ANLAM

SORUNUNUN SNRLAR} R. Levent Aysever

Anlam Sorunu ok ynl bir sorundur.

Sorun zerine yle bir dnmek

bile, bu ok

ynll grmek iin yeterlidir. Anlam, her zaman bir eyin anlamdr. Peki, bu ey nedir? eitli eylerin anlamndan sz edilebilir. Anlam sorunu bu eylerin hangisi ya da hangileriyle ilgili bir sorundur? Anlam sorununun dilsel anlatmlarn anlam ile ilgili bir sorun olduunu kabul edelim. Bu durumda, sorunun zmnde hangi dilsel ge temele alnmaldr? Szck m, tmce mi, yoksa baka bir dilsel ge mi? Temele alnmas gereken hangisi ise, o dilsel genin tad anlam tamasn salayan nedir? Bu, szck ise, ayn szck iki farkl durumda iki farkl anlama gelebilmektedir. Bu, szck deil tm ce ise, ayn ekilde, bir tmce iki farkl durumda iki farkl anlam tayabilmektedir. yleyse, bir szck ya da bir trncenin bir balamda belli bir anlama, baka bir balamda baka bir anlama gelmesini salayan nedir? Bir tmcenin belli bir balamda tad anlam ile o tmceyi o balamda syleyen kiinin, o tmce araclyla karsndaki kii ya da kiilere iletmeye alt ierik arasnda bir iliki kurulabilir mi? Kurulabilir ise, bu iliki nedir? Sorular daha da oaltlabilir. Bu yazda benim amacm, sorunun zmn aramak deil; bundan nce yaplmas gereken, ama ou zaman gz ard edilen bir eyi yapmak, diyeceim, sorunun snrlarn izmek. Aada bunu yapmaya alrken u temel sorularn yantn arayacam: Dilsel anlatmlarn olduu kadar nesnelerin, olgu ya da durumlarn anlamndan da sz edilebilir. Anlam sorunu bunlarn hangisiyle ilgilidir? Anlatmak ile iletmek, anlam ile ileti arasndaki ba nedir? Sorunun zmnde temele alnmas gereken temel anlaml birim hangisidir?

Anlam bir nesnenin, bir olgu ya da durumun deil, dilsel bir anlatmn anlamdr. Kukusuz, gnlk dilde szck, trnce. trafik iareti gibi, doal ya da yapma bir gstergeler dizgesinin paras olan dilsel anlatmlarn olduu kadar, nesnelerin ve olgu ya da durumlarn anlamndan sz edilir. rnein, insan iin suyun anlamnn ok ak olduu sylenir. Ancak, 'anlam' szcnn bu ayr kullanmnda ayr eyden sz edilmektedir. (1) (2) (3) nsan iin suyun anlamnn byk olduu sylendiinde yin bir baka eyiin nemidir. deeridir. sz konusu olan, bir e-

Parmak izleri rneinde ise bir olgu ya da durumun baka bir olgu ya da durumun ok ak bir belirtisi olduu sylenmektedir. Buna karlk szcklerin, tmeelerin. trafik iaretlerinin anlamndan sz edildiinde, bu dilsel anlatmlarn tadklar ierik sz konusu edilmektedir. szcn ite bu ndi 97 kullanm ile snrl bir sorundur.

Anlam sorunu,

"_o

iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii~

#"

II Anlam dilsel bir anlatmn iletiim ortamnda tad ieriktir. Anlamdan sz etmek iin ortada dilsel bir anlatrnn olmasi gereklidir, ama yeterli deildir. Biri konuan, teki dinleyen- olmak zere en az iki kiinin' bulunmad, bulunduunun varsaylmad; K'nn dilsel anlatm D'ye belli bir iletide bulunmak iin kullanmad. ya da kullandnn varsaylmad bir ortamda anlamdan sz edilemez. varsayar. Bunun iin, rnein," arabayla giderken karmza (ehrin trafiini dzenleyen otoritenin, Anlam bir iletiim ortam kan krmz k, birinin (srclere, yani

yani K'nn) baka birilerine

D'lere) belli bir iletide bulunmak iin yakt bir k deilse, bir anlam tamaz. Bu gren srcler de bunu varsaymadka onda bir anlam aramaz. Ayn ekilde, szgelii. kaya zerinde grd izgilerin anlamn aratran kiinin bb. abasnn altnda da ayn varsaymlar yatar. Sz konusu izgilerin, diyelim, bir avcnn ban bilerken kayada brakt izler olduunu saptadnda, onlarda bir anlam aramaktan vazgeer. Bilinen bir dilde bir szce, bir tmceye tpatp benziyor olmas bile, byle bir durumda, bu izgilerde bir anlam aramann gerekesi olamaz, Hatta, rnein, Bu yourdu sarrnsaklasak da m saklasak. sarmsaklamasak da m saklasak szlerinin bile, bir soru olarak sanlmad srece, herhangi bir anlam tadn syleyemeyiz. Soru olarak sorulduu durumlar bir yana brakacak olursak, bu bir tekerlemedir; tekerlerneler ise K'nn D'ye belli biriletide bulunmak iin rettii tmceler deildir; ayn ya da benzer sesleri birbiri pei sra, dil srmeden azdan karma ustal isteyen ses zincirleridir. III Anlam, kendisini tayan dilsel anlatrnn (1) belli bir dile ait olmasn, (2) o dilin uylamlanna uygun bir biimde kullanlmasn gerekli klar. Daha ak bir deyile, dilsel anlatm
(1)
.~,. -

(2)

doal ya da yapma belli bir dilin szlnde yer alan ge ya da gelerden olumaldr; sz konusu dilin dizimbilgisine, anlambilgisine ve kullanmbilgisine aykr olmamaldr.

Dolaysyla, arabayla giderken karmza kan k, (1) ehrin trafiini dzenleyen otorite tarafndan srclere belli bir iletide bulunmak iin yaklm bir k olsa bile, n rengi krmz deil, diyelim, mavi ise, ne bir anlam tar, ne de bu kla srclere bir iletide bulunabilir. nk mavi, trafik klar dilinin renk szlnde olmayan bir renktir. (2a) Ik, rengi krmz, ama, diyelim, srekli yanyorsa, hibir anlam tamad gibi, bu biimde yanan br krmz kla srclere herhangi bir iletide de bulunulamaz.nk, trafik klar dilinin dizimbilgisi, srclere bir iletide bulunulabilmesi iin, n ancak iki biimde yaklmasna izin verir: (i) trafiin youn olmad saatlerde ok ksa aralklarla yaklp sndrlmesine, (ii) bunun dndaki saatlerde bir-iki dakika gibi bir zaman dilimi ierisinde yaklmasna.

98

(2b) In rengi krmz ve bilinen zaman dilimi ierisinde yank kalyor, ama, diyelim, yolun kavak ya da yaya geidi bulunmayan bir noktasnda yanyorsa, yine bir anlam tamaz; yine byle bir kla srclere bir iletide bulunulamaz. nk, bu kez, trafik klar dilinin anlambilgisine aykr bir durum sz konusudur: Bu dilin anlambilgisi. trafik klarnn ancak ve ancak yolun kavak ya da yaya geidi bulunmayan bir noktasnda yaklmasna izin verir. (Zc) Trafikte krmzkla srclere belli bir ileride bulunulabilir: Dur! Daha ak bir deyile, ancak ve ancak dm/lmas komutu verilebilir; szgelii, durulmas ricasnda bulunulamaz. nk trafik klarnn kullanmbilgisi krmz ile yeil klarn yalnzca bir komut olarak, sar n ise yalnzca'bir uyar olarak kullanlmasna izin verir. Kaya zerindeki izgiler rneinde de durum budur. Bu izgilerin biri tarafndan baka biri ya da birilerine belli bir iletide bulunmak iin yazlm olmas yeterli deildir. Anlam tayor olmas, onun (1) belli bir dilin szlnde yer alan ge ya da gelerden oluuyor olmasn, (2) o dilin dizimbilgisine, anlambilgisine ve kullanmbilgisine uygun olmasn gerektirir. rnein, (1) kaya zerinde sasklm bulurcak yazsn okuduumuzu dnelim. Doal ya da yapma hibir dilin szlnde yer almayan gelerden olutuu iin, bunun herhangi bir anlam tamas olanakl deildir. (2a) Kaya zerinde Saks isem yulaf yazdm dnelim, Trke'nin szlnde yer alan dilsel gelerden oluan bu yaznn

da bir anlam tad sylenemez. nk, bu gelerin dizilii kullanlan dilin, yani Trke'nin dizimbilgisine btnyle aykrdr. Ayn ekilde, kaya zerinde okuduumuz Saks bulunurum yazs da bir anlam tamayacaktr. nk Trke'nin dizimbilgisi, znesi nc tekil kii olan bir tmcenin ykleminin ekiminin birinci tekil kii olmasna izin vermez, yklemin ekimi de nc tekil kii olmaldr. Bu noktada, szgelii. kayann yanbanda grdmz mleki iliini de hesaba katarak bu yazyla ilikte saks bulunduu iletisinde bulunmak istendii, dolaysyla kaya zerindeki yaznn bir anlam tad ileri srlebilir. Elbette, balarndan yola karak, kullanlan dilin dizimbilgisine aykr bir anlatmla iletilmek istenenin ne olduunu karmak olanakldr. Ama burada unutulmamas gereken ey, byle durumlarda, dizimbilgisine aykr bir anlatrnn dorusunun bulunabilmesine bal olduudur. Anlatmn tad dnlen anlam, ite, o doru anlatrnn anlamdr. (2b) Kaya zerinde Saks kazlr yazd dnelim, Bu da bir anlam tamaz, nk Trke'nin anlambilgisine gre 'saks' szcnn adlandrd nesnelere 'kazlmak' anlatm yklenemez, Kukusuz, yukarda dile getirilebileceini belirttiim itiraz burada da yaplabilir. Kayann yanbandaki mleki dikkate alnarak bu arlatmla, szgelii. ilikte saks da yapld iletisinde bulunulmak istendii, dolaysyla bu anlatrnn anlamsz olmad, bir anlam tad ileri srlebilir. Ne var ki, bu itiraz da, yukarda belirtilen nedenlerle, ge-

99

erli olamaz: Balam kullanlan aykr anlatmn dorusunu karabilmemize elverdii lde 'Saks kazlr' ile verilmek istenen iletinin ne olduunu karabiliriz. 'Saks kazlr'n tadn dndmz anlam, ite, o doru anlatm'n an1amdr. (2c) Kaya zerinde
Saks bulunur

yazdm ve bunu kayann zerine yazan mlekinin, bununla, szgelii. gelip geenden kendilerinde saks bulunupbulunmadn sormak istediini dnelim. Bu olanakszdr. nk Trke'nin kullanmbilgisi buna izin vermemektedir. Trke'nin kullarumbilgisine gre, bu tmceyle saks bulunduu duyurulabilir, bildirilebilir; ama saks bulunup bulunmad sorulamaz. IV
or

Anlam, K'nn bir iletiim ortamnda dilsel anlatmlar araclyla D'ye iletmek istedii, belli koullar yerine geldiinde de iletmekte baarl olduu dilsel iletidir. Bu ileriyi. K'run iletiim ortamnda (1) dild anlatmlar araclyla D'ye iletmek isteyip ilettii dild iletiyle, (2) dilsel anlatmlar araclyla D'ye iletmekisteyip ilettii diltesi iletiyle kartrmamak gerekir. Bu tr iletiyi rneklendirmek gerekirse: (0.1) K'run D'ye, "Yamur yayor" diyerek ilettii yamr yad iletisi dilsel bir iletidir. (1.1) Ormanda avlanrken D'den uzaklap yolunu kaybeden K'nn, silahn ateleyerek D'ye ilettii o anda si/alm atelendii noktada bulunduu iletisi dild bir iletidir. (2.1) Arabayla giderlerken, D'nin daha hzl gitme nerisi karsnda, K'nn, "Yamur yayor" diyerek D'ye ilettii daha lzl gitmenin uygm olmad iletisi; (2.2) K'nn "Kardeim ihtiyac olan herkese yardm eder" diyerek D'ye ilettii kardeinin iyi bir insan olduu iletisi; (2.3) Kardeini hi sevmeyen K'nn, "Seni kardeim kadar seviyorum" diyerek D'ye ilettii kendisini hi sevmedii iletisi birer diltesiiletidir. Dilsel ileriyi dilsel ileti yapan ey, ileti ile o iletide bulunmak iin kullanlan anlatm arasndaki ban nedensiz olmasdr. rneimize dnecek olursak, K'nn
Yamur yayor

diyerek D'ye yamur yad iletisinde bulunmas durumunda, K'nn zndan kan y-a~m-u-r-y-a---y-o-r sesleri ile yanur yad iletisi arasnda ne bir neden-etki ne de bir sebep-sonu ilikisi kurmak olanakldr. Anlatm ile ileti arasndaki ba btnyle uylaimsaldr. saymacadr. Ayn iletinin farkl dilsel anlatmlar araclyla, rnein
Yamur yayer it is raining Es regnet il pJeut

anlatmlar araclyla verilebilmesi bunun en ak kantdr. Dild ileti ile diltesi iletiye gelince, bunlar ile bu iletilerde bulunmak iin kullanlan (dild ya da dilsel) anlatmlar arasndaki ba, dilsel ileti ile dilsel anlatm arasndaki 100

badan olduu

farkl olarak, nedenlidir. aktr:

yein silohn. aieledii noktada bulunduu iletisi ile silah sesi arasndaki

letinin dild olduu silah sesi rneinde, silah ateleilikinin nedenli

Silah sesi Silah sesi bir silahn atelenmesini gerektirir Silahn atelenmesi iin onu ateleyen birinin olmas gerekir. Demek, silah ateleyen kii silahn atelendii noktada. Ancak, burada bir noktann gzden karlmamas gerekir. K ile D, nceden, av sra-

snda orrnanda ayr dp birbirlerini kaybetmeleri durumunda silahlarn ateleyerek birbirlerine bulunduklar yeri bildirme konusunda anlarlarsa, K da bu anlamann sonucu olarak silahn atelerse, silah sesi dild deil, dilsel bir anlatm, dolaysyla, onun araclyla verilen ileti de dild deil, dilsel bir ileti olur. Silah sesi rneinden farkl olarak, dilsel anlatmlarn kullanld 2.1-2.3 rneklerinde ise K'run D'ye vermek istedii iletiler ile onlar D'ye verrnek iin kulland anlatmlar (tmceler) arasndaki ilikinin uylamsal olduunu syleyebilmemiz iin u soruya olumlu yant vermemiz gerekir: "letiimde kullanlan dili, Trke'yi bilmek -iletiim dilinin szl ile uylamlarn bilmek- K'nn sz konusu iletilerde bulunmas; D'nin de bu iletileri almas, yani iletiimin baarl olmas iin yeterli midir?" Soruya verilecek yant olumlu olamaz. Bu rnekte de ilefiimin baarl olmas, kullanlan tmeelerin dile getirdii olgu ya da durumlar ile verilmek istenen iletilerin karlk geldii olgu ya da durumlar arasndaki nedensel ilikinin bilinmesine baldr. K bu ilikiyi bildii, D'nin de bildiini varsayd iindir ki, sz konusu turnceler araclyla sz konusu iletilerde bulunmaya alr; D bu ilikiyi eer biliyorsa sz konusu turnceler araclyla sz konusu iletileri alr. letilrnek istenen ister dild. ister diltesi olsun, btn bu iletiim rneklerinde K'nn D'den bekledii belli bir ey vardr: Dnyaya'' ilikin olarak D'nin sahip olduunu varsayd belli bir bilgiyi, ya da bir dizi bilgiyi, kendisinin (K'run) anlatm olarak kulland ey (silah sesi, tmceler) ile birlikte ncl diye almas ve bir karrnda bulunarak sz ko" nusu iletilere ulamas.
(1)

rnein:

Silah sesi bir silahn atelenmesini gerekli klar Silahin atelenmesi iin (normal koullarda) onu ateleyen birinin olmas gerekir. Silah sesi K'run yanbanda silah var Duyulan silah sesi, K'nn ateledii silahtan geliyor

Demek, K silah sesinin geldii yerde bulunuyor. (2.1)Yamur Yamur yadnda yayar hzl gitmek uygun deildir.

101

.,---. ..

.......-.

Demek, hz gitmek

uygun

deiL.

(2.2) htiyac olan herkese yardm etmek, insan iyi bir insan klar. K'run kardei ihtiyac olan herkese yardm eder. Demek, K'run kardei iyi bir insan.

(2.3 K kardeini hi sevmiyor. K D'yi kardei kadarseviyor. Demek, K D'yi hi sevmiyor. Burada son olarak iki noktann daha belirtilmesi gerekir. Birincisi, dild bir anlatm araolyla ancak ve ancak dild bir iletide bulunulabilir. Yani, silah sesi gibi dild bir anlatm araclyla K, ancak ve ancak, dnyaya ilikin bir ya da bir dizi bilgi zerinden bir ileti de bulunabilir; D de, ancak ve ancak, bu bilgi ya da bilgiler zerinden sz konusu iletiyi alabilir. kincisi, diltesi bir ileti dilsel bir iletiyi, yani ancak ve ancak iletiim diline ilikin bilgi araclyla K'nn iletebildii, D'nin dealabildii bir ileti yi gerekli klar. Bunun iin, 2.1 ~2.3 rneklerinde olduu gibi, dilsel bir anlatm kullanarak diltesi bir iletide bulunan kii, kulland dilsel anlatm araclyla dilsel bir iletide de bulunmu olur. rnein: (2.1)Daha hzl gitme nerisi karsnda "Yamur yayor" diyerek, hzl gitmenin uykii, ayn anlatm araclyla yamur yad yollu dilsel bir iletide de bulunmu olur. (2.2) "Kardeim ihtiyac olan herkese yardm eder" diyerek kardeinin iyi bir insan olduu iletisinde bulunan kii, ayn anlatm araclyla kardeinin ihtiyac olanherkese yardm ettii yollu dilsel bir iletide de bulunmu olur. (2.3) "Seni kardeim kadar seviyorum" diyerek, kardeini hi sevmedii bilindii iin, D 'yi hi sevmedii iletisinde bulunabilen kii, ayn anlatm araclyla D 'yi kardei kadar sevdii yollu dilsel bir iletide de bulunmu olur.

gm olmad iletisinde bulunan

K'run sz konusu diltesi iletilerde bulunabilmesi. ncelikle sz konusu dilsel iletileri verebilmesine baldr. Herhangi bir nedenle bu dilsel iletilerde bulunamamak. bu diltesi iletilerin verilmesini nler. nk dilsel iletiler. yukarda da belirtildii gibi, D'ye kendisinden beklenen karmm ncllerinden birini vermektedir.

v
Diltesi iletiyi, K'nn szceledii" dilsel anlatmlar araclyla D'ye rtk bir biimde ilettii dilsel iletilerle kartrmamak gerekir. rtk dilsel iletiler. K'nn, kulland tmceyle ak bir biimde iletmemekle zorunlu dilsel iletilerdir. rnein, birlikte, o tmceyle mantksalolarak iletmesi

102

Kedimin

yavrusu

oldu

diyen K, rtk olarak,

Bir kedisi olduu

iletilerinde de bulunmu olur. Ayn ekilde, oldu?

Kedinin

ka yavrusu

diye soran K, rtk olarak, D 'nin bir kedisi olduu D 'nin kedisinin ka yavru dourduunu bilmedii

D'nin, kedisinin ka yavru dourduunu bildii D'nin, kendisine kedisinin ka yavru dourduunu syleyebilecek durumda olduu
iletilerinde de bulunmu olur. Dolaysyla, dilsel ileti, K'run szeeledii T trncesi aracl-

yla dolaysz olarak bulunduu, iletisi diyebileceimiz ak dilsel iletinin yan sra, K'run ayn T tmcesi-araclyla dolayl olarak bulunduu, i1,i2, i3 ... in iletileri diyebileceimiz rtk dilsel iletileri de ieren bir dizi ileti olarak dnlmelidir.

VI
K, D'ye bellibir dilsel iletide bulunmak iin biri szel teki szd olma zere iki tr dilsel anlatmdan yararlanr. Szel-dilsel anlatmlar. belli bir doal dilin szlnde yer alan gelerden yararlarularak. o diliri dizimbilgisine, anlambilgisine ve .kullanmbilgisine uygun olarak retilen anlatmlardr. Iletiinide en yaygn biimde kullanlan dilsel anlatm mr, budur. Szel olarlar kadar olmasa bile, yine ok sk kullanlan szddilsel anlatmlara gelince, bunlar iki trldr. (1) Zorunlu olmamakla birlikte, genellikle szel-dilsel anlatmlarla lan ve belli bir doal dilin paras olan jestler ile mimikler. birlikte kullan-

Bunlar szel-dilsel anlatmlarla birlikte kullanldklarmda, ou kez, birlikte kullanldklar anlatmlarla bulunulmak istenen dilsel iletinin gcn artrmak ya da azaltmak iin kullanlrlar. rnein, bir eyin gzel bulunup bulunmad sorusuna dudak bklerek verilen "Gzel" yant; o eyin aslnda pek de gzel bulunmad dilsel iletisini tar. Ancak, bu mr szd-dilsel anlatmlar, zaman zaman, birlikte kullanldklar anlatrnn tad dilsel iletinin tam tersini vermek iin de kullanlrlar. rnein, "Vereyim mi?" sorusuna kalar kaldrlarak verilen "Ver" yant ile asl iletilrnek istenen

verme'dir.

Doal bir dilin paras olarak karmza kan bu szd-dilsel anlatmlarn, iletiim srasnda tek bana kullanldklar da olur. Byle kullanldklarnda ise, bir szel-dilsel anlatmla birlikte kullanldklarnda bulunulmak istenen iletiyi verirler. rnein, "Gzel mi?" sorusuna karlk dudak bkme davrannda bulunan kiinin vermek istedii dilsel ileti, gzelolup olmad sorulan eyin aslinda pek de gzel bulunmad; "Vereyim mi?" sorusuna karlk kalarn kaldran kiinin vermek istedii dilsel ileti ise, verilip ve-

103

rilmemesi (2)

sorulan

eyin verilmemesi 'dir.

<
Szel-dilsel bir anlatmla birlikte kullanilmayp tek bana kullanlan ve yapay bir dilin paras olarak karmza kan grsel, iitsel ya da dokunma duyuuna hi- . tap eden gstergeler. rnein trafik klar ve iaretleri, mantkta kullanlan V, -- gibi simgeler letiim srasnda bu tre girer. K'run D'ye belli bir iletide bulunmak ekleyebiliriz. iin kulland dilsel anlatrnlaolabilirler.

ra bir de ifreli dilsel anlatmlar

Bunlar da szel ya da szd

Saklamba oyununda saklananlara k ile kma iletilerinde bulunmak iin kullanlan 'elma' ile 'armut' szleri szel-ifreli dilsel anlatmlara: soyguna gzclk eden kiinin dierlerine tehlikeyi haber vermek iin, daha nceki anlamalar uyarnca ald slk da szd-ifreli dilsel anlatrnlara rnek gsterilebilir. Bu tr dilsel anlatmlar dierlerinden ayran ey, bunlarn ait olduu dillerin sayca ok snrl birey tarafndan bilinen zel diller olmasdr. Byle durumlarda zel bir dilin kullanlmasndaki ama, verilmek istenen iletiyi istenmeyen kiilerden gizlemektir. Hangi trden olursa olsun, K'run D'ye belli bir dilsel iletide bulunmak iin kulland dilsel anlatm ile bunlar araclyla verilmek istenen dilsel ileti (anlam' arasnda uylamsal bir iliki, yani kullanlan dilin szc ile dizimbilgisinin, anlambilgisinin ve kullanmbilgisinin belirledii bir iliki vardr. Baka bir deyile, bunlar arasndaki iliki nedenli deildir, nedensizdir. Verilmek istenen iletinin baarl bir biimde verilmesi, K'nn bu uylamsal ilikiyi bilip doru bir biimde kullanmasna. D'nin de bu uylamsal iliki}'; bilip doru bir biimde kurmasna baldr. Bunlardan birinin gereklememesi iletiimin baarsz olmasnayol aar.

VII
K'mn dilsel bir anlatm araclyla D'ye belli bir dilsel iletide bulunabilmesi yerine gelmesi gereken iki koul vardr: iin

O)

K, vermek istedii dilsel iletiyi vermek zere kulland dilsel anlatm retebilecek, D de bu anlatm alglayabilecek gte ve yetenekte olmaldr. (Buna maddi koul diyeceim.)

rnein, Kitap masann zerinde gibi szel-dilsel bir anlatm araclyla kitabn masann iizerinde olduu iletisinde bulunmak, dilsiz olmayan bir K ile sar olmayan bir D'nin varln gerekli klar. Bunun gibi, kalarn kaldrlmas gibi szd-dilsel bir anlatm araclyla, diyelim, oymcal1l ocu-

a verilmemesi iletisinde bulunmak,

kr olmayan (2) bir D'nin varln

rnein yz felci illetine tutulmam gerektirir. dizimbilgisini,

bir K ile gzleri

K kullanlan

iletiim dilini, yani o dilin szln, biliyor olmaldr; 104 szeeledii

anlambilgisini da bunlara

ve kullanmbilgisini

dilsel anlatmlar

uygun bir biimde szcelemelidir. D'ye gelince, onun da bu dili biliyor olmas ve K'nn kulland dilsel anlatrula ilgisinde bu bilgisini doru kullanmas gerekir. (Buna da dilsel koul diyeceim.) Yoksa iletiim baarsz olur. rnein, ska karlatmzbir durumu alalm: Sirniti simitin yan sra poaa da satyor. Bunu mterilerine duyurmak iin camekanma bir yaz asyor: Boa bulunur. Trke'nin szlnde 'boa' diye bir szck olmamas nedeniyle, simitinin vermek istedii iletiyi -poaa bulund: iletisini- mterilerine bu . mlatm araclyla vermesi, mterilerinin de bu anlatm araclyla sz konusu iletiyi almas olanakszdr. Kukusuz, byle durumlarda, ou kez, simitinin Trke'yi (Trke'nin szln) iyi bilmediini, bunun iin 'poaa' yerine yanl olarak 'boa' yazdm kestirip iletiyi alrz. Ancak, bu durum bizi yanltmamaldr. Yukardaki mleki rneinde belirtildii gibi, aldmzileti Trke'nin szlne aykr olarak retilen bu anlatmdan deil, kestirdiimiz doru anlatmdan aldmz bir iletidir. Ayn ekilde, Trke'nin dizimbilgisine, anlambilgisine. ya da kullanmbilgisine aykn anlatmlar araclyla belli iletileri verme abalar da dilsel koulun yerine gelmemi olmasnedeniyle baarsz kalacaktr. Dilsel koul, maddi koulun yerine gelmi olmasn gerektirir. Maddi koul yerine gelmezse dilsel koulun yerinegelmesi beklenernez. rnein, Trke'yi ne kadar iyi bilirse bilsin gzleri grmeyen birine, simitinin, tezgahina ast Poaa bulunur yazsyla herhangi bir iletide bulunmas olanakszdr. Verilmek istenen dild ya da diltesi bir ileti olduunda, maddi koul ile dilsel koulun yannda aranmas gereken nc bir koul daha vardr: ortak daarck koulu. Yani, dild iletilerle diltesi iletilerin baaryla iletilebilmesi, K ile D'nin, kullanlan anlatmm karlk geldii olgu ya da durum arasndaki nedensel ilikinin bilgisini ieren ortak bir daarca sahip olmalar kouluna baldr. rnein, (1.1) Silahsesi ise silah ateleyenin silah ate/edii noktada bulunduunun (dild bir ileti) iin, i) duyulan sesin ancak ve ancak bir silahtankabilecei ii) silahn atelenmesi iin onu ateleyen birinin olmas gerektii bilgilerinin; (2.1) "Yamur yayar" sozcelemiyle/ (diltesi bir ileti) iin, i) yamur bilgisinin; yadnda iletilebilmesi

hzl gitmenin uyg olmadnn iletilebilmesi

uygun olmad

hzl gitmenin

105

....................................

--~~

(2.2) "Kardeim

ihtiyac olan herkese yardm eder" szcelemiyle K'nn kardeinin iyi (diltesi bir ileti) iin, i) ihtiyac olan herkese yardm etmenin, insan iyi bir insan kld

bir insan olduunun iletilebilmesi

bilgisinin; (2.3) "Seni kardeim kadar seviyorum" szcelemiyle

K'nm D 'yi hi sevmediinin ileti-

lebilmesi iin ise, K'run kardeini hi sevmedii

bilgisinin. K ile D'nin ortak daarcnda bulunmas gerekir. Bu bilgiler K'run bilgi daarcnda bulunmasayd ve K bunlarn D'nin bilgi daarcnda da bulunduunu varsaymasayd. K vermek istedii bu iletileri sz konusu tmceler araclyla vermeye kalkmazd. K'nn bilgi daarcnda yer alan bilgiler yanl olsayd, bu yanl bilgiler D'nin bilgi daarcnda da yer almadka, K kulland bu tm eel er araclyla sz konusu iletilerde bulunamazd. K'nn bilgi daarcndaki dorubilgiler D'ninkinde de yer almasayd iletiim yine baarsz olurdu. Silah sesi rneinde olduu gibi dild bir anlatm araclyla dild bir iletide bulunmak sz konusu olduunda, maddi koul dnda bir de dilsel koul aranmaz. nk anlatm ile ileti arasnda dilsel, baka bir deyile uylamsal hibir iliki yoktur. Bunun iin, bu tr iletilerde iletiimin baars maddi koul ile ortak daarck koullarnn yerine gelmesine baldr. Buna karlk teki rnekte olduu gibi dilsel bir anlatm araclyla diltesi bir iletide bulunmak sz konusu olduunda, maddi koul ile ortak daarck koulunun yannda dilsel koul da yerine gelmi olmaldr. nk daha nce de belirtildii gibi, dilsel bir ~nlatm kullanarak diltesi bir iletide bulunmak, o dilsel aniatmn tad dilsel iletinin verilmesini gerekli klar. rnein, (2.1) "Yamur yayor" szeelemi araclyla hzl gitmenin uygun olmad gibi diltesi bir iletide bulunmak iin, ayn szeelem araclyla yamur yad gibi dilsel bir iletide bulunmu olmak; (2.2) "Kardeim ihtiyac olan herkese yardm eder" szeelemi araclyla K'nn karde.inin iyi bir insan olduu gibi diltesi bir iletide bulunmak iin, ayn szeelem araclyla K'nn kardeinin ihtiyac olan herkese yardm ettii gibi dilsel bir iletide bulunmu olmak; . (2.3) "Seni kardeim kadar seviyorum" szeelemi araclyla K 'nn D 'yi hi seomedii gibi diltesi bir iletide bulunmak D, K'run szeeledii yan sra vermeyi dilsel anlatmdan,

-. ,~

kardeim kadar sevdii gibi dilsel bir iletide bulunmu

amalamad

iin de, ayn szeelem araclyla K'nn D 'yi olmak gerekir. K'nn kendisine vermek istedii dilsel iletinin rnein,

dild ya da diltesi iletiler de karabilir.

(1.2) K ile D ormanda avlanrlarken bir ara birbirlerinden uzaklayorlar. D, K'y kaybettiini dnd bir srada, K'nn kendisine, szgelii. "Hey, buras keklik kaynyor" diye seslendiini duyuyor. Burada K'run D'ye vermek istedii dilsel ileti aktr: bulmd yerde ok sayda keklik 106

olduu. Ancak D, ierisinde bulunduu

durumda duyduu ses ile sesin kayna ve sesin kaynann bulunduu yer arasndaki iliki ile ilgili olarak daarcnda yer alan bilgileri kullanarak, K'nn szeeledii dilsel anlatmdan K'nn o anda sesin geldii yerde olduu dild iletisini karabilir.

(2.4) K, herkese yardm etmenin bir erdem sayld, D ise, szgelii. aptallk sayld bir evrenin yesi. K, kardeinin iyi bir insan olduu iletisinde (diltesi bir ileti) bulunmak iin, D'ye "Kardeim ihtiyac olan herkese yardm eder" diyor.

Byle bir durumda, ortak daarck koulu yerine gelmedii iin, 'Kardeim ihtiyac olan herkese yardm eder' szcelemiyle K'run bulunmak istedii diltesi ileti de bulunamayaca; bu dilsel anlatmdan D'nin K'nn kardeinin aptal biri olduu diltesi iletisini karaca aktr. Son bir nokta: Dild ile diltesi iletilerde maddi koula. K ile D'nin bu tr iletilerde sz konusu olan karm yapabilecek gte ve yetenek te olmas koulunu da eklemek gerekir. rnein, zihin zrl birinden bir karrnda bulunmasn beklemek hakszlk olur.

VIII
Dilsel bir iletide bulunmak iin iletiimde kullanlan temel anlatm, szel-dilsel anlatmdr. Btn teki dilsel anlatmlar, dilsel iletide bir deiiklik yaratmadan, bu temel biime evrilebilir. rnein, (1) K'nn, "Kitabn dn verebilir misin?" diye soran D'ye, kitabn dn veremeyeiin kalarn kaldrmas (szd-dilsel anlatm), "Hayr, veremem" biimindeki szel-dilsel anlatma karlk gelir. K'nn, yeni ald gmlei gsterip "Nasl, gzel mi?" diye soran D'ye gmlei pek de gzel bulmadin bildirmek iin dudaklarn bkerek verdii "Evet" karl (szel-dilsel anlatma elik eden szd-dilsel anlatm), "Pek de gzel deil" biimindeki szel-dilsel anlatma karlk gelir. Saklamba uyarnca oyunu srasnda kulland

ceini bildirmek
(2)

(3)

kp sobelejebileceklerini bildirmek

K'run, saklanan arkadalarna, saklandklar yerden iin, daha nce aralarnda yaptklar anlama 'elma' sz (szel-ifreli dilselanlatm), "Saklandnz yer-

den kp sobeleyebilirsiniz" biimindeki szel-dilsel anlatma karlk gelir. (4) Soygunda gzclk yapan K'nn, soygun yapan arkadalarna ortada tehlikeli br durum olduunu bildirmek iin, daha nce aralarnda yaptklar anlama uyarnca ald slk (szd-ifreli dilsel anlatm), "Dikkat, tehlike var" biimindeki szel-dilsel anlatma karlk gelir. Bundan baka, dild bir anlatm araclyla iletilrnek istenen her dild ileti ile szel-dilsel bir anlatm araclyla iletilrnek istenen her diltesi ileti, szel-dilsel bir anlatm araclyla verilen dilsel bir ileti haline getirilebilir. rnein, (1) K, silah sesi araclyla D'ye ilettii kendisinin silahn ate/edii noktada olduu iletisini "Hey, silahm atelediim noktadaym" szel-dilsel anlatm araclyla da 107

iletebilir. (2) K, "Yamur yayor" anlatm araclyla D'ye ilettii hzl giineni uygm olmad iletisini, "Yamur yad iin hzl gitmek uygun olmaz" szel-dilsel anlatm araclyla da iletebilir. (3) K, "Kardeim ihtiyac olan herkese yardm eder" anlatm araclyla D'ye ilettii kardeinin iyi bil' insan olduu iletisini, "Kardeim, ihtiyac olan herkese yardm ettii iin iyi bir insan saylmaldr" szel-dilsel anlatmyla da verebilir. (4) K, "Seni kardeim kadar seviyorum" anlatm araclyla D'ye ilettii D 'yi hi sevmedii iletisini "Kardeim gibi seni de hi sevmiyorum" szel dilsel anlatm araclyla da iletebilir. IX letiim srasnda D'ye belli bir dilsel iletide bulunmak iin K'nn kulland en kk szel-dilsel anlatm tmeedir. Elbette, zaman zaman, K D'ye vermek istedii iletiyi tek bir szckle de iletebilir. rnein, (1) Durmadan konuan rencisine (D), retmeni (K) "Sus" dediinde; (2) K, D'nin "Renklerden hangisini seversin 7"sorusuna "Maviyi" diye karlk verdiinde; (3) K, D'nin "Kim geldi?" sorusuna "Mehmet" karln verdiinde durum budur. Ancak, burada gzden kanlmamas gereken nokta udur: Byle bir durumda kullanlan tek szck, ya "Sus" rneinde olduu gibi tek szckten oluan bir tmeedir; ya da "Maviyi" ile "Mehmet" rneklerinde olduu gibi, dilde ekonomi (en az abayla en ok i) ilkesinin ilemesi sonucu ortaya kan eksik bir tmeedir. "Maviyi" derken, aslnda, "Renklerden maviyi severim", "Mehmet" derken de aslnda, "Mehmet geldi" dendiini balam aka ortaya koyar. Bu bakmdan, dilsel bir iletide bulunmak iin K'nn kulland en kk szel-dilsel anlatrnn tmce olduunu, anlam sorununun da bu erevede ele alnmas gerektiini sylemek yanl olmaz. Daha ak bir deyile, sorunu zme ynnde bir giriim tmcelerden balamal, szcklerin ve daha kk dilsel gelerin anlamn ise tmceriinanlamna yaptklar katkda aramaldr.

.~

i~

108

0"0;

1[ 7
or.

;~

'
:r

Il

1 .~

Notlar 1. Bu alma "Anlam Sorunu ve John R. Searle'n zm" (Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Aralk 1994) balkl doktoro tezinin Giri blmnn I-IX paragraflarn iermektedir. 2. Bundan byle ilkine ksaca K, ikincisine de ksaca D diyeceim. 3. letiim, dil araalyla olduu kadar dild aralarla da kurulabilir. Ayrca, iletiim kurmak iin seilen aralarn mutlaka iitme duyusuyla alglanabilir olmas da gerekli deildir. Grme duyusuyla alglanabilir aralarla olduu kadar dokunma duyusuyla alglanabilir aralarla da iletiim kurulabilir. Bu bakmdan, bir iletiim ortamnda, biri iletly alan teki iletiyi veren olma zere en az iki kiinin bulunduunu, ya da bulunduunun varsayldn sylemek daha uygun olurdu. Ancak, . burada, btn teki iletiim biimlerini kendisine evrilebilecei iletiim biiminin szl-dilsel iletiim olduunu (Bkz.:Vlll. paragraf) gz nnde bulundurarak, bir iletiim ortamnda bulunmas gereken ya da bulunduu varsaylan kiileri konuan kii ile dinleyen kii diye adlandrmady daha uygun buluyorum. 4. nemli not: Burada verilen btn rneklerde, K'run aka yapmadn, oyun oynamadn, yalan sylemediini. iten olduunu syledii dnda bakabir eyanlatmaya almadn varsa yyorum. Ksaca, dilin Ciddi ve dz kullanmn dikkate alyorum. aka yapan, oyun oynayan, yalan syleyen, iten olmayan, sylediinin dnda baka bir eyanlatmaya alan birinin yapt ey, dilin ciddi ve dz kullanmndan bilinli bir sapma olarak aklanabilir. 5. Burada 'dnya' szcn en genianlamyla kullanyorum. 6. 'Szcelernek' szn, bir tmeeyi bell i bir iletiim ortamnda belli bir iletide bulunmak zere kullanmak anlamnda kullanyorum. 7. 'Szcelem' szcn, belli bir iletiim ortamnda, belli bir ilefide bulunmak iin kullanlan tmce anlamnda kullanyorum.

109

----------------------------~~

#'"

FELSEFE TARTMALARI 19. KTAP

Yayn Ynetmeni Vehbi Hackadirolu. Yayn Danmanlar Arda Denkel Erkut Sezgin

Yazma Adresi: Panorama Oteli Alanya isteme Adresi: Vehbi Hackadirolu Panorama Oteli / Alanya Dizgi: Nisan Yaynlar Bask: Kent Basmevi stanbul, Nisan 1996

NDEKLER

postmodern Dil Durumu / Taylan Altu Bilisel letiim / Cemal Yldrm Yine Duyumlar ve Bilgi zerine i V. Hackadirolu Kavramlar Konular ve Gelimeler / Hann Rzatepe Disharmonik Bir Varlk Olarak nsan / Tomris Mengiiolu Bilinmeyen Platon / Max Raphael, ev: Doan zlem Kimlik Karsnda Kiilik / . N. Soykan nsan Sorunlar Kadnlar ve Felsefe / Yaman rs Tarihsellik Felsefe ve Hermeneutik / Mustafa Gnay Hareketin Srekli Olmad Bir Evren / kr Karbuz Anlam SorununSnrlar / R. L. Aysever :

5 20 25 36 44 49 56 62 71 76 97 110

nan ve Bilgi kilemi / A. Kadir en Heidegger'in Glgesinde: Hannah Arendt / Lewis P. - S. K. Kinchman, ev: Solmaz Zelyt Hiinler Tartma (Us, Duyumlar, Platon ve Kant) / Celal A. Kanat Tartma (V. Hackadirolu'nun B. otksken Bilgi Kavrayna likin Birka Gzlem /

119 140

156

------------..,------------------ -_.~ -'._.~".