit t par duhen prmendur sidomos Mikloshii, Weigand-i dhe Gabinski. Mikloshii: 1861,6, mungesn e paskajores n gjuht e Ballkanit e rendit midis elementeve t vjetra vendse, pr t cilat ai (f. 8) mendon se, n mos t gjitha n pjesn m t madhe e kan burimin tek nj gjuh e vjetr, gjiri me shqipen, t ciln shton ai - ne e konsiderojm si vazhduesen e ilirishtes. Edhe pr Weigand-in, BA I, f. XI, zhdukja e paskajores n gjuht ballkanike e ka burimin tek trako-shqipja 49 , e cila, sipas tij, ka ndikuar n kt rast mbi greqishten 50 . Lidhur me kt ai pohon: Shtytja erdhi nga jasht, nga barbar, q nuk ishin msuar t prdornin nj paskajore t veant dhe q n t folurit e greqishtes ruajtn zakonin e gjuhs s tyre, i cili pastaj u imitua nga vendsit [=grekt], derisa prdorimi i ri u prhap m tej dhe n fund, ndonse shum ngadal dhe me lkundje, u fut edhe n gjuhn e shkruar. Nj mendim t ngjashm me at t Weigand-it ka shprehur koht e fundit edhe Gabinski: 1967,46 v. Ai mendon se n baz t t dhnave t gjeografis gjuhsore burimi i mundshm i zhdukjes s paskajores duhet krkuar n ndonj gjuh t vjetr t pjess juglindore t Ballkanit, d.m.th. n nj nga varietetet e trakishtes, q, sipas tij, nuk ka pasur paskajore. Kt supozim ai e kushtzon me vrtetimin e hipotezs q shqipja sht bij e trakishtes apo e dakomizishtes dhe q tipi me ba n zanafill ka qen i mbar shqipes dhe ka pasur vlern e nj gjerundi. Dhe pastaj ai shton: N qoft se, n kt mnyr, kjo gjuh rezulton t jet dakomizishtja ose nj tjetr degzim i trakishtes, ather substrati si burim i humbjes s paskajores n Ballkan mund t konsiderohet i lokalizuar (f. 48). Midis hipotezave t Mikloshiit, Weigand-it dhe Gabinskit, me gjith ndryshimet e dukshme pr sa i takon gjuhs nn t shqipes, ka dika t prbashkt. Pika e prbashkt n kto hipoteza sht prpjekja e tyre pr t shpjeguar humbjen e paskajores n gjuht e Ballkanit nprmjet ndikimit t njrs prej gjuhve t vjetra t ktij gadishulli, e cila, sipas tyre, nuk ka pasur paskajore. 17. Si del edhe nga kjo paraqitje e prmbledhur, t tria hipotezat e msiprme (& 16), prve paqartsis n shpjegimin e prhapjes s dukuris n shqyrtim n gjuht e Ballkanit, kan edhe nj t met tjetr t prbashkt: q t tria nisen nga nj parakusht i pavrtetuar. Dhe, n t vrtet, n munges t dhnash konkrete, nuk mund t bhen supozime pak a shum t mbshtetura q kjo apo ajo gjuh e vjetr e Ballkanit nuk ka pasur paskajore. Prve ksaj, edhe sikur nj supozim i till t pranohej pa asnj
TF FT TF FT
49
T T
Ktu nuk sht rasti t ndalemi pr t shpjeguar pasaktsin e ktij supozimi pr burimin e shqipes (shih III/5). Ai mendonte pr nj ndikim t till edhe pr raste t tjera, si p.sh. pr t ardhmen me do (shih VII/18).
50
T T
142
rezerv, prap do t mbetej pr t'u sqaruar se si kjo gjuh e vjetr pa paskajore ka ushtruar nj ndikim kaq t madh n zhdukjen e ksaj kategorie foljore edhe n gjuht e tjera t Ballkanit. Gjithashtu do t ishte e nevojshme t prcaktohej, qoft edhe n vija t trasha, koha e prhapjes s ksaj dukurie n gjuht e ndryshme ballkanike. shtja e kronologjis relative n kt rast ka rndsi edhe pr nj arsye tjetr. Po t pranohet q gjuha shqipe a nna e saj ka ndikuar n zhdukjen e paskajores n gjuht e tjera ballkanike, ky ndikim duhet t jet vrtetuar mjaft koh prpara se t zhvillohej procesi i gramatikalizimit t togut t tipit me ba. Prndryshe, do t duhej t pranonim q gjuha shqipe, nga njra an, ka ndikuar mbi gjuht e tjera ballkanike n mnjanimin e paskajores, kurse, nga ana tjetr (t paktn n nj pjes t trevs s saj) ka ndier nevojn t krijoj nj form t posame analitike me vler paskajoreje. 18. Tezn q mnjanimi i paskajores n gjuht ballkanike i detyrohet ndikimit grek,e kan mbrojtur nj varg gjuhtarsh, si Meyer-i, Neugriechische Studien, 2,2, Pederseni, IF 12 (Anzeiger), 91, Sandfeldi: 1930,175 v., Rohlfs-i: 1958,733 v., Ivnescu: 1980,415, Schaller-i: 1975,159, Banfi: 1985,61, Feuillet: 1986, 110, etj. Kjo tez pati nj jehon relativisht t gjer sidomos pas veprs s njohur t Sandfeldit (1930), i cili e mbron mendimin e tij duke vn n dukje se: 1) dukuria e zhdukjes s paskajores n Ballkan sht m e kufizuar n ato vise q ndodhen m larg trevs greke; 2) greqishtja si gjuh kulture ka ushtruar nj ndikim t madh mbi gjuht e tjera ballkanike: 3) n greqishte kjo dukuri dokumentohet relativisht hert. Ai thekson gjithashtu se ajo q duhet vn n dukje, nuk sht aq shum mnjanimi i paskajores, sesa fakti q t gjitha gjuht n fjal e kan zvendsuar at pikrisht me t njjtn mnyr. 19. Teza e ndikimit grek (& 18) nuk del e argumentuar bindshm. Natyrisht, nuk mund t mohohet ndikimi i greqishtes mbi gjuht e tjera t Ballkanit, p.sh., n fushn e leksikut dhe n ndonj fush tjetr 51 . Por q ktej nuk mund t nxirret a priori prfundimi q greqishtja duhet t ket ndikuar gjithashtu edhe n prhapjen e disa ballkanizmave, si jan mnjanimi i paskajores dhe formimi i kohs s ardhme me an t foljes ndihmse dua (shih pr kt VII/19-24). sht e vrtet se kto dukuri n greqishte mund t gjurmohen deri n periudha relativisht t hershme. Por kjo nuk do t thot q n at gjuh ato jan shfaqur patjetr m hert se n t gjitha gjuht e tjera t Ballkanit, dy nga t cilat (shqipja dhe rumanishtja) pr arsyet e njohura historike kan nisur t shkruhen relativisht von. Ve ksaj, do pasur parasysh edhe fakti q mnjanimi i paskajores n nj gjuh t vjetr kulture, si greqishtja, sht mjaft e papritur, pr vet karakterin shum abstrakt t ksaj kategorie foljore 52 . Dhe n t vrtet shfaqja e nj dukurie t till n vet greqishten ka mbetur e pashpjeguar bindshm 53 . Edhe argumentet e tjera t parashtruara nga Sandfeldi dhe gjuhtar t tjer pas tij n t mir t tezs mbi burimin grek t dukuris n shqyrtim nuk jan t pakritikueshme. Kshtu, lidhur me prhapjen gjeografike t ksaj dukurie do pasur parasysh fakti q n t folmet veriore t gjuhs shqipe sht zhvilluar dhe sht ruajtur mir paskajorja e tipit me ba (shih && 11-12), megjithse kto t folme ndodhen shum m afr trevs s greqishtes sesa p.sh. dakorumanishtja. Gjithashtu do pasur parasysh edhe fakti i vn n dukje tek & 13 se gjat ktyre shekujve t fundit n mbar shqipen, sidomos n t
TF FT TF FT TF FT
51
T T
N fjalformim. Dihet p.sh. q n gjuhn shqipe, sidomos n dialektin jugor, prdoren disa prapashtesa prej burimi grek (shih Xhuvani-abej: 1962). Kjo sht pranuar edhe nga gjuhtari finlandez Aalto (: 1953,104), megjithse ai e miraton tezn e Sandfeldit mbi ndikimin grek n lidhje me mnjanimin e paskajores n gjuht ballkanike. Shih m hollsisht pr kt Demiraj: 1969,85.
52
T T
53
T T
143
folmet jugore, q kan qen n kontakt t drejtprdrejt me greqishten, sht zhvilluar forma e pashtjelluar e tipit pr t br, e cila prdoret n funksione karakteristike pr paskajoren. Ndikimi i greqishtes mbi gjuht e tjera ballkanike, pr sa i takon strukturs gramatikore, n prgjithsi, sht mbivlersuar. Pr rastin n shqyrtim mbrojtsit e tezs mbi ndikimin grek nisen nga parakushti q greqishtja si gjuh kulture dhe kishtare ka pasur nj pozit mbizotruese n Ballkanet. Mirpo, po t mbahet parasysh karakteri popullor i dukuris n shqyrtim, ky argument nuk duket binds. sht e vshtir, n mos e pamundur, q ndikimi i greqishtes t ket deprtuar kaq thell n masat e gjera t popujve ballkanik, pr t cilt ajo, si gjuh e huaj, ka qen e panjohur. Pr sa i takon vrejtjes s Sandfeldit q duhet vn n dukje jo aq shum mnjanimi i paskajores, sa zvendsimi i saj me t njjtn mnyr n t gjitha gjuht ballkanike, edhe kjo nuk mund t merret si nj argument n t mir t tezs s tij. Sidoqoft, kjo vrejtje meriton nj vemendje t posame (shih & 22). 20. N nj mnyr tjetr sht prpjekur ta shpjegoj dukurin n shqyrtim Reichenkron-i (:1962, 102-109). Megjithse nuk e mohon njfar ndikimi dytsor t greqishtes 54 , ai nuk pajtohet me tezn e Sandfeldit dhe mendon q kjo dukuri ballkanike t jet prftuar n gjuht rumune, shqipe dhe bullgare pikrisht nn ndikimin e latinishtes. Argumenti kryesor, q parashtron ai n kt rast, sht: Kto gjuh jan zhvilluar n ato treva, ku ka qen mbizotruese latinishtja popullore dhe ku greqishtja e shkruar vshtir se mund t ushtronte nj ndikim kaq t madh mbi t folmet popullore t ktyre gjuhve. Sipas tij, n kto gjuh mnjanimi i paskajores nprmjet ndrtimeve me format e lidhores (hipotaks) ose t dftores (parataks) sht br nn ndikimin e sintakss s latinishtes popullore. Por pr greqishten e re ai e prjashton nj ndikim t till (:1962, 105 v.). Ky shpjegim i Reichenkron-it, q sht kritikuar nga Solta (:1980, 214) dhe me rezerv edhe nga Schaller-i (:1975, 159) 55 , nuk arrin t sqaroj se si latinishtja popullore n vendet ballkanike ka ushtruar nj ndikim t till n nj koh q n gjuht romane perndimore paskajorja nuk u mnjanua nga prdorimi (shih & 8). 21. Si u vu n dukje n & 15, pr mnjanimin e paskajores n gjuht ballkanike disa gjuhtar kan shprehur mendimin se sht prftuar n mnyr paralele, t pavarur. Burimin e ksaj dukurie n gjuht ballkanike kta gjuhtar, n prgjithsi, e kan krkuar n paqartsin, n mungesn e shprehsis, n abstraktsin etj. t paskajores. Madje, ndonj syresh si Bacinski (:1946, 57 v.), pasi e kundrshton tezn e burimit grek apo shqiptar pr dukurin n shqyrtim, pohon: ... zvendsimi i paskajores nga nj fjali e nnrenditur qllimore mund t prftohej kudo dhe n mnyr t pavarur. Kt prirje e kemi par t prvijohet n latinishten klasike dhe t shfaqet m me forc n greqishte deri n zhdukjen e paskajores pa ndikim t jashtm. Ne shohim q zvendsimi i paskajores t zhvillohet n mnyr progresive n tekstet tona t vjetra [=rumune - Sh.D.]...
TF FT TF FT
54
T T
Pasi pranon q n greqishte dukuria n shqyrtim sht prftuar n mnyr t pavarur, ai shton se nuk duhet mohuar q greqishtja pastaj qysh nga koha bizantine deri n kohn e greqishtes s re t ket ndikuar, madje n nj mas t fort, n organizimin e tipave t prmendur nga Sandfeldi n gjuht e ndryshme ballkanike. Nga mnyra se si e paraqet mendimin e Reixhenkron-it, t krijohet prshtypja se vet Schaller-i ka rezerva ndaj atij mendimi.
55
T T
144
22. Nga sa u shtjellua n paragraft e msiprm, del pak a shum e qart se mnjanimi i paskajores n gjuht ballkanike mbetet nj shtje e hapur. Ka shum t ngjar q kjo dukuri t ket pasur nj burim t prbashkt, por s'sht e domosdoshme q ky burim n t gjitha gjuht, ku ajo sht prhapur, t krkohet patjetr tek ndikimi i supozuar i greqishtes apo i shqipes. Pr m tepr, edhe po t pranohet pa asnj rezerv nj supozim i till, prap mbetet pr t'u sqaruar arsyeja e shfaqjes s ksaj dukurie n vet greqishten apo n vet shqipen. N kto rrethana, sht m e arsyeshme t pranohet q ktu kemi t bjm, n thelb, me nj nga pasojat m t dukshme t nj prirjeje t vjetr t gjuhve t Ballkanit pr nj qartsim sa m t madh t kumtimit gojor, duke shfrytzuar pr kt qllim prdorimin ridondant t mjeteve gjuhsore (shih edhe VIII/35). E prdorimi i formave vetore t lidhores n vend t forms s pashtjelluar t paskajores do t ket qen nj nga pasojat e ksaj prirjeje. Natyrisht, ktu sht fjala pr faktorin zanafills, q ka br t mundur lindjen dhe prhapjen e ksaj dukurie n gjuht e Ballkanit. Por, nga ana tjetr, n disa raste nuk duhet prjashtuar mundsia e nj ndikimi t ndrsjell apo e ndikimit t ksaj apo asaj gjuhe n prhapjen e mtejshme t ksaj dukurie n Ballkanet. Vese ky ndikim duhet t jet prftuar nprmjet t folmeve popullore n fqinjsi midis tyre e sidomos t trevave kufitare, ku njerzit krahas gjuhs amtare kishin mundsi t msonin edhe nj gjuh t dyt gjat kontakteve me popullsin alloglote. N prhapjen e ksaj dukurie nga nj gjuh n tjetrn nj rol t rndsishm duhet t ken luajtur edhe rastet, kur nj popullsi e caktuar, ku mbizotronin ndrtimet me lidhoren, pr nj arsye a pr nj tjetr, ka braktisur dalngadal gjuhn e mparshme dhe ka nisur t prvetsoj nj gjuh tjetr, ku mbizotronin ndrtimet me paskajore. N raste t tilla, popullsia e asimiluar zakonisht ruan mjaft nga tipat e ndrtimeve t gjuhs s mparshme. Natyrisht, mund t ket pasur edhe rrug t tjera pr prhapjen e dukuris n shqyrtim nga nj faz n nj tjetr. Prandaj n kt rast del n plan t par shtja e kronologjis relative, n vshtrimin q mbetet pr t prcaktuar se n ciln a n cilat gjuh kjo dukuri sht shfaqur m hert 56 . Pr rastin n shqyrtim do t ishte m afr mendsh t pranohej q n gjuht, ku sht shfaqur relativisht m von, kjo dukuri vshtir se mund t jet prftuar pa ndonj ndikim t jashtm. Prandaj, nuk na duket i pambshtetur thelbi i mendimit t atyre gjuhtarve, q zvendsimin e paskajores me ndrtimin e tipit da + koh e tashme e mnyrs dftore n bullgarishte-maqedonishte e kan shpjeguar si pasoj t ndikimit t jashtm 57 . N kt prfundim arrihet n mnyr t natyrshme, po t mbahet parasysh fakti i njohur q n nj faz m t hershme kto gjuh, ashtu si gjith gjuht e tjera sllave, e kan pasur shum t gjall prdorimin e paskajores dhe vetm aty nga shekulli XI duken gjurmt e para t mnjanimit t shkallshkallshm t ksaj kategorie foljore (shih edhe & 7). Por a mund t thuhet e njjta gj edhe pr rumanishten, e cila si gjuh romane e ka pasur t gjall prdorimin e paskajores dhe e ruan ende, ndonse n nj mas t kufizuar 58 ,
TF FT TF FT TF FT
56
T T
Natyrisht, edhe pr gjuhn a gjuht, ku sht shfaqur m hert kjo dukuri, mbetet gjithnj pr t'u sqaruar arsyeja e zhvillimit t vet prirjes pr zvendsimin e paskajores me lidhoren. Shih Sandfeld: 1930, 175; Rohlfs: 1958, 733 v. Sipas ktyre, zhdukja e paskajores n gjuht ballkanike, prfshir ktu bullgarishtja dhe maqedonishtja, i detyrohet ndikimit grek. Ndrsa, sipas Koneskit: 1967/1, 179, ky proces n gjuht sllave jugore sht prftuar nn ndikimin e greqishtes, t romanishtes e pjesrisht edhe t shqipes. Shih pr kt Sandfeld: 1930, 173 v.; shih edhe GLR I, 224 v.
57
T T
58
T T
145
kjo shtje mbetet pr t'u sqaruar. Sipas C. Frncu-t 59 , kjo dukuri n rumanishte sht prftuar n mnyr t pavarur nga dukuria e ngjashme e greqishtes. Duke u mbshtetur n faktin q kjo dukuri nuk del e plot n tekstet e vjetra rumune, ku prparon shkallshkall, autori nxjerr prfundimin se ajo sht shfaqur von, d.m.th. do t ket nisur n shekujt XIV-XVI, dhe sht prftuar nga shkaqe t brendshme. Prandaj, n kt rast sht e nevojshme q dukuria n shqyrtim n rumanishte t vshtrohet jo vetm n evolucionin historik, por edhe nga pikpamja e shtrirjes dialektore, si edhe n lidhje t ngusht me historin e ndrtimeve me mnyrn lidhore n at gjuh. 23. Pr sa i takon gjuhs shqipe, shtja n shqyrtim paraqitet edhe m e ndrlikuar, sepse zgjidhja e saj kushtzohet nga sqarimi i vet shtjes s paskajores n kt gjuh (shih & 10). N rast se pranohet mendimi q shqipja apo protoshqipja ka pasur nj paskajore sintetike, ather sht e nevojshme t prcaktohet koha e mnjanimit t saj para apo pas krijimit t paskajores s tipit me ba. Po t jet mnjanuar para krijimit t forms s tipit me ba, d.m.th. n nj koh relativisht t hershme, ather vshtir se mund t mendohet pr nj ndikim grek n kt rast. Nga ana tjetr, n rast se pranohet q paskajorja sintetike n gjuhn shqipe sht mnjanuar krahas gramatikalizimit t togut t tipit me ba, ather arsyeja e mnjanimit t saj duhet krkuar n dukurin e njohur q nj form arkaike ia lshon vendin dalngadal nj forme t re m shprehse. Natyrisht, n kt rast do t pranohej edhe q tipi me ba ka qen prftuar n mbar shqipen dhe ather duhej shpjeguar arsyeja e mnjanimit t ksaj forme analitike n t folmet jugore t ksaj gjuhe. Prkundrazi, po t pranohej mendimi q shqipja nuk ka pasur kurr nj paskajore sintetike para asaj t tipit me ba, ather shtja e mnjanimit t paskajores mund t shtrohej vetm pr t folmet jugore t ksaj gjuhe, n rast se edhe ato e kan pas zhvilluar dikur formn e tipit me ba (shih edhe & 12). Sido q t jet, shtja e mospranis s forms s pashtjelluar analitike t tipit me ba n t folmet jugore t shqipes, n prgjithsi, n periudhn e dokumentuar t ksaj gjuhe mbetet pr t'u sqaruar. Kjo sht edhe arsyeja q kjo dukuri ka trhequr me t drejt vmendjen e atyre studiuesve, q jan marr me shtjen e mnjanimit t paskajores n gjuht ballkanike. Nj pjes e ktyre kan par ktu nj nga pasojat e ndikimit, q greqishtja si gjuh kulture ka ushtruar, ndr t tjera, edhe mbi t folmet jugore t shqipes. Kshtu p.sh. kan menduar Sandfeldi (:1930, 175 v.), Rohlfs-i (:1958, 733 v.) etj., t cilt zhdukjen e paskajores n gjuht ballkanike n prgjithsi e kan shpjeguar nprmjet ndikimit t greqishtes (shih edhe & 18). Por nuk ka munguar edhe ndonj shpjegim tjetr pr rastin n shqyrtim. sht fjala pr mendimin e pathemelt t Gabinski-t (;1967, 48), i cili zhdukjen e paskajores s tipit me ba n t folmet jugore orvatet ta shpjegoj nprmjet hipotezs s tij t paargumentuar mbi t ashtuquajturin substrat grek n Toskri 60 . Kurse La Piana (: 1939, 144) mendon se zhdukja e paskajores n dialektin jugor t shqipes sht prftuar n mnyr t pavarur nga greqishtja. 24. Mundsia q paskajorja n nj gjuh t mnjanohet nn ndikimin e nj gjuhe tjetr, nuk prjashtohet, mjafton t kihet parasysh 'u tha pr kt dukuri n bullgarishte dhe maqedonishte (shih & 22). Prandaj nuk ka si t mos merret n vshtrim mundsia q greqishtja t ket ndikuar n mnjanimin e paskajores s tipit me ba n t folmet jugore
TF FT TF FT
59
T T
N Cu privire la uniunea lingvistica balcanic, nlocuirea infitivului prin construcii personale n limba romn, cituar sipas Ivnescu-t: 1980, 416. Pr pasaktsin e nj mendimi t till shih Demiraj: 1986, 1012 (shnimi 14).
60
T T
146
t shqipes. Kjo vrejtje do t vlente, jo vetm po t pranohej mendimi q t folmet jugore e kan pasur kt form foljore, por edhe po t pranohej mendimi i prkundrt (shih edhe & 23). Por kjo shtje nuk duhet par n mnyr t siprfaqshme. N kt rast, sht e nevojshme t prcaktohet, qoft edhe n vija t trasha, periudha, gjat s cils duhet t jet ushtruar nj ndikim i till. Duke qen se kontaktet e drejtprdrejta midis t folmeve jugore t Shqipris dhe greqishtes u ndrpren vetm pas vitit 1912, kur u krijua shteti i pavarur shqiptar, n parim duhet pranuar q ndikimi i supozuar i greqishtes n kt rast duhej t kishte vazhduar, t paktn, deri n at koh. Si rrjedhim, ky ndikim i supozuar duhej t kishte penguar q n t folmet jugore t ndodhte nj dukuri e prkundrt, si sht mnjanimi, qoft edhe i pjesshm, i ndrtimeve me mnyrn lidhore nga ndrtimet me formn e pashtjelluar t tipit pr t br, e cila sht zhvilluar kryesisht gjat ktyre katr shekujve t fundit, dhe prdoret m fort pikrisht n t folmet jugore (shih & 13). E kjo rrethan e mbulon me nj hije t fort dyshimi hipotezn e ndikimit t greqishtes mbi t folmet jugore t shqipes n kt pik. Pra, shtja e paskajores n gjuhn shqipe n prgjithsi dhe n t folmet jugore t saj n veanti mbetet gjithnj e hapur, ashtu si mbetet e hapur edhe shtja e zanafills s mnjanimit t ksaj kategorie foljore n gjuht ballkanike, n prgjithsi (shih edhe && 15-21).
147
KREU X
DISA BASHKPRKIME T TJERA MIDIS GJUHVE BALLKANIKE
1. Si u vu n dukje n I/17, disa dukuri ballkanike, q ndeshen edhe n gjuh t tjera jasht Ballkanit, do t prmblidhen shkurt n nj kapitull m vete. sht fjala pr dukuri t tilla si: formimi i numrorve 11 ... 19 me ndihmn e nj parafjale t ndrfutur midis numrorit t vogl dhe dhjetshes, prdorimi i foljes kam n vetn e tret njjs si folje pavetore me kuptimin gjendet, ndodhet, ekziston, formimi i kohs s kryer analitike me an t foljes ndihmse kam dhe prdorimi i disa formave foljore pr t riprodhuar me rezerv e me dyshim fjalt e dikujt tjetr. Dukuria e fundit ndeshet vetm n shqipe dhe n bullgarishte-maqedonishte, kurse t tjerat kan nj prhapje m t gjer. 2. Si dihet, n gjuhn shqipe, n gjuht sllave t Ballkanit dhe n rumanishte numrort njmbdhjet deri n nntmbdhjet ndrtohen duke vendosur midis njsis s vogl dhe dhjetshes nj parafjal: shqip mb < mbi, rum. spre < super mbi, dhe n gjuht sllave na mbi. P.sh., t krahasohen: shqip njmbdhjet, dymbdhjet etj., rum. unspre-zece, doisprezece etj.; bullg. edi-n-deset, (ose edinjset), dvandeseti (ose dvanjseti) etj.; maqedonisht edi-n-eset, dvaneset etj.; serbo-kroatisht jed-na-est, dvnaest etj. Si dihet, n kt mnyr ndrtohen kta numror edhe n gjuht e tjera sllave jasht Ballkanit. Pr m tepr, nj mnyr e till ndrtimi pr kta numror dshmohet edhe pr gjuh t tjera jo-sllave 1 . Prania e ktij tipi numrorsh edhe n gjuht ballkanike jo-sllave (n shqipe dhe n rumanishte) e bn t pashmangshme pyetjen nse n kt rast kemi t bjm me nj ndikim sllav apo jo. Pr rumanishten nj ndikim i till, n prgjithsi, sht pranuar 2 . Kurse pr rastin e shqipes sht shprehur mendimi se kemi t bjm me nj izoglos shqiptare-balto-sllave 3 . 3. Nj tjetr dukuri e gjuhve ballkanike, q ndeshet edhe jasht Ballkanit, sht prdorimi i foljes kam n vetn e tret njjs si folje pavetore me kuptimin gjendet, ndodhet, ekziston 4 . Ajo ndiqet zakonisht nga nj emr n numrin shums, rregullisht
1
T T
Nj tip i till ndrtimi i numrorve n shqyrtim ndeshet edhe n degn letone t baltishtes. Sipas Sandfeldit: 1930,148 (shn. 1), edhe n disa dialekte t greqishtes s vjetr ndeshen numror t tipit dyo epi Fikati dy mbi njzet Ai shton: Maxharishtja procedon n t njjtn mnyr: tizenegy, tizenkett etj., pa dyshim sipas gjedhes sllave. Shih Coteanu: 1969,155. Shih Brugmann: 1913 (II) f. 28; Hirt: III (1927), 310; abej: 1979, 62. Ky i fundit shnon se edhe Jokli (Die Sprache XIII, 140, SF 3.1967,124) ishte i nj mendimi t till. N kt prdorim folja ka ndeshet m fort n kohn e tashme t mnyrs dftore, disi m pak n t pakryern dhe ende m pak n koht e tjera t s shkuars dhe t s ardhmes.
2
T T
3
T T
4
T T
149
n rasn kallzore t pashquar. Por mund t ndiqet edhe nga nj emr n numrin njjs (n trajt t pashquar), kur ky sht nj emr abstrakt ose nj emr konkret lnde. P.sh.; A ka njerz (buk) n shtpi? Ktu ka ligje (drejtsi) etj. Nj prdorim i till i foljes kam ndeshet edhe n greqishte t re (khei), si edhe n gjuht sllave, ku ajo prdoret edhe e prngjitur me pjeszn e mohimit (bullg. ima dhe niama, maqed. ima dhe nema, serbokroat ima dhe nema). Nj prdorim i till pavetor i foljes kam ndeshet edhe n aromunishte dhe maglenorumanishte e pjesrisht edhe n dakorumanishte, por ktu prdoret m fort folja jam ose ekzistoj n vetn e tret (njjs ose shums) 5 . Prdorimi pavetor i foljes kam ndeshet edhe n gjuh t tjera sllave, si n polonishte: niema nuk ka, n ukrainishte: nema, nemaje nuk ka 6 etj. si edhe n disa gjuh romane, si n spanjishte: hay, n portugalishte: ha, n frengjishte t vjetr: a (sot: il y a), n italishten dialektore: vi, ci ha 7 dhe n latinishten e von: habet 8 . Pr burimin e ktij prdorimi pavetor t foljes kam n gjuht e Ballkanit sht vshtir t jepet nj mendim i prer. Mund t thuhet se prhapja e nj prdorimi t till n gjuh t nj treve gjeografikisht t kufizuar sht pasoj e kontakteve midis popujve t ksaj treve. Por n ciln nga kto gjuh duhet krkuar piknisja dhe a duhet supozuar edhe ndonj ndikim nga jasht Ballkanit, ktyre pyetjeve sht vshtir t'u jepet nj prgjigje e argumentuar, pa prcaktuar m par vjetrsin e nj prdorimi t till n seciln nga gjuht e Ballkanit. Pr vjetrsin relativisht t madhe t prdorimit pavetor t foljes kam n gjuhn shqipe dshmon jo vetm prania e nj prdorimi t till n t gjitha t folmet e ksaj gjuhe, prfshir edhe ato t arbreshve t Italis 9 , por edhe dokumentimi i tij qysh n veprn e Buzukut. 4. N gjuht jo-sllave t Ballkanit dhe n maqedonishten perndimore sht prhapur edhe koha e kryer (dhe m se e kryera) analitike e ndrtuar nprmjet foljes ndihmse kam dhe pjesores s shkuar (psore) t foljes themelore. sht fjala pr format analitike t tipit kam (kisha, pata) punuar t shqipes, am ludat 10 t rumanishtes, ekh(eikha) demno t greqishtes dhe imam (imall) resheno t maqedonishtes perndimore. Si dihet, forma analitike t s kryers (veprore) t ndrtuara me an t foljes ndihmse kam jan prftuar edhe n gjuht romane perndimore, gjermanike etj. 11 Prandaj format analitike t s kryers t ktij tipi kan trhequr vmendjen e disa studiuesve, q jan prpjekur, ndr t tjera, t hedhin drit edhe mbi burimin e ktyre formave n gjuht ballkanike dhe gjermanike. Lidhur me format analitike n shqyrtim n gjuht
5
T T
Shih vllimin Omagiu lui Iorgu Iordan, 139; shih edhe Buchholz: 1989,333. Shih E. Berneker, Slavisches Etymol. Wtb. (tek imam) Shih Meyer-Lbke: 1900,116. Shih Ernout-Meillet: 1967 (tek habeo). Shih Giordano: 1963,173.
T
6
T T
7
T T
8
T T
9
T T
10
T
N rumanishte pr m se t kryern prdoret forma sintetike e tipit ludassem, e cila e ka burimin tek m se e kryera e lidhores latine (khs. laudavissem). Nuk po ndalemi ktu n mnyrat e ndrtimit t formave jo-veprore (psore dhe vetvetore) t s kryers n gjuht e ndryshme, ku sht prftuar forma analitike e s kryers veprore me ndihmsen kam.
11
T T
150
ballkanike (prfshir edhe shqipja) Havraneku 12 mendon se ato jan prftuar nn ndikimin e gjuhs romane ballkanike. Ai sheh n gjendjen gjuhsore t greqishtes fazn m t vjetr dhe n at t shqipes e t rumanishtes stadin e fundit t ktij procesi. Kurse M. Malecki 13 mendon se ktu kemi t bjm me nj dukuri ballkanike t prftuar nn ndikimin e substratit. N t mir t mendimit t Havranekut dhe kundr atij t Maleckit sht shprehur edhe abej (: 1974,41 v.). Ky shton se n formimin e ksaj trajte kohore latinishtja u b model jo vetm pr gjuht e nj treve, si sht Gadishulli Ballkanik, q aq gjat dhe aq intensivisht iu shtrua ndikimit romak, por edhe sikundr ka treguar Antoine Meillet, Linguistique historique et linguistique gnrale. 142, pr gjuht gjermanike, t cilat gjenden aq larg. Pr shqipen kjo ndikes duhet t pranohet s paku pr perfektin e foljeve transitive e pastaj edhe t foljeve intransitive... Lidhur me mendimin e Meillet-s do pasur parasysh se ai nuk ka pasur jehon ndr studiuesit dhe nuk duket i mbshtetur. Formimi i s kryers analitike n gjuht gjermanike duhet pranuar si nj zhvillim i brendshm i atyre gjuhve 14 . Edhe pr tipin e s kryers n shqyrtim n gjuhn greke vet Meillet-ja n veprn e tij Aperu d'une histoire de la langue grecque (1931) nuk sht shprehur gjkundi pr nj ndikim t mundshm romak 15 . Prandaj n kt rast nga gjuht ballkanike vijn n vshtrim vetm rumanishtja dhe shqipja si edhe maqedonishtja perndimore. N maqedonishten perndimore e kryera analitike me foljen ndihmse kam sht relativisht shum e re, prandaj ktu as q mund t bhet fjal pr nj ndikim romak. Ajo sht prftuar me siguri nn ndikimin e gjuhve ballkanike fqinje 16 . Kurse rumanishtja n kt rast, me sa duket, ka ndjekur rrugn e evolucionit t gjuhve romane n prgjithsi. Pr sa i takon gjuhs shqipe, mund t anohet m fort nga mendimi se n kt rast kemi t bjm me nj zhvillim t brendshm t ksaj gjuhe, t prftuar n nj koh, kur nuk mund t bhet fjal pr nj ndikim t fuqishm latin mbi kt gjuh 17 . 5. N kt vepr sintetizuese pr gjuht ballkanike nuk do t ishte pa interes t'i kushtohej pak vend edhe nj pike takimi, q sht prftuar midis shqipes, nga njra an, dhe bullgarishtes e maqedonishtes, nga ana tjetr, n sistemin foljor gjat evolucionit t tyre historik. sht fjala pr format e mnyrs habitore n gjuhn shqipe dhe pr ato t mnyrs s ritregimit n gjuht sllave t sapoprmendura. Pavarsisht nga burimi dhe
12
T T
sht fjala pr studimin Romansky typ perfekta +factum habeo, +casus sum, +casum habeo v makedonskch dialektech, botuar n Mlanges Hakovec, 147-154. Kt studim e njohim nprmjet prmbledhjes s br nga Jokli n IJ XXV. f. 193. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986,798, sh. 4. N studimin Cechi balkanskie ve jazykach Macedonji, botuar n Sprawozdanie Polsk. Ak. Umiejeten 40 (1935), 25-27. Edhe kt ne e njohim vetm nprmjet prmbledhjes s br nga Jokli n IJ XXI, f. 224. Malecki mendon se bullgarishtja (ktu = maqedonishtja perndimore) imam zagubeno nuk sht nj kalk sipas greqishtes kho chamno, sepse n bullgarishte ndryshe nga greqishtja e re, pjesorja eptohet dhe ndrtohet nga foljet kalimtare dhe jo-kalimtare. Pranimi i nj ndikimi nga shqipja, sipas tij, sht i mundshm. Mendimin e Meillet-s e ka kundrshtuar, ndr t tjer, edhe Benveniste-i: 1966,187-207. Schwyzer-i: 1959 (II), 812, gjithashtu nuk bn fjal pr ndonj ndikim romak, por e paraqit t kryern analitike t tipit n shqyrtim si nj zhvillim t brendshm t greqishtes. Shih Sandfeld: 1930, 185; Koneski: 1967/1, 169, 1967/2, 503. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986, 804 v.
13
T T
14
T T
15
T T
16
T T
17
T T
151
rruga e zhvillimit t formave foljore t mnyrs habitore n gjuhn shqipe, ato prdoren edhe pr t riprodhuar me rezerv e me dyshim fjalt e dikujt tjetr, gj q sht prdorimi i zakonshm pr format e mnyrs s ritregimit n bullgarishte e maqedonishte. 6. Me termin mnyra e ritregimit n kto gjuh sllave jugore sht br zakon t quhen disa forma analitike homonime me ato t s kryers dhe m se t kryers, q Weigand-i (BA I, 150-152) i interpreton si forma habitoreje. Por gjuhtar t tjer si A. Teodor Balan-i, L. Andreiini 18 flasin pr ekzistencn e nj mnyre t ritregimit n bullgarishte. Po kshtu mendojn edhe Stojanovi (: 1977, 393 v.), Debraekeler-i (: 1966, 265 v.) etj. Sipas Stojanovit, nprmjet formave t ksaj mnyre folsi paraqit nj veprim q ia kan treguar t tjert, d.m.th. nj veprim, n t cilin ai vet nuk ka marr pjes as e ka par me sy. Po ky autor v n dukje se nprmjet formave t ksaj mnyre folsi shpreh dyshim, mosbesim ose mosmiratim pr mendimin e t tjerve. Ai v n dukje gjithashtu se me an t ktyre formave foljore folsi shpreh edhe habi pr veprimin e ritreguar, kur atij i duket i papritur, i papandehur. Edhe pr maqedonishten pranohet ekzistenca e kategoris s ritregimit, d.m.th. prdorimi i formave analitike t s kryers pr t ritreguar dika q folsi s'e ka par vet me sy. Gjithashtu, e kryera n at gjuh prdoret edhe me vler habitoreje 19 . 7. Pr sa i takon vjetrsis s ksaj mnyre n bullgarishte, Weigand-i (BA I, 152) thot se n bullgarishten e vjetr dhe t mesmen nuk ka gjetur ndonj shembull habitoreje. Kurse Mirevi (: 1958, 123) pohon se procesi i zgjerimit t funksioneve t s kryers, gj q oi n zhvillimin e formave t ritregimit, ka nisur qysh n shekullin XIV. Disa gjuhtar si K. Conevi, K. Mirevi, L. Andrejini e lidhin zanafilln e kuptimit t ritregimit dhe t mjeteve t shprehjes s tij n bullgarishte me ndikimin e gjuhs turke 20 . Ndikimin turk n kt pik e pranon edhe Koneski (: 1967/1, 176 v.) pr maqedonishten. Mundsin e ndikimit t turqishtes mbi bullgarishten e maqedonishten n kt pik e pranon edhe Fiedler-i (: Actes VI, 369). Por disa gjuhtar t tjer si Ju. Triponovi, Dilenskij, I. Glbovi jan shprehur kundr mendimit q format e ritregimit t ken lindur nn ndikimin e turqishtes 21 . 8. Kurse mnyra habitore e shqipes, si dihet, ka lindur nga prngjitja e s kryers analitike t prmbysur, t prdorur kshtu pr t shprehur habin e folsit pr nj veprim a gjendje t papritur, q sht kryer n t shkuarn ose q sht n t kryer e sipr n astin e ligjrimit. Format foljore t ksaj mnyre prdoren edhe pr t shprehur nj qndrim ironizues, mosmitarues, kundrshtues etj. t folsit lidhur me ndonj pohim t bashkbiseduesit. Pas prngjitjes s t kryers s prmbysur forma e re sintetike, e krijuar n kt mnyr, erdh e u prdor gjithnj e m shum pr t shprehur ndjenjat (habin, mospajtimin etj.) e folsit ndaj nj veprimi a thnieje n astin e ligjrimit t tij dhe kshtu e humbi dalngadal kuptimin e kohs s shkuar dhe prforcoi at t kohs s tashme, duke u shndrruar kshtu prfundimisht n nj form t kohs s tashme t nj mnyre t re. Kjo dallohej shkoqur si prej kohs s kryer ashtu edhe prej kohs s tashme t mnyrs dftore, jo vetm pr nga ndrtimi, por edhe pr nga kuptimi modal.
18
T T
Shih pr kta vllimin Voprosy grammatiki bolgarskogo jazyka, 1959, 315 v. Shih Koneski: 1967/1, 175 v., 1967/2, 477 v. Pr kt kategori foljore n bullgarishte, maqedonishte, t krahasuar edhe me shqipen, shih Friedman: 1981. Shih vllimin Voprosy gramatiki bolgorskogo literaturnogo jazyka, 1959, f. 315 v. Shih po aty, 313 v.
19
T T
20
T T
21
T T
152
Madje, nga e kryera e dftores ajo dallohej edhe pr nga kuptimi kohor. Mbi kt baz u krijuan edhe koht e tjera t habitores (e pakryera, e kryera dhe m se e kryera). Habitorja e shqipes sht krijuar qysh n periudhn parashkrimore t ksaj gjuhe. Tek Buzuku (1555) ndeshet, ndr t tjera, edhe forma e kohs s kryer t ksaj mnyre (paska ruojtun), ka parakupton krijimin m t hershm t kohs s tashme t saj 22 . 9. Pr sa i takon pyetjes a ka ndonj lidhje historike midis habitores s shqipes dhe mnyrs s ritregimit t bullgarishtes e t maqedonishtes, Weigand-i (BA I, 152) ka shprehur supozim pr ndikimin e shqipes mbi bullgarishten nprmjet maqedonishtes. Kurse Fiedler-i (Actes VI, 369) bn fjal pr mundsin e nj ndikimi t ndrsjell midis shqipes, maqedonishtes e bullgarishtes. Pr dukurit e ngjashme t dy a m shum gjuhve ballkanike nuk mund t nxirren prfundime t sigurta, duke u mbshtetur vetm n mendimin q si gjuh fqinje ato duhet t ken ushtruar ndikim mbi njra-tjetrn. N rastin konkret, para se t jepen gjykime t sakta pr ndikimin e mundshm t shqipes mbi maqedonishten e bullgarishten, si supozon Weigand-i, apo pr ndikimin e mundshm t ndrsjell midis ktyre tri gjuhve n krijimin dhe intensifikimin e prdorimit t formave foljore me vler habitoreje, si supozon Fielder-i, duhen supozuar nj sr pyetjesh, ndr t cilat edhe kto: 1. Sa t vjetra jan format zanafillse t s ashtuquajturs mnyr t ritregimit n maqedonishte e bullgarishte dhe a ka ushtruar turqishtja ndonj ndikim n kt rast? (shih edhe & 7) 2. A sht kuptimi modal i habis historikisht parsor apo dytsor dhe sa i vjetr sht ai tek format e s ashtuquajturs mnyr t ritregimit n maqedonishte dhe bullgarishte? 3. Ku paraqitet m dendur historikisht prdorimi i formave n shqyrtim me vlern e habitores, n bullgarishte apo n maqedonishte? Vetm pas sqarimit t pyetjeve t tilla mund t jepet nj mendim i mbshtetur mbi lidhjen e mundshme historike midis habitores s shqipes dhe mnyrs s ritregimit t maqedonishtes e t bullgarishtes. Por, ndrkaq, do mbajtur parasysh se e tashmja dhe e pakryera e habitores s shqipes, ashtu si paraqiten q nga Buzuku e ktej, dalin me forma t prngjitura dhe se t gjitha format kohore t ksaj mnyre, n zanafill kan qen prdorur kryesisht pr t shprehur habin e folsit n astin e ligjrimit t tij pr dika t papritur (shih & 8). Kurse mnyra e ritregimit n maqedonishte e bullgarishte del me forma analitike, q nuk kan arritur t prngjiten dhe, me sa duket, edhe historikisht kuptimi modal i habitores tek format e ksaj mnyre sht dytsor 23 .
TF FT TF FT
22
T T
Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986, 912 v. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986 930 v.
23
T T
153
KREU XI
BASHKPRKIME MIDIS SHQIPES DHE RUMANISHTES
1. Shqipja dhe rumanishtja, si gjuh t formuara relativisht hert n Gadishullin Ballkanik (shih III/3-10, prkatsisht III/15-20), kan edhe disa bashkprkime t veanta midis tyre. T tilla jan: 1) Prania e nj numri t konsiderueshm fjalsh t vjetra (shih && 2-9); 2) prania e disa premrave t pacaktuar t prngjitur me nj ndrtim t ngjashm (shih & 10); 3) ndrrimi i gjinis s disa emrave jo-frymorsh n shums (shih && 11-13); 4) nyjat e prparme t rass gjinore dhe t mbiemrave (shih && 14-18); 5) prapavendosja e prcaktorve t pavetmjaftueshm (shih & 19); 6) disa prdorime t veanta t pjesores (shih & 20). Si do t vihet n dukje n paragraft prkats, ndonj nga dukurit e lartprmendura ndeshet aty-ktu edhe n ndonj gjuh tjetr, por kjo nuk e zbeh trajtimin e saj si nj bashkprkim i veant midis shqipes dhe rumanishtes. 2. Bashkprkimet e vjetra leksikore midis shqipes dhe rumanishtes paraqisin nj interes t veant edhe pr ballkanistikn, jo vetm sepse jan nj dshmi e qart e marrdhnieve t hershme parasllave midis ktyre dy gjuhve t vjetra t Ballkanit, t cilat kan edhe bashkprkime t tjera t rndsishme 1 , por edhe sepse shrbejn pr t pasur nj far ideje pr marrdhniet gjuhsore midis gjuhve t vjetra t Ballkanit para formimit t shqipes (shih III/6), prkatsisht t rumanishtes (shih III/16). 3. Sidomos q nga Mikloshii (: 1861,8 v.) e ktej sht vn re se n shqipe e n rumanishte ka nj numr t konsiderueshm fjalsh t vjetra t prbashkta me prbrje fonetike dhe prmbajtje kuptimore shum t ngjashme. Kto fjal t prbashkta, t cilat nuk jan prej burimi grek, latin, sllav, turk apo prej ndonj burimi tjetr m t ri, duket qart se jan t trashguara nga nj faz e hershme e evolucionit t tyre. Pr lashtsin e madhe t ktyre fjalve n t dyja kto gjuh dshmojn edhe dukurit e vjetra fonetike, q ato kan psuar gjat evolucionit t tyre historik n prputhje me ligjsit e ktij evolucioni n shqipe, prkatsisht n rumanishte (shih & 8). 4. N prgjithsi, sht pranuar q numri i fjalve t vjetra t prbashkta t shqipes e t rumanishtes sht relativisht i madh dhe dikur ndofta ka qen edhe m i madh sesa paraqitet n fazn e dokumentuar t ktyre dy gjuhve. Nuk duhet prjashtuar mundsia q n rrym t shekujve nj pjes e fondit t prbashkt t fjalve t tilla t ket dal jasht prdorimit n njrn ose n tjetrn gjuh, apo n q t dyja ato 2 .
TF FT TF FT
1
T T
Mjafton t kujtojm ktu se dukurit ballkanike kryesore, si prapavendosja e nyjs shquese, formimi i kohs s ardhme me an t foljes ndihmse dua etj., ndeshen edhen n kto dy gjuh. N rumanishte ka edhe nj numr jo t vogl fjalsh t vjetra t trashguara nga gjuha substrat, q nuk ndeshen n shqipe. T tilla jan p.sh. fjalt: biat djal, fmij, brnz djath, strugure rrush etj. Sipas Russu-t (: 1970,101) numri i fjalve t tilla arrin n 90 deri n 100 njsi. Por midis fjalve t
2
T T
155
Sipas Russu-t (: 1970,91), numri i fjalve t tilla t prbashkta t shqipes e t rumanishtes arrin n rreth 70 njsi. Kurse Brncu-i (: 1983,130) e on kt numr, t paktn, n 89 njsi. Ndr kto fjal t vjetra t prbashkta mund t prmenden (t renditura sipas alfabetit): Shqip Rumanisht avull abur balt balt (i) bardh barz (= lejlek) bashk (leshi) basc boll balaur bredh brad brez bru (i) bukur a se bucura (= gzohem) buz buz droje, dre droaie dhall zar flutur fluture gardh gard grop groap gurmaz grumaz gush gu gjemb < glemb ghimpe gjysh ghiuj klbaz glbeaz (=smundje bagtish) kulpn/kulpr curpen kurth curs mal mal (= breg lumi etj.) mosh mo ~ moa (= plak ~ plak) mz mnz mugull mugur niegull (mjegull) negur neprk nprc prrua pru qaf ceaf rnds rnz sorr cioar shkruam(b) scrum shtrep strepede shtrung strung (i) tharbt sarbd thark cark thrrime frm url urd vatr vatr vjedhull viezure
tilla ai ka prfshir edhe nga ato q n t vrtet i kan gjegjset e tyre n shqipe, si copil fmij etj. (krahaso tek arbresht e Italis kopile vajz), urd url etj.
156
etj.
etj.
T kihet parasysh se disa nga kto fjal t vjetra t prbashkta nuk ndeshen n t gjitha dialektet e rumanishtes. P.sh. fjal t tilla si mugure (shqip mugull), ghimpe (shqip gjemb), curs (shqip kurth), strepede (shqip shtrep) etj., nuk ndeshen n aromunishte 3 . Por nuk duhet prjashtuar mundsia q aromunishtja t tilla fjal t'i ket pasur dikur dhe t'i ket humbur n rrym t kohs. 5. Pr burimin e fjalve t prbashkta t shqipes e t rumanishtes jan shprehur mendime t ndryshme. Disa gjuhtar e kan krkuar burimin e tyre tek nj gjuh e vjetr e Ballkanit (hipoteza e substratit) 4 . Sipas disa t tjerve, ato (ose shumica e tyre) e kan burimin n gjuhn shqipe, nga e cila kan deprtuar n rumanishte n nj koh, kur kontaktet midis ktyre dy gjuhve nuk ishin ndrprer ende nga dyndjet sllave n Ballkan 5 . Disa nga mbrojtsit e hipotezs s substratit kan qen t mendimit se gjuha substrat n kt rast ka qen trakishtja apo trako-dakishtja 6 . Sipas mbrojtsve t ksaj hipoteze, shqipja sht bija e nj gjuhe t vjetr t Ballkanit lindor (shih pr kt III/5). Pranin e fjalve n shqyrtim edhe n rumanishte ata e kan shpjeguar me faktin q ajo sht nj gjuh romane e shartuar mbi gjuhn trakase a trako-dake. 6. Hipoteza e substratit, q u parashtrua shkurt n & 5, sht kundrshtuar nga disa gjuhtar, q mbrojn tezn e prejardhjes ilire t gjuhs shqipe. Nj ndr kta sht edhe abej, i cili n nj varg artikujsh, sidomos n abej: 1975,54 ka parashtruar kto arsyetime kundr hipotezs n shqyrtim: 1) Substrati, i cili sht i lidhur me nj ndrrim gjuhe, mund t pranohet pr rumanishten me romanizimin e vendit q u krye aty, po nuk mund t pranohet patjetr edhe pr truallin e shqipes. 2) Nga gjuht e vjetra jo-greke t Ballkanit na kan mbetur shum pak elemente. N t tilla rrethana sht gj jo vetm praktikisht e vshtir, po edhe metodikisht e dyshimt, q t'u vishen atyre gjuhve fjal dhe trajta fjalsh q ato m t shumtn pas gjase as nuk i kan pasur fare ndonjher. 3) Me kontaktet q kan zgjatur pa ndrprerje shekuj me radh midis dy popujve, ka pasur shkmbime t gjata ndrmjet tyre, prandaj sht afr men t mendohet q n t par q aty duan dalluar elemente m t vjetra dhe elemente m t reja. N t njjtin studim pranin e bashkprkimeve t vjetra gjuhsore midis shqipes dhe rumanishtes abej e ka shpjeguar me fqinjsin e mome midis strgjyshrve t shqiptarve dhe t rumunve. Sipas tij, degt e skajit m verilindor t etnosit shqiptar... n mesjetn e hershme, pas gjase n nj koh ende para dyndjes sllave, kan qen n nj fqinjsi t pandrmjetme, fqinjsi kontakti, me degt e skajit m jugperndimor t etnosit rumun, dhe kjo lidhje u ushqye m tej edhe me ann e transhumancs t barinjve shtegtar. Duke gjykuar nga dshmit gjuhsore, ky kontakt duhet t ket qen mjaft intim, dhe vise-vise ka shkuar mbase gjer n simbioz. Sipas ktij gjuhtari, ky kontakt gjat s ashtuquajturs period t rumanishtes s prbashkt gjan t ket vazhduar pr disa shekuj me radh, me siguri gjer n shkputjen e aromunve prej trungut rumun t prbashkt dhe n shtegtimin e tyre pr nga jugu, shtegtim q u krye von-von (jo m
3
T T
Shih Russu: 1970, 182,165,154,198 (me literatur). Kt qndrim mbajn n prgjithsi gjuhtart rumun sot. Nj qndrim t till kan mbajtur Jokli, O. Densusianu etj. Pr gjendjen e vjetr gjuhsore t pjess lindore t Gadishullit Ballkanik shih II/23-26.
4
T T
5
T T
6
T T
157
von se) gjat shekullit X. N kt period mund t vendosen ato marrdhnie t rumanishtes me shqipen, q shfaqen n mbar degt dialektore t rumanishtes. (po aty, f. 52 v.) N kt studim abej nuk shprehet m tej pr kto marrdhnie gjuhsore. Me sa kuptohet, ktu ai ndoshta anon m fort nga huazimet e ndrsjella midis shqipes dhe rumanishtes. Por ndrkaq ai vren se n parim sht e mundur pa tjetr q nga elementet q kan t prbashkta rumanishtja me shqipen, disa t burojn prej nj gjuhe indoevropiane jo-greke t Ballkanit t lashtsis, prej t ashtuquajturit substrat, gjuh e paprcaktueshme m afr. Raporti gjenealogjik i shqipes ndaj ksaj gjuhe substrati mund t ishte ather i krahasueshm me raportin e irlandishtes s sotme ndaj keltishtes kontinentale, q sht zhdukur, prej s cils rrjedhin fjalt me burim prej substratit kelt q gjenden n gjuht romane perndimore; dhe pozita e rumanishtes n kt mes do t ishte analoge me at t gjuhve (romane) motra me t, q fliten n Perndim. (shih abej: 1975,53 v.). 7. Edhe nga sa u parashtrua shkurt n && 5-6, del e qart se pr burimin e bashkprkimeve t vjetra leksikore midis shqipes e rumanishtes nuk ka dhe vshtir se mund t kishte nj mendim t prbashkt. Kjo shtje, q mbetet e hapur, nuk mund t zgjidhet prfundimisht, pa u br m par shtresimi kohsor i bashkprkimeve n shqyrtim. Por shtresimi kohsor i ktyre fjalve t vjetra paraqit vshtirsi t mdha, pr arsye se si shqipja ashtu edhe rumanishtja kan nj dokumentim shkrimor relativisht t von, q nuk e kaprcen shekullin XVI t ers son (shih III/7, prkatsisht III/17). Megjithat, duke u mbshtetur n dukurit e vjetra fonetike, q kan psuar nj pjes e mir e ktyre fjalve n t dy gjuht (shih & 8) dhe pjesrisht edhe n disa toponime t lashta t pjesve lindore dhe perndimore t Gadishullit Ballkanik, mund t veohet, t paktn, nj pjes e shtress m t vjetr t ktij fondi t vjetr t prbashkt leksikor t shqipes dhe t rumanishtes si edhe caku kohor i ksaj shtrese. N qoft se ky cak kohor i takon nj periudhe, kur nuk ishin formuar ende si gjuh m vete as shqipja as rumanishtja, ather nuk mund t bhet fjal pr huazime t shqipes nga rumanishtja apo anasjelltas. N kt rast mund t flitet pr nj trashgimi t shqipes nga nna e saj, ilirishtja, dhe t rumanishtes nga substrati i saj trako-dak apo geto-dak (shih III/5, prkatsisht II/23). Sqarimi i mtejshm i pranis s ktyre fjalve n gjuhn nn t shqipes dhe n substratin e rumanishtes i kalon caqet e historis s mirfillt t vet shqipes e t rumanishtes. Sqarimi i ksaj shtjeje, pra, ka t bj n radh t par me sqarimin e lidhjeve burimore dhe t marrdhnieve historike midis gjuhve i.e., q fliteshin n pjest lindore dhe perndimore t Ballkanit, para se t formoheshin shqipja dhe rumanishtja. 8. Si caqe kohore pr formimin e rumanishtes sot, n prgjithsi, pranohet periudha midis shekujve V-VII t ers son (shih III/16). Kurse formimi i shqipes duhet t jet kryer gjat periudhs midis shekujve IV-VI t ers son (shih III/6). Prandaj, fjalt e prbashkta t ktyre dy gjuhve, q mund t veohen pr periudhn para ktyre caqeve kohore, do t prfshihen patjetr n fondin e trashguar leksikor t shqipes, prkatsisht t rumanishtes. E till sht, p.sh., fjala mal, e cila dshmohet, ndr t tjera tek toponimi Di-malum i Iliris dhe tek toponimi Dacia Mal-uensis, q romakt m pas e ndryshuan n Dacia Rip-ensis, ku fjala e vjetr mal- sht prkthyer me latinishten ripa (= breg a buz lumi). N shtresn e vjetr parasllave t fjalve t prbashkta t ktyre dy gjuhve duhen prfshir edhe ato q kan psuar dukuri t tilla t vjetra fonetike si rotacizmi -n- > -rn t folmet jugore t shqipes dhe rotacizmi -l- > -r- n rumanishte. Ktu duhen
158
prfshir edhe ato fjal t prbashkta, q kan psuar ndrrimin -l- > -ll- dhe -s- > -shn gjuhn shqipe. Pra, n kt shtres t vjetr t prbashkt parasllave duhen prfshir, ndr t tjera, fjalt brez < +bren-z (rumanisht bru), kulpn/kulpr (rum. curpen), avull (rum. abur), mugull (rum, mugur), niegull/mjegull (rum. negure), dhall (rum. zar), shtrep (rum. strepede), shtrung (rum. strung), etj. Ktu duhen prfshir edhe fjal t tilla, si balt (rum. balt), i bukur (krahaso rum. a se bucura), buz (rum. buz), gardh (rum. gard), gush (rum. gu), kurth (rum. curs), mz (rum. mnz), neprk (rum. nprc), prrua (rum. pru), sorr (rum. cioar), vatr (rum. vatr) etj. 9. Fjalt e ksaj shtrese (shih & 8) mund t ken qen pjesrisht fjal t prbashkta t nns s shqipes dhe t substratit t rumanishtes, q si gjuh i.e. mund t'i ken trashguar ato nga nj fond i hershm i.e. Por pjesrisht ato mund t ken deprtuar nga njra gjuh n tjetrn nprmjet marrdhnieve t gjata, q kan pasur popujt e vjetr fqinj t Gadishullit Ballkanik. Gjithashtu nuk duhet prjashtuar as mundsia q ndonj apo disa nga kto fjal ta ken pasur burimin tek ndonj gjuh m e lasht, q flitej n trevat ballkanike para ardhjes s ilirve, trakasve etj. n kto treva 7 . Por nj shtresim kohsor i mtejshm i ktyre fjalve t vjetra t shqipes e t rumanishtes krkon hulumtime dhe studime t mtejshme. Prndryshe, n vend t disa prfundimeve t sigurta do t mbetemi n fazn e supozimeve t paargumentuara bindshm. 10. Midis shqipes e rumanishtes vihet re edhe nj bashkprkim n ndrtimin e disa premrave dhe ndajfoljeve t prngjitura me kuptim t pacaktuar. sht fjala pr premrat dhe ndajfoljet e tipit kush-do, far-do, ku-do, kur-do(her), nga-do etj. Kto jan formuar nprmjet njfjalzimit t dy gjymtyrve t nj fjalie t varur. Kshtu, nga ndrtime t tipit Kt e bn kush do; Kt e gjen ku do (=ku dshiron) etj. sht arritur n ndrtime t tipit Kt e bn kushdo; Kt e gjen kudo, etj. Pr nga tipi i ndrtimit kto fjal premrore t shqipes kan ngjashmri me fjalt premrore t rumanishtes t tipit cine-va, care-va, unde-va etj., ku elementi i par sht cine- kush, care- cili, unde- ku etj., ndrsa elementi i dyt -va i prgjigjet forms foljore -do t shqipes. Por nga kuptimi kto fjal t prngjitura t rumanishtes u prgjigjen fjalve t prngjitura t shqipes t tipit ndo-kush, ndo-ku-nd etj. N kuptimin e fjalve t tipit kushdo, kudo etj. n rumanishte prdoren fjalt e prngjitura t tipit oricine, ori-care, ori-unde etj., ku elementi i par ori-(=do-) sht i paravendosur. Njfar ngjashmrie ka edhe midis fjalve premrore t prngjitura t shqipes t tipit di-kush, di-sa etj. dhe fjalve premrore t prngjitura t rumanishtes t tipit ne--care, (=dikush), ne--tine (= dicili), ne--te (=dika) etj. N gjuhn shqipe fjalt n shqyrtim jan formuar nga prngjitja e kallzuesit di t nj fjalie kryesore njkryegjymtyrshe dhe t premrit a t ndajfoljes pyetse, q shrbente si gjymtyr e vetme e nj fjalie t nnrenditur kundrinore (pyetse t zhdrejt). Pra, ato kan dal nga prngjitja e pyetjeve t tilla; Di (un) kush? Di (un) ku? etj. Kurse n rumanishte fjalt premrore t prngjitura t tipit necare jan formuar nga prngjitja e fjalive t tilla, si Ne tiu care (=Nuk di kush). Ngjashmria midis shqipes dhe rumanishtes n ndrtimin e ktyre fjalve premrore t prngjitura, sidomos t atyre t tipit kush-do dhe ndo-kush, sht dika q bie n sy. Por vshtir se ky bashkprkim mund t jet aq i vjetr, sa t na bj t pranojm nj trashgimi t prbashkt t ktyre dy gjuhve qysh nga ajo periudh, kur t part e shqiptarve dhe t rumunve kishin kontakte t drejtprdrejta ndrmejt tyre 8 .
TF FT TF FT
7
T T
Si t till disa gjuhtar mbajn p.sh. fjaln mal (shih Solta: 1980,20,113, me literatur). Pr m shum hollsira shih Demiraj: 1986,516 v. 527 v.
8
T T
159
11. N gjuhn shqipe dhe n rumanishte vihet re edhe nj prirje relativisht e hershme pr t zhdukur vijn e kufirit midis gjinive t nj vargu emrash, q emrtojn jofrymor. Ktu sht fjala kryesisht pr ndrrimin e gjinis s atyre emrave asnjans ose mashkullor, q emrtojn jo-frymor, kur ata kalojn nga numri njjs n shums 9 . N kt rast zhdukja e vijs s kufirit midis gjinive sht mundsuar edhe nga fakti se n numrin shums vmendja e folsit prqndrohet m fort n prcaktimin e sasis sesa n dallimin e gjinis, q tek emrat e jo-frymorve sht thjesht konvencionale. N gjuhn shqipe e ndrrojn gjinin n numrin shums: 1) Emrat n zanafill asnjans, q e formojn shumsin me formantin -ra (geg. -na), si p.sh.: uj-ra t ftoht-a, djath-ra t mir-a etj. 2) Disa emra mashkullor, q e formojn shumsin gjithashtu me formantin -ra (geg. -na), si p.sh.: mall-ra t mir-a, fshat-ra t pasur-a etj. 3) Emrat mashkullor, q e formojn shumsin me formantin -e, si p.sh.: mal-e t lart-a, gzim-e t paharruara etj. 4) Disa emra mashkullor (ose n zanafill asnjans), q e formojn shumsin me formantin -a, si p.sh.: hap-a t gjat-a, n rresht-a-t e par-a etj. 5) Emrat prejmbiemror dhe prejpjesor asnjans (sot femror), si p.sh.: t mir-t ~ t mir-a-t, t qeshur-i-t ~ t qeshur-a-t etj. 12. Prirja pr t zhdukur vijn e kufirit midis gjinive t emrave t jo-frymorve sidomos n numrin shums n gjuhn shqipe sht mundsuar nga dy faktor kryesor, me karakter fonetik dhe gramatikor. Evolucioni i hershm i tingujve fundor, t cilit nuk i kan shptuar as mbaresat e shumsit 10 e ka br gjithnj m t vshtir dallimin e gjinis konvencionale t emrave t jo-frymorve n at numr. N t tilla rrethana, kalimi i emrave mashkullor dhe asnjans t jo-frymorve n gjinin femrore n shums ishte fare i mundshm. E kjo mundsi me kalimin e kohs u b nj dukuri e zakonshme ather kur shumica e emrave asnjans dhe nj pjes e emrave mashkullor t jo-frymorve pr nj shprehsi m t madhe t numrit shums erdhn e u prdorn me formantet e shumsit -e,-a,-na/-ra, q n zanafill kan qen t gjinis femrore dhe kan marr prej kohsh nj karakter femrorizues. Dukuria e ndrrimit t gjinis s emrave t jo-frymorve, q u prmendn n & 11, sht relativisht e vjetr n gjuhn shqipe. Ajo ndeshet tek autort e vjetr shqiptar, prfshir Buzuku, si edhe npr dialekte t ndryshme 11 ; prandaj duhet t ket nisur t shfaqet qysh para Buzukut. 13. Ndrrimi i gjinis s disa grupeve emrash (jo-frymorsh) n numrin shums nuk sht nj dukuri e veuar e shqipes. Ajo ndeshet edhe n disa gjuh t tjera, sidomos n rumanishte, ku emrat mashkullor t jo-frymorve, q e formojn shumsin me mbaresat -e < lat. -ae, dhe -uri < lat. -or-a, n kt numr i marrin prcaktort n formn e gjinis famrore, si p.sh: cuvnt frumos ~ cuvint-e frumoas-e, tren rapid ~ tren-uri rapid-e etj. 12 Nj dukuri e ngjashme, por me prmasa shum m t kufizuara ndeshet edhe n greqishten e re dhe n ndonj gjuh tjetr jasht Ballkanit 13 . Por fakti q ndrrimi i gjinis s disa grupeve emrash sht prhapur gjersisht n shqipe dhe n rumanishte, dy gjuh kto q kan edhe mjaft bashkprkime t tjera
9
T T
Nj dukuri e till tek emrat e jo-frymorve vihet re edhe n numrin njjs; shih Demiraj: 1986,205 v.
T
10
T
Shih pr kto Demiraj: 1986,228-243. Shih Demiraj: 1972,58 v.; 1986,207. Nj dukuri e till del edhe tek disa emra m -iu, si consiliu ~ consilii etj. (shih GLR I, 70). Shih Demiraj: 1986,207 v. (me literatur).
11
T T
12
T T
13
T T
160
midis tyre, i ka br disa gjuhtar ta shikojn kt si nj dukuri me burim t prbashkt; madje, ndonj e ka krkuar zanafilln e saj qysh n substratin trak 14 . Me sa duket, dukuria n shqyrtim si n shqipe edhe n rumanishte nuk duhet t jet aq e vjetr, sa t na bj t ngjitemi deri n substratin trak apo n ndonj substrat tjetr. Sidoqoft, ka pak gjas q kjo dukuri n kto dy gjuh t ket zn fill n nj koh, kur ato kan qen n kontakt t drejtprdrejt midis tyre, d.m.th. para dyndjeve sllave n Ballkan. Prandaj dukuria n shqyrtim n kto dy gjuh duhet t jet zhvilluar n mnyr t pavarur 15 . 14. N shqipe dhe n rumanishte, si dihet, krahas nyjave shquese t prapavendosura jan prftuar edhe t ashtuquajturat nyja t prparme, t cilat jan nj zhvillim i brendshm n seciln prej tyre 16 . Funksionet, q kryejn nyjat e prparme n kto dy gjuh, t paktn, n fazn e dokumentuar t tyre, jan pjesrisht t prbashkta dhe pjesrisht t ndryshme. Kshtu, n t dyja kto gjuh nyjat e prparme prdoren kryesisht: 1) Si elemente prbrse t mbiemrave dhe t rreshtorve. P.sh. n shqipe: i mir, i keq, i shkatht etj.; i pari, i dyti, i dhjeti etj. Por n rumanishte mbiemrat marrin nyja t prparme vetm kur prdoren pas nj emri t shquar (shih & 18). 2) Si elemente prbrse t rass gjinore. P.sh. n gjuhn shqipe: nj shok i vllait ~ shoku i vllait, libri i nj shoku etj. Por n rumanishte gjinorja paranyjzohet vetm kur vjen pas nj emri t pashquar (shih & 18). 15. Midis nyjave t prparme t shqipes dhe t rumanishtes ka edhe ndryshime t rndsishme. Kshtu, ndrsa n shqipe nyjat e prparme n t gjitha funksionet dalin me forma rasore t njjta 17 , n rumanishte nyjat e prparme t mbiemrave kan nj burim t ndryshm nga ato t rass gjinore 18 (shih shembujt tek shnimi 19). Nj ndryshim tjetr themelor midis ktyre dy gjuhve sht edhe shndrrimi i nyjave t prparme t shqipes n pjes prbrse t paveueshme t mbiemrave, t rreshtorve dhe t rass gjinore, ka dshmon edhe pr vjetrsin e tyre mjaft t madhe, ndrsa n rumanishte ato kan nj prdorim sintaksorisht t kufizuar. Si dihet, n rumanishte nyjat e prparme mbiemrore prdoren rregullisht vetm kur vijn pandrmjetshm pas nj emri t shquar, ndrsa nyjat e prparme t gjinores prdoren rregullisht vetm kur vijn menjher pas nj emri t pashquar 19 .
14
T T
Shih Demiraj: 1972, 54 v. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1972,49-66 dhe 1986,205-209. Ktu sht fjala pr nyjat e prparme, q ndeshen n fazn e dokumentuar t ktyre dy gjuhve, ku ato kryejn funksione, n prgjithsi, t ndryshme nga ai i shquarsis. Si rrjedhim, ktu nuk po ndalemi n hipotezn e disa gjuhtarve, sipas t cilve n shqipe, prkatsisht n rumanishte, nyja shquese n krye t hers ka qen e paravendosur (shih pr kt shtje Demiraj: 1986,308 v., prkatsisht Solta: 1980,188). Nuk po ndalemi ktu n shtjen e diskutueshme nse format e rasave t ndryshme t ktyre nyjave pr t tri gjinit kan nj burim t prbashkt apo jo; shih pr kt Demiraj: 1986, 352 v. Pr burimin e nyjs s prparme t para numrorve themelor (t dy, t tre etj.) drejtprdrejt nga premri dftor shums shih po aty, f. 321. sht fjala pr nyjn e prparme cel (cea, cei, cele) t mbiemrave me burim nga dftori acel (acea, acei, acele), dhe pr nyjn e prparme t rass gjinore al (a, ai, ale); pr burimin e ktyre shih ILR II, 235, kurse pr trajtat e ndryshme dialektore shih Coteanu: 1969, 114 v. Khs. p.sh.: om bun ~ omul cel bun njeri i mir ~ njeriu i mir, nga njra an, dhe o cas a vecinului ~ casa vecinului nj shtpi e fqinjit ~ shtpia e fqinjit, nga ana tjetr. Pr hollsi t tjera shih Demiraj: 1986, 326 v.
15
T T
16
T T
17
T T
18
T T
19
T T
161
16. Edhe nga sa u parashtrua prmbledhtas n && 14-15, del e qart se midis nyjave t prparme t shqipes dhe t rumanishtes, me gjith ndryshimet jo t pakta midis tyre (shih & 15), ka mjaft pika t prbashkta 20 . E kjo e bn t pashmangshme pyetjen nse ka ndonj lidhje historike midis tyre. Ksaj pyetjeje deri sot i jan dhn prgjigje t ndryshme, q ktu nuk sht rasti t jepen me hollsi. Disa gjuhtar kan par ktu nj nga bashkprkimet midis shqipes dhe rumanishtes 21 , kurse disa t tjer ose i kan vshtruar kto si dy dukuri historikisht t palidhura midis tyre 22 ose nuk jan shprehur fare pr kt shtje 23 . 17. Nj sqarim sa m i sakt i ktij problemi nuk mund t bhet, n rast se nuk mbahet parasysh koha e shfaqjes s nyjave t prparme n t dyja kto gjuh, t cilat kan t prbashkt edhe prapavendosjen e nyjs shquese. Por dokumentimi shkrimor relativisht i von i t dyja ktyre gjuhve e bn shum t vshtir q t prcaktohet me saktsi koha, kur ka zn t shfaqet kjo risi n seciln prej tyre. Sidoqoft, duke shfrytzuar t dhnat e krahasimit historik t brendshm, edhe n kt rast mund t arrihet n disa prfundime t argumentuara. Kshtu, pr t prcaktuar n vija t trasha vjetrsin e nyjave t prparme n gjuhn shqipe, mund t shfrytzohen t dhnat gjuhsore q karakterizojn kto nyja n fazn e dokumentuar t ksaj gjuhe, dhe t vshtrohen ato n nj korniz m t gjer t evolucionit t sistemit emror t saj. N fazn e dokumentuar t gjuhs shqipe nyjat n shqyrtim dalin me trajta t tilla rasore, q bjn t mundur dallimin e tri gjinive mashkullore, femrore dhe asnjanse 24 . Natyrisht, trajtat e gjinis asnjanse n kt rast, ashtu si edhe n rastin e nyjave t prapme shquese, kan ardhur duke u mnjanuar gjithnj e m shum gjat ktyre shekujve t fundit. Nj dukuri e till ka qen n pajtim t plot me evolucionin e vet gjinis asnjanse n gjuhn shqipe 25 . Duke pasur parasysh nj dukuri t till, mund t arrihet n prfundimin q nyjat e prparme, pr t cilat bhet fjal ktu, duhet t jen shfaqur jo m von se ajo periudh e evolucionit t shqipes, kur gjinia asnjanse n kt gjuh ishte ende mjaft e gjall. E duke qen se ndr huazimet sllave t shqipes mungojn gjurm t sigurta t gjinis asnjanse, megjithse n gjuht sllave t Ballkanit, ashtu si n gjuht e tjera sllave, gjinia asnjanse sht ruajtur mir n rrym t shekujve, sht arritur n prfundimin q zanafilla e nyjave t prparme t shqipes duhet t jet m e hershme se kontaktet e saj me sllavishten e Ballkanit 26 . 18. Sidoqoft, nyjat e prparme t shqipes, q jan br prej kohsh pjes e pamungueshme e mbiemrave, e emrave prejfoljor t tipit t folur-i-t dhe e rass
20
T T
Ktu sht fjala pr vet procesin e krijimit t nyjave t prparme n kto dy gjuh, ku ato prdoren kryesisht me mbiemrat dhe me rasn gjinore. T kihet parasysh edhe prdorimi i nyjave t prparme para numrorve dy e lart, pr t shenjuar nj trsi t prcaktuar. Khs. shqip: t dy, t tre, t katr etj., rumanisht: cei doi, cei trei, cei patru etj. (por edhe tusdoi, tustrei, tuspatru etj.). Shih, ndr t tjer, abej: 1963, 91, Solta: 1980, 189 v. Shih pr kt Demiraj: 1986, 326 v. Shih ILR II, 235. Khs. p.sh. n rasn emrore t mbiemrave t nyjshm: djal i mir ~ vajz e mir ~ djath t mir (sot djath i mir). Nyja e prparme e gjinis asnjanse shfaqet m dendur tek autort e vjetr, si p.sh. tek Buzuku:... gjyqit e ligjs t klenve t vrtet...;... syt tat ansht t keq tash... etj. Shih pr kt Demiraj: 1986, 181 v. Shih Demiraj: 1986, 326.
21
T T
22
T T
23
T T
24
T T
25
T T
26
T T
162
gjinore dhe q n t gjitha kto prdorime paraqiten me reduktime t mdha fonetike n krahasim me format gjegjse t premrave dftor, jan pa dyshim m t hershme se ato t rumanishtes. Nyjat e prparme t ksaj gjuhe, sidomos ato t tipit cel (cea, cei, cele), jan relativisht m t vona. N kt prfundim arrihet, po t mbahet parasysh jo vetm fakti q ato nuk jan br pjes t pamungueshme t mbiemrave dhe t rass gjinore (shih & 15), por edhe fakti tjetr q ato paraqiten m pak t reduktuara fonetikisht. Vrejtja e fundit vlen sidomos pr nyjat e prparme t tipit cel (cea, cei, cele, celor), q nuk kan pasur ndonj ndryshim t rndsishm fonetik n krahasim me format gjegjse t premrit dftor acel (acea, acei, acele, acelor) ai (ajo, ata, ato, atyre) 27 . Me sa duket, ato kan marr vlern e nyjs pas periudhs s protorumanishtes. Disi m t vjetra duken nyjat e prparme t rass gjinore al (a, ai, ale, alor). Por edhe kto nuk jan aq shum t vjetra. Ato duhet t jen prftuar midis shekujve XII-XIV 28 . N kto rrethana, nuk ka si t vendoset nj lidhje historike e drejtprdrejt midis shqipes dhe rumanishtes as n krijimin e nyjave t prparme t tyre. Pra, edhe n kt rast, ashtu si n rastin e nyjave t prapme (shih VI/14-15), kemi t bjm me nj zhvillim paralel t prftuar nn trysnin e evolucionit t strukturs gramatikore t ngjashme t tyre. 19. Si u vu n dukje n VI/14,16, n gjuhn shqipe dhe n rumanishte sht zhvilluar prej kohsh prirja pr t'i prapavendosur prcaktort e pavetmjaftueshm t emrit. Kjo prirje n gjuhn shqipe duhet t jet mjaft e vjetr. Pr kt dshmon jo vetm prapavendosja e hershme e nyjs shquese (shih VI/8), por edhe nj varg t dhnash t tjera, nga t cilat po prmendim ktu vetm paranyjzimin e mbiemrave. N & 17 u vu n dukje se zanafilla e nyjave t prparme t shqipes duhet t jet m e hershme se kontaktet e ksaj gjuhe me sllavishten e Ballkanit. Q ktej nuk mund t mos nxirret prfundimi se prirja pr prapavendosjen e mbiemrave q u paranyjzuan, duhet t jet m e hershme se paranyjzimi i tyre. Dhe n t vrtet, n da t pranohet teza e atyre gjuhtarve, sipas t cilve nyja e prapme e emrit n shqipe sht prftuar nprmjet anticipimit t nyjs s prparme t mbiemrit ndjeks, n da t pranohet teza e prkundrt, sipas nesh m e drejt 29 , prirja pr prapavendosjen e zakonshme t mbiemrave n kt gjuh del relativisht mjaft e vjetr. Ajo del m e vjetr sipas tezs s par, sepse, q t lindte nyja e prapme e emrit nprmjet anticipimit t nyjs s prparme t mbiemrit ndjeks, duhej q ky t prdorej rregullisht pas emrit q prcaktonte. Por edhe sipas tezs s dyt, paranyjzimi i mbiemrave del mjaft i hershm, qysh n periudhn parasllave t shqipes (shih & 17) 30 . Edhe pr rumanishten mund t pohohet se prirja pr prapavendosjen e zakonshme t mbiemrave dhe t rass gjinore sht m e vjetr se paranyjzimi i tyre. 20. Shqipja dhe rumanishtja kan dukuri tipike t prbashkta edhe n sistemin foljor. sht fjala pr prdorimin e pjesores s shkuar pas foljesh pavetore me vlern e nj paskajoreje (p.sh. shqip: do br/duhet br, rum. trebuie fcut; khs. frengj. il faut faire), si edhe pr krijimin e disa formave t pashtjelluara mbi bazn e ksaj pjesoreje t prir nga disa pjesza me origjin kryesisht parafjalore: shqip: me, pa, duke, pr etj.;
27
T T
Shih ILR II, 235. Shih Coteanu: 1969, 137. Shih pr t gjitha kto Demiraj: 1986, 308 v. 329 v. Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986, 534 v.
28
T T
29
T T
30
T T
163
rumanisht: pentru, de, la, dup etj. N rastin e fundit pjesorja e prdorur kshtu sht diakronikisht e emrzuar; n shqipe ajo mund t jet e papajisur me nyjn e prparme t gjinis asnjanse, si p.sh. me ba, pa ba/pa br, duke ba/ duke br, ose e pajisur me nyjn e prparme t gjinis asnjanse, si p.sh. pr t ba/pr t br, me t ardhun/me t ardhur etj., kurse n rumanishte pjesorja e emrzuar sht e paparanyjzuar, si p.sh. pentru scris, de scris pr t shkruar etj. N t dy gjuht togjet foljore n shqyrtim prdoren zakonisht me kuptim vepror. N gjuhn shqipe tek kto forma t pashtjelluara foljore sht zhvilluar edhe kundrvnia formale dhe kuptimore veprore ~ joveprore. Forma e pashtjelluar e tipit me ba, q ndeshet kryesisht n t folmet veriore t shqipes, dhe ato t tipit pa ba /pa br, pr t ba/pr t br, q ndeshen n t dy dialektet e ksaj gjuhe, si edhe format e pashtjelluara t tipit pentru scris, de scris etj. t rumanishtes prdoren me funksione sintaksore karakteristike pr paskajoren. E kjo bie ndesh me dukurin e prgjithshme t gjuhve ballkanike pr zvendsimin e paskajores nprmjet formave t shtjelluara t mnyrs lidhore ose t dftores (shih kreun IX). Format e pashtjelluara t tipit me ba, pa ba/pa br (ashtu si edhe ajo e tipit duke ba/duke br) jan prftuar qysh n periudhn parashkrimore t gjuhs shqipe, kurse ato t tipit pr t ba/pr t br, me t ardhun/me t ardhur etj. jan zhvilluar n periudhn e dokumentuar t ksaj gjuhe 31 . Ne nuk dim se kur jan gramatikalizuar togjet e tipit de fcut n rumanishte. Por fakti q elementet prbrse t ktyre togjeve nuk jan shkrir n nj mnyr t till q t bjn t mundur edhe kundrvnien formale veprore ~ joveprore, ashtu si n gjuhn shqipe, nuk flet pr nj mosh t hershme t ktij gramatikalizimi. Nga ana tjetr, duke pasur parasysh edhe moshn relativisht jo aq t hershme t gramatikalizimit t togjeve t tipit pr t br n gjuhn shqipe, mund t arrihet n prfundimin se ktu kemi t bjm me dy zhvillime paralele, t prftuara si pasoj e nj prirjeje t prbashkt t ktyre dy gjuhve pr t krijuar forma analitike foljore me vler paskajoreje (shih edhe IX/9-14) 32 .
TF FT TF FT
31
T T
Pr gramatikalizimin e togut t tipit numrori nj + emr prejpjesor n shqipe, n aromunishte dhe n maqedonishte shih Demiraj: 1986,991 v. (me literatur). Pr m shum sqarime shih Demiraj: 1986,953-995.
32
T T
164
KREU XII
DISA BASHKPRKIME N FUSHN E FJALORIT
1. N vepra prgjithsuese si edhe n studime t veanta gjuhtar t ndryshm kan trajtuar edhe disa bashkprkime midis gjuhve ballkanike n fushn e fjalorit. Madje, Sandfeldi (:1930,16-99) ktyre bashkprkimeve u ka kushtuar nj vmendje t posame, duke trajtuar me radh fjalt greke, latine, romane, shqipe, sllave, turke etj., q ndeshen n dy a m shum gjuh ballkanike. Nj vmendje t posame u ka kushtuar fjalve t trashguara nga substrati si edhe huazimeve n gjuh t ndryshme edhe Solta (: 1980). Kurse Schaller-i (: 1975,172-190), Banfi (: 1985,81-111) dhe Feuillet-i (: 1986,93-105) shtjes s bashkprkimeve n fushn e fjalorit midis gjuhve ballkanike i kan kushtuar m pak vend. N t gjitha kto vepra sht vn n dukje me shembuj konkret se n gjuht ballkanike ndeshen shum fjal t prbashkta, t prhapura me rrug t ndryshme nga greqishtja, latinishtja dhe gjuht romane, nga gjuht sllave jugore, turqishtja etj. sht vn n dukje gjithashtu se n shqipe dhe n rumanishte ka nj numr t konsiderueshm fjalsh t trashguara nga nj burim i vjetr ballkanik. Dukuria e fundit, si u shtjellua n XI/2-10, sht br objekt studimi dhe trajtimi edhe nga nj varg dijetarsh, prej t cilve mund t prmenden: abej (n vepra t ndryshme), Russu (: 1970), Solta (: 1980,39-63), Brncu-i (1983), Demiraj (: 1988,98-105) etj. 2. Pr fjalt e prbashkta, q ndeshen n gjuht ballkanike, vlen t shnohet nj vrejtje e Schaller-it (: 1975,172) q bashkprkimeve leksikore u takon vetm nj rndsi dytsore n prshkrimin e bashkimit gjuhsor ballkanik. Bashkprkimet leksikore t gjuhve ballkanike, si dihet, nuk jan formuese t bashkimit gjuhsor; por megjithat duhen marr n vshtrim. Duke u nisur nga kjo vrejtje, mund t shtrohet me t drejt pyetja nse bashkprkimet leksikore midis gjuhve ballkanike, ashtu si jan paraqitur, duhen vshtruar si ballkanizma t mirfillt apo jo. Si dihet, gjuht n kontakt, n fardo treve, marrin e japin fjal midis tyre dhe n kt vshtrim gjuht e Ballkanit nuk mund t bnin prjashtim. Dihet gjithashtu se gjuht e popujve me nj kultur m t zhvilluar si edhe gjuht e popujve, q vendosin sundimin e tyre mbi popuj t tjer pr nj koh pak a shum t gjat, ushtrojn nj ndikim m t fuqishm mbi gjuht e popujve, q vijn n kontakt me to. Prandaj nuk sht aspak e papritur q n gjuht ballkanike n prgjithsi n rrym t shekujve kan deprtuar nj numr i konsiderueshm huazimesh nga greqishtja, latinishtja dhe italishtja si edhe nga gjuht sllave jugore dhe turqishtja. Por kto huazime nuk mund t vshtrohen si ballkanizma t mirfillt, pasi nuk prbjn ndonj dukuri t veant, q do t'i dallonte gjuht e Ballkanit nga ato t trevave t tjera gjuhsore. Prandaj n nj vepr prgjithsuese pr gjuht ballkanike n kt rast, t shumtn, mund t vihen n dukje rrethanat historikeshoqrore, q kan kushtzuar prhapjen e huazimeve t burimeve t ndryshme n kto
165
gjuh, si edhe sferat ku ndikimet kan qen m t fuqishme. Por edhe n kto raste u duhet kushtuar m shum vend atyre huazimeve, q paraqisin m tepr interes edhe pr vet historin e gjuhs dhnse (shih && 9-10). Gjithashtu nj vmendje e veant u duhej kushtuar edhe bashkprkimeve t reja, q jan duke u prftuar ndr gjuht ballkanike n kushtet e reja t marrdhnieve midis popujve ballkanas. Por kjo i kaprcen synimet e ksaj vepre. N fund t kapitullit do t shqyrtohen shkurt disa shprehje frazeologjike tipike ballkanike. 3. N gjuht ballkanike ka nj numr t konsiderueshm huazimesh nga greqishtja. Nj dukuri e till sht e kuptueshme, po t kihet parasysh ndikimi i vazhdueshm, q ka ushtruar greqishtja mbi gjuht e Ballkanit qysh nga koht e lashta e sidomos pas ndarjes s Perandoris Romake n dy pjes n fund t shekullit IV t ers son. Si u vu n dukje n II/27, pas ksaj ngjarjeje historike gjuha greke erdh e u b dalngadal gjuh zyrtare e Perandoris Romake t Lindjes dhe si e till do t ndikonte pa tjetr mbi fjalorin e gjuhve t popujve, q mbetn nn sundimin e asaj perandorie. Nj ndikim t fuqishm ka ushtruar greqishtja mbi fjalorin e gjuhve t Ballkanit edhe si gjuh zyrtare e fes ortodokse dhe dihet q shumica e popujve t ksaj treve, pas ndarjes prfundimtare t kishs s lindjes nga ajo e perndimit m 1054, kan qen t besimit ortodoks. N paragraft ndjeks do t shqyrtohen prmbledhtas huazimet e prbashkta nga greqishtja e vjetr, e mesmja dhe e reja n gjuht e tjera t Ballkanit. 4. Huazimet nga greqishtja e vjetr ndeshen vetm n shqipe dhe n rumanishte. Shqipja i ka trashguar ato nga nna e saj, ilirishtja, ndrsa rumanishtja i ka trashguar pjesrisht nga gjuha substrat, por m shum nprmjet latinishtes ballkanike, prej s cils u zhvillua (shih III/16). Do pasur parasysh gjithashtu se edhe n shqipe disa huazime latine e kan zanafilln n t vrtet tek greqishtja e vjetr, nga e cila nprmjet latinishtes kan deprtuar edhe n shqipe, a m sakt n nnn' e shqipes. T tilla jan p.sh. fjalt kish < klish, pashk, i vorfn/i varfr etj. Numri i huazimeve t shqipes nga greqishtja e vjetr paraqitet i kufizuar. Por nuk duhet prjashtuar mundsia q nj pjes huazimesh t tilla t ken dal jasht prdorimit n rrym t shekujve. Sipas abejt (: 1972,21), n gjuhn shqipe ka, t paktn, nja tridhjet fjal nga greqishtja e vjetr prve disa elementeve m pak t sigurta, sidomos atyre q duket t ken hyr me an t latinishtes. Nga fjalt e prbashkta t shqipes dhe t rumanishtes me burim nga greqishtja e vjetr mund t prmenden: bretkos (trajta m e vjetr e dokumentuar brtk), rumanisht broatec; pjepn/pjepr, rumanisht pepene; qershi, rum. cireas; mokn/mokr, rum. folja a mcina etj. 1 Si n shqipe edhe n rumanishte fjalt e huazuara nga greqishtja e vjetr kan psuar disa ndryshime fonetike t vjetra, si jan, ndr t tjera: a) Tek fjala mokn/mokr e shqipes prve evolucionit > o (khs. greqishten mkhan), q sht prftuar vetm n elementin e vjetr t trashgaur t ksaj gjuhe, sht vrtetuar edhe rotacizmi -n- > -r- n toskrishte, dukuri kjo e periudhs para kontakteve t shqipes me sllavishten (shih IV/19). Edhe shprngulja e theksit nga rrokja e fundit n rrokjen e par t ktij huazimi dshmon pr vjetrsin e tij t madhe 2 . T kihet parasysh prania e rotacizmit edhe tek pjepn/pjepr.
TF FT TF FT
1
T T
Pr fjalt rumune shih Mihescu: 1966/2, 46-65 Shih Demiraj: 1986,152 v.
2
T T
166
b) Si n shqipe edhe n rumanishte huazimet nga greqishtja e vjetr e ruajn shqiptimin e vjetr t tingullit b, i cili, t paktn, qysh nga shekullit I i ers son n gjuhn greke sht shqiptuar v 3 ; krahaso brtk (bretkos) dhe broatec. 5. Si u vu n dukje n & 11, n shqipe dhe n rumanishte kan vazhduar t deprtojn huazime nga greqishtja edhe n periudhat e mpastajme. N gjuhn shqipe kto kan deprtuar si nprmjet terminologjis kishtare ortodokse, ashtu edhe nprmjet kontakteve t drejtprdrejta me botn greke. Kurse n rumanishte huazimet greke kan hyr kryesisht nprmjet terminologjis s kishs ortodokse si edhe nprmjet sllavishtes. Pas dyndjeve sllave n Ballkan (shih III/21) dhe formimit t gjuhve sllave t Ballkanit filluan t deprtojn huazime nga greqishtja edhe n kto gjuh nprmjet kontakteve t drejtprdrejta me grekt ose nprmjet terminologjis kishtare ortodokse. Ktu posht po japim disa nga huazimet e prbashkta greke t shqipes, t rumanishtes dhe t bullgarishtes. Nj pjes e tyre ndeshen edhe n serbo-kroatishte: a) Nga terminologjia fetare: ajazm, rum. agheasm, bullg. agiazma; igumen, rum. igumen, bullg. igumen; ikon, rum. icoan, bullg. ikona; kallogjer (trajta m e vjetr e dokumentuar kllogjr/kllogjn), rum. clugr, bullg. kaluger; manastir (trajta m e vjetr e dokumentuar munshtir), rum. manastire, bullg. manastir: nafor, rum. (a)nafor, bullg. nafora etj. b) Nga fusha t tjera; dafin, rum. dafin, bullg. dafina; dhaskal rum. dascl, bullg. daskal; livadh, rum. livad, bullg. livada; qeramidhe, rum. crmid, bullg. keremida; trandafil/trndafil, rum. trandafir, bullg. trandofil etj. T kihet parasysh edhe folja prej burimi grek lipsem, rum. lips-esc, bullg. lips-am. Ndikimi grek mbi gjuht ballkanike bie n sy edhe n kalket e tipit java e madhe, rum. sptmin mare etj. (shih pr kto Sandfeld: 1930,33-45). 6. Nj vmendje t posame i kan kushtuar studiuesit e gjuhve ballkanike edhe pranis s huazimeve latine dhe romane n kto gjuh, veanrisht n gjuhn shqipe (shih && 8-10). Duke pasur parasysh ndryshimin e gjendjes etnike n Gadishullin Ballkanik pas ndarjes s Perandoris Romake (shih II/27) dhe sidomos pas dyndjes s sllavve (shih III/21), n kt rast si shtje kryesore mbetet sqarimi i pyetjes nse ndeshen huazime latine t drejtprdrejta n t gjitha gjuht ballkanike. Natyrisht, n kt rast sht fjala pr pranin e huazimeve latine t drejtprdrejta n gjuht sllave t ksaj treve, q t ken deprtuar n to nprmjet s ashtuquajturs latinishte ballkanike dhe nse ato jan t tilla q ndeshen edhe n gjuht e tjera ballkanike. Sqarimi i ksaj shtjeje sht i lidhur ngusht me pyetjen se 'gjuh flisnin popujt e fiset e trevave t Ballkanit, ku sllavt erdhn e u vendosn pas shekujve VI-VII t ers son. Po ta gjykojm nga gjendja gjuhsore e Gadishullit Ballkanik n periudhn e njohur historike, q u prshkrua prmbledhtas n kreun III, mund t pohohet se, kur zbritn n Ballkan, fiset sllave u ndeshn aty me strgjyshrit e grekve e t shqiptarve dhe me nj popullsi t romanizuar. Nga kontaktet me popullsin e romanizuar t Ballkanit sigurisht kan deprtuar n gjuht sllave t ksaj treve edhe fjal prej burimi latin. Nga ana tjetr, duke qen pr njfar periudhe nn ndikimin e pushtetit shtetror t Bizantit, ku edhe pas ndarjes s Perandoris Romake n dy pjes n fund t shekullit IV latinishtja vazhdoi t prdorej pr njfar kohe si gjuh zyrtare, ishte e natyrshme q edhe n gjuht sllave jugore t deprtonin fjal prej burimi latin. Disa nga kto ndeshen edhe n gjuht e tjera ballkanike. Ktu po prmendim vetm disa prej tyre, sa pr
TF FT
3
T T
Shih Schwyzer: 1959, I, 207 v.
167
shembull: lat. cerrus: bullg. cer, shqip qarr; lat. furca: bullg. furka, shqip furk; lat. altare: bullg. oltar, shqip lter (=altar) etj. 4 Por nuk mungojn edhe fjal prej burimi latin, q kan mbetur vetm n gjuht sllave, si p.sh. car < lat. Caesar 5 . 7. Huazime latine ndeshen edhe n greqishte, megjithse kjo gjuh pr arsye t nivelit kulturor t popullit grek, ishte m pak e prirur t'i nnshtrohej nj ndikimi t fuqishm nga ana e latinishtes. Sidoqoft, sundimi i gjat latin n Greqi nuk mund t mos linte gjurm n greqishte, ku ndeshen edhe huazime t vjetra latine 6 . Huazime jo t pakta n greqishte kan deprtuar edhe nga italishtja (m sakt, nga dialekti venecian) si rrjedhim i kontakteve t grekve me veneciant, q patn vendosur kontrollin e tyre mbi shum ishuj grek. 8. Huazime m t shumta latine, si dihet, ka n gjuhn shqipe, e cila kto n pjesn m t madhe i ka t trashguara nga nna e saj, ilirishtja, duke qen se sundimi i drejtprdrejt romak n trevat e banuara nga strgjyshrit e shqiptarve mori fund aty nga fundi i shekullit IV t ers son, kur kto treva kaluan n varsi t Perandoris Lindore (Bizantine) (shih II/27). Huazimet latine t shqipes paraqisin nj varg shtjesh, q kan trhequr vmendjen e mjaft studiuesve. shtja themelore ktu mbetet ajo e burimit t ktyre huazimeve e kjo sht e lidhur ngusht me shtjen e vendit, ku kan ndodhur kontaktet e strgjyshrve t shqiptarve me romakt. shtja e fundit, nga ana e saj, nuk mund t sqarohet, pa prcaktuar m par moshn e huazimeve latine m t vjetra t shqipes (shih & 9). N trajtimin e huazimeve latine t shqipes duhet shqyrtuar edhe pyetja nse ato ndeshen apo jo edhe n rumanishte dhe n gjuht romane perndimore. 9. Pr sa i takon moshs s huazimeve latine t shqipes, n kt rast ka rndsi t argumentohet se qysh kur ato duhet t ken nisur t deprtojn n kt gjuh. N prgjithsi, studiuesit, q jan marr drejtprdrejt ose trthorazi me problemin e elementit latin t shqipes, kan vn n dukje se n kt element ka nj shtres t vjetr, q ngjitet deri para ers s re. Kt gj e vuri n dukje s pari Kopitari (: 1829, 254), sipas t cilit ... fjalt latine n shqipe paraqisin ende shqiptimin romak t kohs s Augustit 7 . Kt mendim e prforcoi m tej Meyer - Lbke-ja (: 1914, 32), i cili pohon se elementi latin n shqipe paraqit nj gjendje gjuhsore m t vjetr se donjra prej gjuhve romane. Ai arriti n kt prfundim, duke u mbshtetur n faktin q n elementin e vjetr latin t ksaj gjuhe bashktingllorja k-, e ndjekur nga zanorja -e ose -i, nuk sht qiellzorzuar. Nj dukuri t till, q e pati vn re s pari Kopitari (shih shn. 7) dhe pas tij Meyer-i (: 1888, 805), e kan vn n dukje edhe gjuhtar t tjer
4
T T
Pr m shum hollsi shih Mihescu: 1978, 34 v. Shih Mihescu: 1978, 35. Sipas Mihescu (: 1978, 30) - me literatur), Numri i elementeve latine t dshmuara n literaturn bizantine arrin n afr 3.000 terma, nga t cilt 207 kan mbijetuar n greqishten moderne. Ai shton se m t shumt jan termat ushtarak, juridik, administrativ etj. dhe se deprtimi i elementeve latine ka vazhduar pr afr 1.000 vjet, qysh nga pushtimi i Greqis, duke arritur kulmin gjat shekujve II-IV t ers son. Nj pjes e mir e ktyre elementeve latine kan deprtuar edhe n shqipe dhe mbijetojn edhe n rumanishte, si p.sh. kuventa kuvend, kamsi kmish, saita shgjet, spatha, shpat, kavalla kal, tufa tuf etj. (shih Mihescu: 1978, 32 v.). ... Por q shqiptart jan pasardhs t ilirve t vjetr... kjo mund t prforcohet edhe nprmjet faktit q fjalt latine n shqipe paraqisin ende shqiptimin romak t kohs s Augustit. Dhe ktu ky dijetar prmend disa emra q n latinishte dalin me c- (=k-) ose g- t ndjekur nga nj zanore e prparme, si qiqer < cicer, qytet < civitas, peshk < piscis, shngjet < sagitta etj.
5
T T
6
T T
7
T T
168
m von, sidomos abej n punime t tij t ndryshme. Elementit latin t shqipes ky dijetar i ka kushtuar nj studim t posam (shih abej: 1974, 13-51), ku jan vn n dukje, ndr t tjera, edhe treguesit arkaik t elementit latin t shqipes. Nga kta duhen prmendur: a) Evolucioni au > a ka prekur shtresn m t vjetr t elementit latin t shqipes, si p.sh.: aurum > ar, gaudium > gas, laurus > lar etj. Kurse n shtresn m t von diftongu latin au nuk sht thjeshtuar n a, si p.sh.: causa > kafsh, laud - > lavd etj. b) evolucioni - > e, ashtu si n elementin e trashguar t shqipes (krahaso p.sh. ne < +n-s, te-t < +oct- etj.) sht prftuar edhe n shtresn m t vjetr latine t saj, si p.sh.: p-mum > pem, h-ra > her etj. c) Rnia e bashktinglloreve mbylltore t zshme mes dy zanoresh (ashtu si n elementin e trashguar i.e.), si p.sh. cubitus > kut, medicus > mjek, padul - > pyll etj. Kurse n nj shtres m t von latinizmash kjo dukuri nuk shfaqet, si p.sh.: paganus > i pgan/i pgr, plaga > plag etj. d) Evolucioni i tj-, dj-, kj- prkatsisht n s-, z-, q-, si p.sh.: vitius > ves, ratio > (a)rsye, radius > rreze, facies > faqe, socius > shoq etj. 10. Pr vjetrsin e madhe t ndikimit latin mbi nnn e shqipes dshmojn edhe dy fakte t tjera: 1) Prania e nj numri t konsiderueshm latinizmash, q nuk ndeshen n rumanishte, prkatsisht n gjuht romane perndimore. 2) Burimi latin i terminologjis kishtare m t vjetr t shqipes. Pr sa i takon dukuris s par, Mihescu (: 1966/1, 30 v.) ka vrtetuar se n gjuhn shqipe kan mbijetuar 85 fjal prej burimi latin, q nuk ndeshen n asnj gjuh romane. T tilla jan p.sh.: bujk < bubulcus, mrraj < hibernalia, shelqror < sarcinarius, trfurk < trifurcus, qift < accipiter, mushkonj < +musconea, kulshedr < chersydrus, shpnetk/shpretk < +spleneticum, shull/shull < solanum etj. Po ky dijetar (po aty, f. 21) prmend 151 fjal t shqipes prej burimi latin, q nuk ndeshen n rumanishte. T tilla jan: mik < amicus, anmik/armik < inimicus, bekoj < benedicere, qelq < calix (calicis), kshtjell < castellum, qind < centum, gjel < gallus, gjymtyr < iunctra, mjek < medicus, rjet < rete, shrbej < servire, shprej < sperare, vullnet < voluntas (voluntatis) etj. Edhe huazimet m t hershme t terminologjis kishtare t shqipes prej burimi latin paraqiten me ndryshime t tilla fonetike, q dshmojn pr nj vjetrsi t madhe t tyre. T tilla jan, ndr t tjera: lter < altare, engjll < angelus, bekoj < benedicere, i krishten/i krishter < christianus, kryq < crux (crucis), klish/kish < ecclesia, ipeshkv < episcopus, ungjill < evangelium, mallkoj < maledicere, mesh < missa mung/murg < monacus, i pgan/i pgr < paganus etj. 8 Duke u mbshtetur n faktet e prmendura n kt paragraf dhe n paragrafin e mparshm, mund t pohohet q ndikimi latin mbi nnn e shqipes sht kryer pikrisht n pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik, ku pushtimet romake kan nisur mjaft hert (shih II/27). 11. N studimet kushtuar gjuhsis ballkanike sht br fjal edhe pr ballkanizma leksikor t burimit sllav. N kt rast sht fjala pr huazime sllave n shqipe, rumanishte dhe greqishte. N t tria kto gjuh, ku m shum e ku m pak, ndeshen huazime sllave, q kan deprtuar gjat kontakteve me popujt sllav pas dyndjeve t tyre n Gadishullin Ballkanik, d.m.th. pas shekujve VI-VII t ers son. Sllavizmat n
TF FT
8
T T
Shih abej: 1974, 19 v.
169
shqipe dhe n greqishte kan deprtuar sidomos gjat pushtimeve t shtetit bullgar (8151018) dhe t dinastis serbe t Nemanjiqve (shekujt XII-XIV). Por n kto gjuh, sidomos n zonat kufitare, sllavizmat kan deprtuar edhe m von nprmjet kontakteve t drejtprdrejta me popullsin sllave. Nj ndikimi edhe m t fuqishm sllav i sht nnshtruar rumanishtja si rrjedhim i kontakteve t gjata me popujt sllav, sidomos me fiset bullgare 9 . Si rrjedhim i rrethanave historike, q u skicuan shkurt ktu sipr, m shum fjal sllave kan deprtuar n rumanishte 10 dhe n shqipe 11 dhe m pak n greqishte, e cila, n prgjithsi, u ka rezistuar m shum ndikimeve t huaja sesa shqipja dhe rumanishtja. N kto dy gjuh kan hyr m shum huazime nga bullgarishtja sesa nga serbokroatishtja. Pr shqipen kjo vrejtje vlen sidomos pr dialektin jugor. Kuptohet vetiu q edhe n greqishte huazimet sllave kan burim bullgar (a maqedonas). 12. Sllavizmat n kto gjuh ballkanike kan deprtuar gjat periudhash t ndryshme. M t vjetra jan ato fjal t huazuara, q kan psuar ndryshime fonetike 12 dhe, n prgjithsi, kan nj prhapje mbargjuhsore. Sipas disa gjuhtarve, n shqipe dhe rumanishte kan deprtuar huazime sllave edhe para shekullit IX, kur n gjuht sllave zuri fill metateza e likuidave ose ligji i hapjes s rrokjeve t mbyllura nprmjet metatezs 13 . sht fjala pr evolucionin e tipit ar- > ra- dhe al- > la-, si p.sh. Arbn > Rabn etj. N mbshtetje t tezs s tyre pr huazime t tilla t vjetra sllave ata gjuhtar prmendin, ndr t tjera, edhe fjalt gardh, balt, dalt (rum. gard, balt, dalt), t cilat, sipas tyre, e kan burimin tek disa forma t rindrtuara t bullgarishtes s vjetr +gardu, balto, +dalto 14 . Por ky mendim sht kundrshtuar me t drejt nga disa gjuhtar t tjer 15 , t paktn pr gjuhn shqipe. Por, pavarsisht nga burimi jo-sllav i ktyre fjalve, nuk prjashtohet mundsia q n shqipe dhe n rumanishte t ket huazime sllave m t hershme se fundi i shekullit IX t ers son 16 . 13. Me gjith numrin relativisht t madh t huazimeve sllave n shqipe dhe rumanishte (shih edhe shn. 10,11), fjalt e prbashkta prej burimi sllav n kto dy gjuh nuk jan aq t shumta. Nga huazimet e prbashkta sllave t ktyre dy gjuhve po prmendim ktu:
9
T T
Nuk po ndalemi ktu prsri n shtjen aq t diskutuar mbi vendin ku sht formuar rumanishtja (shih III/16). Sidoqoft, faktet historike dshmojn se rumunt kan pasur kontakte t gjata jo vetm me bullgart, por edhe me serbt (shih Ivnescu: 1980,420 v.).
T
10
T
Me gjith fushatn e nisur qysh nga fundi i shekullit XVIII dhe t zhvilluar sidomos gjat shekullit XIX pr spastrimin e sllavizmave nga rumanishtja, huazimet sllave n at gjuh jan t shumta. N gjuhn shqipe huazimet sllave jan m t shumta n t folmet kufitare; por edhe n leksikun e prgjithshm t ksaj gjuhe sllavizmat zn nj prqindje t konsiderueshme. Pr huazimet e tilla n shqipe shih Selishev: 1931,142 v.; dhe pr rumanishten shih Ivnescu; 1980, 269 v. si edhe Suhaev: 1990/2,164. Shih pr kt Georgiev: 1964,13 v. Shih Sandfeld: 1930,82 v. (me literatur). Ndr kta mund t prmenden: Jokli: 1935, I, 298 (pr emrin gardh), abej: 1960,62. Jokli (: 1935,I,301;II,636 v., 643 v.) pohon se ka edhe raste t tjera huazimesh sllave, q kan hyr n shqipe, para se t zinte fill metateza e likuidave n gjuht sllave. Ai prmend n kt rast fjalt krb, helm dhe harabel.
11
T T
12
T T
13
T T
14
T T
15
T T
16
T T
170
udit(em), rum ciudesc, gjob, rum. gloab, kastravec, rum. castravete, kokosh, rum. coco, kos, rum. coas, kosh, rum.co, lopat, rum. lopat, nevoj < nevol, rum. nevoie, oborr, rum. obor, oping (geg. opang), rum. opinc, vad, rum. vad etj. T kihet parasysh se n t dyja kto gjuh kan deprtuar edhe disa prapashtesa sllave, si -ic,-ec etj. 14. N gjuht e Gadishullit Ballkanik kan hyr, ku m shum e ku m pak, edhe huazime nga turqishtja. Nj dukuri e till sht pasoj e drejtprdrejt e kontakteve t gjata t popujve t Ballkanit me turqit, t cilt sunduan mbi kta popuj disa shekuj me radh. Si dihet, duke nisur nga gjysma e dyt e shekullit XIV, turqit gjat zgjerimit t perandoris s tyre pushtuan njrin pas tjetrit edhe vendet e Gadishullit Ballkanik, duke vendosur pushtetin e tyre m n fund edhe mbi Rumanin (shekulli XVI). Kulmin e fuqis s saj ajo perandori e arriti pas vitit 1453, kur u pushtua kryeqyteti i Perandoris Bizantine, Konstandinopoli (Stambolli). Pas vdekjes s Gjergj Kastriotit Sknderbeut m 1468 u pushtua m n fund edhe gjith Shqipria. Gjat sundimit t tyre disashekullor turqit ushtruan nj ndikim t madh mbi popujt e Ballkanit, sidomos n pjesn q u islamizua si edhe n viset ku u vendosn kolon turq. Gjuht, q kan psuar nj ndikim m t madh, kan qen bullgarishtja, shqipja, serbokroatishtja dhe disi m pak rumanishtja dhe m pak akoma greqishtja. Ndikimi turk n gjuht e Gadishullit Ballkanik ka prekur kryesisht fjalorin. N sistemin fonetik dhe n strukturn gramatikore t ktyre gjuhve turqishtja, sipas mendimit m t prgjithshm, nuk ka mundur t ushtroj ndonj ndikim. Pr sa i takon strukturs gramatikore, ktu sht fjala pr sistemin e lakimit dhe t zgjedhimit 17 . Por, si e vuri n dukje s pari Mikloshii (:1889, 1-9), n gjuht e Ballkanit, bashk me fjalt e huazuara, kan deprtuar edhe disa prapashtesa, t cilat n prgjithsi nuk jan br prodhimtare (shih & 16). 15. Huazimet turke, q kan hyr n gjuht e Gadishullit Ballkanik, jan nga sfera t ndryshme t jets materiale dhe shpirtrore, si p.sh. nga fusha e terminologjis ushtarake, administrative dhe fetare, nga fjalori i jets s prditshme (kuzhin, ndrtim, zanate etj.). Nj pjes e ktyre huazimeve jan fjal turke t mirfillta. Por ka edhe mjaft asosh q jan prej burimi jo-turk dhe q kan hyr n gjuht e Ballkanit nprmjet turqishtes. T tilla jan, ndr t tjera, inad, mhall, myfti etj. (prej burimi arab), bakshish, oban etj. (prej burimi persian), efendi (prej burimi grek). etj. Nga huazimet turke, q kan deprtuar n t gjitha ose n shumicn e gjuhve t Gadishullit Ballkanik, po prmendim ktu 18 : asqer, bakr, bakshish, basm, beki, berber, beribat, bitis, boj, bostan, budalla, oban, daulle, dollap, dyfek, efendi, haber, hoxh, inad, kadi, kaike, kallf, myfti, qorr, syrgjyn, ujdis etj. Si shihet, shumica drrmuese e ktyre huazimeve jan emra. Por nuk mungojn edhe folje, si bitis, ujdis. N prdorim t kufizuar kan deprtuar edhe ndajfolja belqim dhe lidhza ynqi e ndonj tjetr.
TF FT TF FT
17
T T
Por, sipas disa gjuhtarve, e ashtuquajtura mnyr e ritregimit n bullgarishte dhe maqedonishte sht prftuar nn ndikimin e turqishtes, mendim ky q sht kundrshtuar nga disa t tjer (shih Demiraj: 1986,930 v.). Pr t mos e ngarkuar kt list pa nevoj, po i japim kto huazime t prbashkta vetm ashtu si paraqiten n gjuhn shqipe. Pr pranin dhe trajtat e tyre n gjuht e tjera t Ballkanit shih Mikloshi: 1889,1-9, Sanfeld: 1930,89-93, Schaller: 1975,180-183, Solta: 1980,171-179. Banfi: 1985,104-106.
18
T T
171
Nj pjes jo e vogl e huazimeve turke kan mbetur n prdorim edhe pas fushatave t organizuara n vende t ndryshme t Ballkanit pr zvendsimin e tyre me fjal t vjetra vendi ose me fjal t reja t krijuara nergut pr mnjanimin e atyre huazimeve. 16. Si u prmend n & 14, n gjuht e Ballkanit, bashk me huazimet, nga turqishtja kan deprtuar edhe disa prapashtesa fjalformuese. Ato i ka vn n dukje s pari Mikloshii (: 1889, 2 v.), i cili prmend, ndr t tjera: 1) -a (me origjin persiane). Kt prapashtes ai e prmend vetm pr bullgarishten dhe serbishten. Por kjo prapashtes n trajtn -e ka deprtuar edhe n gjuhn shqipe, si p.sh. fshae < fshat-e, dibran-e, ture < turk-e etj. 2) -xhi/-i (n t gjitha gjuht e Ballkanit me prjashtim t greqishtes), si p.sh. n shqipe: boja-xhi, sahat-i etj. 3) -li/-lli. Pr kt prapashtes Mikloshii jep shembuj vetm nga serbishtja dhe bullgarishtja; por ajo ndeshet edhe n shqipe si p.sh.: namus-li, manastir-li, qejf-lli, sevda-lli etj. 4) -llk (n t gjitha gjuht e Ballkanit, me prjashtim t greqishtes),si p.sh. n shqipe: budalla-llk, fukara-llk, nikoqir-llk 19 etj. Prapashtesat turke, n prgjithsi, n gjuht e Ballkanit nuk jan br prodhimtare. Ato rrall u prapangjiten fjalve t burimit jo-turk. 17. Marrdhniet midis popujve ballkanas gjat shekujve dhe fatet historike t prbashkta kan br q n gjuht e tyre t prhapen, prve nj fondi t prbashkt fjalsh (shih && 3-16), edhe mjaft shprehje frazeologjike tipike pr kto gjuh. sht fjala pr shprehje frazeologjike t tilla, q ndeshen kryesisht n gjuht e Ballkanit dhe q n prgjithsi jan fryt i nj mendsie t prbashkt t popujve ballkanas, e kushtzuar kjo nga rrethanat e ngjashme historike, n t cilat ata kan jetuar, si edhe nga marrdhniet e ndrsjella midis tyre. Megjithse shtja e shprehjeve frazeologjike t prbashkta t gjuhve ballkanike nuk e ka trhequr sa duhet vmendjen e ballkanistve, prap nprmjet ndihmesave t botuara deri sot 20 ka qen e mundur t hidhen disa hapa t mir edhe n kt fush studimesh. Por duhet pranuar se ktu mbetet ende shum pun pr t br, jo vetm pr t mbledhur e pr t vn n dukje sa m shum nga shprehjet frazeologjike t prbashkta t gjuhve ballkanike, por edhe pr t shpejguar rrethanat historikeshoqrore, q i kan dhn shkas prhapjes s tyre n t gjitha gjuht e Ballkanit ose n nj pjes prej tyre. N kto rrethana, duke pasur parasysh edhe synimet dhe prmasat e ksaj vepre, ktu po ndalemi n disa konsiderata t prgjithshme lidhur me shprehjet frazeologjike t prbashkta t gjuhve ballkanike. N kt rast na duket me interes t ndalemi n kto shtje: 1) Tipat m t prhapur t shprehjeve frazeologjike; 2) me 'vler kategoriale prdoren ato dhe mnyra e ndrtimit t tyre n gjuh t veanta; 3) burimi i mundshm i frazeologjizmave ballkanik. 18. Tipi m i prhapur i shprehjeve frazeologjike n gjuht e Ballkanit duket se sht ai q sht prftuar nprmjet shndrrimit t togfjalshave t lir (q vazhdojn t prdoren ende edhe si t till) n togfjalsha frazeologjik. N kta togfjalsha gjymtyra
TF FT TF FT
19
T T
Prve ktyre, Mikloshii jep edhe prapashtesat -k/-ik, -xhk/-xhiq n bullgarishte, rumanishte etj., -si n bullgarishte dhe serbishte, si edhe prapashtesn -tar, e cila nuk sht prej burimi turk (persian dar). (shih pr kt Xhuvani-abej: 1962,88 v.) Nga kto po prmendim: Papahaxhi: 1908; abej: 1936; Sandfeld: 1930,7 v., 205 v.; Thomaj-Lloshi; 1967: Schaller: 1975,200 v.; Banfi: 1980,109 v., etj.
20
T T
172
emrore emrton zakonisht nj gjymtyr t trupit t njeriut dhe kuptimi frazeologjik, q kushtzohet nga konteksti, i takon t gjith togfjalshit. T till jan p.sh. frazeologjizmat: shqip (m) doli pr hundsh, rumanisht (mi-) a eit prin nas, greqisht (mou) vgke ap' t mte, bullgarisht izleze (mi) prez nosa; i heq veshin (dikujt), rumanisht l trag de ureche, bullgarisht drpam ushit (na niakogo), serbokroatisht povui (koga) za uvo; i kthej kurrizin (shpinn), rumanisht i ntorc spatele, greqisht gyrz- ta n-ta, serbokroatisht okrenuti (nekome) ledja, etj. 21 Nj tip tjetr frazeologjizmash prbjn ata togfjalsha, q prdoren vetm me kuptim t figurshm, duke qen se togfjalshat e lir gjegjs nuk ndeshen n gjuh. T till jan p.sh. frazeologjizmat; shqip s'ia pret koka, rumanisht nu-1 taie capul, greqisht dhen to koftei to kefli, bullgarisht ne mu cee glavata; doli nga fjala, rumanisht ei din cuvntul su; greqisht vgke ap' to logo tou; ha dru, arumanisht mc lemn, greqisht trg- kslo, etj. N nj tip tjetr frazeologjizmash vetm njra nga fjalt prdoret me kuptim t figurshm. T till jan p.sh. frazeologjizmat: shqip i ngul syt, rumanisht nfig ochii, bullgarisht vpervam oi; mblidh mendjen, arumanisht adun-i mintea, greqisht mazepse ta myal sou, bullgarisht cbiraj si uma, etj. 22
TF FT TF FT
19. N prgjithsi, frazeologjizmat n gjuht ballkanike prdoren m fort me vler foljore (shih shembujt tek & 18). Por ka edhe togfjalsha frazeologjik me vler emrore, mbiemrore dhe ndajfoljore, si p.sh.: shqip (ai do) kal jeshil, rumanisht ci verzi, greqisht prasina aloga: (njeri) i hurit dhe i litarit, greqisht (anthropos) to skhoinou kai to paloukio; bullgarisht (ovek) ot kol i vzhe; me gjysm goje, rumanisht cu jumtate de gur, greqisht me miso stoma etj. 23 Pr sa i takon mnyrs s ndrtimit t tyre, po kufizohemi me vrejtjen se n seciln gjuh frazeologjizmat ndrtohen sipas rregullsive gramatikore t togfjalshave prkats. Ktu vlen t shnohet se n ndonj rast ndeshen edhe ndrtime, q nuk jan m aq t rndomta n nj gjuh. I till sht p.sh. prdorimi i parafjals pr me rasn rrjedhore n frazeologjizmat e gjuhs shqipe t tipit i doli pr hundsh, e kapi pr veshi etj. 24 20. Pr burimin e frazeologjizmave, q ndeshen n t gjitha gjuht e Ballkanit ose edhe n nj pjes prej tyre, sht e vshtir t jepet nj mendim i argumentuar bindshm. Mund t mendohej q burimi i atyre frazeologjizmave, q dokumentohen s pari n greqishte, duhet krkuar pikrisht n kt gjuh, aq m shum kur dihet se greqishtja si gjuh zyrtare e Perandoris Bizantine dhe e kishs ortodokse ka ushtruar nj ndikim jo t vogl mbi gjuht e tjera t Gadishullit Ballkanik. Por nj arsyetim i till nuk sht i mjaftueshm pr t nxjerr prfundimin q ky apo ai frazeologjizm e ka piknisjen pikrisht n gjuhn greke. Nj prfundim i till mund t pranohet pr ata frazeologjizma, q lidhen me ritet e fes ortodokse, si p.sh. v kuror, greqisht vazstefania, rumanisht a pune cunune; jap shpirt, greqisht paradid- to pneuma, etj 25 . Pr shprehjet e tjera frazeologjike me karakter ballkanik sht e nevojshme t bhen hulumtime dhe studime t mtejshme pr t prcaktuar me saktsi se n ciln gjuh
TF FT TF FT TF FT
21
T T
Pr m shum shembuj shih Thomaj - Lloshi: 1967, 100 v. (me literatur). Pr m shum shembuj dhe hollsira t tjera shih Thomaj - Lloshi: 1967, 103 v. (me literatur). Shih Thomaj - Lloshi: 1967, 104 (me literatur). Pr prdorimin e parafjals pr me rasn rrjedhore n gjuhn shqipe shih Demiraj: 1986, 649 v. Shih Thomaj - Lloshi: 1967, 108 (me literatur).
22
T T
23
T T
24
T T
25
T T
173
ballkanike jan shfaqur s pari dhe me 'rrug jan prhapur n gjuht e tjera t Gadishullit.
174
BALKAN LINGUISTICS
(Summary)
Chapter I
Introduction The Balkan phenomena have attracted the attention of numerous linguists since the third decade of the nineteenth century, when the Slovene scholar B.J. Kopitar wrote a long treatise dealing with some of them (1). A considerable contribution to the study of the Balkan linguistic phenomena is due to the other Slovene scholar, Fr. Miklosich, who tried to explain their origin, generally, through the substratum language (2). Miklosich's activity has certainly contributed also to the creation of the Balkan Commission of the austrian Academy of Sciences. Among its representatives one should mention G. Meyer, who has paid a particular attention to Albanian and Greek. (3). Another well-known representative of the Balkan studies has been G. Weigand. Other scholars, too, have contributed to the further study of the Balkan linguistic phenomena. (4). The comparative study of the Balkan languages was further developed particularly after Sandfeld's Linguistique balkanique of 1930. According to Sandfeld, most of the Balkan linguistic phenomena ara due to the Greek influence. (5). According to Seliev, the Balkan linguistic phenomena are due partly to the substratum influence and partly to the bilinguism after the immigration of the Slavonic tribes. (6). The Linguistic Circle of Prague, too, paid a particular attention to the Balkan linguistic phenomena through the contributions by N.S. Trubeckoi, R. Jakombson etc.(7). The Balkan linguistic studies were given a new impetus after the Second World War through the Congresses organized by the International Society of South-Eastern European Studies. (8). Several scholars have continued to explain the origin of the Balkan phenomena which have taken place in Greek, through the influence of that very language, which has an early uninterrupted attestation and, having been the official language of the Bizantine Empire and of the Orthodox Church, should have exerted an influence upon the neighbouring languages. But they have not succeeded in explaining the factor or factors, that have given rise to such phenomena in Greek itself (9). The last remark should be extended also to the so-called Balkan vulgar Latin, which has been invoked by some scholars to explain the origin of some Balkan linguistic phenomena. One of them has been Reichenkron who, nevertheless, has admitted the influence exerted by the Balkan substratum upon the Balkan Latin (10). There have been also other explanations regarding the origin of the Balkan linguistic phenomena, as the substratum hypothesis, the reciprocal influence of the Balkan languages and the Slavonic influence. In order to find a proper solution to this problem, one should take into account the following general criteria. (11). First of all, for each balkanism in every Balkan language one should investigate whether it has been in full conformity with the general tendency of its evolution, or not. Such an investigation presents, certainly, a series of difficulties, particularly for languages having a relatively late literary tradition, i.e. Albanian and Rumanian.(12). But as far as Rumanian is concerned, one may take into consideration its relations with Latin, whereas regarding the evolution of Albanian one should draw some conclusions based upon the tendencies evidenced in its attested phase.(13).
175
Secondly, one should try to establish a relative and absolute chronology for each balkanism. In this case, too, one encounters difficulties particularly for the Albanian and Rumanian languages.(14). Thirdly, for each balkanism one should take into account its geographical extension in each Balkan language.(15). Fourthly, one should not exclude the possibility of a parallel development in some cases. In such cases, the common factor should not be sought unconditionally in the substratum. At any rate, one should take into consideration that the influence of the substratum may have been direct or indirect.(16).
176
Chapter II
The Linguistic Situation of the Balkan Peninsula in Antiquity The archeological and historical data demonstrate that the Balkan Peninsula has been an inhabited area even before the immigration of the I.E. tribes. The pre-I.E. substratum or substrata have left traces in the ancient I.E. languages of this area, which should have been transmitted to the sctual Balkan languages.(1). The evolution of these languages is, of course, connected with the inheritance they have had from the ancient I.E. languages, which superseded the former ones beginning from the second millennium before the New Era, that is: Greek, Illyrian, Thracian etc. But the influence exerted by the pre-I.E. languages on Greek, Illyrian, Thracian etc. presents comprehensible difficulties, which remain to be further investigated.(2-3). Before describing the linguistic situation of the Balkan Peninsula in the Antiquity, it is necessary to define what is generally meant with Balkan peninsula and Balkan languages. Geographically this peninsula comprises the countries south of the rivers Sava and Danub. From this point of view, Rumanian should be excluded from balkanology. But it is one of the principal Balkan languages, whereas Serbo-Croatian contains less Balkan traits and should therefore be considered only as a language of the Balkans.(4). The gradual indo-europeanization of the Balkans should have been a rather long process.(5). The southern part of the peninsula was occupied since early by Greek tribes. The Greeks established also colonies outside of Greece during the last millennium before the New Era. (6). Ancient Greek was divided into various dialects. During the V-VI centuries the Attic dialect became gradually a common language (koin) for all the Greeks. Hence the actual dialectal division of Greek is a relatively recent phenomenon.(7). Greek has an early written documentation. Although it makes part of the centum group, it has a particular position among the I.E. languages (8). Ancient Greek had a system of 6 vowels and 15 consonants. Its accent was a free and rather musical one. (9). It had a three-gender system and developed a prepositive definite article since relatively early times.(10). It had developed a complex verbal system, including some inherited phenomena as the quantitative apophony, the e-augment etc. (see the Albanian version).(11). Despite our relatively sufficient information about ancient Greek, there still remain various questions to be further investigated concerning its pre-historic and historical evolution as well as its geographical extension.(12). Much more difficult is to describe the linguistic situation of the other areas of the Balkans in the antiquity. Who were the immediate northern neighbours of the Greeks? What languages were spoken in the western and eastern parts of the Balkans? (13). Concerning the northern neighbours of the Greeks, not only the Thracians, but also the ancient Macedonians and the inhabitants of the Northern Epirus should have spoken languages different from, but deeply inlfluenced by, the Greek. (14). The ancient Macedonian seems to have been a centum language like Greek, but if differed from Greek regarding the evolution of the aspirated I.E. consantants bh, gh, dh and, partly, of the laboivelars. The ancient Macedonians wers since early hellenized. (15). The inhabitans of Epirus were considered as barbars by the Greeks, i.e. they spoke a different language. One cannot, however, establish with certainty what kind of language did they speak. But one can suppose that they should have spoken a language akin to Illyrian. (1617). Concerning the Illyrians, in general, there still remain various questions to be further elucidated, because our informations about their language and territorial extension are insufficient. At any rate, it has become evident that the ancient Venetians were not Illyrians and that one should distinguish the southern Illyrians as Illyrioi proprie dicti. (18-19). Regarding the linguistic character of Illyrian one should take into consideration chiefly the material inherited from the southern Illyrians (ethnonyms, place names and proper nouns). (20-21). The
177
supporters of the centum character of Illyrian have sustained their thesis mainly through proper nouns like Ves-cleves, Angros etc. of the northern Illyrians, or through the river noun Genusus and the proper personal noun Gentius of the southern Illyrians. In moast cases, however, the presupposed palatal guttural is followed by -1- or -r-, id est in a phonetical position, in which even in the common words of the Albanian. I.E. stock the palatal guttural has been depalatalized. Probelamtic remain such cases as Genusus and Gentius (see the Albanian version). In such circumstances, the centum character of Illyrian seems not to be confirmed by facts. (22). Regarding the eastern part of the Balkan Peninsula, it is generally admitted to have been inhabited by Thracians and some other tribes, as Mysians and Gets. (23). All of them were deeply influenced by the Greeks and particularly by the Romans (24). It is generally admitted that the Thracian and the other languages of the eastern Balkan were of satem character. (2526). The ancient peoples of the eastern and western parts of the Balkan Peninsula were exposed since early to a gradual romanization. The long Roman domination in this Peninsula gave rise to the formation of two Romance languages - Rumanian and Dalmatian. The last one disappeared definitively in the XIX century. (27).
178
Chapter III
The Actual Linguistic Situation of the Balkan Peninsula The actual linguistic situation of the Balkan Peninsula, as compared to that of the ancient times (see Chapter II), has deeply changed. This transformation is mainly due to some historical events as well as to the gradual evolution of the languages spoken in this area. (1). The languages actually spoken in the Balkans have developed some common traits, which will be dealt with in the following chapters, whereas a general description of them will be briefly presented in the following parapgraphs. (2). Albanian. - It is spoken in the actual Republic of Albania, in Kosovo and other regions of exYugoslavia, in northern Greece, as well as by numerous emigrants in Turkey, USA etc. (3). Its former denomination arbn-isht/arbr-isht has been replaced by the adverb shqip (=ip) during the last four centuries. (4). Concerning the origin of Albanian, the most diffused opinion is that considering it to be derived from Illyrian. There are, however, other hypotheses on this subject. (5) The gradual evolution of Illyrian into Albanian should have taken place during the IV-VI centuries of the New Era, id est before dhe contacts of the Albanians with the southern Slavs, as some linguistic phenomena clearly demonstrate. (see the Albanian version). (6). Albanian has a relatively late attestation. The first book in this language has appeared in 1555. Some data, however, indicate that this language has been written even earlier. In 1972 a unified literary language was established. Formerly Albanian was cultivated in two dialectal variants. (7). Albanian has a particular position among the languages of the I.E. family. It has developed an indefinite ~ definite declension and a rich conjugational system. Its phonetic system contains 36 phonemes and is characterized by a fixed accent. It has conserved a considerable number of I.E. words, but has also borrowed numerous loanwords from various languages.(8). Its two principal dialects stretching out to the north and south of the Shkumbini river, are characterized mostly by phonetic differences. (9). The main Balkan phenomena of Albanian are: The presence of the central vowel (), the postposition of the definite article, the future formation with the auxiliary will, the redoubling of the objects, the partial replacing of the infinitive etc.(10). Modern Greek. It is spoken mainly in Greece as well as by some minorities in other countries and by numerous emigrants in USA, Canada etc. The Greeks call themselves Elin. (11). Modern Greek, which has evolved from the ancient (through the middle) Greek, during the last centuries has been cultivated in two literary variants (dhimotik and katharevusa).(12). Greek, like Albanian, has a particular position among the I.E. languages. It is characterized by a system of 31 phonemes and by a free accent. It has a double (definite ~ indefinte) declension and relatively numerous verbal forms. It has conserved a rich stock of inherited words from ancient Greek, but it has also borrowed loanwords from Italian, Slavish, Turkish etc. Its main dialects are the northern and the southern ones. (13). The main Balkan phenomena of Greek are: The coincidence of genitive and dative case forms, the future formation with will, the redoubling of the objects and the replacing of the infinitive.(14). Rumanian. - It is spoken in Rumania and in some neighbouring regions of the ex-Soviet Union, ex-Yugoslavia and Hungary, as well as by numerous emigrants in USA etc. One should mention also the Arumanians in various Balkan countries, the Megleno-Rumanians and the IstroRumanians.(15). Rumanian has developed from the Balkan vulgar Latin during the V-VIII centuries. But the question concerning the ancient country of Rumanians has been object of discussion (see the Albanian version). (16). Rumanian, like Albanian, has a relatively late attestation; it is documented chiefly since the XVI century.(17). It is characterized by a system of 29 phonemes and by a rather free accent. It has a reduced indefinite ~ definite declension and a relatively rich number of verbal forms. It has conserved a rich stock of Latin words, but it has
179
also borrowed numerous (particularly) Slavish loanwords.(18). The Rumanian language is divided into some subdialects. Moreover, one should recollect also the Arumanian, MeglenoRumanian and Istro-Rumanian.(19). The main Balkan phenomena of Rumanian are: The presence of the vowels and (see IV/14), the coincidence of the genitive and dative case forms, the postposition of the definite article, the future formation with will, the partial replacing of the infinitive etc.(20). The Balkan Slavish Languages They are Bulgarian, Macedonian and Serbo-Croatian. The last one is less balkanized. All of them have developed in the Balkan Peninsula after the VI-VII centuries.(21). Bulgarian. - It is spoken in Bulgaria as well as by Bulgarian minorities in Grece etc. Its name derives from the ethnonym of the Turkish-Tatarian tribe of Bulgars.(22). It is attested since the second half of the ninth century. Its history is generally divided into three periods.(23). It has lost the nominal declension, but has developed the definite ~ indefinite opposition and a rich system of verbal froms, including the mood of indirect narration. It is characterized also by a system of 28 phonemes and by a free accent. In Bulgarian the sentencs cannot begin with an unstressed word. (24). Bulgarian is divided into two principal (eastern and western) dialects. Its main Balkan phenomena are: The presence of the vowel (), the postposition of the definite article, the future formation with will, the redoubling of the objects, the replacing of the infinitive etc. (25). Macedonian. - It is spoken in the Republic of Macedonia as well as by a minority in Greece etc. It was formerly considered as a dialect of Bulgarian, but particularly after the Second World War it has been treated as a separate language.(26). The standard Macedonian is characterized by a system of 31 phonemes and by a rather fixed accent, that should fall upon the antepenultimate syllable. It has developed the analytic perfect with the auxiliary have. It is also characterized by a system of three kinds of definite articles.(27). The main Balkan phenomena of Macedonian are the same as in Bulgarian (see & 25) with the exception of the vowel .(28). Serbo-Croatian. - It is spoken in Serbia, Croatia, Bosnia-Hertzegovina, Montenegro etc. The ethnonyms Serbian and Croatian are relatively early attested. They have undergone different influences and belong to two different churches, Orthodox and Catholic, respectively. The first written attestations in Serbo-Croatian date from the X century. Standard Serbo-Croatian has been established in the XIX century.(29). It is charactarized by a system of 30 phonemes and by a rather freee accent. The sentence cannot begin with an unstressed word. It is divided into three main dialects. (30). The Balkan phenomena of Serbo-Croatian are limited. One should mention here the future formation with will and the partial replacing of the infinitive.(31).
180
Chapter IV
Some Phonetic Correspondences It has been generally admitted that such correspondences in the Balkan languages are limited. Such an opinion has been, however, conditioned by the comprehensible difficulties in this field of studies.(1). The first scholar who included the presence of the vowel among the Balkan phenomena, was Miklosich. Later on some other phenomena were also included.(2). The first effort for a full comparative study of the phonetic systems of the Balkan languages was made by Havranek, who paid a particular attention to the expiratory accent and to the absence of the vowel quantitavive opposition as well as to the presence of the vowel in the Balkan languages. Havranek's results will be further discussed. (3-4). Even in the recent balkanologic studies the phonetic problems have occupied a relatively minor place.(5). The predominance of the expiratory accent in the Balkan languages is in full conformity with a relatively ancient tendency of the I.E. languages in general. Among the Balkan languages such a tendency can be better attested in New Greek, as compared to the Ancient Greek.(6). Rumanian should have inherited its expiratory accent from Latin. But one should take into account that the Rumanian accentuation has undergone an evident evolution, as in this language, differently from Latin, the accent may fall on the last syllable, too.(7). The accentuation in Bulgarian and Eastern Macedonian has generally conserved the usual Slavish regularities. But Western Macedonian has undergone an evident evolution by establishing a rather fixed accent, which falls usually on the ante-penultimate syllable.(8). In Albanian, too, the accentuation has undergone an evident evolution by having been fixed since early on a certain syllable. It falls usually upon the penultimate syllable of the theme by nouns and upon the last one by verbs.(9). Thus, Albanian and Western Macedonian have developed a most important innovation in wordstressing. Greek and Rumanian, too, have had so evident innovations.(10). Regarding the elimination of the opposition between long and short vowels each Balkan language has followed ist own way (see the Albanian version). (11). As far as Albanian is concerned, it is to be admitted that the ancient I.E. opposition between long and short vowels has diasappeared since ancient times. The long vowels of the attested Albanian are due to various new factors (see the Albanian version). (12). As a typical Balkan phonetic phenomenon has been considered the presence of the vowel in Albanian, Rumanian and Bulgarian. Such a phenomenon has been attributed to the substratum by some linguists, but some others have rejected such a hypothesis. (13). The vowel in question appears in Rumanian as and (cas, batrn); has appeared during the V-VIII centuries, whereas has appeared after the XVI century. (14). The vowel (=), brought about in unstressed syllables, is attested in all Albanian dialects; its appearance should have taken place before the VIII century. In some cases the unstressed has disappeared. (15). A similar vowel has appeared in stressed syllables before a nasal consonant only in the southern dialect. Most probably, it is a later phenomenon in comparison with the unstressed , but at any rate it should have appeared prior to the penetration of Slavish loanwords. (16-17). A similar vowel is encountered in Bulgarian, too, in unstressed syllables. Such a vowel is attested since the XIII century. (18). Some linguists have treated as a balkanism also the rhotacism in the southern dialect of Albanian and in Rumanian. In both cases it is, most probably, a parallel development. (19-20).
181
Chapter V
The Coincidence of Genitive and Dative Case Forms Since Miklosich the formal coincidence of these two functionally distinct cases has been acknowledged as a Balkan phenomenon. But its origin in the various Balkan languages has been differently explained. Some scholars have tried to explain it through the influence of the substratum, whereas according to some others, its origin is due to the Greek or Latin influence. (1-2). In Greek the use of the genitive form also as a dative is attested since the first centuries of the New Era. But In New Greeek the dative is expressed also by the accusative form preceded by the prepostition tou. (3). In attested Albanian the genitive and dative come out with the same case endings in both numbers. Such a formal coincidence, which is wide-spread in all Albanian dialects, including those of the Arbreshs of Greece and Italy, should date back to much earlier times than the XVI century. Historically, the endings of these both cases in the singular belong to the dative, whereas in the plural they have a genitive origin. (4). But since its pre-literary period Albanian has distinguished the genitive case through the so-called prepostitive article. (5). The last phenomenon, which has taken place in Rumanian, too, should have appeared after the coincidence of the two cases in question. This formal coincidence, however, remains unclear. It should have been brought about by factors of syntactic or morphological character. It is, in all probability, due to the relatively ancient reduction of their case endings and to the action of analogy. (6-7). As the genitive prepositive article has originated through the mechanical repetition of the postpositive article of the preceding noun, this phenomenon should have taken place, at first, in such word-groups in which the first noun was in the definite form. The distinction of the genitive was achieved in such a way, since the end of the caseform was overcharged by the presence of the case ending and of the definite article. On the other hand, the use of a preposition in this case was incompatible with the declension system of Albanian (8). The coincidence of the genitive and dative case forms in Rumanian is almost similar to that of Albanian (see the Albanian version).(9). In Rumanian, too, the genitive has been pre-articulated, but only when it follows an indefinite noun form. This phenomenon in Rumanian has appeared between the XII and XIV centuries.(10). In Bulgarian and Macedonian the analytic form of the dative has been extended to the genitive, too. This phenomenon seems to have appeared not earlier than the XV century.(11). It has has also been pointed out that in Greek, Bulgarian-Macedonian and Rumanian the dative form of the personal pronouns is used enclitically as a possessive genitive.(12). Albanian, too, should not be excluded in this case. The question is not only of the personal pronouns of the third person, but also of the possessive pronouns in general. Such e phenomenon in Albanian is of a relatively ancient date (see the Albanian version).(13). The formal coincidence of the genitive end dative cases has been differently explained by various scholars.(14). Some of them have sought its origin in the substratum, which has been differently thought about. Such a hypothesis seems to be groundless.(15). According to some other scholars, this phenomenon in the Balkan languages is due to the Greek influence. Such a hypothesis, too, is liable to criticism (see the Albanian version).(16). The Latin origin of the phenomenon, invoked by some other scholars, may be admitted only for Rumanian (see the Albanian version).(17-18). It seems most probable that the coincidence of the genitive and dative in the Balkan languages is due to a parallel development.(19).
183
Chapter VI
The Postposition of the Definite Article The postposition of the definite article in Albanian, Rumanian, Bulgarian and Macedonian has been rightfully considered as a balkanism, although such a phenomenon is encountered also in other languages out of the Balkans.(1). In all the Balkan languages, as elsewhere, the definite article owes its origin to the evolution of the respective demonstrative pronoun. Western Macedonian has devoloped a series of three different definite article forms.(2). The postposition of the definite article in the Balkan languages has since early attracted the attention of numerous linguists.(3). Their opinions regarding the source of this Balkan phenomenon may be summed up as follows: a) Balkan substratum; b) vulgar Latin; c) Albanian language; d) Slavonic influence; e) Greek influence; f) an independent development.(4). In such circumstances, it is rather difficult to reach a common conclusion. At any rate, the Slavonic and Greek sources are to be excluded, if one takes into account that in Bulgarian and Macedonian the postpositive article has not appeared earlier than the thirteenth century, whereas Greek has developed only a prepositive article.(6-7). In Rumanian the definite article should have appeared before the tenth century.(8). In Albanian, too, the postpositive article should have appeared at a relatively ancient period, at least before the VII-VIII centuries.(9). According to Reichenkron (: 1963,99 s.), the postposition of the definite article in the Balkan languages is due to the fact that they have been characterized by a descendent curve, as in eastern Romanian, whereas in western Romanian the curve was an ascendent one. But he fails to explain the reason of such a difference in eastrn Romanian. In such a case the influence of the substratum could hardly be excluded.(9). In Bulgarian (and Macedonian) the appearance of the postpositive article might be explained as an internal development, but certainly under the influence of the substratum as well as of the neighbouring languages.(10). The hypothesis regarding the Balkan vulgar Latin as the source of the postpositive article in the Balkan languages is much disputable. At least, this hypothesis is not at all plausible as far as Albanian is concerned,if one takes into account that such an article in Albanian has appeared earlier than in Rumanian.(11). Nor can one agree to Georgiev's hypothesis that the appearance of the postpositive article in the Balkan languages is due to the Greek influence through the intermedium of Bulgarian, as the Bulgarian article is of a more recent origin than that of Albanian and Rumanian.(12). The substratum hypothesis, too, cannot be invoked in this case, being the ancient Balkan languages quite unknown to us. But if one were to admit such a hypothesis, the following question would naturally arise: In which of the Balkan languages has appeared such a phenomenon at first?(13). It is also not plausible to uphold the possibility of an Albanian influence upon Rumanian in developing its postpositive article, as this phenomenon in that language has appeared after the seventh century, namely after the interruption of the direct contacts between the ancestors of the Albanians and those of the Rumanians. The postposition of the definite article, at least, in these two languages should be viewed in straight connection with their ancient tendecy to place the bound determinatives after the noun (see XI/19), as well as with a general ancient tendency of the I.E. languages not to begin the sentence with an unstressed word. (14) The very process of creating a definite article in these both languages should be viewed also in straight connection with a relatively ancient tendecy of numerous I.E. languages to create the opposition of definiteness ~ indefiniteness by the nouns. (15). It should also be pointed out that the anaphoric demonstrative, which gave birth to the definite article, has been a bound determinative. (16).
185
Chapter VII
Future Forms One of the common phenomena of the Balkan languages has been rightfully considered the formation of the future tense by means of the auxiliary will. (1). It is generally acknowledged that future forms in all I.E. languages are innovations. (2). Their creation in various I.E. languages has been due to the need of expressing more clearly the future time. Such an innovation, which has taken place early in some languages like Greek, Latin etc., has been realized through the grammaticalization of such word groups, in which one of the members should be an auxiliary verb (as have, be, will, become etc), followed by another verb, usually in the infinitive or in another equivalent form. (3). After the creation of the future tense, in various I.E. languages there have appeared other compound forms expressing future in the past, future perfect etc. (4). All the Balkan languages have developed a common type of future, composed of the auxiliary will, generally fossilized, and the subjunctive present (in Bulgarian-Macedonian, indicative present). (5). The evolution of such a future type can be best attested in Greek, where the second member of the word group, formerly an infinitive, was since the middle Greek expressed by the subjunctive present. In middle Greek there are also traces of a future form with the auxiliary have. (6). The future form with the auxiliary will is since early attested in the Balkan Slavish languages, too. The analytic future form, in which the second member was an infinitive, is attested in middle Bulgarian, whereas the actual form is documented since the XVII-XVIII centuries. (7-8). Serbo-Croatian has conserved the old form, in which the infinitive follows or precedes the reduced finite form of will. (9). In Rumanian, too, the most diffused future form is that with the auxiliary will, which is encountered in three variants: 1) voi (vei, va etc.) followed by the infinitive; 2) oi (ei, a etc.) followed by the infinitive; o (fossilized) followed by the subjunctive. It is to be noted that the word group formed by the verb "will and an infinitive is attested also in Latin (since Plautus). In Rumanian one can encounter also the future formed by the auxiliary have and a subjunctive present. (10-11). In Albanian the future tense is expressed by analytical forms, in which the first member is the auxiliary will (fossilized) or have (finite forms). Buzuku (1555) utilizes also the subjunctive to express the future tense. (12). The future type formed by the fossilized do will and the subjunctive present is an all-Albanian formation and is not restricted to the southern dialect, as some scholars had formerly thought about. This future type is earlier attested in the northern dialect. But it is early attested in the southern dialect, too. (13). As this type appears completely evolved by Buzuku (1555) and Matranga (1592) as well as in the various sub-dialects of the Arbreshs of Greece and Italy, it should have appeared, at least, two or three cunturies earlier. (14). Albanian has developed also the future type formed with the auxiliary have, followed by the infinitive form of the type me ba (see IX/12), or pr t br (see IX/13) or by the subjunctive. (15). Thus, the data of attested Albanian demonstrate that this language has originally created two types of future tense, that with the auxiliary will indicating the willingness of the speaker, and that with the auxiliary have indicating an obligation. (16). The presence of future formations with will and have in Albanian renders unavoidable the question as to which of these two types has appeared first. This question, to which different answers have been given so far, has been often connected with the very origin of these two future types in the Balkan languages.(17). Some scholars (Sandfeld and others) have sought the origin of the future type with will in Greek, someone else (Weigand) in the so-called Thracian-Albanian. About the future type with the auxiliary have, too, Sandfeld and
187
Weigand have had different opinions, the first sustaining a Roman source, the second a Thracian-Albanian' origin. But some other linguists have not adhered to such opinions.(18). In order to achieve an adequate solution of this complex problem, it is necessary to take into account the following general considerations: 1) The creation of future analytic forms through the grammaticalization of former free word groups is a well-known phenomenon of numerous I.E. languages. 2) The future type built by means of the auxiliary will is encountered also in languages outside the Balkans. 3) The future type with the suxiliary have is not encounterd only in the Romance and Balkan languages, but in other languages as well. 4) The influence of a language upon the grammatical structure of another one is an extraordinary phenomenon. Even when such a rare phenomenon appears, the influenced language should have previously developed the premises for such an influence. In such cases, one should take into account the chronlogy of facts as well. 5) The creation of more than one type of future tenses is not an unknown phenomenon.(19). On the basis of the above general considerations one can draw the following conclusions with regard to the Albanian future formations: 1) The attestation of both future types since the pre-literary period of Albanian is a clear evidence of their relatively old age in both of its dialects, in which they have obviously developed through the grammaticalization of two different types of word groups, as futurum voluntatis and futurum necessitatis respectively. Later on, however, their modal nuances have disappeared. 2) The relatively early attestation of the type do t punoj in the northern dialect is also a clear evidence against Sandfeld's affirmation that this future type has come from the southern Albania, where it was allegedly formed under the Greek influence. 3) Sandfeld's other opinion about the formation of the future type with kam under the Latin influence is not less liable to criticism either.(20). The above mentioned observations (& 20) are still more valid for Rumanian, for which, because of its geographical position, a direct or indirect Greek influence can hardly be sustained.(21). For the Balkan Slavish languages, in this case, one can think of a further reviving of the word group with the auxiliary will, probably, under the influence of the neighbouring languages or of the substratum.(22). The above observations aim mainly at rediscussing Sandfeld's well-known thesis about the Greek influence upon the other Balkan languages in coining the future tense forms with the auxiliary will. This problem, however, requires further investigations.(23). On the basis of what was exposed in && 19-23, one can draw the following general conclusions concerning the future formation with the auxiliary will': 1) This type is due to the grammaticalization of a former free word group. 2) The fossilization of the auxiliary will, followed by the subjunctive, should have taken place after the replacing of the infinitive (see Chapter XI). 3) The last phenomenon demonstrates a relatively ancient tendency of the Balkan languages to get rid of biflectivism in grammaticalized word groups.(24).
188
Chapter VIII
The Redoubling of the Objects This syntactic phenomenon developed in all the Balkan languages, particularly in Albanian and Macedonian, has been generally considered as a balcanism as well, although it is encountered also in some western Romance languages.(1). In current Albanian the redoubling of the direct object has become a generalized phenomenon only when it is expressed by a personal pronoun of the first two persons, representing the rheme of the communication or making part of it. Such a phenomenon appears likewise in the deeds of the Albanian ancient authors, particularly by Budi. In this function it is not conditioned by its position before or after the predicate. (2). But when it is expressed by other words, i.e. not by the personal pronouns of the first two persons, the redoubling of the direct object takes place only when it represents the theme of the communiacation or is a part of it. The same situation appears also in the deeds of the ancient Albanian authors. (3). The redoubling of the indirect object, too, has become a generalized phenomenon in current Alanian, when it is expressed by the personal pronouns of the first two persons, representing the rheme of the communication. In other cases it is redoubled not only when it represents the rheme, but also the theme of the communication (see the Albanian version). In both cases the redoubling takes place independently of the position of the object before or after the predicate. In the deeds of the ancient authors, particularly by Buzuku, the redoubling of the indirect object is not so frequent as in current Albannian.(4). The situation exposed in && 2-4 represents the further evolution of a syntactic phenomenon that had begun since the preliterary period of Albanian. It goes without saying that in more ancient times the opposition rheme ~ theme was realized by other means (see the Albanian version).(5). The main factor accounting for the redoubling of the objects expressed by a personal pronoun of the first two persons has obviously been the aim of the speaker to render more evident these chief complementing terms of the predicate, when they represented the rheme of the communication, or made part of it. It is more likely that such a phenomenon has originally occurred in sentences, in which the object, on account of emphasis, was placed at the outset. One cannot, however, rule out the possibility that in some cases the unstressed form should have anticipated the stressed one. At any rate, this phenomenon in both cases has developed since early.(6). The redoubling of the objects by the unstressed pronominal forms of the third person is still more difficult to be historically explained. It is to be presumed that in such cases the redoubling of the objects has originally taken place in sentences, in which they represented the theme of the communication. The chief factor of the redoubling then should have been the desire of the speaker to render more concrete the indefinite semantic content of the unstressed forms of the third person of the personal pronouns. At any rate, in this case, too, the question is of a relatively ancient tendency of the Albanian language to use redundant linguistic means whenever it was necessary.(7). The redoubling of the objects expressed by the first two persons of the personal pronouns has taken place, most probably, somewhat earlier. In such a case, one should not exclude the possibility that it may have exerted a cartain influence upon the redoubling of the objects expressed by the unstressed forms of the personal pronouns of the third person.(8). In Rumanian, too, the redoubling of the objects expressed by the first two persons of the personal pronouns has become a generalized phenomenon, independently of their position before or after the verb. In the remaining cases, the redoubling of the objects may be either obligatory, or facultative, or impossible. It is to be emphasized that the redoubling of the indirect object in Rumanian has not been generalized, as in Albanian. It seems that the main
189
factors accounting for the redoubling of the objects in Rumanian have been the same as in Albanian.(9). This phenomenon in Rumanian seems not to be so ancient. It should also be recalled that this phenomenon in Rumanian has not been so frequent during the XVI-XVIII centuries.(10). In current Rumanian, too, the situation has not changed so much. For ex. the redoubling of the indirect object expressed by a noun, generally, does not occur, when it is placed after the predicate.(11). It should also be recalled that the direct object, too, expressed by a noun placed after the predicate is generally not redoubled.(12). The redoubling of the objects is a well-known phenomenon of Bulgarian and Macedonian, too, particularly of western Macedonian, whereas in literary Bulgarian it is rather of a facultative character. It seems that the redoubling of the objects in these languages, too, has been conditioned by the same factors as in Albanian and Rumanian.(13-14). In BulgarianMacedonian this phenomenon seems to be not so ancient. At any rate, it has developed there after the XII-XIII centuries, probably under a certain influence of the other Balkan languages.(15). It seems that in Greek, too, the redoubling of the objects has been conditioned by the same factors mentioned above.(16). It seems also not to be so ancient in that language. At any rate, it is necessary to make further researches not only for the written attestations but also for its dialectal extension.(17). As the Slavish and Greek sources of this Balkan phenomenon are to be excluded, it remains to examine some other principal opinions expressed so far on this question. Miklosich has included it among the Balkan phenomena of autoctonous origin. But Miklosich's conjecture seems not to be plausible, since this phenomenon in the Balkan languages should not be so ancient. Moreover, it gives no answer to the questions: In which language should it have occurred at first and how has it been extended to the other languages? (18-19). According to Ilievski, who criticizes Miklosich's view, the source of this Balkan phenomenon is to be sought, most likely, in the Balkan vulgar Latin.(20). It should be borne in mind, however, that the phenomenon under discussion has had a larger diffusion in the Balkan languages than in the western Romance languages. Moreover, in the Balkan languages it does not seem to be so ancient as to be traced back to that period, when one can speak of a Balkan vulgar Latin.(21). The rise and development of such a phenomenon could not have been due to pure chance. It should have been brought about by one or more factors. This remark is unaivoidable, even if one were to admit the so-called Latin influence in this regard. Such an influence could not have been possible, if the Balkan languages should not have felt the need for such a phenomenon. Among the factors suggested so far for the explanation of this phenomenon in all the Balkan languages or in a particular one of this area one may cite those of the over-determination, of the homonymity of case forms, and of the actual division of the sentence.(22). The first explanation has been presented by Boissin for the Albanian language.(23). A similar view has been expressed also for the Rumanian phenomenon by various linguists, particularly by Budagov. According to this linguist, the redoubling of the object in Rumanian was brought about to re-express the definiteness, as the postpositive article in that language had lost much of its demonstrative ability, as compared to the prepositive article of the western Romance languages. Budagov's thesis is liable to various critical remarks (see the Albanian version).(24). According to some other scholars, particularly by Lopaov, the redoubling of the objects in the Balkan languages has been brought about by the need to avoid the homonymity between the nominative and accusative, on one hand, as well as that between genitive and dative, on the other. This thesis, too, is liable to various critical remarks (see the Albanian version).(25). Some other linguists have tried to explain the redoubling of the objects in this or that Balkan language by means of the actual division of the sentence. This theory should be considered as a step forward in the way of resolving the question under discussion. But it fails to make clear the phenomenon in all its complexity. In this connection, one should bear in mind the different syntactic conditions, wherein the redoubling of the objects occurs when they are expressed by the first two persons, and by the third person of the personal pronouns or by means of other words, respectively.(26).
190
The repetition or the anticipation of the objects in the Balkan languages is, in essence, a redundant use of grammatical means for particular communicative connotations. In all the cases described so far the basis of the double object ~ undoubled object oppositions is, in essence, the same, although the factor of redoubling by means of the unstressed pronominal forms of the first two persons is different from that of the third person, and this is one of the most difficult questions to make clear.(27). The redoubling by means of the unstressed pronominal form of the third person, as it was already pointed out, has been, in all probability, brought about to distinguish the object representing the theme from that representing the rheme of the communication. Thus, here we have to do, in essence, with a manifestation of a somewhat general tendency of the Balkan languages to make the oral communication as clear as possible through the redundant use of lexical-grammatical or purely grammatical means.(28). The redoubling of the objects expressed by the first two persons of the personal pronouns is surely a manifestation of the above-mentioned tendency as well. But such a phenomenon in this case has been brought about on account of emphasis, the object representing the rheme of the communication.(29). On the other hand, when the objects are expressed by means of the personal pronouns of the third person (be they full or unstressed forms), they cannot represent the rheme of the communication because of their indefinite semantic content (see also & 7). In such a case the full forms redoubling the unstressed forms are used whenever the speaker likes to render the objects somewhat more concrete.(30). In the western Romance languages, too, the repetition or the anticipation of the objects through the unstressed forms of the personal pronouns is likely to have been brought about by those factors accounting for the same phenomenon in the Balkan languages. But this hypothesis, of course, should be made subject to further researches and argued through the data of those languages.(31).
191
Chapter IX
The Replacing of the Infinitive The replacing of the infinitive in the Balkan languages has been rightfully acknowledged as a common trait of these languages.(1). The infinitive is generally acknowledged to have developed as a verbal category not only in the I.E. languages, but also in other linguistic families. It has had a different development in various I.E. languages both from the formal and functional point of view.(2). One cannot, however, help acknowledging that the infinitive in these languages has, in general, acquired some essential features which clearly distinguish it from the other finite and infinite forms of the verb. It is the representative form of the verb and among its functions should be included those of the subject, object and predicative. Despite its nominal origin, it has been fully integrated into the verbal system having acquired morphological categories and syntactic functions which are characteristic of the verb.(2-3). The tendency to create the infinitive should have originated since an early stage, but the eccomplishment of that tendency dates surely from a period, when the various I.E. languages had already begun the long process of their parallel evolution.(4). In several languages the infinitive is, in numerous cases, preceded by a preposition, which has gradually lost its meaning, thus becoming an integral part of the infinitive (cp. English to go etc.). The use of prepositions before the infinitive demonstrates, at the same time, its insufficiency to express all the various functional nuances, with which it has been used during the historical evolution of the various I.E. languages.(5). The replacing of the infinitive in such a developed language as Greek is an unexpected phenomenon. Nevertheless, Greek has replaced it since relatively early times by the subjunctive preceded by ina/na.(60). The same phenomenon has taken place also in Bulgarian-Macedonian, in which the infinitive has been replaced by the indicative present, preceded by da, after the XIXII centuries. Such a phenomenon is encountered also in some southern Serbo-Croatian subdialects.(7). In Rumanian, too, the infinitive has been generally replaced by the subjunctive preceded by s, particularly in the southern dialects. This process should have begun there since before the XVI century.(8). But, in the meantime, in Rumanian, as in Albanian (see && 11,13), an opposite phenomenon has taken place, i.e. the coining of the non-finite forms of the type de/pentru fcut.(9). As far as Albanian is concerned. several scholars have affirmed the existence of a former synthetic infinitive, but some others have not admitted such an affirmation.(10). Both of these opinions have not been duly argued. In such circumstances, one cannot give a clear-cut answer to the question whether Albanian has ever had a synthetic infinitive similar to those of the other I.E. languages. On the other hand, it would be difficult to explain the coining of the non-finite forms of the type me ba and pr t br in Albanian at a period, when the infinitive in the other Balkan languages was being replaced.(11). The non-finite form of the type me ba, fulfilling infinitive functions, has been coined by the grammaticalization of a word group formed by a preposition and a verbal noun. Such a grammaticalization should have taken place early, before the contacts of Albanian with the Balkan Slavish languages. This non-finite form is not used in the southern dialect, but some scholars think that it has existed formerly in that dialect, too.(12). After the XVI century both Albanian dialects have developed the non-finite form of the type pr t ba/pr t br fulfilling most of the infinitive functions.(13). In such circumstances, one may suppose that the sense of the infinitive should not have been unknown to the forefathers of present-day Albanians. Otherwise, one should presume that Albanian has developed two non-finite verbal forms during a period, in which the other Balkan languages were replacing the infinitive. From these two hypotheses the first seems to be more probable. In such a case one should admit that the
193
tendency to replace the infinitive in Albanian has not been so strong as in the other Balkan languages.(14). The replacing of the infinitive in the Balkan languages has been differently explained by various scholars. Some linguists, like Miklosich, Weigand and Gabinski, have tried to seek its origin in a substratum language, which has been differently thought about by each of them. All of them, however, assume that the substratum accounting for the gradual disappearance of the infinitive in the Balkan languages, had not developed an infinitive at all. (15-16). Thus, all of them have based their opinions upon an unconfirmed hypothesis. Moreover, even if such a hypothesis were to be assumed without any reserve, it should yet remain to make clear how such a substratum language has exerted such a great influence upon the other Balkan languages in replacing their infinitives. The establishment of a relative chronology in such a case is indispensable.(17). Some other scholars, like Meyer, Pedersen, Sandfeld, Rohlfs etc., have upheld the thesis that the disappearance of the infinitive in the Balkan languages is due to the Greek influence. Sandfeld has sustained his opinion by the following arguments: 1) The phenomenon is more restricted in areas far from Greece. 2) Greek has exerted a great influence upon the Balkan languages. 3) This phenomenon in Greek is relatively early attested.(18). The presumed Greek influence should have been more convincingly argued. It should be recalled that the disappearance of the infinitive in such a language as Greek is an unexpected phenomenon. Moreover, the early attestation of the phenomenon in Greek cannot be considered as an indisputable argument either.(19). According to Reichenkron, who does not exclude a certain secondary Greek influence, the phenomenon under discussion in the Balkan languages (Greek excluded) is due to the syntaxis of the vulgar Latin. Such an opinion has been rightfully criticized.(20). Some other linguists have considered the phenomenon under discussion in the Balkan languages as a parallel development brought about by the lack of clarity, lack of expressiveness, abstract character of the infinitive.(21). From the above survey it clearly emerges that the Balkan infinitive problem is rather complicated. In such circumstances, it seems more plausible to see in this phenomenon one of the most evident consequences of an ancient tendency of the Balkan languages to render the oral communication as clear as possible by utilizing even redundant linguistic means. The replacing of the infinitive by a finite form should have been one of the consequences of that tendency. However, if one takes into consideration the relative chronology of such a phenomenon, then one cannot rule out the possibility of an external influence particularly upon those languages, in which it is of a relatively recent date, as in the case of Bulgarian-Macedonian. It remains to be further investigated whether such an influence should be presumed for Rumanian, too.(22). As far as Albanian is concerned, this problem seems still more complicated, because its solution is conditioned by the clarification of the very question of its infinitive (see && 10-14). If one admits the opinion that Albanian or proto-Albanian has had a synthetic infinitive, then it is necessary to fix the time of its disappearance - before or after the coining of the type me ba. If it has disappeared before the creation of the type me ba, namely at a relatively early time, then one would hardly think of a Greek influence in this regard. On the contrary, if it has disappeared simultaneously to the grammaticalization of the type me ba, then the problem of the infinitive in Albanian should be presented in quite a different way. In such a case one has to admit that the former type has been gradually replaced by a more expressive formation. On the other hand, if one admits the opinion that Albanian has never had a synthetic infinitive before the type me ba, then the problem of the replacing of the infinitive might be put forward only for the southern Albanian dialect. Some scholars, who presume that the type me ba has existed in the southern dialect, too, maintain that its disappearance is due to the Greek influence. (23). Such an influence cannot be categorically ruled out. It should be recalled, however, that in the course of the last four centuries the southern Albanian dialect, despite the presumed Greek influence, has developed the non-finite form of the type pr t br, whose functions mostly correspond to those of the infinitive. This phenomenon throws much doubt upon the presumed Greek
194
influence in this case. Thus, the problem of the infinitive in Albanian in general and in its southern dialect in particular requires further investigations and researches.(24).
195
Chapter X
Some Other Correspondences Among the Balkan Languages Some other correspondences of the Balkan languages, which are to be met outside the Balkan, too, will be briefly dealt with in the following paragraphs.(1). In Albanian, Rumanian and in the Balkan Slavish languages the numerals 11-19 are built up by inserting a preposition between the small number and ten. Such a phenomenon is to be encountered in some other languages, too. It is generally acknowledged as a Baltic-SlavishAlbanian isogloss. The Slavish influence upon Rumanian in this case is not to be excluded.(2). In all the Balkan languages the third person singular of the verb have' is used impersonally with the meaning there is, there are. Such a use, which is encountered also out of the Balkans, is difficult to be historically explained for the Balkan languages, where it may be due, in some cases, to the contacts among the peoples of this area. In Albanian it is attested since 1555 (by Buzuku).(3). Regarding the analytic perfect with the auxiliary have, which is used in Albanian, Rumanian, Greek and western Macedonian, some scholars think that it has developed under the influence of the Balkan Roman. Someone else upholds a substratum hypothesis. The Latin influence has been suggested for the Germanic analytic perfect too, by A. Meillet, but such an opinion has not been supported by some other linguists. In Greek and Albanian such an analytic perfect is probably due to their internal development.(4). Finally, a few words about a correspondence between Albanian, on one hand, and BulgarianMacedonian, on the other. The question is of the Albanian admirative mood and the Bulgarian-Macedonian indirect narrative mood. The Albanian admirative is used also to reproduce with reservation and doubt another man's words, as it is the case of the BulgarianMacedonian indirect narrative mood. (5-6). The last formation is relatively recent, according to some scholars, who retain that it has appeared under the Turkish influence. But some others reject that opinion.(7). One should recollect that the Albanian admirative present forms have developed through the conglutination of the inverted analytic perfect and that such conglutinated admirative forms are already attested in Buzuku's deed (1555), which demonstrates that they had been coined since the pre-literary period of Albanian.(8). Concerning the question whether there is any historical connection between the Albanian admirative and the Bulgarian-Macedonian indirect narrative mood, the answers so far have been quite different. But in order to achieve an adequate solution of this problem, it is necessary to previously make clear a set of questions, like the following: How old is the indirect narrative mood and has it developed under the Turkish influence? Is the admirative sense in such a formation secondary or primary? Where has such a formation been historically more frequent, in Bulgarian or in Macedonian? It should also be taken into account that the Albanian admirative has been coined since the pre-literary period, whereas the indirect narrative mood seems to be relatively more recent.(9).
197
Chapter XI
Some Concordances Between Albanian and Rumanian Albanian and Rumanian have some particular concordances between them, as: 1) A considerable number of ancient words; 2) some indefinite pronouns having a similer construction; 3) gender shift of some inanimate nouns in the plural; 4) the prepositive articles of the genitive and of the adjectives; 5) the postposition of some determinatives; 6) some peculiar uses of the past participle.(1). The ancient lexical concordances between Albanian and Rumanian are of a great interest also for balcanology.(2). Since Miklosich it has been acknowledged that these common ancient words, having phonetic and semantic similarities, have been inherited from pre-Slavish times.(3). It is generally admitted that such words are relatively numerous. According to Russu, they amount to 70 unities, while according to Brncu, their number amounts to, at least, 89. (For such common words see the Albanian version).(4). According to some scholars, the source of these Albanian-Rumanian common words is to be sought in an ancient Balkan substratum language. Some others have sought their source in Albanian, from which they should have penetrated into Rumanian at a period, when the contacts between these two languages were not yet interrupted by the Slavish invasions. Some of those who sustain the substratum hypothesis, uphold a Thracian or Daco-Mysian origin of Albanian.(5). Such a hypothesis has been criticized by some other linguists, among whom is also abej. According to abej, one cannot admit the substratum hypothesis, as far as Albanian is concerned. He tries to explain the ancient Albanian-Rumanian common words mainly through their pre-Slavish long neighbourhood. But he, at the same time, admits that a part of those common words may owe their origin to a non-Greek I.E. language of the ancient Balkan. (For further details see the Albanian version).(6). This rather complicated problem, which requires further more profound investigations, cannot be adequately solved without a previous chronological stratification of the words under discussion. Such a stratification, however, presents great difficulties because of the rather late written attestation both of Albanian and Rumanian. Nevertheless, the ancient phonetic mutations as well as some ancient place-names of the western and eastern Balkan Peninsula may help us to separate, at least, the oldest layer of these ancient Albanian-Rumanian common words as well as its post quem non limit. If that time-limit is anterior to the very formation of Albanian and Rumanian, then one cannot speak either of Albanian or of Rumanian loanwords. In such a case one can rather speak of common words, which Albanian has inherited from its parent language, whereas Rumanian should have inherited them from its substratum. The further discussion of this problem should be connected with the elucidation of the most ancient and historical relations among the I.E. languages that were spoken in the western and eastern regions of the Balkan Peninsula prior to the formation of Albanian and Rumanian.(7). Rumanian is generally acknowledged to have been formed during the V-VIII centuries (see III/16), whereas Albanian has been formed during the IV-VI centuries (see III/6). Therefore their inherited common words, which can be dated prior to these periods, should be included in the inherited stock of Albanian and Rumanian respectively. Such are for ex. mal and some other words, which have undergone a rather ancient evolution (see the Albanian version).(8). The words pertaining to that ancient layer may have been partly a common I.E. stock of the parent language of Albanian and of the Rumanian substratum. But partly they may have penetrated from the one language into the other during their long contacts on the Balkan Peninsula. Moreover, some of those common words may have been inherited from a more ancient Balkan language.(9).
199
In Albanian and Rumanian there are also some indefinite pronouns of a similar type of construction.; cp. Alb. kush-do, Rum. cine-va; Alb. di-kush. Rum. ne--tine etc. (see the Albanian version). The similarity of their construction is striking. (10). In Albanian and Rumanian one can also observe a relatively old tendency to cross out the boundary line among the genders of inanimates. That is why there have often happened gender shifts among such nouns particularly in the plural, where the attention is rather concentrated upon the distinction of the number. In Albanian such a gender shift takes place with masculine and neuter inanimates forming their plural by the formants -e, -a, -ra/-na. (11). This phenomenon in Albanian has been supported by two main factors: 1) The evolution of the stem final sounds, which has since long levelled the distinction among the three genders in the plural; 2) the use of these nouns with plural formants of feminine source. Such a phenomenon is relatively ancient in Albanian; it has taken place before Buzuku (1555). (12). In Rumanian, too, inanimate masculine nouns forming the plural by -e < Lat. -ae, or -uri < Lat. ora, behave as feminines in that number. Such a gender shift is encountered also in Greeek (rarely) and in some other languages. This phenomenon is to be considered as a parallel development, as in Albanian and Rumanian it has taken place at a period, when they had no more direct contacts between them. (13). Besides the postpositive article, Albanian and Rumanian have coined also prepositive articles serving as constitutive parts of adjectives and of the genitive case. (14). But, whereas in Albanian in both cases the prepositive articles have the same form, in Rumanian they are of diferent sources. Moreover, in Rumanian the adjectives are pre-articulated only when they follow a definite noun, whereas the genitive is used with a prepositive article", when it follows an indefinite noun (cp. om bun ~ omul cel bun; o cas a vecinului ~ casa vecinului). (15). In order to give a right answer to the question whether there is a historical connection between Albanian and Rumanian in this regard, it is necessary to determine the time, in which the prepositive articles have appeared in these languages. In Albanian they should have appeared before its contacts with the Balkan Slavonic. (16-17). But in Rumanian they should have appeared somewhat later, after the XII centry. Therefore one cannot establish a direct historical relation between Albanian and Rumanian in this regard. (18). Among the syntactic innovations brought about in Albanian and Rumanian in the course of their evolution one should mention also their relatively ancient tendency to place the bound determinatives (adjectives, possessives, the genitive case etc.) after the noun; whereas the unbound determinatives (demonstratives, interrogatives etc.) are regularly placed before the noun. In both languages the postposition of the bound determinatives should have taken place before the pre-articulation of the adjectives and of the genitive case. (19). Another phenomenon common to Albanian and Rumanian is the use of the past participle after impersonal verbs with the value of an infinitive (cp. Alb. do br, duhet br, Rum. trebuie fcut it should be done), as well as the formation of some non-finite forms by means of the participle preceded by prepositions (see also IX/11-13).
200
Chapter XII
Some Lexical Coincidences With the exception of Sandfeld, the other scholars have generally paid less attention to the lexical coincidences among the Balkan languages. (1). It is to be acknowledged that the lexical coincidences play a minor role in a Sprachbund. It is also to be pointed out that the language of a dominating or of a more civilized people exerts a greater influence upon another one. Therefore it is quite natural that a considerable number of Greek, Latin, Italian and Turkish loanwords have penetrated into the Balkan languages. (2). A considerable number of Greek loanwords have penetrated into the other Balkan languages particularly after the partition of the Roman Empire at the end of the fourth century, when most of the Balkan countries were assigned to the Eastern Empire. Greek has also been the official language of the Orthodox Church. (3). Loanwords from ancient Greek are to be encountered only in Albanian and Rumanian. Such loanwords have undergone great phonetic mutations. (4). Greek loanwords have penetrated into Albanian and Rumanian during the later periods, too. Such laonwords are to be met also in the Balkan Slavish languages. (5). As far as the Latin laonwords are concerned, they are to be found in all Balkan languages; late Latin loanwords have penetrated also into the Balkan Slavish languages. (6). Ancient Latin loanwords are to be found in Greek, in which later on Italian loanwords have also penetrated. (7). Latin laonwords have penetrated particularly into Albanian; some of them date since ancient times. The latter have undergone profound phonetic mutations (see the Albanian version). A considerable number of Latin loanwords of Albanian are not encountered either in Rumanian or in the western Romance languages. It should be noted that the oldest layer of the Christian Church terminology of Albanian is of Latin source. Such facts demonstrate that the Latin influence upon the parent language of Albanian has been exerted in the western part of the Balkan Peninsula. (8-10). After the Slavish immigrations into the Balkan Peninsula and particularly during the dominations of the Bulgarian and Serbian dynasties (IX-XIV centuries) numerous Slavish loanwords have penetrated into Rumanian, Albanian and (less) in Greek.(11). In Albanian and Rumanian there are Slavish loanwords penetrated before the evolution ar- > ra- and al > la- of the Slavish languages, which has taken place at the end of the IX century.(12). The number of common Slavish loanwords in Rumanian and Albanian is relatively restricted.(13). After the Ottoman conquest of the Balkans numerous Turkish loanwords have penetrated into all the languages of this area.(14). The Turkish loanwords of the Balkan languages belong to various spheres of the vocabulary. Some of them are to be found in all the Balkan languages.(15). Alongside with the loanwords there have penetrated also some Turkish suffixes, but they have not become productive.(16). The frequent relations among the Balkan peoples since ancient times have rendered possible also the diffusion of numerous common phraseological expressions in their languages.(17). The principal type of the Balkan phraseological expressions seems to be that which has been realized through the transformation of free word groups into phraseological expressions. In some cases only one of the component parts of the phraseology is used with a figurative meaning.(19). The Balkan phraseological expressions function generally as verbs.(20). The source of the Balkan phraseological expresions is rather difficult to be specified. But some of them may be of Greek origin. At any rate, further researches should be undertaken in this field of Balkan studies.(21).
201
BIBLIOGRAFI
Aalto: 1953 = Aalto, Penti. Studien zur Geschichte des Infinitivs im Griechischen. Helsinki, 1953. Acta et diplomata: 1913 = Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia. Vol. I. Vindobonae 1913. Actes VI: 1968 = Actes du premier Congrs International des Etudes Balkaniques et Sud-Est Europennes. VI. Sofia 1968. Agalliu: 1975 = Agalliu, Fatmir. Ndrtimi dftor + emr i shquar n gjuhn shqipe. SF 1975/1. Agalliu: 1976 = Agalliu, Fatmir. Numrort e paranyjzuar. Vlera dhe prdorimi i tyre. SF 1976/4. Ajeti: 1961 = Ajeti, Idriz. Istorijski razvitak gegijskog govora Arbanasa kod Zadra. Sarajevo 1961. Ajeti: 1968 = Ajeti, Idriz. La prsence de l'albanais dans les parlers des populations slaves de la Pninsule Balkanique la lumire de la langue et de la toponymie. SA 1968/2. Ajeti: 1969 = Ajeti, Idriz. Historia e gjuhs shqipe (Morfologjia historike). Prishtin 1969. Ajeti: 1972 = Ajeti, Idriz. Pr historin e marrdhnieve t hershme gjuhsore shqiptare-sllave. SF 1972/4. Akten Innsbruck = Akten der Internationalischen Albanologischen Kolloquiums Innsbruck 1972. Zum Gedchtnis an Norbert Jokl. Herausgegeben von Hermann M. lberg. Altimari 1988 = Altimari. Francesco. Studi linguistici arbresh. Quaderni di Zjarri (S. Demetrio Corone) 1988. Anonimi i Elbasanit = Dorshkrimi i Anonimit t Elbasanit; nga I. Zamputi. BISH 1951/3-4. Arhiv = Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju. Beograd 1923-1926. Asan: 1961 = Asan, Finua. Reluarea complementului n limba romn. N Studii de gramatic, III. Bucureti 1961. Asenova: 1980/1 = Asenova, Petja. Km harakteristikata na balkanskija ezikov sjuz (fonemna, morfemna i imenna sistema). Annuaire de l'Universit de Sofia Kliment Ohridski, Facult des philologies slaves. Linguistique. Tome 74,1. 1980. Asenova: 1980/2. = Asenova, Petja. Aperu sur le redoublement de l'objet en bulgare et en franais. N LB XXII (1980), 4. Ashta: 1957 = Ashta, Kol. Shnime e vrejtje rreth gjuhs dhe leksikut t Lek Matrngs. BSHSH 1957/1. Ashta: 1964 = Ashta, Kol. Leksiku i plot i veprs s Gjon Buzukut. RSHIP 1964/1. Ashta: 1972 = Ashta, Kol. Leksiku i shqipes i nxjerr nga Dictionarium Latino - Epircoticum i Frang Bardhit. BSH 1972/1, 1973/2. Ashta: 1978 = Ashta, Kol. Leksiku i nxjerr nga Kuvendi i Arbnit. BSH 1978/1. Avram: 1990 = Avram, Andrei. Sur les voyelles neutres en roumain, en albanias et dans les langues romanes occidentales. N RRL 1990/1. BA = Balkan - Archiv. Fortsetzung des Jahresberichtes des Instituts fr Rumnische Sprache. Herausgegeben von Dr. Prof. G. Weigand. Leipzig 1925-1928. Bacinski: 1946. = Bacinski, Ilia. L'infinitif et les moyens de son remplacements. Bucarest 1946. Banfi: 1985 = Banfi, Emanuele. Linguistica balcanica. Bologna 1985.
202
Banfi: 1991 = Banfi, Emanuele. Storia linguistica del sud-est europeo. Milano 1991. Bardhi: 1635 = Blancus, Franciscus. Dictionarium Latino - Epiroticum. Romae 1635. Bari: 1955 = Bari, Henrik. Hymje n historin e gjuhs shqipe. Prishtin 1955. Bari: 1961 = Bari, Henrik. La perte de l'infinitif dans les langues balkaniques. Godinjak II. Sarajevo 1961. Barry: 1975 = Barry, Nimrod. Thme, propos et pronoms atons en albanais. BSLP, T. LXX - 1975, fasc. 1. Battisti: 1949 = Battisti, Carlo. Avviamento allo studio del latino volgare. Bari 1949. BB = Beitrge zur Kunde der indogermanischen Sprachen. Herausgegeben von A. Bezzenberger. Gttingen. BE = Balkansko ezikoznanie. Blgarska Akademija na Naukite. Sofija. Beci: 1978 = Beci, Bahri. Rreth tipareve karakteristike t dy dialekteve t shqipes. SF 1978/4. Beci: 1981 = Bahri, Beci. Vzhgime pr hundorsin e zanoreve n t folmet veriore t shipes. SF 1981/3. Beci: 1982 = Lashtsia e dialekteve t shqipes - dshmi e vendbanimit t hershm t shqiptarve. SF 1982/3. Benveniste: 1966 = Benveniste, Emile. Problmes de linguistique gnrale. I. Paris 1966. Benveniste: 1974 = Benveniste, Emile. Problmes de linguistique gnrale. II. Paris 1974. Bezzenberger: 1890 = Bezzenberger, Adalbert. Die indogermanischen Gutturalreihen. BB VI (1890). BISH = Buletin i Institutit t Shkencave. Tiran. Bogdani: 1685 = Bogdani, Pjetr. Cuneus prophetarum. Patavii 1685. Boissin: 1950 = Boissin, Henri. Formes nominales dtermines et indtermines en albanais. BSLP, T. 46 (1950). Bokshi: 1980 = Bokshi, Besim. Rruga e formimit t fleksionit t sotm nominal t shqipes. Prishtin 1980. Bokshi: 1984 = Bokshi, Besim. Prapavendosja e nyjs n gjuht ballkanike. Prishtin 1984. Bonfante: 1978 = Bonfante, Giuliano. La posizione linguistica dell'albanese fra le lingue indoeuropes. Palermo 1978. Bopp: 1854 = Bopp, Franz. Ueber das Albanesische in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen. Abhandl., d. Preuss. Akad. d. Wissencschaften. Phil. - hist. Kl. 1854. Boretzky: 1968 = Boretzky, Norbert. Der bestimmte Artikel nach Prpositionen im albanischen. KZ 1968/1. Brncu: 1971 etj. = Brncu, Grigore. Albanoromanica. SCL 1971/4, 1972/3, 1973/3. Brcu: 1983 = Brncu, Grigore. Vocabularul autohton al limbi romne. Bucureti 1983. Brugmann: 1913 = Brugmann, K. - Delbrck, B. Grundriss der vergleichenden Grammatik der idg. Sprachen; zweite Bearbeitung. II. Band. Strassburg 1913. Brugmann: 1916 = Brugmann, K. - Delbrck, B. Grundriss der vergleichenden Grammatik der idg. Sprachen. II. Band., III. Teil. Strassburg 1916. BSLP = Bulletin de le Socit de Linguistique de Paris. BSH = Buletin Shkencor i Institutit Pedagogjik t Shkodrs. Buchholz: 1977 = Buchholz, Oda. Zur Verdoppelung der Objekte im Albanischen. Berlin 1977. Buchholz: 1987 = Buchholz, Oda. Zu komparativischen und superlativischen Konstruktionen in den Balkansprachen. Berlin 1987. Buchholz: 1989 = Buchholz, Oda. Zu Konstuktionen mit unpersnlich gebrauchten 'haben' in den Balkansprachen. n: Z. Phon. Sprachwissenschaft. Kommun. Forschung (ZPSK). Berlin 42 (1989) 3,329338. Buda: 1967 = Buda, Aleks. Vendi i shqiptarve n historin evropiane t shekujve VIII-XVIII. Studime historike 1967/1. Buda: 1980. = Buda, Aleks. Rreth disa shtjeve t historis s formimit t popullit shqiptar, t gjuhs e t kulturs s tij. Studime historike 1980/1. Budagov: 1968 = Budagov, R. A. Etjudy po sintaksisu rumynskogo jazyka. Moskva 1968. Budi: 1618 = Budi, Pjetr. Dottrina christiana. Roma 1618. Budi: 1621/1 = Budi, Pjetr. Speculum confessionis. Roma 1621. Budi: 1621/2 = Budi, Pjetr. Rituale romanum. Roma 1621. BUSHT, SSHSH = Buletin i Universitetit shtetror t Tirans, Seria Shkencat Shoqrore. Buzuku = Shih abej: 1968. Camarda: 1864 = Camarda, Demetrio. Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese. Livorno 1864.
203
Camarda: 1866 = Camarda, Demetrio. Appendice al Saggio di grammatologia sulla lingua albanese. Prato 1866. Ceka: 1951 = Ceka, Hasan. Elementi ilir n qytetet Dyrrachium dhe Apollonia. BISH 1951/3-4. Cimochowski: 1950 = Cimochowski, Waclaw. recherches sur l'histoire du sandhi dans la langue albanaise. LP II, 1950. Cimochowski: 1951 = Cimochowski, Waclaw. Le dialecte de Dushmani. Poznan 1951. Cimochowski: 1958 = Cimochowski, Waclaw. Prejardhja e gjuhs shqipe. BUSHT, SSHSH 1958/2. Cimochowski: 1960 = Cimochowski, Waclaw. Des recherches sur la toponomastique de l'Albanie. LP VIII, 1960. Cimochowski: 1973 = Cimochowski, Waclaw. Pozicioni gjuhsor i ilirishtes ballkanike n rrethin e gjuhve indoevropiane. SF 1973/2. Cipo: 1949 = Cipo, Kostaq. Gramatika shqipe. Tiran 1949. Cipo: 1952/1 = Cipo, Kostaq. Sintaksa. Tiran 1952. Cipo: 1952/1 = Cipo, Kostaq. Vrejtje fonetike, morfologjike dhe sintaktike mbi Doktrinn e krshten t Budit. BSHSH 1952/1. CL = Cercetri de lingvistic, Revista a Institutului de Lingvistic al Academiei R.S. Romne. Filiala Cluj. Coteanu: 1956 = Coteanu, Ion. Despre poziia articului n limba romn. SCL 1956/1-2. Coteanu: 1969 = Coteanu, Ion. Morfologia numelui n protoromn. Bucureti 1969. Cowgill: 1986 = Cowgill, Warren. Indogermanische Grammatik. Band I, pjesa e par. Heidelberg 1986. abej: 1936 = abej, Eqrem. Parallele Ausdrcke und Redensarten in den Balkansprachen. Revue Internationale des Etudes Balkaniques II (1936). abej: 1955 = abej, Eqrem. Gjon Buzuku. BSHSH 1955/1-4. abej: 1957 = abej, Eqrem. Kuantiteti i zanoreve t theksuara t shqipes. BUSHT, SSHSH 1957/2. abej: 1958 = abej, Eqrem. Problemi i autoktonis s shqiptarve n dritn e emrave t vendeve. BUSHT, SSHSH 1958/2. abej: 1960 = abej, Eqrem. 1. Hyrje n historin e gjuhs shqipe 2. Fonetika historike e shqipes (dispens e botuar nga Universiteti i Tirans, 1960; ribotuar nga Universiteti i Prishtins, 1970). abej: 1960 etj. = abej, Eqrem. Studime rreth etimologjis s gjuhs shqipe (botuar n BUSHT, SSHSH q nga 1960/4 deri m 1964; m pas n SF 1964-1967; ribotuar n Studime gjuhsore, I-II, Prishtin 1976). abej: 1962 = abej, Eqrem. Disa probleme themelore t historis s vjetr t gjuhs shqipe. BUSHT,SSHSH 1962/4 (gjermanisht n SA 1964/1). abej: 1963 = abej, Eqrem. Rreth disa shtjeve t historis s gjuhs shqipe. BUSHT,SSHSH1963/3 (versioni rumanisht n SCL 1954/4). abej: 1964 = abej, Eqrem. Disa faza m t mome t shqipes n dritn e gjuhve fqinje. RSHIPSH 1964/1. abej: 1968 = abej, Eqrem. Meshari i Gjon Buzukut. Pj. I, Tiran 1968; pj. II, Tiran 1968. abej: 1970 = abej, Eqrem. Mbi disa rregulla t fonetiks historike t shqipes. SF 1970/2 (gjermanisht n Die Sprache, Wien 1972). abej: 1972/1 = abej, Eqrem. L'ancien nom national des albanais. SA 1972/1. abej: 1972/2 = abej, Eqrem. Problemi i vendit t formimit t gjuhs shqipe. SF 1972/4. abej: 1974 = abej, Eqrem. Karakteristikat e huazimeve latine t gjuhs shqipe. SF 1974/2 (gjermanisht n RL 1962/1). abej: 1975 = abej, Eqrem. Disa mendime mbi marrdhniet gjuhsore rumune-shqiptare. SF 1975/1 (gjermanisht n RRL 1965/1-3). abej: 1975/2 = abej, Eqrem. Histori gjuhsore dhe strukturore e arbrishtes s Italis. SF 1975/2. abej: 1975/3 = abej, Eqrem. Pr nj shtresim kronologjik t huazimeve turke n gjuhn shqipe. SF 1975/4. abej: 1976 = abej, Eqrem. Studime etimologjike n fush t shqipes.; vll. II, Tiran 1976. abej: 1979 = abej, Eqrem. Mbi disa dukuri t historis s gjuhs shqipe t para n lidhje me gjuht e tjera ballkanike. SF 1979/4. abej: 1982 = abej, Eqrem. Studime etimologjike n fush t shqipes; vll. I. Tiran 1982. eliku: 1968 = eliku, Mehmet. Mbi grupimin e t folmeve t gegrishtes jugore dhe mbi disa tipare t tyre. SF 1968/3. erniak: 1990/1 = erniak, A.B. Arumynskij jazyk; n OBJa. erniak: 1990/2 - erniak, A. B. Meglenorumynskij jazyk: n OBJa. Da Lecce: 1716 = Da Lecce, Fr. Maria. Osservazioni grammaticali nella lingua albanese. Roma 1716.
204
DC = Shih Budi: 1618. Debraekeleer: 1966 = Debraekeleer, R. Une catgorie verbale complexe et originale du bulgare moderne: le mode de la narration indirecte, n Annuaire de l'institut de Philologie et d'Historie orientales et Slaves. T. XVII (1963-1965). Bruxelles 1966. Demina: 1959 = Demina, E.I. Pereskazyvatelnye formy v sovremennom bolgarskom literaturnom jazyke; n Voprosy grammatiki bolgarskogo literaturnogo jazyka. Moskva 1959 (faqe 313-378). Demiraj, B.: 1986 = Demiraj, Bardhyl. Formanti -t n sistemin e numrimit t gjuhs shqipe. SF 1986/4. Demiraj, B.: 1990 = Demiraj, Bardhyl. Die Bildung der Zahlwrter 11 bis 19 im Albanischen. SA 1990/2. Demiraj: 1953 = Demiraj, Shaban. Disa shnime t krahasuara mbi gjuhn e Varibobs. BSHSH 1953/1,2,3, Demiraj: 1955 = Demiraj, Shaban. Gjuha e Sami Frashrit (leksiku), BSHSH 1955/3. Demiraj: 1958 etj. = Demiraj, Shaban. Disa shnime rreth lvrimit t gjuhs shqipe gjat shekullit XIX. BUSHT, SSHSH 1958/4, 1959/1. Demiraj: 1967 = Demiraj, Shaban. Historia e gjuhs s shkruar shqipe (dispens e botuar nga Universiteti i Tirans m 1967, ribotuar nga Universiteti i Prishtins m 1970). Demiraj: 1972 = Demiraj, Shaban. shtje t sistemit emror t gjuhs shqipe. Tiran 1972. Demiraj: 1975 = Demiraj, Shaban, Sistemi i lakimit t gjuhs shqipe. Tiran 1975. Demiraj: 1981 = Demiraj, Shaban. A ka ndikime t huaja n strukturn morfologjike t shqipes? Gj. J. 1981/2. Demiraj: 1982 = Demiraj, Shaban. Koha e formimit t gjuhs shqipe n dritn e disa t dhnave t strukturs s saj gramatikore. SF 1982/3. Demiraj: 1986 = Demiraj, Shaban. Gramatik historike e gjuhs shqipe. Tiran 1986 (ribotuar n Prishtin m 1988). Demiraj: 1988 = Demiraj, Shaban. Gjuha shqipe dhe historia e saj. Tiran 1988 (ribotuar n Prishtin m 1989). De Simone: 1986 = De Simone, Carlo. Gli illiri del Sud. Tentativo di una definizione. Iliria (Tiran) 1986/1. Desnickaja: 1964 = Desnickaja, A.V. O kategorii isla v albanskom jazyke. Leningrad 1964. Desnickaja: 1966 = Desnickaja, A.V. Rekonstrukcija elementov drevnealbanskogo jazyka i obebalkanskie lingvistieskie problemy. Moskva 1966. Desnickaja: 1968 = Desnickaja, A.V. Albanskij jazyk i ego dialekty. Leningrad 1968. Desnickaja: 1976 = Desnickaja, A.V. Kategorija sobiratelnosti i kategorija massy v istorii gramatieskogo stroja albanskogo jazyka; n GSBJa. Leningrad 1976. Desnickaja: 1979 = Desnickaja, A.V. O sovremennoj teorii balkanistieskih issledovanii. Leningrad 1979. Desnickaja: 1984 = Desnickaja, A.V. Sravnitelnoe jazykoznanie i istorija jazykov. Leningrad 1984. Desnickaja: 1990 = Desnickaja, A.V. Albanojazynye poselenija Italii; n OBJa. Leningrad 1990. Dodi: 1963 = Dodi, Anastas. Fonetika e gjuhs s sotme shqipe (dispens e botuar nga Universiteti i Tirans m 1963, ribotuar nga Universiteti i Prishtins m 1970). Domi: 1961 = Domi, Mahir. Morfologjia historike e shqipes (dispens e botuar nga Universiteti i Tirans m 1961). Domi: = Domi, Mahir. Prapashtesa ilire dhe shqipe, prkime dhe paralelizma. SF 1974/4. Domi: 1975 = Domi, Mahir. Considrations sur les traits communs ou parallles de l'albanais avec les autres langues balkaniques et sur leur tude. SA 1975/1. Domi: 1981 = Domi, Mahir. Prkime e paralelizma sintaksore shqipe-rumune. SF 1981/3. Domi: 1982 = Domi, Mahir. Probleme t historis s formimit t gjuhs shqipe, arritje dhe detyra. SF 1982/3-4. Ducellier: 1972 = Ducellier, Alain. Nouvel essai de mise au point sur l'apparition du peuple albanais dans les sources historiques. SA 1972/2. Durante: 1959 = Durante, Marcello. II nome di Pesaro e l'accento iniziale in illirico; n: Annali dell' Istituto Universitario Orientale di Napoli. Roma 1959. Dhrimo: 1969 = Dhrimo, Ali. Mbi disa shtje t klasifikimit morfologjik t mbiemrave n shqipen e sotme letrare. SF 1969/1. Dhrimo: 1970 = Dhrimo, Ali. Kategorit gramatikore t mbiemrave. SF 1970/3. Ernout: 1935 = Ernout, A. Morphologie historique du latin. Paris 1935. Ernout-Meillet: 1967 = Ernout, A. - Meillet, A. Dictionnaire tymologique de la langue latine. 4e dit. Paris 1967.
205
Feuillet: 1986 = Feuillet, Jack. La linguistique balkanique; n Cahiers balkaniques, No. 10. Paris 1986. Fiedler: 1966 = Fiedler, W. Zu einigen Problemen des albanischen Admirativs; n Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl - Marx - Univerisitt Leipzig. 15. jahrgang, Heft 3, 1966. Fiedler: 1968 = Fiedler, W. Zu einigen Problemen des Admitarivs in den Balkansprachen; n: Actes VI (1968). Fiedler: 1975 = Fiedler, W. Zhvillimi i infinitivit geg nga aspekti i ballkanologjis. Gj. Alb., SSHF 1975. Fiedler: 1987/1 = Fiedler, W. Zur Typologie der grammatischen Interferenz zwischen den Balkansprachen im Bereich der Konnektive. Linguistische Studien - Reihe A. Berlin 1975. Fiedler: 1987/2 = Fiedler, W. Zur Arealtypologie des Konjunktivs in den Balkansprachen. Linguistische Studien - Reihe A. Berlin 1987. Filia: 1911 = Filia, N. I krishteu i arbresh mbsuar n mistiriet klishs shejt (botuar nga M. Marchiano: II cristiano albanese. Roma, 1911). Fischer: 1990 = Der Fischer Welt Almanach 1990. Zahlen, Daten, Fakten. Redaktionsschluss 1.9.1989. Darmstadt 1990. Fjalori 1954 = Fjalor i gjuhs shqipe. Instituti i Shkencave. Tiran 1954. Fjalori 1980 = Fjalor i gjuhs s sotme shqipe. Akademia e Shkencave e RPSSH. Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis. Tiran 1980. Floqi: 1969 = Floqi, Spiro. Mbi disa shtje t rendit t fjalve n shqipen e sotme. SF 1969/2. Fon. dhe gram. II = Fonetika dhe gramatika e gjuhs s sotme letrare shqipe, II. Akademia e Shkencave e RPSSH. Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis. Tiran 1976. Friedman: 1977 = Friedman, V.A. The grammatical categories of the Macedonian indicative. Columbus. Ohio. 1977. Friedman: 1981 = Friedman, V.A. Admirativity and confirmativity. ZB XVII/1 (1981). Furiqi: 1931 = Phourik, P.A. Pothen to ethnikon Arvanits? Athin 1931. Furiqi: 1933 = Phourik, P.A. H en Attik Helln Alvanik dialektos. Athin 1933. Gabinskij: 1967 = Gabinskij, M.A. Vozniknovenie infinitiva kak vtorinyj balkanskij jazykovoj process. Leningrad 1967. Gabinskij: 1990 = Gabinskij, M.A. Sefardskij jazyk; n OBJa. Geografia: 1621 = Geografia cio Descritione universale della terra. Padova MDCXXI. Georgeta et altri: 1974 = Georgeta, Ciampec et altri. Limba romn contemporan; vol. I. Bucureti 1974. Georgiev: 1960 = Georgiev, Vladimir. Albanisch, Dakisch - Mysisch und Rumnisch. BE 1960/2. Georgiev: 1963 = Georgiev, Vladimir. Thrace et illyrien. BE 1963/6. Georgiev: 1964 = Georgiev, Vladimir. Vokalnata sistema v razvoja na slavjanskite ezici. Sofija 1964. Georgiev: 1966 = Georgiev, Vladimir. Introduzione alla storia delle lingue indoeuropee. Roma 1966. Georgiev: 1968 = Georgiev, Vladimir. Le problme de l'union linguistique balkanique. Shih Actes VI. Georgiev: 1972 = Georgiev, Vladimir. Probleme der historischen Lautlehre des Albaischen. Shih Akten Innsbruck. Georgiev: 1972 = Georgiev, Vladimir. Ilirt dhe fiqnjt e tyre SF 1972/4. Georgiev: 1977 = Georgiev, Vladimir. L'union lingustique balkanique. L'tat actuel des recherches. BE XX/1-2 (1977). Glbov: 1962 = Glbov, Ivan. Problemt za lena v blgarski i rumnski ezik. Sofije 1962. Giordano: 1963 = Giordano, Emanuele. Fjalor i arbreshve t Italis. Bari 1963. GLR = Gramatica limbii romne. (Editura Republici Populare Romne). I (ed a dou). Bucureti 1963. Graur: 1957 = Graur, Al. Lidhjet ndrmjet gjuhs rumune dhe gjuhs shqipe. BUSHT, SSHSH 1957/2. Grevisse,: 1980 = Grevisse, M. Le bon usage. Duculot 1980. Gj.Alb. (SSHF) = Gjurmime Albanologjike (Seria e Shkencave Filologjike). Instituti Albanologjik. Prishtin. GSBJa = Grammatieskij stroj balkanskih jazykov. Leningrad 1976. Gjinari: 1968 = Gjinari, Jorgji. Pr historin e dialekteve t gjuhs shqipe. SF 1968/4. Gjinari: 1969 = Gjinari, Jorgji. Mbi vazhdimsin e ilirishtes n gjuhn shqipe. SF 1969/3. Gjinari: 1976 = Gjinari, Jorgji. Struktura dialektore e shqipes e par n lidhje me historin e popullit. SF 1976/3. Gjinari: 1981 = Gjinari, Jorgji. Zanoret hundore t gegrishtes dhe -ja e theksuar e toskrishtes. SF 1981/3. Gjinari: 1982 = Gjinari, Jorgji. Dshmi t historis s gjuhs shqipe pr kohn dhe vendin e formimit t popullit shqiptar. SF 1982/3. Gjinari: 1989 = Gjinari, Jorgji. Dialektet e gjuhs shqipe. Tiran 1989. GJ.J. = Gjuha jon (revist: Akademia e Shkencave e Shqipris).
206
Haebler: 1965 = Haebler, Claus. Grammatik der albanischen Mundart von Salamis. Wiesbaden 1965. Hahn: 1853 = Hahn, Georg von. Albanesische Studien. Wien 1853. Hamp: 1958 = Hamp, E.P. Gender shift in Albanian; n Romance Philology XII, 2 (1958). Hamp: 1966 = Hamp, E.P. The position of Albanian; n: Ancient Indo-European Dialects. Berkeley and Los Angeles 1966. Helbig: 1903 = Helbig, R. Die italienischen Elemente im Albanesichen. JB 1903. Hetzer: 1983 = Hetzer, Armin. Wortkundliche Probleme bei Sprachbunden unter besonderer Bercksichtigung des sdosteuropischen Areals. ZB XIX/1 (1983). Hirt: 1898 = Hirt, Hermann. Zur Lsung der Gutturalfrage im Indogermanischen. BB XXIV (1898). Hirt: 1921 etj. = Hirt, Hermann. Indogermanische Grammatik. II, III, VI, VII. Heidelberg 1921, 1927, 1934, 1937. Hubschmid: 1982 = Hubschmid, Johannes. Interpretimi historik i barazimeve shqiptaro-rumune t fjalve dhe substrati dako-miz. SF 1982/3. IF = Indogermanische Forschungen. Strassburg - Berlin. IJ = Indogermanisches Jahrbuch. Strassburg - Berlin - Leipzig. Ilievski: 1962-63 = Ilievski, Petar. Prilog kon hronologijata na eden balkanizma vo makedonskiot jazik. MJ XIII-XIV (1962-63),kn.1-2. Ilievski: 1973 = Ilievski, Petar. Kon interpretaciata na modelot na udvoeniot objekt vo makedonskiot jazik. Godien i Universitetit t Shkupit. 1973. Ilirt dhe Iliria - Ilirt dhe Iliria tek autort antik. Tiran 1965. ILR II = Istoria limbii romne; vol. II. Editura Republici Socialiste Romnia. Bucureti 1969. Ismajli: 1972 = Ismajli, Rexhep. A propos de la quantit vocalique de l'albanais. Akten Innsbruck. Ismajli: 1973 = Ismajli, Rexhep. Mbi disa shtje t zhvillimit historik t sistemit fonetik t shqipes. Sf 1973/3. Itineraria: 1916 = Itineraria romana. Rmische Reisewege an der hand der Tabula Peuntingeriana, dargestellt von Konrad Miller. Stuttgart MDCCCCXVI. Ivnescu: 1980 = Ivnescu, G. Istoria limbii romne. Jai 1980. JB = Jahresbericht des Instituts fr rumnische Sprache. Leipzig. Jespersen: 1958 = Jespersen, Otto. The philosophy of grammar (reedition). London 1958. Jireek: 1916/1 = Jireek, Konstantin. Die Lage und Vergangenheit der Stadt Durazzo in Albanien. "Illyrisch-Albanische Forschungen", vol. I. Mnchen und Leibzig, 1916. Jireek: 1916/2 = Jireek, Konstantin. Valona in Mittelalter. Po aty. Jireek: 1916/3 = Jireek, Konstantin. Skutari und sein Gebiet in Mittelalter. Po aty. Jokl: 1911 = Jokl, Norbert. Studien zur albanesischen Etymologie und Wortbildung. Wien 1911. Jokl: 1923. = Jokl, Norbert. Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen. Berlin und Leipzig 1923. Jokl: 1924 = Jokl, Norbert. Albaner. Eberts Reallexicon der Vorgeschichte, I. Berlin 1924. Jokl: 1926 = Jokl, Norbert. Illyrier. Eberts Reallexicon der Vorgeschichte, II. Berlin 1926. Jokl: 1931 etj. = Jokl, Norbert. Zur Geschichte des alb. Diphthongs. -ua- -ue-. IF 49,50 (1931-1932). Jokl: 1931 =Jokl, Norbert. Ein Beitrag der alb. Vertretung der idg. Labiovelare. (n: Mlanges offerts Holger Pedersen). Aarhus 1937. Jokl: 1967 = Jokl, Norbert. Marrdhniet e afris s shqipes me gjuht e tjera indoevropiane. SF 1967/3 (dhe Die Sprache, Wien 1963). Jorn: 1986 = Jorn, I. Qvonje. Ueber den Vokativ und die Vokativformen in den Balkansprachen und im europischen Sprachareal. Copenhagen 1986. Katii: 1976 = Katii, Radoslav. Ancient languages of the Balkans. The Hague - Paris 1976. Kazazi: 1743 = Kazazi, Gj. N. Breve compendio della dottrina cristiana tradotta in lingua albanese per l'utilit dei fanciulli di quella nazione. Roma 1743. KDSA = Konferenca e Dyt e Studimeve Albanologjike; vol. III. Tiran 1969. Koneski: 1967/1 = Koneski, Blae. Istorija na makedonskiot jazik. Skopje 1967. Koneski: 1967/2 = Koneski, Blae, Gramatika na makedonskiot knioven jazik. Skopje 1967. Kopitar; 1829 = Kopitar, B.J. Albanische, walachische und bulgarische Sprache. Wien 1829; ribotuar m 1945 n Ljubljana. Kostallari: 1977 = Kostallari, Androkli. Rreth deprtimit t turqizmave n gjuhn shqipe gjat shekujve XVII-XVIII. Gjurmime albanologjike, SShF, Prishtin VII/1977. KPSA = Konferenca e Par e Studimeve Albanologjike. Tiran 1965. Krahe: 1925 = Krahe, Hans. Die alten balkanillyrischen geographischen Namen. Heidelberg 1925. Krahe: 1955 = Krahe, Hans. Die Sprache der Ilyrier. Wiesbaden 1955.
207
Krahe: 1966 = Krahe, Hans. Indogermanische Sprachwissenschaft, I. (Sammlung Gschen, B. 59). Berlin 1966. Krahe: 1970 = Krahe, Hans. Einleitung in das vergleichende Sprachstudium. Herausgegeben von W. Meid. Innsbruck 1970. Krasniqi: 1979 = Krasniqi, M. Gjurm e gjurmime. Prishtin 1979. Kretschmer: 1896 = Kretschmer, Paul. Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Gttingen 1896. Kurylovicz: 1956 = Kurilovicz, J. L'apophonie en indo-europen. Wroclaw 1956. Kurylovicz: 1964 = Kurylovicz, J. The inflectional categories of Indo-European. Heidelberg 1964. Kurylovicz: 1967 = Kurylovicz, J. Phonologie und morphonologie; n Phonologie der Gegenwart. Wiener Slavistisches Institut, VI, 1967. Kuvendi i Arbnit = Concilium Provintiale sive Nationale Albanum habitum. Anno MDCCIII. Romae 1705. KZ = Zeitschrift fr vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen. Begrndet von A. Kuhn. Berlin und Gtersloh. Lafe: 1973 = Lafe, Emil. Toponime latino-romane n truallin e shqipes. SF 1973/3. Lafe: 1975 = Lafe, Emil. Mbi habitoren dhe disa trajta t saj. SF 1975/2. Lafe: 1983 = Lafe, Emil. Njsi dhe vijimsi n formimin e etnonimeve shqiptare. SF 1983/1. La Piana: 1937 = La Piana, Marco. Intorno al riflesso della vocale o lunga dall'indoeuropeo e dal latino nell'albanese. Palermo 1937. La Piana: 1939 = La Piana, Marco. Studi linguistici albanesi, I. Palermo 1939. La Piana: 1949 = La Piana, Marco. Studi linguistici albanesi, II. Palermo 1949. LB = Linguistique balkanique (shih BE). Leake: 1811 = Leake, W.M. Researches in Greece. London 1811. Likaj: 1978 = Likaj, Ethem. Mbi format analitike n gjuhn shqipe. SF 1978/3. Likaj: 1984 = Likaj, Ethem. Analogjia gramatikore n strukturn morfologjike t gjuhs shqipe. Tiran 1984. Lindemann: 1970 = Lindemann, Fr. O. Einfhrung in die Laryngal-theorie. (Sammlung Gschen. B. 1247/1247 a). Berlin 1970. Lombard: 1934 = Lombard, Alf. Le groupement des pronoms personnels rgimes atones en italien. Uppsala 1934. Lombard: 1972 = Lombard, Alf. Les pronoms personnels du roumain; n Stockholm Studies in Modern Philology, N.S. vol. 4. 1972. Lombard: 1974 = Lombard, Alf. La langue roumaine. Paris 1974. Lopaov: 1978 = Lopaov, Ju. A. Mestoimennye povtory dopolnenija v balkanskih jazykah. Leningrad 1978. Lopaov: 1990 - Lopaov, Ju a. Novogreeskij jazyk; n OBJa. LP = Lingua posnaniensis. Poznan. Lunt: 1952 = Lunt, Horace. Grammar of the Macedonian literary language. Skopje 1952. Man: 1950 = Man, St. E. The Indo - European vowels in Albanian. Language, v. 26/3 (1950). Man: 1952 = Man, St. E. The Indo - European consonants in Albanian. Language, v. 28/1 (1952). Mangold: 1988 = Mangold, Max. Uvod v ezikoznanieto s ogled i na blgarskija ezik. Sofija 1988. Manolova: 1979 = Manolova, Liliana. Upotreba na udvoenoto doplnenie v blgariskija knioven ezik. (n vllimin Vaprosi na savremenija blgarski knioven ezik, XXIII), Sofija 1979. Mansaku: 1980 = Mansaku, Seit. Ndrtimet me foljen ndihmse kam + paskajore tek autort e vjetr. SF 1980/2. Mansaku: 1981 = Mansaku, Seit. Paskajorja e shqipes dhe kategorit gramatikore t saj. SF 1981/1. Mansaku: 1982 = Mansaku, Seit. Autoktonia e shqiptarve n dritn e t dhnave t toponimis s lasht. SF 1982/3. Mansaku: 1983 = Mansaku, S. Funksionet sintaksore t paskajores tek autort e vjetr. SF 1983/2. Martinet: 1970 = Martinet, Andr. Economie des changements phontiques; 3e d. Berne 1970. Martinet: 1986 = Martinet, Andr. Des steppes aux ocans. Paris 1986. Masci: 1808 = Masci, Angelo. Discorso sull'origine, costumi e stato attuale della nazione albanese. 1808. Matrnga = Shih Sciambra, prkatsisht Sulejmani. Mayer: 1959 = Mayer, Antun. Die Sprache der alten Illyrier. B. II. Wien 1959. Mayrhofer: 1986 = Mayrhofer, Manfred. Indogermanische Grammatik. Band I, pjesa e dyt. Heidelberg 1986. Meid: 1971 = Meid, Wolfgang. Das germanische Prteritum. Innsbruck 1971.
208
Meillet: 1926 = Meillet, Antoine. Lingustique historique et linguistique gnrale. Paris 1926. Meillet: 1930 = Meillet, Antoine. Aperu d'une histoire de la langue grecque (3e dition). Paris 1930. Meillet: 1931 = Meillet, Antoine. Esquisse d'une histoire de la langue latine. (2e dition). Paris 1931. Meillet: 1936 = Meillet, Antoine. Esquisse d'une grammaire compare de l'armnien classique. Vienne 1936. Meillet: 1937 = Meillet, Antoine. Introduction l'tude copmarative des langues indo-europennes. (8e dition). Paris 1937. Melander: 1928 = Melander, J. Etude sur l'ancienne abrviation des pronoms personnels rgimes dans les langues romanes. Uppsala 1928. Meyer: 1884 = Meyer, Gustav. ber die Stellung des Albanesischen im Kreis der indogermanischen Sprachen. BB VIII (1884). Meyer: 1986 = Meyer, Gustav. Der Einfluss des Lateinischen auf die albanesische Formenlehre. (N: Miscellanea di filologia e lingusitica in memoriam di Napoleoone Caix e Angelo Canello). Firenze 1886. Meyer: 1888 = Meyer, Gustav. Die lateinischen Elemente im Albanesischen. (N: Grbers Grundriss, I; I.Auflage) (1888). Meyer: 1891 = Meyer, Gustav. Etymologisches Wrterbuch der albanesischen Sprache. Strassburg 1891. Meyer: 1882 etj. = Meyer, Gustav. Albanesische Studien. I - Wien 1882; III - 1892; V - 1896. Meyer-Lbke: 1900 = Meyer-Lbke, Wilhelm. Grammaire des langues romanes. T. III, 1-re Partie. Paris 1900 Meyer-Lbke: 1914 = Meyer-Lbke, Wilhelm. Rumnisch, romanisch, albanesisch. (N: Mitteilungen des Romanischen Instituts an der Universitt Wien. I. Heilderberg 1914. Meyer - Lbke: 1904 - 1906 = Meyer - Lbke, Wilhelm. Die lateinischen Elemente im Albanesischen, von Gustav Meyer; neubearbeitet von... (N: Grbers Grundriss I, 2e Auflage) (1904-1906). Mihescu: 1966/1 = Mihescu. Haralambie. Les lments latins de la langue albanaise. RESEE 1966/1-2. Mihescu: 1966/2 = Mihescu, Haralambie. Influena greceasc asupra limbii romne. Bucureti 1966. Mihescu: 1978 = Mihescu. Haralambie. La langue latine dans le sud-est de l'Europe. Bucureti - Paris 1978. Mihescu: 1982 = Mihescu, Haralambie. Linguistika dhe etnogjeneza e shqiptarve. SF 1982/3. Miklosich: 1861 = Miklosich, Fr. Die slavischen Elemente im Rumunischen. (N: Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philos. - histor. Classe VII). Wien 1861. Miklosich: 1870/1 = Miklosich, Fr. Die Slavischen Elemente im Albanischen mit einer Einleitung. Albanische Forschungen, I. Wien 1870. Miklosich: 1870/2 = Miklosich, Fr. Die romanischen Elemente im Albanischen. Albanische Forschugen, II. Wien 1870. Miklosich: 1871 = Miklosich, Fr. Die Form entlehnter Verba im Albanischen und einigen anderen Sprachen. Albanische Forschungen, III. Wien 1871. Miklosich: 1889 = Miklosich. Fr. ber die Einwirkung des Trkischen auf die Grammatik der sdosteuropischen Sprachen. Wien 1889. Minissi: 1961 = Minissi, Nullo. La categoria del genere nelle lingue slave. Annali dell'Istituto Universitario Orientale. Sezione Slava, IV/1. Napoli 1961. Mirambel: 1959 = Mirambel, Andr. La langue grecque moderne. Paris 1959. Mirev: 1950 - Mirev, Kiril. Istorija na blgarskija ezik. Sofija 1950. Mladenov: 1929 = Mladenov, Stefan. Geschichte der bulgarischen Sprache. Berlin und Leipzig 1929. Moser-Philtsou: 1964 = Moser - Philtsou, Maria. Lehrbuch der neugrichieschen Volkssprache. Mnchen 1964. Mulaku: 1978 = Mulaku, Latif. Mbi disa toponime masjetare t Kosovs. SF 1978/3. Mulaku-Bardhi: 1972 etj. = Mulaku, L. Bardhi, M. Mbi t folmen shqipe t Peshterit. Gj. Alb., SSHF II1972; III/1973. Nahtigal: 1961 = Nahtigal, Rajko. Die slavischen Sprachen. Abriss der vergileichenden Grammatik. Wiesbaden 1961. Neoellnik gram. = Neoellnik grammatik (ts demotiks). Athin 1941. OBJa = Osnovy balkanskogo jazykoznanija. Jazyki Balkanskogo regiona. (Novogreeskij, albanskij, romanskie jazyki). Akademija Nauk SSSR. Institut Jazykoznanija. Leningradskoe otdelenie. Leningrad 1990. lberg: 1972/1 = lberg, Hermann. Einige berlegungen zur Laryngaltheorie (an Hand des Albanischen). KZ 86/1 (1972).
209
lberg: 1972/2 = lberg, Hermann. Einige berlegungen zur Autochtonie der Albaner auf der Balkanhalbinsel. Akten Innsbruck (1972). lberg: 1976 = lberg, Hermann. Zwei oder drei Gutturalreihen? (Scritti in onore di Guliano Bonfante, vol. II) Brescia 1976. lberg: 1982 = lberg, Hermann. Kontributi i gjuhsis pr shtjen e atdheut ballkanik t shqiptarve. SF 1982/3. Pancratz: 1925 = Pancratz, Arnold. Das Partizipium Perfekti Passivi und seine Anwendung im Rumnischen. BA I (1925). Pedersen: 1894 = Pedersen, Holger. Bidrag til den albanesiske sproghistorie. (Festskrift til Vilhelm Thomsen). Kbenhavn 1894. Pedersen: 1895 = Pedersen, Holger. Albanesische Texte mit Glosar. Leipzig 1895. Pedersen: 1897 = Pedersen. Holger. Die albanesichen l-Laute. KZ 33 (1897). Pedersen: 1900 = Pedersen, Holger. Die Gutturale im Albanesischen. KZ 36 (1900). Pedersen: 1905 = Pedersen, Holger. Albanesisch 1905. Rom. Jb. IX (1905). Erlangen 1909. Pedersen: 1907 = Pedersen, Holger. Les pronoms dmonstratifs de I'ancien armnien. (Det.Kgl. Danske Videnskabernes Selskabs Skrifter; Sjette Raecke.) Kbenhavn 1907. Pedersen: 1913 = Pedersen, Holger. Vergleichende Grammatik der Keltischen Sprachen. II. Gttingen 1913. Pekmezi: 1908 = Pekmezi, G. Grammatik der albanesischen Sprache. Wien 1908. Pellegrini: 1977 = Pellegrini, G. B. Introduzione allo studio della lingua albanese (dispens). Padova 1977. Pellegrini: 1982 = Pellegrini, G.B. Disa vzhgime mbi elementin latin t shqipes. SF 1982/3. Philippide: 1928 = Philippide, Alexandru. Originea Romnilor. II. Ce spun limbile romn i albanez? Jai 1928. PhPr = Philologica Pragensia. Nakladatelstvi ekolovensk Akademie. Piotrovski: 1960 = Piotrovski, R. G. Formirovanie artiklja v romanskih jazykah. Moskva 1960. Pisani: 1972 = Pisani, Vittore. Sulla genesi dell'albanese. Akten Innsbruck (1972). Pisani: 1964 = Pisani, Vittore. Les origines de la langue albanaise. SA 1964/1. Pisani: 1969 = Pisani, Vittore. L'articolo posposto in albanese e questioni connesse. SA 1969/1. Pisani: 1972 = Pisani, Vittore. Ilirt n Itali. SF 1972/4. Popovi: 1960 = Popovi, I. Geschichte der serbokroatischen Sprache. Wiesbaden 1960. Porzig: 1954 = Walter, P. Die Gliederung des indogermanischen Sprachgebietes. Heidelberg 1954. Qvonje: 1986 = Qvonje, J. ber den Vokativ und die Vokativformen in den Balkansprachen und im europischen Sprachareal. Copenhagen 1986. Reichenkron: 1962 = Reichenkron, Gnter. Der Typus der Balkan-sprachen. ZB I (1962). Reinhold: 1856 = Reinhold, C.H.T. Noctes Pelasgicae. Athenis, 1854. Reinhold: 1854 = Reinhold, C.H.T. Pelasgica (material i litografuar). Athenis 1856. Reiter: 1984 = Reiter, N. Verfahrensweisen zur Kommunikationssteureung in den Balkansprachen. LB XXVII/4 (1984). RES = Revue des Etudes Slaves. Institut d'Etudes Slaves. Paris. RESEE = Revue des Etudes Sud-Est Europennes. Edition de l'Acadmie de la Rpublique Socialiste de Roumanie. Rix: 1976 = Rix, Helmut. Historische Grammatik des Griechischen. Darmstadt 1976. Riza: 1965 = Riza, Selman. Emrat n shqipe. Sistemi i rasave dhe tipet e lakimit. Tiran 1965. Riza: 1958 = Riza, Selman. Nyjat e shqipes. BUSHT, SSHSH 1958/4. Riza: 1959 etj. = Riza, Selman. Pronort e shqipes. BUSHT, SSHSH 1959/2, 3;1960/3. Riza: 1979 = Riza, Selman. Studime albanistike. Prishtin 1979. Riza: 1982 = Riza, Selman. Probleme t nyjave t shqipes. SF 1982/1. RL = Revue de Linguistique. Edition de l'Acadmie de la Rpublique Populaire de Roumanie. Bucaret. Rohlfs: 1949 = Rohlfs., Gerhard. Historische Grammatik der italienischen Sprache und ihrer Mundarten. I-II. Bern 1949. Rohlfs: 1958 = Rohlfs, Gerhard. La perdita dell'infinito nelle lingue balcaniche e nell'Italia meridionale. (n: Omagiu lui Iorgu Iordan). Bucureti 1958. Rosetti: 1964 = Rosetti, Alexandru. Istoria limbii romne, I,II (ed. a patra). Bucureti 1964. Rosetti: 1985 = Rosetti, Alexandru. La linguistique balkanique suivie par Le neouveau en linguistique dans l'oeuvre de A. Rosetti. Bucureti 1985. RR = Shih Budi: 1621/2.
210
RRL = Revue Roumaine de Linguistique. Edition de l'Acadmia de la Rpublique Socialiste de Roumanie. Bucarest. RSHIPSH = Revist Shkencore e Institutit Pedagogjik t Shkodrs. Russu: 1967 = Russu, I.I. Limba traco-dacilor. Bucureti. 1967. Russu: 1969 = Russu, I.I. Illirii. Bucureti 1969. Russu: 1970 = Russu, I.I. Elemente autohtone n limba romn. Bucureti 1970. SA = Studia albanica. Tiran. Sala: 1970 = Sala, Marius. Contribuii la fonetica istoric a limbii romne. Bucureti 1970. Sandfeld: 1930 = Sandfeld, Kristian. Linguistique balkanique, problmes et rsultats. Paris 1930. Saramandu: 1966 = Saramandu, N. Reluarea i anticiparea complementului indirect exprimat prin substantiv n limba romn din secolul al XVIII-lea SCL 1966/4. SC = Shih Budi: 1621/1. Schaller: 1975 = Schaller, H.W. Die Balkansprachen. Eine Einfhrung in die balkanphilologie. Heidelberg 1975. Schwyzer: 1959 = Schwyzer, E. Griechische Grammatik. Auf der Grundlage von K. Brugmanns Griechischer Grammatik. (3e Auflage), I,II, Mnchen 1959. Sciambra: 1964 = Sciambra, Matteo. La Dottrina cristiana albanese di Luca Matranga. Roma 1964. SCL = Studi i cercetri lingvistice. Editura Academiei Republicii Socialiste Romnia. Bucureti. Seliev: 1925 = Seliev, A.M. Des traits linguistiques communs aux langues balkaniques: un balkanisme ancien en bulgare. RES 1925/5, 35-57. Seliev: 1931 (1981) = Seliev, A. M. Slavjanskoe naselenie v Albanii. Sofija 1931; ribotuar m 1981. SF = Studime Filologjike. Akademia e Shkencave e Republiks s Shqipris. Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis. Tiran. Skok: 1926 = Skok, P. Considrations gnrales sur la dclinaison nominale roumanino-albanaise. Arhiv za arban. starinu III/1-2. Solta: 1960 = Solta, G.R. Die Stellung des Armenischen im Kreise der indogermanischen Sprachen. Wien 1960. Solta: 1980 = Solta., G.R. Einfhrung in die Balkanlinguistik mit besonederer Bercksichtigung des Substrats und des Balkanlateinischen. Darmstadt 1980. Steblin-Kamenskij: 1953 = Steblin-Kamenskij, M.I. Istorija skandinavskih jazykov. Moskva 1953. Steblin-Kamenskij: 1957 = Steblin-Kamenskij, M.I. Gramatika norvekogo jazyka. Moskva 1957. Stepanova-Suhaev: 1990 = Stepanova, L.G. - Suhaev, N.L. Dalmatinskij jazyk. (n OBJa). 1990. Stojanov: 1977 = Stojanov, Stojan. Gramatika na blgarskija knioven ezik. Sofija 1977. Suhaev: 1990/1 = Suhaev, N.I. Latinskaja re na Balkanah. (n OBJa). Suhaev: 1990/2 = Suhaev, N.L. Rumynskij jazik. (n OBJa). Suhaev: 1990/3 = Suhaev, N.L. Istrorumynskij jazyk. (n OBJa). Sulejmani: 1979 = Sulejmani, Fadil. E mbsuame e krshter e Lek Matrngs. Prishtin 1979. Svane: 1965 = Svane, Gunnar. Lvizjet n fushn e sistemit foljor t shqipes. (n KPSA). Svane: 1982 = Svane, Gunnar. Formimi i gjuhs letrare shqipe si paraqitet n Pasqyrn e t Rrfyemit t Budit (1621). SF 1982/3. Szemerenyi: 1980 = Szemerenyi, Oswald. Einfhrung in die vergleichende Sprachwissenschaft. Darmstadt 1980. Sytov: 1976 = Sytov, A.P. Iz istorii albanskoj glagolnoj fleksii. (n GSBJa). arapova: 1990 = arapova, L.V. Albanojazynye poselenija Grecii. (n OBJa). Sheperi: 1927 = Sheperi, I.D. Gramatika dhe sintaksa e gjuhs shqipe. Vlor 1927. Shkurtaj: 1979 = Shkurtaj, Gjovalin. Shnime pr t folmen arbreshe t San Marcanos. SF 1979/4. ufflaj: 1916 = ufflay, Milan. Die Kirchenzustnde in vortrkischen Albanian. Illyrisch-Albanische Forschungen, I. Mnchen und Leipzig 1916. Shuteriqi: 1956 = Shuteriqi, Dhimitr. Mbi disa shtje t Arbrit dhe mbi emrin Shqipri. BSHSH 1956/3. Shuteriqi: 1958 = Shuteriqi, Dhimitr. Edhe nj her mbi disa shtje t Arbrit. BSHSH 1958/3. Tagliavini: 1924 =Tegliavini, Carlo. Sulla questione della posposizione dell'articolo. (n Dacoromania III). Cluj 1924. Tagliavini: 1937 = Tagliavini, Carlo. L'albanese di Dalmazia. Contributi alla conoscenza del dialetto ghego di Borgo Erizzo, presso Zara. Firenze 1937. Tagliavini: 1965 = Tagliavini, Carlo. La stratificazione del lessico albanese. Elementi indoeuropei. Bologna 1965.
211
Trubeckoj: 1934 = Trubeckoj, N.S. Gedanken ber Morphonologie. Travaux du Cercle Linguistique de Prague, 52 (1934). Thomaj: 1981 = Thomaj, Jani. shtje t frazeologjis s gjuhs shqipe. Tiran 1981. Thomaj: 1984 = Thomaj, Jani. Leksikologjia e gjuhs shqipe. Tiran 1984. Thomaj - Lloshi: 1967 = Thomaj, Jani - Lloshi, Xhevat. Paralele frazeologjike t shqipes me gjuh t tjera t Ballkanit. SF 1967/1. Thumb: 1910 = Thumb. A. Handbuch der neugriechischen Volkssprache. 2. Auflage. Strassburg 1910. Thumb: 1926 = Thumb, A. Altgriechische Elemente des Albanesischen. IF 26 (1926). Thunmann: 1774 = Thunmann, Johann. Untersuchungen ber die Geschichte der stlichen europischen Vlker. Laipzig 1774. Vendryes: 1950 = Vendryes, J. Le langage. Paris 1950. Vjetari 1990 = Vjetari statistikor i R.P.S. t Shqipris. Tiran 1990. Vondrak: 1928 = Vondrak, Wenzel. Vergleichende slawische Grammatik. II (2e Auflage). Gttingen 1928. Wackernagel: 1892 = Wackernagel, J. ber ein Gesetz der indogermanischen Wortstellung. IF I (1892). Walter: 1966 = Walter, H. Zum Problem der sog. verdoppelten Objekte in den Balkansprachen. (n Rsums des communications - Linguistique - du ler Congrs International des Etudes Balkaniques et sud-Est Europennes. Sofia 1966). Weigand: 1911 = Weigand, Gustav. Der gegische Dialekt von Borgo Erizzo bei Zara in Dalmatien. Jb XVII (1911). Weigand: 1913 = Weigand, Gustav. Albanesiche Grammatik im sdgegischen Dialekt. Leipzig 1913. Weigand: 1926 = Weigand, Gustav. Das Albanesische in Attika. BA II. (1926). Weigand: 1927 = Weigand, Gustav. Sind die Albaner die Nachkommen der Illyrier oder der Thraker? BA III. (1927). Xhuvani: 1956 = Xhuvani, Aleksandr. Studime gjuhsore. Tiran 1956. Xhuvani: 1980 = Xhuvani, Aleksandr. Vepra, I. Tiran 1980. Xhuvani - abej: 1962 = Xhuvani, Aleksandr - abej, Eqrem. Prapashtesat e gjuhs shqipe. Tiran 1962. ZB = Zeitschrift fr Balkanologie. Mnchen. ugra: 1976 = ugra, A.V. O proishodenii albanskogo futuruma toskskogo tipa. (n GSBJa). Leningrad 1976. ugra-Sytov: 1990 = ugra, A.V. - Sytov, A.P. Albanskij jazyk. (n OBJa). Leningrad 1990.
212
TREGUESI I AUTORVE T CITUAR
Aalto, P.: I/9 (sh. 24), IX/19 (sh. 52). Ajeti, I.: VI/3,8 (sh. 14), VII/13 (sh. 43,44), IX/12 (sh. 43). Altimari, F.: VII/15 (sh. 50), 24 (sh. 55). Andreiin,: X/6,7. Asan, F.: VIII/21 (sh. 43). BA: I/4. Bacinski, I.: IX/21. Balan, A.T.: X/6. Benfi, E.: I/7 (sh. 21), II/13 (sh. 42), 15 (sh. 49,50), IV/13 (sh. 20), VI/3, VII/9 (sh. 28), IX/6 (sh. 12,13), 7 (sh. 19), 8 (sh. 24,25), 18, XII/1. Bari, H.: II/20 (sh. 68), III/5 (sh. 18). VII/5 (sh. 8). Berleti,: III/7. Barry, N.: VIII/22,26. Baodouin de Courtenay,.: I/7. Beci, B.: III/1 (sh. 4), 3 (sh. 6). Benveniste, E.: VII/3 (sh. 5), 6 (sh. 13). Berneker, E.: X/3 (sh. 6). Boissin, H.: VIII/22,23. Bokshi, P.: VI/3,4,8 (sh. 14). Brncu, G.: XI/4, XII/1. Brugmann, K.: IV/6 (sh. 3), V/1 (sh. 1), VII/2 (sh. 2), IX/4. Buchholz, O.: X/3 (sh. 5), VIII/22,26. Budagov, R.A.: VIII/24. Camarda, D.: IX/13 (sh. 47). Cimochowski, W.: III/5 (sh. 16). Cipo, K.: IX/13 (sh. 47). Conev, K.: X/7. Coteanu, I.: III/16 (sh. 53), V/9 (sh. 20), 10 (sh. 22), X/2 (sh. 2), XI/15. Cowgill, W.: II/8 (sh. 22). abej, E.: II/17,22 (sh. 81), III/4 (sh. 11), 5 (sh. 16), IV/9 (sh. 7), 12 (sh. 14), 17 (sh. 33), 19 (sh. 45), 20 (sh. 51), VI/3,8 (sh. 14), VII/13 (sh. 45), IX/10, 12 (sh. 42), XI/5 (sh. 5), 6, 16 (sh. 21), XII/1,4,9,10 (sh. 8), XII (sh. 15). erniak, A.B.: III/15 (sh. 49,50), 19 (sh. 63). Da Lecce, F.M.: IX/13 (sh. 47). Debraekeleer, R.: X/6. Demiraj, Sh.: I/4 (sh. 14), II/20 (sh. 68,69), III/4 (sh. 13,14,15), 5 (sh. 16,17,18,20), IV/9 (sh. 7,8), 15 (sh. 24,25,26,29), 16 (sh. 30), 19 (sh. 46,47), V/3 (sh. 4), 4 (sh. 5-8), 7 (sh. 9-14), 8 (sh. 14,15), 13 (sh. 29-33), VI/4, 8 (sh. 14), VII/12 (sh. 39), 17 (sh. 52), VIII/2 (sh. 4), 4 (sh. 12), 5 (sh. 13), 7 (sh. 15), 8 (sh. 16), 22,
213
25 (sh. 46), 26, IX/9 (sh. 28), 12 (sh. 43,44), 13 (sh. 45-48), 23 (sh. 60), X/4 (sh. 17), 8 (sh. 22), XI/14 (sh. 16), 15 (sh. 17,19). 16 (sh. 22), 17 (sh. 25, 26), 19 (sh. 29,30). 20 (sh. 31,32), XII/1,4 (sh. 2). Densusianu, O.: XI/5 (sh. 5). De Simone, C.: II/22 (sh. 80). Desnickaja, A.V.: III/5 (sh. 16). Dilenskij, G.: X/7. Dioskorides, P.: II/25. Ernout, A.: V/1 (sh. 1). Ernout, A. - Meillet, A.: X/3 (sh. 8). Feuillet, J.: II/13 (sh. 42), VI/3, IX/18, XII/1. Fiedler, W.: X/7,9. Fischer,: III/3 (sh. 6), 22 (sh. 66), 26 (sh. 83), 29 (sh. 90). Friedman, V.: III/27 (sh. 88) X/6 (sh. 19). Frncu, C.: IX/22. Gabinskij, M.A.: IX/10,13 (sh. 47), 16,23. Gaster, M.: V/15. Georgiev, V.: II/23 (sh. 85), 25 (sh. 90), III/5 (sh. 19), 24 (sh. 77), IV/13 (sh. 18). Glbov, I.: VI/4,6 X/7. Giordano, E.: III/3 (sh. 10), X/3 (sh. 9). GLR: V/10 (sh. 21), 12 (sh. 28), VII/11 (sh. 34,36), VIII/9, 11 (sh. 22), IX/9 (sh. 26,27), XI/13 (sh. 12). Grevisse, M.: VIII/21 (sh. 43). Gullelmus Adae: III/7. Gjinari, J.: III/10 (sh. 39), IV/12 (sh. 15), 17 (sh. 34). Hahn, G.v.: IX/10, 13 (sh. 47). Hamp, E.: II/17 (sh. 60), 22 (sh. 76), III/5 (sh. 20). Harff, A.V.: VII/13. Havranek, B.: IV/3, X/4. Hirt, H.: II/20 (sh. 68), VI/1 (sh. 4), VII/2 (sh. 2), IX/4. Hubschmid, J.: III/5 (sh. 16). Ilievski, P.: VIII/1 (sh. 2), 15,17,18 (sh. 39), 20,25 (sh. 45). ILR: III/16 (sh. 53), IV/11 (sh. 10), 14 (sh. 21,22), V/10 (sh. 20,22), VII/10 (sh. 33), XI/15 (sh. 18), 16 (sh. 27). Ivnescu, G.: IX/8 (sh. 21,25), 18,22 (sh. 59), XII/12 (sh. 12). Jakobson, R.: I/7. Jespersen, O.: VII/3 (sh. 5). Jokl, N.: IV/9 (sh. 7), 17 (sh. 32), 19 (sh. 44), VI/8 (sh. 14), X/2 (sh. 3), XI/5 (sh. 5), XII/12 (sh. 16). Katii, R.: II/1 (sh. 1), 2 (sh. 3), 3 (sh.5,6,7), 5 (sh. 10), 7 (sh. 15), 14 (sh. 44,45,), 15 (sh. 47,48), 16 (sh. 51,52,53), 17 (sh. 56,58), 18 (sh. 61,62), 19 (sh. 63,64,65,66), 20 (sh. 70), 21, 23 (sh. 84,86,87,88), 26 (sh. 93,94), III/5 (sh. 16). Koneski, B.: I/20 (sh. 44), III/23 (sh. 71), 26 (sh. 86), 27 (sh. 88,89), V/11 (sh. 24), 12 (sh. 27), VI/6, VII/7 (sh. 18,20), 8 (sh. 21-27), VIII/14, IX/22 (sh. 57), X/6 (sh. 19), 7. Kopitar, B.J.: I/1, VI/3, VII/1, XII/9. Krahe, H.: II/22 (sh. 80), Krasniqi, M.: III/3 (sh. 7). Kremer, P.: II/17, 20 (sh. 69). Kristoforidhi, K.: IX/13 (sh. 47). Kurylovicz, J.: VII/2 (sh. 2). La Piana, M.: VI/8 (sh. 14), IX/23. Leake, W.M.: II/17 (sh. 57), III/5 (sh. 16). Leskien,: VIII/18. Lettenbauer, W.: V/16 (sh. 36). Lombard, A.: VII/10 (sh. 29,30), 11 (sh. 34,35,36). Lopashov, J.A.: VIII/14,16,25. Malecki, M.: X/4. Martinet, A,: II/2 (sh. 3), 6,8 (sh. 22). Mayer, A.: II/22 (sh. 77,78). Mayrhofer, M.: II/8 (sh. 23). Meillet, A.: II/10 (sh. 37), V/15, VII/3 (sh. 5), 5 (sh. 8), X/4.
214
Meyer, G.: III/5 (sh. 16), IV/12 (sh. 13,14), IX/10, 13 (sh. 47), IX/18, XII/9. Meyer-Lbke, W.: IV/9 (sh. 7), 17 (sh. 32), 19 (sh. 43), VIII/21 (sh. 43), XII/9. Mihescu, H.: I/10 (sh. 25), II/27 (sh. 97), III/5 (sh. 16) 18 (sh. 61), VII/10 (sh. 32), XII/4 (sh. 1), 6 (sh. 4,5), 7 (sh. 6). Miklosich, F.: I/2, III/5 (sh. 16), IV/2,13, V/1, 15, VI/3, 4, VII/1, VIII/1,18,19,20, IX/16, XI/3,14,16. Miljetic, Lj.: VI/4. Miljeti, Lj.: VI/4. Mirambel, A.: VIII/17 (sh. 38). Mirev, K.: III/23 (sh. 72,73), 24 (sh. 77), 25 (sh. 80), IV/18 (sh. 37,38), V/11 (sh. 23,24), VI/6, VII/7 (sh. 19), 8 (sh. 21,22,23, 26,27), VIII/15 (sh. 33), IX/7 (sh. 17), X/7. Mladenov, S.: III/22 (sh. 70), 25 (sh. 81), IV/18 (sh. 36,38). Moser-Philtsou, M.: VIII/17 (sh. 38). Nilson, M.P.: II/17. Omagiu lui Iorgu Iordan: I/19 (sh. 33). Pancratz, A.: IX/9 (sh. 27). Paul, H.: VII/3 (sh. 6). Pedersen, H.: II/20 (sh. 69), III/5 (sh. 16), V/18, IX/2 (sh. 1), 10,12 (sh. 42), 18. Pekmezi, G.: IX/10, 13 (sh.47) Petrovi, E.: IV/13 (sh. 20). Piotrovski, R.G.: VI/4,11, (sh. 16,17). Ptolemeu: III/4 (sh. 11). Reichenkron, G.: I/10, V/17,18 (sh. 37), VI/3,4,9, VII/18 (sh. 54), IX/20,22 (sh. 57). RES I/6 (sh. 20). Rheinfeller,: III/18 (sh. 59). Rix, H.: II/7 (sh. 15,19,20), 8 (sh. 24), 9 (sh. 25,26,27,29,32), IV/11 (sh. 9). Rohlfs, G.: I/9 (sh. 24), VII/5 (sh. 8), 6 (sh. 15), VIII/21 (sh. 41), IX/7 (sh. 17), 18,23. Roques, M.: V/16. Rosetti, A.: IV/13 (sh. 17). Rusek, J.: VIII/15 (sh. 33). Russu, I.I.: II/20 (sh. 69), 22 (sh. 82), 25 (sh. 89.91), 26 (sh. 93,95), XI/4, XII/1. Sala, M.: IV/14 (sh. 23), 20 (sh. 49,50). Sandfeld, K.: I/5,10 (sh. 26), II/13 (sh. 42), IV/19 (sh. 39), V/1 (sh. 3,4), 12 (sh. 26), 16,17, VI/3,4,7, VII/2 (sh. 3), 6, (sh. 11,12,14,15), 18,20,23, VIII/13, IX/6 (sh. 12,14), 7 (sh. 17), IX/8 (sh. 25), 9 (sh. 27), 18,19,22 (sh. 57,58), 23, X/2 (sh. 1), 4 (sh. 16), XII/1,12 (sh. 14). Saramandu, N.: VIII/10. Schaller, H.W. = II/13 (sh. 42), III/29 (sh. 91), IV/13 (sh. 16,17,19), V/15 (sh. 34,35), 16 (sh. 36), VI/3, VII/18 (sh. 53), IX/7 (sh. 18), 8 (sh. 23), 18, XII/1,2. Schleicher, A.: I/2. Schrpfer, J.: V/15. Schuchardt, H.: I/7. Schwyzer, E.: II/8 (sh. 24), 9 (sh. 28), VII/3 (sh. 4), 6 (sh. 10), X/4 (sh. 15), XII/4 (sh. 3). Sciambra, M.: VII/13 (sh. 47). Seliev, A.M.: I/6, VIII/13, XII/12 (sh. 12). Skiroi, Z.: III/7 (sh. 31). Skok, P.: V/16. Skld, H.: V/15. Solta, G.R.: I/9, II/2 (sh. 4), 15 (sh. 46), 27 (sh. 96,98), V/18 (sh. 39), VI/3, VII/18 (sh. 53), VIII/1 (sh. 1), IX/6 (sh. 12), 8 (sh. 23,25), XI/14 (sh. 16), XII/1. Steblin-Kamenskij, M.I.: VI/1 (sh. 2). Stojanov, S.: III/22 (sh. 70), 23 (sh. 72), 24 (sh. 76,78, 79), 25 (sh. 81,82), 27 (sh. 87), V/12 (sh. 26), VII/8 (sh. 25), X/6. Suhaev, N.L.: III/15 (sh. 48,51,52), 17 (sh. 53), 18 (sh. 62), XII/12 (sh. 12). Sheperi, I.D.: IX/13 (sh. 47). Shkurtaj, Gj.: VII/13 (sh. 46), 24 (sh. 55). Tagliavini, C.: VI/1 (sh. 3), 3. Triponov, J.: X/7. Trubeckoi, N.S.: I/7. Thumb, A.: VII/6 (sh. 16), VIII/16,17 (sh. 38).
215
Vendryes, J.: VIII/5 (sh. 8). Wackernagel, J.: VI/11 (sh. 15). Weigand, G.: I/4, III/5 (sh. 18), VII/18, IX/10,13 (sh. 47), 16, X/6,7,9. Xhuvani, A.: IX/10,13 (sh. 47). Xhuvani, A-abej, E.: IX/18 (sh. 51), XII/16 (sh. 19).
216
TREGUESI ALFABETIK I SHTJEVE
A > III/9. > o XII/4. abur I/2 (sh. 71), XI/4,8. accipiter XII/10. Acra-banus II/22. Agata-para II/23. Agheasm XII/5. agiazma XII/5. ajazm XII/5. Akrokerauni II/16. al- > la- XII/12. Alban III/4. albanenses III/4 (sh. 12). albanese III/4 (sh. 12). alban-t II/18,20 (sh. 71). albanoi III/4 (sh. 11). Albanopolis II/20 (sh. 73), III/4 (sh. 11). altare XII/6. Ambracia II/16. amfilok-t II/16. amicus XII/10. am ludat ~ ludassem X/4. angelus XII/10. Angros II/22. anmik XII/10. ar- XII/12. ar- > ra- XII/12. Arban III/4. Arbn/Arbr III/4. Arbn > Rabn XII/12. (e) arbneshe/(e) arbreshe III/4. arbnisht/arbrisht III/4. ardian-t II/18,20 (sh. 71). e) ardhme (koha): - n anglishte VII/3,4 (sh. 7) - n bullgarishte e maqedonishte III/25,VII/8,22. - n frengjishte VII/5 (sh.8). - n greqishte t vjetr VIII/3. - n greqishte t re III/14. - n gjermanishte VII/3,4 (sh. 7). - n gjuht ballkanike I/1, VII/1-24. - n gjuht i.e. VII/2. - n gjuh t ndryshme VII/3-4. - n gjuht romane perndimore VII/10 (sh. 31). - n gjuht sllave VII/2. - n gjuht sllave t Ballkanit VII/7,22.
- n italishte VII/4 (sh. 7), 5 (sh. 8). - n rumanishte III/20, VII/10-11. - n serbokroatishte III/21 (sh. 65), 31, VII/9, - n shqipe I/14,III/10,VIII/12-17, 20. - tipi i s ardhmes me foljen dua I/1,14, III/10, VII/1,5-13,14, 18,23. - tipi i s ardhmes me foljen kam I/14,III/10,VII/15,16,17,18. arsye XII/9. armenishtja II/18. arnaut III/4, (sh. 12). aromun-t III/15. aromunishtja III/19. Arta II/16. arvanit-as III/4 (sh. 12). asnjanse (gjinia) III/16,XI/11. su > a XII/9. au > av XII/9. Aureliani III/16. aurum XII/9. avull I/2 (sh. 7), XI/4,8. B b > v II/9 (sh. 28). BA I/4. biat XI/4 (sh. 2). bakr XII/15. bakshish XII/15. Bal-acros II/22. balt XI/4,8, XII/12. balt XI/4,8, XII/12. +balto XII/12. Ballkan II/4. ballkanizmat I/2,7,11-20, II/4 - n bullgarishte III/25. - n greqishte III/14. - n maqedonishte III/28. - n serbokroatishte III/31. - n shqipe III/10. Bardylis II/20 (sh. 72). (i) bardh XI/4. Barz XI/4. basc XI/4.: bask-t II/5 (sh. 11). basm XII/15. bashk XI/4. bashkprkime midis gjuhve ballkanike n fushn e fonetiks IV/1-20.
217
- mungesa e dallimeve kuantitative tek zanoret IV-11-12. - ndihmesa e Mikloshiit dhe e Havranekut IV/2,3. - rotacizmi IV/19-20. - theksi IV/4,6-10. - zanorja // e patheksuar IV/13-15,18. - zanorja // e theksuar IV/16. bashkprkime midis shqipes dhe rumanishtes: - fjalt e vjetra t prbashkta I/2,XI/1-10. - format e pashtjelluara mbi bazn e pjesores XI/20. - ndrrimi i gjinis s emrave n shums XI/11-13. - nyjat e prparme XI/14-18. - prapavendosja e prcaktorve t pavetmjaftueshm XI/19. beki XII/15. bekoj XII/10. belqim XII/15. benedicere XII/10. berber XII/15. beribat XII/15. Besa-para II/23. bes-t II/24. bitis XII/15. boja-xhi XII/16. boj XII/15. bostan XII/15. brad XI/4. bredh XI/4. brendon II/20 (sh. 70). brention II/20 (sh. 70). bretk XII/4. bretkos XII/4. brez I/2 (sh. 7), XI/4,8. brnz XI/4 (sh. 2). bru XI/4,8. broatec XII/4. bubulcus XII/10. (a se) bucura XI/4,8. budalla XII/16. budalla-llk XII/16. bujk XII/10. (i) bukur XI/4,8. bullgar III/22. bullgarishtja I/1,2,III/22-25: - dialektet III/25. - dokumentimi dhe periodizimi III/23. - dukurit ballkanike III/25. - tipare gjuhsore III/24. buz I/2 (sh. 7), XI/4,8. buz I/2 (sh. 7), XI,4,8.
C Caesar XII/6. cakonishtja II/7 (sh. 21). calix XII/10. clugr XII/4. Car XII/6. crmid XII/5. careva XI/10. cark XI/4. castellum XII/10. castravete XII/13. causa XII/9. ceaf XI/4. centum XII/10. cer XII/6. cerrus XII/6. chersydrus XII/10. christianus XII/10. cicer XII/9 (sh. 7). cineva XI/10. cioar XI/4,8. cireasc XII/4. ciudesc XII/13. civitas XII/9 (sh. 7). coas XII/13. coco XII/13. copil XI/4 (sh. 2). co XII/13. crux/cruxis XII/10. cubitus XII/9. curpen XI.4,8. curs XI/4,8. -a / -i XII/16. am II/17 (sh. 60). amri-a II/17 (sh. 57). fardo XI/10. -k / -ik XII/16 (sh. 19). -i / -xhi XII/16 (sh. 19). oban III/15, XII/15. uditem XII/13. ynqi XII/15. D Dacia Maluenisis XI/8. Dacia Ripensis XI/8. dafin XII/5. dafin XII/5. dak-t II/23. dako-get-t II/23. dalmat-t II/21. (sh. edhe sh. 64).
218
dalmatishtja II/27. dalt XII/12. dalt XII/12. +dalto XII/12. dardan-t II/19 (sh. 67). dasaret-t II/18, 19 (sh. 65), 20 (sh. 71). dascal XII/5. daskal XII/5. daulle XII/15. dibran-e XII/16. dikush XI/10. Dimalum XI/8. disa XI/10. dj- > z- XII/9. do br IX/11. Doki-dava II/23. dollap XII/15. dorishtja II/7. dre / droj XI/4. droaie XI/4. droje XI/4. duhet br IX/11. Durrachion II/20 (sh. 73). Durrs III/5 (sh. 17). dyfek XII/15. dygjuhsia n Ballkan I/6. dyndjet sllave n Ballkan III/21. Dyrrhachium III/5 (sh. 17). Dh dhall XI/4,8. dhanorja me vlern e gjinores (shih gjinoredhanorja). dhanorja e pronsis V/12. dhaskal XII/5. dhimotiqi II/7,III/12. E ecclesia XII/10. efendi XII/15. (i) egr II/22 (sh. 79). khei X/3. ekjo (eikha) demeno X/4. elin III/11. elinik III/11. +Enetoi en t Adria II/20 (sh. 75) engjll XII/10. enkeleas-it II/19 (sh. 65), 20 (sh. 71). eolishtja II/7. Epicadus II/20 (sh. 72). Epir II/16. epirot-t II/14,16;
- gjuha e tyre II/17. episcopus XII/10. Etleva II/20 (sh. 72). evangelium XII/10. Ezirovo (unaza) II/25 (sh. 90). (zanorja) n gjuht ballkanike I/2, IV/2-4, 13. - n bullgarishte I/2, III/25, IV/18. - n rumunishte I/2, III/18, IV/14. - n shqipe I/2, III/10,IV/15. n dialektin jugor t shqipes IV/16-17. F facies XII/9. familje gjuhsore I/7. faqe XII/9. frm XI/4. flutur XI/4. fluture XI/4. forma e pashtjelluar e tipit me ba IX/10,11,12,14. forma e pashtjelluar e tipit pr t br IX/11,13,14, XI/20. forma e pashtjelluar e tipit pentru (de) scris IX/9, XI/20. fqinjt verior t grekve II/14. fsha-e < fshat-e XII/16. fukara-llk XII/16. furca XII/6. furka XII/6. furk XII/6. G Gadishulli Ballkanik II/4,5. - ndryshimi i gjendjes gjuhsore n... III/1. glbeaz XI/4. gallus XII/10. gard XI/4,8, XII/12. +gardu XII/12. gardh XI/4,8, XII/12. gas XII/9. gaudium XII/9. gegrishtja III/9. Gentius II/20 (sh. 72), 22. Genusus II/20 (sh. 73), 22. Germi-sara II/23. get-t II/23. ghimpe XI/4. ghiuj XI/4. gloab XII/13. graecus III/11. grek-t II/6.
219
Greqia e Madhe II/6. greqishtja e re III/11-14: - dialektet e saj III/13. - dukurit ballkanike III/14. - emrtimi i popullit dhe i gjuhs III/11. - gjuht letrare. III/12. - koha e formimit III/12. - ku flitet? III/1,11. - ndikimi i greqishtes I/5, V/16. - sistemi fonologjik dhe fjalori III/13. - vendi i saj n rrethin e gjuhve i.e. III/13. greqishtja e vjetr II/7-13: - dialektet II/7. - dokumentimi shkrimor II/8. - gjuh kentum II/8. - kolonit greke II/12. - sistemi fonetik II/10. - sistemi emror II/10. - sistemi foljor II/11. groap XI/4. grop XI/4. grua II/22 (sh. 79). grumaz I/2 (sh. 7), XI/4. gurmaz I/2 (sh. 7), XI/4. gu I/2 (sh. 7), XI/4,8. gush I/2 (sh. 7), XI/4,8. Gj gjendja e sotme gjuhsore n Gadishullin Ballkanik III/1-31. gjendja gjuhsore e Gadishullit Ballkanik n lashtsi II/1-27, gjinore-dhanorja (njsimi formal) n gjuht ballkanike I/2, V/1-2. - n bullgarishte e maqedonishte I/2, III/25, 28, V/11, 18. - n greqishte III/14, V/3. - n rumanishte I/2, III/20, V/9 -10. - paranyjzimi i gjinores n rumanishte V/10. - n shqipe I/2, V/4-8. - paranyjzimi i gjinores n shqipe V/5-6,8. - faktort e njsimit t gjinores me dhanoren: hipoteza e substratit V/14-15. - faktort e njsimit t gjinores me dhanoren: hipoteza e ndikimit grek V/16 hipoteza e ndikimit latin V/17-18. hipoteza e substratit V/14-15. hipoteza e zhvillimit paralel V/19. - dhanorja e patheksuar e premrave vetor me vlern e gjinores n gjuht ballkanike V/12-13. gjob XII/13. gjuha bullgare (shih bullgarishtja). gjuha greke (shih greqishtja).
gjuha maqedone (shih maqedonishtja). gjuha rumune (shih rumanishtja) gjuha serbokroate (shih serbokroatishtja). gjuha shqipe (shih shqipja). gjuh t Ballkanit II/4, III/1. gjuht ballkanike II/4, III/1. gjuht sllave t Ballkanit III/1. gjymtyr XII/10. gjysh XI/4. H (vi,ci) ha X/4. haber XII/10. habet X/4. habitorja (n shqipe) X/1,5,8,9. Haemus II/23. haon-t II/16. harabel XII/12. helen-t (elint) II/6. helenizimi i fiseve jo-greke II/12. helm XII/12. her XII/9. hibernalia XII/10. h-ra XII/9. hoxh XII/15. huazimet n gjuht ballkanike: - nga greqishtja XII/3-5. - nga latinishtja XII/6-10. - nga sllavishtja XII/11-13. - nga turqishtja XII/14-16. I icoan XII/5. igumen XII/5. ikona XII/5. ikon XII/5. ilir-t II/18-19,21. ilirishtja II/20-22. il y a X/3. Illyrion Enetoi II/20 (sh. 75). ima (nema/niama/niema) X/3. imam (imall) resheno X/4. inad XII/15. inimicus XII/10. ipeshkv XII/10. istrorumun-t III/5. Ishm III/5 (sh. 17). ishujt gjuhsor III/1. iunctura XII/10. J jonik-atik II/7.
220
K k', g' (n ilirishte) II/22. ka (si pavetore) X/1,3. kadi XII/15. kafsh XII/9. kaike XII/15. kalugar XII/5. Kallama II/17 (sh. 57,60). kallf XII/15. kallogjer XII/5. kam (si ndihmse e s kryers) X/4. kastravec XII/13. katundet shqiptare t Serbis III/1. katharevusa II/7, III/12. kavalla XII/7 (sh. 6). keramida XII/5. klbaz XI/4. krb XII/12. kshtjell XII/10. kj>q XII/9. kish XII/4, 10. kisha ortodokse I/5. klohi, Zis II/22. kllogjr/kllogjn XII/5. koha e ardhme (shih e ardhmja). koha e e kryer (shih e kryera analitike). koine-ja II/7. kokosh XII/13. kolonit greke t Detit t Zi II/24 (sh. 87). Komisioni Ballkanik I/3,4. Kongreset e Studimit pr Evropn Jug-Lindore I/8, IV/5. kopile XI/4 (sh. 2). kos XII/13. i krishten/i krishter XII/10. kronologjia relative dhe absolute I/14. e kryera analitike n gjuht ballkanike X/1,4. kryq XII/10. kuantiteti i zanoreve n gjuht ballkanike IV/3,4,6,11. kuantiteti i zanoreve n shqipe IV/12. kudo XI/10. kulpn/kulpr XI/4,8. kulshedr XII/10. kundrinat (shih rimarrja e kundrinave). kurdoher XI/10. kurth XI/4,8. kushdo XI/10. kut XII/9. kuventa XII/7 (sh. 6). L -1->-11- n shqipe XI/8.
-1->-r- n rumanishte XI/8 lakimi n ball t fjals III/6 lar XII/9. latinishtja vulgare I/10, III/16. - ndikimi i latinishtes I/10, 20, V/17-18. laurus XII/9. lavd XII/9. Lesh III/5 (sh. 17). -li-/-lli- XII/16. lidhje gjuhsore I/7. Lineari A,B II/7. lips-am XII/5. lips-em XII/5. lips-esc XII/5. Lissus II/20 (sh. 73). livada XII/5. livad XII/5. livadh XII/5. lopat XII/13. lopat XII/13. lter XII/6. M (a) macin XII/4. mkhan XII/4. mal I/2 (sh. 7), XI/4,8. maledicere XII/10. mallkoj XII/10. manastir XII/5. manastire XII/5. manastir-li XII/16. maqedont e vjetr dhe gjuha e tyre II/14, 15. maqedonishtja I/1, III/26-28: - dialektet III/27. - dukurit ballkanike III/28. - gjuha letrare III/26, 27. - ku flitet? III/26. maxharishtja X/1 (sh. 1). medicus XII/9,10. meglenorumun-t III/15. meglenorumunishtja III/19. mesapishtja II/21. mesh XII/10. metafonia III/6. metateza e likuideve n gjuht sllave III/24, XII/12. mnyra e ritregimit n bullgarishte III/24 dhe n maqedonishte III/27. mnjanimi i paskajores (shih paskajorja n gjuht ballkanike). mrrenj XII/10. mz XI/4,8. mik XII/10
221
mikenishtja II/7. mnz XI/4,8. missa XII/10. miz-t II/23. mjek XII/9,10. mjekr II/22 (sh. 79). mokn/mokr XII/4. mollos-t II/16 mo ~ moa XI/4. mosh XI/4. mugull XI/4,8. mugur XI/4,8. mung/murg XII/10. munshtir XII/5. muscones XII/10. myfti XII/15. N nafora XII/5. (a)nafor XII/5. nafor XII/5 namus-lli XII/16. nprc XI/4,8. ndrrimi i gjinis n shums n shqipe dhe rumanishte XI/11-13. ndikimi latin mbi ilirishten III/6. ndokund XI/10. ndokush XI/10. ne XII/9. neprk XI/4,8. necare XI/10. netine XI/10. nevoie XII/13. nevoj<nevol XII/13. ngulitja e theksit n shqipe III/6. niegull (mjegull) XI.4,8. niegur XI/4,8. nikoqir-llk XII/16. n-s XII/9. nyjat e prparme n shqipe dhe rumanishte XI/14, 16. - ndryshimet midis tyre XI/15 - mosha e tyre n shqipe XI/17 dhe n rumanishte XI/18. nyjat e prapme n gjuht ballkanike I/1,2,17, VI/1-16. - n bullgarishte III/25, VI/2,6,10. - n maqedonishte III/27, VI/2,6,10. - n rumanishte III/20, VI/7, 14-15. - n serbokroatishten jugore III/21 (sh. 65). - n shqipe III/10, VI/8, 14-15. nyja shquese n greqishte t vjetr /II/ 10 (sh. 37), VI/7,15.
Nj nj-mb-dhjet etj. n gjuht rumune, shqipe dhe sllave I/2, X/1,2. O - > e XII/9. +oct- XII/9. oltar XII/6. opinc XII/13. oping/opang XII/13. oricare XI/10. oricine XI/10. oriunde XI/10. P padul- XII/9. paganus XII/9,10. panon-t II/21. (sh. edhe shn. 64). parthen-t II/19 (sh. 65), II/20 (sh. 71). paskajorja (n gjuht i.e.) IX/2-4. paskajorja (mnjanimi i...) n gjuht ballkanike I/1,2, IX/5, 22, 24. - n bullgarishte III/25, IX/7,22. - n greqishte III/14, IX/6. - n greqishte t vjetr IX/2. - n maqedonishte IX/7, 22. - n rumanishte III/20, IX/8,9. - n serbokroatishte III/31, IX/7. - n shqipe III/10, IX/10-14,23. paskajorja (burimi i mnjanimit t saj): - hipoteza e trako-shqipes IX/15,16-17. - hipoteza e ndikimit grek IX/15,18-20. - hipoteza e ndikimit latin IX/20. - hipoteza e zhvillimit paralelel IX/21. - si duhet shtruar shtja pr gjuht ballkanike IX/22,24. dhe pr gjuhn shqipe IX/23. paskajorja n gjuht e tjera i.e.; - n gjuht kelte IX/2 (sh.1). - n italishte IX/2 (sh.2). - n latinishte IX/20. - shoqrimi me parafjal IX/5. pashk-t XII/4. pellazg-t II/3, pellazgjishtja II/3. pem XII/9. peon-t II/19 (sh. 67). pepene XII/4. peshk XII/9 (sh. 7). Perandoria Bizantine I/5. (i) pgan/i pgr XII/9,10.
222
prcaktort e pavetmjaftueshm n shqipe dhe n rumanishte III/10, VI/14;16 XI/19. prrua I/2 (sh. 7), XI/4. pru I/2 (sh. 7), XI/4. pirust-t II/20 (sh.71) piscis XII/9 (sh. 7) pjepn/pjepr XII/4. plaga XII/9. plag XII/9. Pleuratus II/20 (sh. 72). p-mum XII/9. Plovdiv II/23, 24 (sh. 88). prapashtesa sllave n gjuht ballkanike XII/13. prapashtesa turke n gjuht ballkanike XII/16. prapavendosja e nyjs shquese: - n armenishte VI/1. - n gjuht balltike VI/1. - n gjuht ballkanike (sh. nyjat e prapme n..) - hipotezat pr prapavendosjen e nyjs shquese n gjuht ballkanike: - hipoteza e ndikimit grek VI/4,5,12. - hipoteza e ndikimit latin VI/4,;11. - hipoteza e ndikimit sllav VI/4,5,10. - hipoteza e ndikimit t substratit VI/4,13. - hipoteza e ndikimit t shqipes VI/4,14. - hipoteza e zhvillimit t pavarur VI/4,14. prapavendosja e prcaktorve t pavetmjaftueshm (sh.prcaktort e pavetmjaftueshm). protobullgar-t (gjuha) II/1. Pulpudeva II/23,24 (sh. 88). pyll XII/9. Q qaf XI/4. qanj <klanj II/22 (sh. 79). qarr XII/6 qejf-lli XII/16. qelq XII/10. qeramidhe XII/5. qershi XII/4. qift XII/10. qind XII/10. qiqer XII/9 (sh. 7). Qirili dhe Metodi III/23. qorr XII/15. quanj < kluanj II/22 (sh. 79). qytet XII/9 (sh. 7). R Rabn XII/10. radius XII/9. ratio XII/9.
rem ~ tem VIII/2-8. rete XII/10. rnds XI/4. rnia e bashktinglloreve mbylltore ndrzanore XII/9. rnz XI/4. rjet XII/10. ridondanca e mjeteve gjuhsore n gjuht ballkanike VIII/6. rimarrja e kundrinave n gjuht ballkanike I/2, VIII/1-31. - burimi i ksaj dukurie: - hipoteza e gjymtyrimit aktual t fjalis VIII/22, 26. - hipoteza e mbiprcaktimit t kundrins VIII/22,23,24. - hipoteza e ndikimi latin VIII/20-21. - hipoteza e ndikimit t substratit VIII/18-20. - hipoteza e prdorimit ridondant t mjeteve gjuhsore VIII/27-30. - hipoteza e zhdukjes s homonimis VIII/22,25. rimarrja e kundrinave n bullgarishte I/2, III/25, VIII/13,14,15. - vjetrsia VIII/15. rimarja e kundrinave n greqishte I/2, III/14, VIII/16-17. - shtrirja gjeografike dhe vjetrsia VIII/17. rimarrja e kundrinave n maqedonishte I/2, III/28, VIII/13,14,15. - vjetrsia VIII/15. rimarrja e kundrinave n rumanishte I/2, III/20, VIII/9-12, 24. - rimarrja e kundrins s drejt VIII/12. - rimarrja e kundrins s zhdrejt VIII/11. - vjetrsia VIII/10. rimarrja e kundrinave n shqipe I/2, III/10, VIII/2,3-8. - rimarrja e kundrins s drejt pr dy vetat e para VIII/2,6; dhe pr vetn e tret VIII/3,7. - rimarrja e kundrins s zhdrejt VIII/4. - vjetrsia e ksaj dukurie VIII/5,8. rimarrja e kundrinave n gjuht romane perndimore VIII/1, 21,31. romanizimi i Ballkanit II/27. romn III/15. romneshte III/15. rotacizmi n shqipe III/9, IV/19-20, XI/8; dhe n rumanishte IV/20, XI/8. rumanishtja III/15-20: - bashkprkimet me shqipen XI/1-20. - burimi dhe ku e kur sht formuar III/16. - dialektet III/19. - dokumentimi me shkrim III/17.
223
- dukurit ballkanike III/20. - emrtimi III/15. - tipare gjuhsore III/18. Rr Rrethi Gjuhsor i Prags I/7. rreze XII/9. S sabaia II/20 (sh. 70). sagitta XII/9 (sh. 7). sahat-i XII/16. saita XII/7 (sh. 6). sarbd XI/4. sarcinarius XII/10. Sarpi-sara II/23. Scodra II/20 (sh. 73). scrum XI/4. serbokroatishtja III/21, 29-31. - dialektet III/30. - dokumentimi shkrimor dhe gjuha letrare III/29. - dukurit ballkanike III/31. - ku flitet III/29. - tipare gjuhsore III/30. servire XII/10. Skerdilaidus II/20 (sh. 72). socius XII/9. solanum XII/10. sorr XI/4,8. spatha XII/7 (sh. 6). sperare XII/10. +spleneticum XII/10. Sprachbund I/7 (shih edhe lidhje gjuhsore). Stefan Nemanja III/29 (sh. 93). strepede XI/4,8. strugure XI/4 (sh. 2). Strum-n II/26 (sh. 94). strung XI/4,8. substrati (roli n ballkanizmat); I/11,16, II/2, IV/13, V/14-15, VI/4,13, VIII/18-20. XI/5-6. syrgjyn XII/15. Sh shelqror XII/10. shngjet XII/9 (sh. 7). shrbej XII/10. Shkodr III/15 (sh. 17). shkrum (b) XI/4. Shkumbin II/22 (sh. 81). shoq XII/9. shprej XII/10.
shpnetk/shpretk XII/10. shqip III/4. shqipja II/8, III/3-10. - bashkprkimet me rumanishten III/10, XI/120. - burimi (hipotezat e ndryshme) III/5-6). - dialektet III/9. - disa dukuri specifike III/6,8. - dokumentimi shkrimor III/7. - dukurit ballkanike III/10. - emrtimi i mparshm III/4 (shih edhe arbrnisht/arbrisht). - gjuha letrare III/7. - gjuh i.e. III/8. - koha e formimit III/6. - ku flitet III/3. - tipare gjuhsore III/8. Shqipni/Shqipri III/4. shqip-tar III/4. shtrep XI/4,8. shtrirja gjeografike e ballkanizmave I/15. shtrung XI/4,8. T - tar XII/16 (sh. 19). Tarpo-dizos II/23. taulant-t II/18,19 (sh. 65), 20 (sh. 71). tet XII/9. Teuta II/20 (sh. 72). trfurk XII/10. tj- > s - XII/9. toskrishtja III/9. trakas-it II/14,23-24. - ndikimi grek dhe romak II/24. trakishtja gjuh satem II/26. - disa tipare fonetike II/26. trandafil/trndafil XII/5. trandafir XII/5. trandofil XII/5. trebuie fcut IX/9 (sh. 27). trifurcus XII/10. tufa XII/7 (sh. 6). ture < turk-e XII/16. Turo-diza II/23. Th (i) tharbt XI/4. thark XI/4. theksi ekspirator n gjuht ballkanike IV/3,6. - n bullgarishte e maqedonishte IV/8. - n greqishte t re IV/3. - n rumanishte IV/7. - n shqipe III/8, IV/9, XII/4.
224
thesprot-t II/16. thrrime XI/4. Thyamis II/1 (sh. 57,60). U u-ja n greqishte II/9. ujdis XII/15. undeva XI/10. ungjill XII/10. urd XI/4. url XI/4. V vad XII/13. vad XII/13. i varfr/i vorfn XII/4. vatr I/2 (sh. 7), XI/4,8. vatr I/2 (sh. 7), XI/4,8. Veda-t II/8 (sh. 22). venet-t II/21 (sh. 75). venetishtja II/21 (sh. 75).
ves XII/9. Ves-cleves II/22. viezure XI/4. vitius XII/9. vizigot-t II/1 (sh. 2). vjedhull XI/4. Vjetari III/11 (sh. 40), 26 (sh. 85). Vlon/Vlor III/5 (sh. 17). vllah/vallah III/15. voluntas/-atis XII/10. (i) vorfn/i varfr XII/4. Vuk Karaxhi III/29, (sh. 94). vullnet XII/10. Xh - xhk/-xhik XII/16 (sh. 19) - xhi/-i XII/16. Z zar XI/4,8.
225
SHABAN DEMIRAJ GJUHSI BALLKANIKE

Redaktor teknik: Bujar Islami Recenzent: Dr. Luan Starova Dr. Seit Mansaku Dr. Jorgji Gjinari Korrektor: Valbona Toska Fatmire Ajdini Tirazhi: 2000 cop
Shtypi: Focus Shkup
Tekstet e prezentuara domosdoshmrisht nuk prfaqsojn politikn e redaksis t Dielli.net!
dielli@dielli.net

Gjuhesi Ballkanike

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gjuhesi Ballkanike

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GJUHSI BALLKANIKE

GJENDJA GJUHSORE E GADISHULLIT BALLKANIK N LASHTSI

GJENDJA E SOTME GJUHSORE N GADISHULLIN BALLKANIK

DISA BASHKPRKIME N FUSHN E FONETIKS

Shih ILR II (1969), 25. Shih Mirev: 1950,72 v.

BASHKPRKIMI I RASAVE GJINORE DHE DHANORE

Sih Demiraj: 1986, 288 v., 290 v., 294 v.

asnj. deal deal deal

(nite) oameni (a unor) oameni ( unor) oameni

dealuri dealuri dealuri

Shums (nite) case (a unor) case (unor) case

fem. cas-a cas-ei cas-ei

oameni-i (a) oameni-lor oameni-lor

case-le case-lor case-lor

Shih ILR II 219 v.; Coteanu: 1969,58.

Trajta e gjinores GLR I, 105.

PRAPAVENDOSJA E NYJS SHQUESE

Shih Bokshi: 1984, 39.

FORMAT E KOHS S ARDHME

DISA BASHKPRKIME T TJERA MIDIS GJUHVE BALLKANIKE

BASHKPRKIME MIDIS SHQIPES DHE RUMANISHTES

DISA BASHKPRKIME N FUSHN E FJALORIT

Pr fjalt rumune shih Mihescu: 1966/2, 46-65 Shih Demiraj: 1986,152 v.

Shih Schwyzer: 1959, I, 207 v.

Shih abej: 1974, 19 v.

TREGUESI I AUTORVE T CITUAR

TREGUESI ALFABETIK I SHTJEVE

SHABAN DEMIRAJ GJUHSI BALLKANIKE

Tekstet e prezentuara domosdoshmrisht nuk prfaqsojn politikn e redaksis t Dielli.net!

You might also like