Nga fjalori i Malsorit Aed /i gr.

aoidikos - poet endacak, si vet Homeri q quhej aed gjenial, ata q recitonin poema t ndryshme mbi trimrit e heronjve, thurnin vargje, dinin shum gojdhna dhe u shtonin atyre shum epizode t reja pr ti r u a j t u r, m b a j t u r g j a l l t r a d i t a t shekullore t popullit. 2. Aedi kngtar, poet, sidomos i kngve popullore t trimris te grekt e vjetr Homeri thuhet ka qen aed gjenial, do t thot, nj poet, recitues e kngtar i poemave t ndryshme, gojdhanave t traditave e trimrive t popullit, heronjve e lufttarve Aforizm /mi gr. aphorismos 1

prkufizim, prcaktim, nj gjykim ose nj mendim i mpreht, i shprehur shkurt, me fjal t zgjedhura e kuptimplote; thnje e shkurtr q prmban nj msim t nxjerr nga jeta: Kush punon gzon fj. urt pop. - Trupi shndoshet me t punuar, mendja ndritohet me t msuar -. N. Fr Aleanc /a it. alleanza - beslidhje, Beslidhja e malsorve, (aleanc dypalshe, shumpalshe ) Aleanca n politik sht bashkimi i dy a m shum partive pr ta marr pushtetin n nj shtet. N mars 1444 n Kuvendin e Lezhs u formua - Beslidhja e Lezhs -, pr bashkim t gjith forcave shqiptare n luft kundrosmane. Sknderbeu u zgjodh Komandant i prgjithshm nga
2

princrit shqiptar. Ai ndrpreu luftn midis principatave shqiptare, i pari i bashkoi kto forca n nj forc dhe iu kundrvu me sukses armikut pr nj erek shekulli.. Alegori /a gr. allegoreo - flas tjetr, paraqes figurshm, flas ndryshe, them di q duhet kuptuar ndryshe, kjo sht nj metafor e zgjruar q me ann e nj fjalie, fraze, strofe, fabule, prralle a vepre t tr letrare tregon ndonj tregim t mshehur. Me an t saj shkrimtart rrfejn art indirekt q skan mundur ta thojn direkt, n munges t liris s fjals direkte, friks nga sunduesi i kohs. Imagjinuan t folurit alegorik a indirekt si La Fonteni, Ezopi, Naimi, ajupi, Noli etj. Pr
3

trimrin q Pirroja e tregoi n luft, ushtart e thirrn shqipon malesh kurse ai atyre u tha: Nse un jam shqipon, ju jeni kriht e mi Alegori e przier, alegori metafor, alegori parabol ose fabul prdoret kur bhet paralelizm midis kafshve dhe njerzve, ajo plqehet vetm kur sht e bukur si p.sh. Noli kundr ngadhnjimit Zogist lehni laro, kaba hosana baraba barabai sipas nj legjende biblike ishte nj vrass gjakpirs, t cilin populli e fali dhe krkoi q n vend t tij t kryqzohet Krishti. a il kafazi, bylbyl flutro! bilbili sht njeriu, sokoli - trimi, thllza - vasha n kngt pop. shqiptare, duhet kuptuar ndryshe, flas me alegori; kjo sht nj metafor e vazhduar, nj prshkrim ose
4

tregim q nuk duhet kuptuar fjal pr fjal si sht shprehur alegoristi, mbasi fsheh nj mendim tjetr. Amanet /i turq. emanet - porosi, testament; l amanet t m ruhet nj send, pron etj. porosi q i jepet dikujt pr t br patjetr nj pun, Dshira ose porosia e fundit para vdekjes ( oj n vend amanetin ). H. Prishtina brezit q vie - amanet pushkn dhe pendn E para mbron atdheun dhe popullin nga armiqt, e dyta arsimon brezat n shkenc, politik, kultur .... Anal /et lat. annales - vepr ku shnohen ngjarjet historike nga viti n vit , vjetart; tregime t prpikta ngjarjesh t paraqitura me renditje vit
5

pas viti ( shnime kronologjike ) t prmendura jan Analet e historianit latin Kornel Tacitit; historiku i nj fushe t veprimtaris, i nj organizate, analet letrare etj. Anekdot /a gr. anekdotos - i pabotuar , sht nj rrfim, tregim i shkurtr q ka si prmbajte nj ngjarje sa interesante aq edhe trheqse, ngjarje kjo e vrtet ose e trilluar me situatagazmore e me t papritura jo t zakonshme n jet dhe q nuk sht pr tu besuar shum, te ne jan t njohura anekdotat q kan si protogonist Nastradin Hoxhn si p.sh. Ha binish mish! anekdota popullore, anekdota historike. Arm /ja - mjet lufte q zbrazet kundr
6

armikut, n mbrojtje t popullit dhe atdheut. Zbrazej n besthyerje dikur, n gjueti, n shenjtari ushtarake, zbrazej me rastin e urimit t fejess , kur nisen qerret n dasm, kur e marrin nusen n kthim, zbrazej pas kngs malsore n dasm, zbrazej kur hynte dhndrri n qilar... fj. e urt : me arm nuk luhet, me arm nuk ka mahi, me pahir mos m kthe as tytn e arms t zbazt, mos m vraj me pahir. Me t hyr n od trimi ia dorzonte armn nikoqirit, ai e varte armn n brezare t ods dhe ia kthente me nder mysafirit kur ai krkonte lamtumirn. Aksioni i armve qe shum i mundishm pr Kosovar - kur Tito i mblodhi armt dhe hapi shkollat n vitet 50 shqeht volln : Tito u mori armt Kosovarve dhe u dha topat Pr
7

s h q e h e t Ve t m s h q i p t a r t e pashkolluar ishin t ndershm Balad /a poem ose vjersh n vargje t rregullta me karakter tregimtar, lirik me frym popullore q jep nj ngjarje historike, legjendare a heroike. Balad popullore, ( heroike ) balad pr Sknderbeun Banjo /ja moderne n shtpin bashkkohore psh. ka: nj vask parceloni , nj dush zingu, nj bojler, nj lavaman mbi t cilin derdhn dy kanjela me uj t nxeht dhe t ftoht, nj oturak wc-je ( karrig wc-je ), nj pasqyr t futur n korniz prej disa skedarsh, ku radhitet nj kozmetik e pasur, pasta rrmojca e brusha dhmbsh,
8

shampone, sapun, krehr, aparate e brisqe rroje, grshr, pinceta, nj bigudi q mbledh tufzn e flokve pr ti dredhur, disa peshqir pr sy, kostume banje pr fmij dhe t rritur, bikini ( kostum banje pr gra ), ca tjera pelerina (mantela pa mng me nj ksul koke ) me shum kopsa e mbrthojca kto t varura n brezare ( varse )... Barcolet /a it. barsoleta gazmore, tregonin gazmore n Hosteni dhe te Kndi i humorit Anekdota dallon nga kjo, nga se sht si nj tregim i shkurtr humori, e lidhur me ngjarje nga jeta e njerzve, ndersa barcoleta sht nj histori zakonisht e sajuar, e krijuar nga talentt plot humor. .
9

Bard /i sht nj fjal kelte - kngtar ose poet shtegtar q thurte kng t ndryshme lavdie e trimrie krerve t fiseve si ndr galt dhe gjermant; N Mesjet poett e Irlands kndonin tradita dhe gojdhna kombtare. Nga periudha e Romantizmit edhe sot n mnyr fig. bard quhet poeti i pavarur q me krenari shpreh ndjenjat, dshirat dhe aspirata e nj kombi. N poemin e Gavril Dars s Ri Knga e sprasme e Bals Bardi Bal ( poeti vet ) duke shtitur buz detit Jon, larg atdheut t tij, me mall i kndon s kaluars, vendlindjes s tij dhe dashuris pr Marn q fati i ndau n vegjli dhe m nuk u pan; si neg. Mos u b bard i huaj! Ti je shqiptar me gjak dhe me gjuh!
10

Beden /a tela si dhmb t vn mbi mure, mure rreth nj kshtjelle, kalaje, prapa s cils mbroheshin lufttart, 2.dhmbza n mantel.( mantel grash me bedena, shami me bedena etj ) Besa, ( bes bes ) ! Besa sht fjal e dhn burrit me plot dinjitet ose e marr nga ai pr di shum t rndsishme. Fjal e nderit , zotim q duhej respektuar dhe mbajtur shqiptari me vendosmri dhe nder. Me vdek po, besthyer jo dmth. besa si nj zotim i pathyeshm. Besa kishte prparsi nga jeta e shqiptarit. Kjo ishte kult ndr shqiptar, ishte ligj q u takonte burrave, heronjve, trimave me dinjitet dhe talent, q kishin aftsi t gjykonin
11

dhe pleqronin mir e drejt do luft, ngatrres , mosmarrveshje kombtare a ndrnjerzore q ndodhte midis dy popujve, midis dy fiseve, midis dy njerzve, midis dy familjeve. N kohn e Gjergj Kastriotit - Sknderbeut, vet kthimi i tij nga turqia qe nj sihariq i madh, nj shpres e madhe pr shqiptarin. Pritja madhshtore q iu b, tregoi se fjala dhe vepra e Sknderbeut do t kt pesh t madhe, respekt t madh. Tumiret krkesa e tij pr ndrprerje luftrash midis fisesh e princrish shqiptar. Pr t parn her Beslidhja Kuvendi i Lezhs i prir nga Skenderbeu bashkoi t gjith shqiptart, pa dallim fisi a feje n luft kundr armiqve osman. Liri ose vdekje, nuk kishte zgjidhje tjetr pr ata
12

q lidhnin bes, bestari m sdo ta njeh frikn! Besa i afronte dy kryelufttar pran njri tjetrit q t gjejn nj marrveshje apo ta fillojn luftn n momentin kriz. Besa nuk i ipej gjithkujt . Ak. Ali Hadri citonte : Vllako, besn epja atij q e di se sht besa. Nse i ep bes atij q nuk di sht ajo, merrja kur t duash, sepse at e njohin dhe e mbanin vetm shqiptart, pr at kjo quhet besa shqiptare. Kulti ndaj bess. Vdekje po, besthyer jo! Ai q then besn fisi e dnonte me vdekje, ajo ishte zotim i pathyeshm. Kto jan t dhna n Kanun t Lek Dukagjinit. Kur besa i sht dhn atij q nuk e njeh, kjo ka glltitur shqiptar, pra dikujt i ka kushtuar mjaft shtrenjt
13

edhe me jet. N nj mnyr kjo zvedsonte ligjin dhe luante nj rol t madh pozitiv, kjo zbuti pak at ligjin e egr patriarkal. An negative e saj ishte mungesa e bess ndrprerja e bess pr koh t gjat. Nj belagji bnte nj krim, duhej t mbylleshin brenda mureve t shtpis shum burra gra dhe fmij q ishin t nj gjaku e nj oxhaku edhe pse ata fare nuk ishin fajtor. N kt burg shtpiak duhej t qndronin me muaj ose me vite deri me rastin e marrjes bes. Ndrpritej lvizja e antarve t asaj familje, jasht pragut t shtpis, puna e t rriturve, vijimi i fmijve n shkoll. Ka ndodhur t zgjat me vjet mbyllja. Burri i bess ishte njeri me dinjitet. Ai prpiqej q fjaln ta l vetm si fjal, mos ta liroj
14

q ajo nj dit t bhet guri as plumb n kokn e dikujt. T zhduk armiqsi q sa po kan z fill t lindin. Bestari merr bes pr ca dit ose nj period t caktuar n mnyr q t ndrpritet konflikti midis ngatrrestarve dhe t mbetet sa m i vogl deri me ndrhyrjen e Kshillit t Pleqve. Kryeplaku formonte Kshillin e Pleqve dhe dorasve (belagjinjve) u jepte dnimin e merituar n mnyr q mos ta prsritin t tjert. Ai luftonte vllavrasjen, hakmarrjen pr ta zhdukur burgun shtpiak. Besn sot e ka zvendsuar ligji n trsi Beslidhje ka pasur me prmasa t mdha si kombtare ashtu dhe atdhetare. N historin ton jan t njohura: Beslidhja e Madhe e Lezhs, shqiptart n luft t prbashkt kundr
15

armiqve tatdheut. Beslidhja e Malsis me n krye Ded Xho Lulin, Besa- besn 1921 me Haxhi Zekn n Pej. Beslidhja e Fshatarve t Rugovs kundr hakmarrjes. Besa zgjidhte probleme dhe mosmarrveshje q armiku i zmadhonte pr tna sunduar m leht. Emrat me prejadhje nga fjala bes : Bestar, Besnik, Besfort Besart, Besim, Besdhnje, Besshkal, Besthyerje Fjaln bes, vshtir sht ta prkthesh n ndonj gjuh t huaj. Me dhn bes sht kanu - kush then bes armatoset, ai ska vend n kuvend, n shenj nnmimi kafja i ipet nn gjunj, ai nuk meriton... Ai duhet q moralin e humbur personal dhe familjar ta kthej n vend, pr ndryshe kjo i kushtonte edhe m
16

shum. Dikur thuhej : - kush merr hak bn trimri , m von : - kush shtrin dor, kush fal hak bn trimri dhe bn burrri. Kjo e fundit ndodhi me t madhe n kohn e prof. Anton Qetts duke lluar nga vendi i njohur Verrat e Lluks si vend kuvendi , vend pajtimi dhe bese. Pesha e fjals intelektuale, fjals q bindi masn zgjoi bujari, zemrgjrsi, vetdije q hapte rrug t re kombtare, q sendrtonte virtytet tona. Njeriu kur fal hak do t ndihej krenar, i respektuar nga t gjith. Ky qndrim human bashkoi familje, miq, fmij dhe
17

zhduku nj plag shekullore q na e lan t tjert sipas tyre t hakmirresh ishte krenari, trimri dhe nj lloj detyre e kthimit t nderit nderit familjar... lexoni veprn Sidi t Pier Kornejt. Bibl /la gr. biblia - libra; fet. dy libra themelor: Dhjata e vjetr prmban dogma e mite t prbashkta pr fen e hebrejve dhe pr fen e krishter. Dhjata e re prmban vetm dogma e mite t fes s krishter. Bimbash /i turq. binbasi oficer me grad major q komandon 100 ushtar................ Bodrum /i me kthina bised. prshkrim :
18

dhom shpesh me kthina posht katit prdhes t ndrtess. Posedonte nj makin volvo me targ PR. t parkuar n garazh. Kthina tjetr e bodrumit q shrbente si qilar, kishte disa fuqi me tmotjet ( turshi, zahiret e dimrit), aty kishte edhe mjaft en me qumsht, ajk, gjalp, dhall, kos, djath, ( napa djathi me cop a thrrime djathi ) gjiz e bylmetra tjera. Kthina e dyt kishte nj karroc, nj shat, nj kazm, nj lopat, nj bel ( lopat mihse ), nj grabuj, nj sfurk hekuri me 4 dhmb, dy sfurqe druri me tre dhmb, nj kos, nj drapr, nj qekan, nj spat mykn me vrima, nj plug me nj plori, nj me dy plore ( umi ) , nj prmend, dhe nj thrmi t hekurt ...
19

Burr / burri burr: fjala sht pr nj epitet q i takon nj njeriu nga mosha e pjekuris gjegjsisht nga dita e martess deri n pleqrin e skajshme. Burr i dheut, burr me nam, burr zakoni, burr malsie, burr kushtrimi, burr logu, burr ode, burr gruaje, burr shteti burr i talentuar, i menur, i ditur, i shkolluar dhe bashkkohor. Burr bujar, trim, parimor, human, puntor, burr i vendosur, i fjals, i bess, i t drejts, i t vrtets. Burr me karakter dhe prparimtar burr i prmbajtur, i moralshm, i arsyeshm, i ndershm dhe atdhedashs Kto virtyte at e bjn fisnik, krenar dhe t respektuar n familje, n shkoll, para mass dhe kudo. Burri me dinjitet ndrton dhe mbron virtyte t larta
20

shpirtrore. Kjo varet nga shkalla e aftsive t tija personale. Ai sht kshillues i mir, modest n bised me fmij dhe rini sikurse me t rritur. Qndrim, ky q e bn t dashur nga t gjith. Ai di t jap kushtrimin me koh n mbrojtje t nderit dhe atdheut. Burri ka shum miq dhe shok, sht mikprits dhe vizitues i madh. Fjala e artikuluar nga zri i tij i ngjet melodis s nj knge t bukur n malsi, t josh ta dgjosh, gjykosh, t mendosh me arsye dhe mendje t shndosh, t veprosh me sjellje dhe pjekuri, t jesh modest dhe i guxishm n jetn me probleme t ndryshme. Populli thot : - Burr 400 drhem, Burri mbi t gjitha mbron nder dhe atdhe. Burr i fjals dhe i bess. Burri ka nj fjal po ose jo. Burri
21

jeton, punon dhe vdes me nder. Burrin se mashtron pozita, paraja as femra. Fjala e burrit pesha e gurit Burri q kishte or ( nam, autoritet ) pr veshje kishte zakonisht pallto, tirq me shok, kmish, plis dhe shall t bardh, nj jelek ( xhemedan a mitan ) me xhepa, nj or xhepi, nj rreth t art n gisht, nj kuti (meste me duhan ) cigarlluk ( kamish diamanti dhe shkreps, nj lir s paku n qese, nj brisk ( arm ) n shok - Burrresh quhet gruaja e talentuar q posedon kto parime dhe virtyte t burrit. p.sh. - Cenabeu i tha Bajram Currit: Bajrambe! Eja me ne ! Fitova luftn nga Nikolajt n Potgoric! Bajrambeu iu prgjigj: po Ti fitove si turk ore Cenabe, jo si shqiptar! Cenabeu duke krkuar falje e pyet: A e
22

ke rrah gruan Bajrambe ndonjher? Bajrambeu: Jo Cenabe, zonja nuk rrihet! Sikur do ti thonte: Kjo sht gruaja e zotriut, ka respekt ndaj burrit. E di apo jo q malsorja ka burrri dhe d i n j i t e t ! A j o m e r i t o n re s p e k t . Burracakt, rrogtart si Ti rrahin grat, i bjn rrogtaresha, vese frikohen, skan parime as aftsi edukimi. Kjo ep t kuptojm se trimat kishin talentin, t part q gruas filluan ti apin t drejt, ta njohin si antare me respekt n familje. Ta zhveshin nga petku i robit n familje. Ajo t jet zonj shtpie, nn e nderuar dhe e dashur, e nesr nj msuese, edukatore e fmijve ashtu dhe ndodhi... Koha bri t vetn, gruaja dje e diskriminuar, si nj vegl pune. Sot ka shkollimin superior,
23

shkmben mendimin me burrin pr do q nevoja krkon, respektohen njri me tjetrin. Krijon familje bashkkohore. , Kjo sht nna q lindi dhe rriti trimat dhe trimreshat q solln lirin. Trimat e UKs. Kjo transformon dhe edukon brezat. Kjo sot zgjedh fatin e vet, punon dhe lufton krah pr krah me burrin. Prangat e robris i la n muze. Tani ka hapur nj faqe t re n historin e femrs shqiptare, me guxim dhe krenari si kurr m par hapron drejt ardhmris.. Kjo sot lufton armiq e d rd i m e n s i : t r a d h t a r , n a i v , spekulator, avanturist, matrapaz, mafioz, hajna, rrenc, dinak, plakash, uzurpator, megaloman, narkoman. ..
24

Dasm /a - festa e martess, kur martohet trimi me vashn ( djali me vajzn ) Ceremoni gzimi e shoqruar me kng dhe valle. Dje femrat kndonin kng dasme sipas zakonit, kng pr dy familjet, pr dy t rinjt duke vallzuar me tingujt e defit dhe daulls. N ann tjetr dridheshin telat e iftelis, jehonte knga malsore plot gaz e hare. Nj krism me arm, nj varg qerresh me dasmor e dasmoresha ( krushq e bulla ) t prir nga bajraktari ( flamurtari q mban flamurin lart, nj i ri, i familjes q kishte sakrifikuar shum pr interesa kombtare, ai mund t udhheq, pris n dasm, n luft e gjetiu ) Ai q para vets kishte tre pleq ose kshilltar pr ta mbajtur rendin e
25

dasms mir sipas zakoneve shqiptare, ata jan prgjegjs t rrugs, deri sa ta sjellin nusn n shtpin e burrit. Miqt ( familja e nuses ) nikoqirt i pritnin sa m mir krushqit, me mirseardhje. Nj djaloshi t caktuar zakonisht veshur kuq e zi, i dorzohej flamuri q ta mbaj t ngritur, n shenj nderimi deri n kthim, ( n kthim t flamurit ai do t shprblehet me nj kmish zakonisht dhe ca lek nga bajraktari ). Dasmort uln shkmbejn biseda, shkmbejn cigare, pihen kafe, bhen urime t ndrsjella, kng e valle t prcjellura me daulle dhe qifteli edhe atje. Derisa nusen e sjellin n qerren prkatse, me urime dhe kng . N start t nisjes pr kthim nj urim nga babai i nuss sipas zakonit q i bhet mikut, nj z malsore
26

prshkon qiellin, nj krism me arm n shenj respekti kur dorzohej nusja, karavani i qerreve lviz duke sjellur nusen n shtpin e burrit, bullat kndojn pa ndrpre kng pr vashn dhe trimin, kng lavdie pr dy familjet q kan pasur fat t miqsohen. Dasmort han pin, prap kng dhe valle sipas adeteve q ka ajo an, ai fshat a qytet. Vasha me trimin prcilln deri n qiler. Nj arm zbrazet n shenj urimi e gzimi. Dasmort shprndahen. Ceremonia merr fund. Ditn e hn sitej kulaqi Dasma dje dallohej me disa veori Dasma fillonte ditn e enjte dhe mbaronte ditn e hn kur nusja sitte
27

kulaqin. kjo ishte nj ceremoni tepr e gjat. Ditn e enjte fillonte edhe kanagjeqi kur vashs i vihej kna dhe prfundonte t dieln kur at prindrit e drgonin n qerrn e kuqe dhe uronin martesn e djalit t zotit t shtpis, ndrsa shoqet e nuses vazhdonin me kngn mallngjyese i le shoqet u bre nuse ku e le nnn , ku e le babn . Dita e fundit e vajzris. Dasma dhe zri i kngs malsore Kur dgjohej ky z i lart, priteshin t shtna drejt qiellit.. Nse qerret me nuse kishin t kalonin npr ndonj fshat tjetr gjithashtu t shtnave u paraprinte zri i ngritur me kngn malsore, q mos t befasohej askush, me qllim q mos t frigoheshin as fmijt, as grat shtatzna mos t
28

dshtonin. Mos t ket befasi. Pas ktij zri aq t lart dihej se t shtnat bhen pr gzime, dasm... Dasma dje kishte logun, tendn nergut pr dasmor si vend knge e vallzimi, kishte kulln dhe odn . Dasma, oda dhe hapi krenar i burrit . Prisi i nj vargoi burrash q msynin drejt n odn e nikoqirit ( mikpritsit) kishte nj karakteristik t veqant, kur prijsi hapron me kmbn e djatht, bashk me hapin bart edhe trupin, po kshtu vepron edhe me t majtn, zakonisht me nj xhyblet krihve, tierq me gajtan, gjemedan, plis, kmish t bardh veshur ... pranon mirseardhien nga nikoqiri dhe ulej te oxhaku, kryevendi i burrave n od. Nikoqiri prball n ann tjetr t oxhakut. Hieshi njra an
29

me mysafir, dasmor, tjetra me nikoqir fillonin biseda. Prshndetje, shkmbeheshin urime t ndrsjella nga t dy palt. Dasma ka nj bised gazmendi, por m shum kng e valle. Kt hap krenar si nderin, besn dhe mikpritjen e prmendin edhe udhprshkruesit rus, freng, gjerman dhe ballkanassi hap karakteristik. Kt hap e ka prher prijsi i vargoit n dasm apo gjetiu. Kushdo qoft ai..at dit do tu printe shokve me krenari t madhe. Sepse at e ka zgjedhur grupi vet si Dasma kishte rend dhe respekt renditja e burrave q msyjn n gazmend a gjetiu varet po nga ai grup, si do ta bjn. Radhitn sipas moshs nga kryeplaku, plaku, fetari a pushtetari
30

deri te m i riu. Kurdoher ka rend, ka nder dhe respekt. Kryeplaku ulet te oxhaku, n kryevend pastaj t tjert me radh... Nikoqiri me familjar n mikpritje mbajn nj radhitje sipas moshs. Nga plaku deri te m i riu. Familja njihet si e shenjt, ajo ka respekt ndaj m t vjetrit, kt e ruan si trashigimi nga t part kryeplaku kurdoher merrte fjaln dhe ipte fjaln t tjerve, nuk ndodhte q dikushi ta mirrte fjaln pa rend Dasma kishte shenjtari dikush nga krushqit duhej ta godas shenjn me pushk, pastaj ta drgojn nusn n qerre. Miqt duhej ta kishin nj shenjtar t mir me vete kur shkojn ta marrin nusn... - Miku mikut i ngjet 40 vjet m par- citohej me gzim kur
31

shenja goditej me plumbin e par pop. Dasma sot ka motelin, hotelin si lokal m t prshtatshm, m t madh me shum muzik, kng e valle. Femrat dhe meshkujt festojn bashk, pr dallim nga e kaluara. N gazmend merr pjes edhe familja e vajzs. Dy familjet kan tavolina t posaqme, pran nuses dhe dhndrrit. Vazhdojn urimet pr iftin e ri, pr miqsin e re. Kng pr vashn dhe trimin, kng sipas krkesave dhe dshirave q porostin dasmort. Dasma tani fillon dhe kryhet brenda dits. M par fillonte t enjtn me t vur kann vashs mbaronte t hnn kur nusja sitte kulaqin. Koha ecn traditat nuk harrohen, por me kohn ato rregullohen e sendrtohen bhen m bashkkohore, disa konzervative mbetn vetm n
32

arkiva sikur edhe shum vegla pune, arme t mparshme q mbesin n muze si dshmi e t kaluars. Dasmn dhe kngn askush smund ta ndali. . Dasm apo luft n malsi! tv. 99 T krkoj falje Un nuk jam fajtor! Pra kush m nget? Dashuria ime t nget. Dashuria t dashuron Kurse un dhe ti, dy memec me zanore t vjedhura. Nj dialog i heshtur jehon diku. Besa bes!. Mjer ai q tradhton! Fatin tnd vall dhurat Heshtakut. Qndresa mbi t gjitha! Luft po! dhe dasm n mal po! Kng e heroizm po !Skena tmerri e trishtimi po, krism pushksh e mitralozash po,
33

nj ushtri dasmor po, lufttar po! Daulle, kng, valle po. U martuan trimi dhe vasha. Jehonte knga. N mngjes ifti i ri, njeshn armt dhe iu bashkuan radhve t UK-s. N nntorin 99 u lind Liridoni Nj pushk m shum n mbrojtje tatdheut Fitore!Ti je nna e Liridonit. Bi 99 Ded Gjo Luli (1840 1915) ky trim legjenda n pranvern e 1911 filloi kryengritja n Malsin e Mbishkodrs me 8000 veta t udhhequr nga Isa Boletini dhe Ded Gjo ndoqn turqit nga malsia dhe krkuan nga Turgut Pasha q t udhheqin vet mbi tokn shqiptare. Malsia qndroi e pashkelur kurdoher ruajti gjuh doke e zakone Lindi heronj, burra q do ta pavarsojn
34

Shqiprin dhe Kosovn Ismail Qemaili, Hasan Prishtina, Abdyl Frashri, Ymer Prizreni, Sylejman Vokshi, Bajrambeu, Idriz Seferi, Haxhi Zeka, Mic Sokoli, Azem Bejta me Shote Galicn, Mehdi Frashri, Shaban Polluzha, Adem Demai, Mr. Ukshin Hoti, Fazliu, Jusufi, Kadriu, Enver Adem Jashari heroi legjendar me bashklufttart, Hamz Jasharin, Fehmi e Xhev Llarofci, Zahir Pajaziti, Ismet J. Kumanovn, deshmor, heronjt e U K s. n alenc me NATON solln Pavarsin e Kosovs, e cila u shpall n parlamentin e Kosvs m 17 shkurt 2008. Kosova Republik / shtet i pavarur dhe sovran, i njohur ndrkombtarisht si rast unik, laik dhe shum etnik. 17 shkurt 2008
35

Dinjitet /i trsia e vlerave morale q ka njeriu ( besa, nderi, krenaria, trimria, urtsia, dashuria, mikpritja ...) dhe me vetdije t latr i mban, respekton, sendrton, shfaq, i mon kto vlera pr t drejtat e veta n shoqri, familje e kudo. Ai q sendrton kto cilsi dhe vlera sht i muar prher , i aft human dhe kombtar. Ai q kudo flet e sillet me dinjitet, sht i dashur dhe i krkuar nga shoqria e miqsia. Dshmor /i ai q vritet n luft pr liri e pr drejtsi njerzore, ai q fal jetn pr t mirn e popullit e t atdheut. Dshmort e liris. Dita e dshmorve. Ra dshmor. Dshmor i gjuhs shqipe.
36

Amaneti i dshmorve. Gjaku i dshmorve. 2. e vjet. dshmi, dshmoi, dshmori. Vetmohues vritet duke luftuar armikun, me arm n dor. Trimit askush nuk mund tia merr lirin ( jetn po, lirin jo! ) Ai prher e ndien vetn t lir, jeton i lir edhe kur lufton, lirin e ka n shpirt. Dogmatik /e lat. dogmaticus - sipas dogmatve nj e vrtet e padiskutueshme, koncept i verbr q nuk do t studjuar por do vepruar sipas dogmave t caktuara Kur ani - fjala e zotit , dogma sht mendim, ide, tez themelore q nj fetar duhet respektuar domosdo, nuk pranon t studiuar, por kurani duhet msuar prmendsh, ose ta komentosh ashtu si sht.
37

Dogmatik /a trsia e dogmave t nj feje; pjes e teologjis q merret me shpjegimin e dogmave fetare q duhej msuar prmendsh. Dogm /a gr. dogma - mendim; tez themelore e nj feje, q duhet pranuar verbrisht nga besimtart dhe q sht e detyrueshme pr ta. 2. pikpamje, ide, koncept etj. q merret si nj e vrtet q nuk pranon t studiuar as kundrshti; mbrotsi i ksaj teze, dogmatiku. Doket, zakonet e njepopulli lindin n kushte t caktuara historike, prsritn gjat dhe ruhen brez pas brezi, ato prmirsohen e sendrtohen me kohn bhen m t prshtatshme, t padobishmet anashkalohen ose mbesin
38

n arkiva. Zakon mnyr veprimi a sjellje q sht ndjekur nga dikush koh t gjat, shprehi e fituar nga prsritja e vijueshme e nj veprimi q sht vendosur historikisht e zbatohet si ligj i pashkruar nga nj popull, fis shtres shoqrore. Zakone t vjetra, zakone t reja, patrialkale, kanunore, t dasms, t lindjes. Veshje sips zakoneve. E drejta (tradita) zakonore. Tradita pasuri shpirtrore pikpamje, zakone , doke , virtyte q jan formuar historikisht n jetn e nj populli dhe q ruhen, trashigohen e zhvillohen m tej si nj thesar i muar nga njri brez n tjetrin, traditat kombtare, patriotike, luftarake, mbshtetje n tradita trashigimi prvoj e mir dhe e pasur, e lavdishme
39

Edukat /a msim sistematik q merr fmija n familje, n shkoll dhe n rrethin shoqror. Kt e fitojn duke msuar dhe punuar me vullnet t mir: ed. fizike, ed. morale, ed. muzike, ed. patriotike, edukoj ose msoj nxnsit n ngritje t vetdijs dhe sjelljes shembullore kudo q jan. Edukoj ose arsimoj me shkencn, artin, filozofinmirsjelljen, bontonin. Epope / ja quhet ai hartim i historis a poezis epike, n t cilin tregohet ndonj ngjarje fort e rndsishme e historis s nj populli. Heroi i epopes duhet t jet hero i prmendur e zulmmadh i popullit t vet. Epopeja hyn n radhn e hartimeve m t lashta
40

t poezis epike t shkruar. Ajo ka ruajtur t gjitha vetit e kngve t rndomta epike. Ajo shpreh n mnyr fort t qart virtytet, besimet dhe botkutimet e nj populli. Epopen nga llojet epike e dallon lnda q shquhet me heroizm t veant t nj populli. Krijuesi i epopes gojore sht vet populli, ndrsa kngt e hartimet e tilla n pjesn drmuese jan pjell e imagjinats, tradits s nj populli, kngtarve t tij m t talentuar Etik / a filoz. shkenca q studion moralin, karakterin klasor e historik, trsin e normave t sjelljes kundrejt njri-tjetrit, kundrejt shtetit shoqris, atdheut,: etika marksiste, etika idealiste; morali i nj klase, i nj shoqrie, i nj
41

familjeje. Etimologjia sht deg e gjuhsis q studion prejardhien e nj fjale. Fjalor etimlogjik. Etnografi - kultura shpirtrore dhe materiale e popullit Zakonet mikpritja, ndihma e respekti ndaj pleqve dhe femrave; mjeshtrit, zejet e ndryshme, a r k i t e k t u r a p o p u l l o re , v e s h j e t , kostumet... Etnografia zbulon dhe sendrton vlera t rea n doke e zakone, mnjanon ato konzervative, afirmon popujt dhe afron mirkuptim t ndrsjellt, bashkpunim e studim m t thell e krahasues ( komparativ ) kombtar e ndrkombtar. Kjo studion kulturn shpitrore (doke, zakone, fe,
42

besime t kota si dhe fjal t urta , t thnakjo studion edhe ekonomin familjare, mjekimin popullor, elemente q jan rrnjosur, prsritur me shekuj n jetn e popullit. Kosova ka nj thesar t begatshm n kulturn kombtare, etnografike. Familja - familja sht njsi e vogl dhe e shenjt n organizimin e jets shoqrore. Antart burri, gruaja, fmijt, nipr, mbesa a pasmbesa q jetojn n nj bashksi familjare. Afri familjare, pr t ciln kujdesn dhe e mbajn me dashuri, dy kryefamiljart, prindrit nna dhe babai ose n munges kujdesin e marrin edhe t tjert familjar. Familja duhet mbajtur e edukuar vazhdimisht me dashuri, nder
43

dhe respekt, aty e ka burimin edukata. Brezet trashigojn dhe msojn shum nga ajo. Dje ishte familje konzervative, e madhe pr nga numri i antarve, ata merreshin me bujqsi dhe blegtori. Kt e bnin koha dhe kushtet ekonomike, kur ndihej varsia e njrit nga tjetri. Me shkollimin dhe punsimin e t rinjve kjo varsi bie me t shpejt, krijohet familja e ngusht, familja moderne. Burr dhe grua pavarsohen ekonomikisht nga prindrit. Kan mundsi dhe aftsi n krijimin e nj familje t re bashkkohore, familje te ngusht Fejes /a premtimi ose besa e dhn midis djalit dhe vajzs se do t martohen, fejesa shpallet dhe urohet
44

midis dy familjeve e m gjr. Dor ep (shtrin dor) m pare sipas zakonit, uron familja e vajzs,meq vajza s shpejti do t kaloj nga familja e vet n familjen e burrit. Fejesa lidh nj qift t ri, trimin dhe vashn. Bhen urime t ndrsjella nga dy palt si pr fejesn ashtu edhe krijimin e miqsis s re. Fejesa me shkuesi ( msitri ) thuaj se ka marr fund. Femra ka dal nga kthetrat patriarkale. Ajo zgjedh fatin e vet, shkollohet, punsohet, pavarsohet ekonomikisht, lufton dhe udhheq krah pr krah me mashkullin. Kjo sht krenaria pr qiftin e ri. Tani, qifti sht m i prgatitur n krijimin e familjes s re. Koha nn unaz sht koha nga dita e fejess deri ditn e martess. M par
45

unaza drgohej me paj ( qeiz ) si shenj fejese. Sot unazat ndrrohen ditn e gazmendit, ceremonis s fejess. Pr ndryshim nga e djeshmja sot dy t rinjt , dy familjet jan prezent n gazmend dhe udhheqin me doke zakone t sendrtuara, m t mira, m bashkkohore. Festohet me kng e valle popullore n lokale m t prshtatshme .vasha me trimjin u, fejuan pa shkuesi. Fetish /i fr. fetiche - idhull; gur, dru me pamje njeriu q besimtart i faln me prulje. Kulti pr paran. Disa t pakarakter q Pr para humb xhenen, pr para apin krer HZK. Fetishizoj
46

fr. fetich+izoj - i vesh nj sendi veti a fuqi magjike e t mbinatyrshme, e adhuroj at si hyjni dhe i prulem verbrisht, e shenjtroj nj send, i falem me prulje. 2. fig. e hyjnizoj e adhuroj, i besoj dhe i prulm diit verbrisht, e shndrroj dika n fetish. Kulti pr paran ( turq. dini dinar thuhet pr ata njerz a matrapaz q botn dhe do gj tjetr e shikojn nprmjet paras). Fis / i grup njerzish, familjar t nj gjaku e t nj gjuhe t prbashkt, bijt dhe bijat e nj strgjyshi q printe me sjellje e pun q dallonin. Familja, farefisi mund t mburrej e krenohej me kt trashigimi si : fisnike, bujare, zemrgjr e ndershme me tipare t larta morale. Ky epitet n feudalizm i
47

takonte sunduesit, aristokracis feudale q ishte e privilegjuar, kishte pushtet dhe pasuri. Fisnikria feudale si shtresa m e lart, paria. Fisnik sht ai q rrjedh nga nj familje e mirnjohur dhe prfill veti t larta morale. Jan t njohura fiset ilire n histori, mbretrit ilire, m par ishin edhe fiset primitive q jetonin me nj pris n krye, me pun e pron t prbashkt. Grua fisnike, djal fisnik, familje fisnike... Flamur /i flamur/t flamuj/t Flamuri sht simbol kombtar, simbol i nj shteti, simbol i nj ushtrie, i nj organizate 2. Figura e ktij simboli e qndisur ose e vizatuar diku: Flamuri kombtar,
48

flamuri kuqezi, sht nj plhur e kuqe si gjaku me nj shqiponj t zez dykrenare n mes me prmasa t caktuara q vihet n nj shtiz. 3.Ngjyra e kuqe simbolizon gjakun e derdhur t heronjve pr liri, n mbrojtje t popullit dhe atdheut; shqiponja dykrenare ngjyrzez simbolizon s a k r i f i c n , f l i j i m i n e h e ro n j v e , martirve, dshmorve pr liri t atdheut, simbolizon edhe bashkimin e forcave n luft kundr armikut. 4. fig. Me flamur lidhn idet themelore q frymzojn njerzit dhe u tregojn rrugn q duhet t ndjekin n jetn e n veprimtarin e tyre. Flamuri ideal i lart frymzues. Flamuj ka shum llojesh, prmasa t caktuara ngjyrash t ndryshme,Flamuri i Sknderbeut /
49

Flamuri kombtar, Flamuri shtetror, Flamur i liris, Famuri i minatorve Himni i flamurit, Betohemi prpara flamurit. Flamuri shrben edhe si shenj, pr ti trhequr vmendjen dikujt. Flamurtari sht barts i flamurit dhe prijs i lufts, prijs dhe mbrojts i fitors, prijs i s res bashkkohore. Ai u qndron n ball stuhive, katrahurave t kohs, n ball veprave t mdha. Flamurin shqiptar e qndisi Marigona dhe ia dhuroi Ismail Qemailit n Vlor m 1912. Ngrit flamurin e liris! Ngrit flamurin e fitores! Flamuri valon n festa prher, n dit zie e ngushllimi lshohet, ulet n gjysm shtiz t vet. Bi Folklor /i ang. folk lore popull,
50

dituri, kultur, trsia e krijimeve artistike gojore ( anonime ) t prcjella brez pas brezi: rite, kng, valle, doke t nj populli. 2. ky term l i n d i n s h e k . 1 9 n E u ro p n perndimore dhe u prhap gjrsisht n terminologjin shkencore pr t shnuar krijimtarin popullore; folkloristi grumbullon dhe studion kto si p.sh. Frano Bardhi 113 proverba, Thimi Mitko Bleta shqiptare J. De Rade, Z. Jubani, Kamarda, G. Majeri, J. G. Hahni, H. Pederseni. Folkloristika ang. shkenca q merret me mbledhjen sistemimin dhe studimin e krijimtaris artistike t nj populli, shkenca pr folklorin. Fortifikat / a mur i trash i ndrtuar
51

nga betonarmea , rreth nj parcele ( vend i fortifikuar pr t forcuar mbrojtjen ), qytet i fortifikuar pr mbrojtje nga armiku, mur rreth nj kshtjelle, mur rreth qyteti. Kulla si fortifikat nga mund t mbrohesh por, edhe t qllosh me arm armikun. Llogori, zjarri gjithashtu fortifikata mbrojtjeje. Qlloi nga fortifikata... Frngji /a, frengjit nj dritare e vogl n mur ose kulm t kulls nga e cila mund t goditej armiku. Hero /i gr. heros - trim, guximtar dhe burr me plot dinjitet, ai q ka krye nj vepr t lart trimrie e vetmohimi n luft pr popull dhe atdhe, ai q ka dhn jetn n luft kundr pushtuesve,
52

tradhtarve e mercenarve. 2. ai q mishron vetit dhe tiparet kryesore dhe m pozitive t popullit, t mjedisit ku jeton, t nj epoke. 3. ai sht nj njeri filantrop q njerzit e kan shembull frymzimi, kurdoher q paraqitet nevoja pr mbrojtje t popullit dhe atdheut, shkrimtari i jep rolin kryesor n veprn e vet si forc aktive q luan rol vendimtar n prmbajtjen ideore t veprs. Heroike lat. trimrore q shkon deri n vetmohim pr t mir, prijs n mbrojtje t vendit dhe popullit , frym heroike, shpiert heroik, akt heroik; heroi prfaqson njeriun m prparimtar t kohs dhe zgjon tek lexuesi dshirn pr ta imituar heroin e nj epoke p.sh. ka heronj t ndryshm, hero lufte, hero i veprs, hero i gjithsis, heroi i filmit. 3.
53

heroikisht gr. luftoi ( qndroi ) heroikisht. Vdiq ( ra ) heroikisht. Heroizmi gr. trimri e pashoqe q shkon deri n vetmohim pr popull dhe atdhe. Lum ai q vdes pr atdhe, pr popull, pr liri. Ai vdes pr t lindur, n mesin e martirve t Kosovs s kuqe. Historia kombtare n analet e saj, emrin e tij e shnon me shkronja t arta n faqen e bardh pr t ndritur si nj shkndi rrugn e ardhmris. Ai sht hero, Ai ka dy jet, at q ia fali Kosovs martire, popullit t vet dhe jeta me kng q do t jehon e qndron prher n zemrat tona, n shpirtin ton. Heronjt nuk vdiqn, ata iu bashkuan diellit tna ndrisin prher. Ata u lindn n shkamb bashk me armn. U mbush malsia Kosovare me lufttar. Prin
54

Adem Jashari ! Trimit jetn mund tia marrsh, lirin kurr !. Himn /i gr. hymnos - kng kushtuar atdheut dhe kombit. Himni gr. sht nj kng lirike n t ciln poeti lavdon di q zgjon admirimin e tij. M heret himni ishte me karakter fetar, bheshin kng e lvdata perndis sidomos n Indi, Egjipt e Japoni. M von himni mori nj kuptim t ri. Himni kombtar, himn me plot frymzime poetike e patriotike, himni u b simbol i njsis s nj shteti dhe filloi t lrohet n at mnyr q t mund t kndohet nga ana e korit duke e shoqruar me muzik. Sot himne t tilla kan t gjitha kombet. Himnizoj gr. himn +izoj - ngris lart dik, i thuri kng, lavdata, i kndoj nj himn, kshtu quhej nj kng e lasht solemne, lavdi
55

heronjve legjendar ose perndive. 2. n shek. e 19 himn u quajt nj kng solemne kushtuar heroizmit kombtar dhe shtetit. Himnizim /i gr. himnizoj thurje lavdesh

FJALOR I DITS N vend t hyrjes Hartimit t ktij fjalori fjalsh e termash t dits i hyra enkas pr bashkatdhetart tan q gjendn n mrgat. Ishte shtator i vitit 1992 kur puna me nxns ishte i vetmi ngushllim pr msuesin. Ditt e para t kurbetit, dit ogurzeza sa q vshtir mund t prshkruhen me fjal. Ne larg shkolls shqipe, larg atdheut. Atbot, Kosova gjendej n vorbulln e lufts kundr barbarve serbosllav t
56

viteve 90 sidomos n fund t milenjumit. Masmediat pasuruan edhe m fjalorin ton me shum terma e nocione me prejardhje t huaj: Lajmet n radio dhe tv, shtyp, shkrime publicistike, gazeta e revista letrare , internet e gjetiu. Nevoja ndihet prher ndr mrgimtar, pr fjalor t ktill, krahas puns edukative dhe arsimore n gjuhn amtare. Fjalori sht shpjegues pr disa nocione, jo pr t gjitha , q ndihmon nxnsit, lexuesit t njihen m prafr me prejardhjen etimologjin e vrtet t termave n prdorim. Pr hartimin e ktij fjalori sht prdorur nj literatur bukur e madhe. Lexues dhe shkrues t nderuar, fjalori sht nj det tepr i madh shprehjesh e nocionesh. Sa m shum q ti njohim kto, aq m mir do ti kuptojm dhe analizojm vet veprat letrare, shkencore e gazetareske. Mund t shprehemi dhe t komunikojm m mir, shkruajm m me lehtsi, por pa harruar

57

dot se shqipja ka nj fjalor t madh e shum t pasur. Ne nuk jemi purist, as nuk e pranojm purizmin, e dim se nuk ka gjuh q nuk huazon, nuk ka ndonj gjuh t pastr n trsi. Por, prher si t par duhet ta kemi fjaln me burim iliroshqiptar Sa komunikues dhe sa shkrues, reporter, publicist, kritik e kush tjetr, n vend q t kursehen me kso termash e nocionesh, sikur garojn n prdorimin e tyre, sikur duan ta ngrisin gjuhn n nj shkall m lart midis gjuhve t huaja. Quo vadis intelektual? bhet pyetja, cilit fjalor po i kontribuojm? Dukuri, kjo q m shum varfron se sa pasuron fjalorin ton. far arsyetimi ! T tilla shprehje e nocione ( inkorporohen prgjithsisht n gjuht indoeurpiane ) duke lluar nga vendet me ekonomi standarde, krijimtari m t hershme dhe m t zhvilluar letrare, lozoke, shkencore etj. Gjuha e sotme shqipe fjalorin e vet t pasur, ka nevoj ta ngrit e ta rrit prher e m shum, nga

58

bijt e vet letrar, gjuhtar dhe shkectar, drejt shqips standarde. Kjo si do gjuh tjetr pson evolucion, formohet, ngrihet, rritet shkall-shkall krahas zhvillimit t trsishm t shoqris njerzore, bashk me zhvillimin ekonomik, kulturor, artistik e shkencor t vendit. Fjalori prher pasurohet me fjal t reja, pson ndryshime me fjal t cilat krehen, rregullohen e lmohen duke iu nnshtruar disa parimeve gjuhsore si : parimit historik, morfologjik, fonetik dhe parimeve leksikore . do kritik, sugjerim i drejt a korrigjim i gabimeve t mundshme lidhur me fjalorin do t jet i mirpritur nga autori. Behram Ismaku. 2001 01 01

59

A trand fusha kur a rrxue bajlozi Mei her trimi shpatn ma ka nxjerrGjergj Elez Alia A . ( a. a) lat. ad acta - n akte, n arkiv; hedh dika si t parndsishme. Abaci / a it. abbazia - manastir katolik me nj abat n krye, treva ku shtrihet pushteti i abatit. Abandon /i fr. abandon - braktisje, lnje, lnje pas dore. Abanoz /i turq. abanoz - bim e vendeve tropikale prdoret pr mobilje e sende luksi. Abasid /t dinastia e kalifve arab 750-1517 me seli n Bagdad. Abazi /a lat. abasia - paaftsi pr t ecur. Abat /i abatesh it. abatio - kryemurg dhe kryemurgesh n nj abaci; titull kishtar n Franc. Abak /u lat. abacus - arkit. pllak katrore e stilit dorik. 2. nj lloj numratoreje q e kan prdorur
60

grekt dhe romakt. Abalienacion /i lat. abalienatio - drejt. tjetrsim. 2. mjek. rregullim psikik. Abazhur /i fr. abatjour - mbules qelqi, metali, plastmase etj. pr ta mbledhur dritn e llambs elektrike n nj drejtim dhe pr t mbrojtur syt nga drita e fort. Abdikim /i lat. abdicatio - heqje dor zyrtarisht nga pushteti mbretror (abdikim i detyruar). Abdikoj lat. abdicare - heq dor nga froni. Abdomen /i lat. abdomen - anat. bark. Abdominal /e lat. abdominalis - barkore. Abduksion /i lat. abduktio - largim; mjek. largim, menjanim i gjymtyrs nga vija e mesme e trupit. Abej /i turq. abey - vllai i madh. Aberracion /i lat. aberratio - menjanim, shmangie. 1. fiz. shprndarja e rrezeve t drits. 2. mjek. shmangie nga norma, nga gjendja e zakonshme. 3. biol. shmangie nga forma tipike. Abioenergji /a lat. abioenergia - munges e ushqimit. Abiofiziologji /a lat. abiophysiologia - biol. studim i proceseve inorganike n organizmat e gjall. Abiogjenez /a lat. abiogenesis - prejardhje; biol. origjina e lnds s gjall nga nj lnd pa jet, krijimi i jets nga materja pa jet, vetlindje.

61

Abiologji /a lat. abiologia - biol. shkenca mbi natyrn e vdekur, anorganike. Abiostatik /a lat. abiostatica - shkenca mbi trupat pa jet. Abiotik /e lat. abioticus - i pajet, i paaft pr jet. Abiotrofi /a lat. abiosis - humbje e aftsis pr t jetuar, gjendje pa jet (abioz). Abis /i nlat. abis - humner, humner detare, oqeanike, abisal ose humneror, peshq t thellsive t mdha, grop humnerore. Ablacion /i lat. ablatio - heqje, largim; mjek. prerje, heqje, amputim. Ablativ /i lat. ablativua - gram. rasa rrjedhore. Abnegacion /i nlat. abnegatio - vetmohim, pun plot vetmohim, vetmohim i lart, luftoi me vetmohim. Abondanc /a fr. abondance - bollk, begati, shumic; mirqenje Abonent /i gjerm. abonnent, fr. abonner - pajtim, pajtoj; biltpajtimi, blej nj send me kste, nj tel. mobil me kredi ( me abonent -pajtim me parapagim # kund. pa abonent - pa pajtim, pa parapagim, me t holla t game ) pajtimtart e shrbimit telefonik. Abonim /i abonohem fr. abonner pajtim, pajtoj,
62

pajtohem. Abort /i lat. abortus - mjek. bri nj dshtim, ndrprerja, prishja e barrs, dshtim, ajo dshtoi, ajo nuk do t lind m, kshtuq e abortoi fmijn e fundit. Abordazh /i fr. abordage - ndeshje e papritur e dy anijeve; sulm n anijen e armikut duke iu afruar. Aborigjen /e nlat. aborigines - nga fillimi, prdoret pr nj popullsi vendse, rnjsit ose anasit e australis, romak etj. Abrakadabra lat. abracadabra - shenj, fjal pakuptim, formul magjike n 11 rreshta n trajt trekndshi, marrzi; absurditet q prdorin falltoret pr prfitime t veta duke ta sjellur nj hajmali rreth qafs. 2. shprehjet hokus pokus / iribu iriba q tani prdoren diku, vetm kur bjm shaka. Abrashe /ja turq. abras - prek, pikl e murrme a e zez n fytyr t nj femre. Abrazion /i lat. abrasio - gjeol. grryerje; mjek. menjanimi i indit t smur me an t grryerjes. Abreviatur /a lat. brevis - i shkurtr, shkurtes. Abrogim /i lat. abrogatio - drejt. shfuqizim i nj ligji, shfuqizoj nj vendim, nj nen, nj traktat. Abces /i lat. abscessus - mjek. i that, lung, iban. Absida /t lat. absida - emr i prbashkt pr afelin,

63

pika m e largt nga Dielli e orbits s nj planeti dhe perihelin skaji i kundrt i afelit. Absint /i fr. absinthe - pije alkoolike me er pelini, vermut. Abshis /a lat. abscissa - i prer. 2. mat. njra nga koordinata q shrben pr t prcaktuar vendin e nj pike n nj plan. Absolut /e lat. absolutus - hist. e padiskutueshme, e prer, e pandryshueshme, e pakushtzuar, e pakufizuar n sundim, n udhheqje t nj sistemi a t nj njeriu, e plot, e prkryer, sistem n t cilin pushteti i takon nj njeriu, nj perandori, nj mbreti a nj princi. 2. autokraci pr sunduesin q pret e qep vet, popullore nj autokraci dikur kishte burri n familjen e vet. # kund. relative lat. ska gj t prkryer. Absolutizm /mi fr. absolutisme - lat. sistem sundimi absolut. 2. muz. kur dikush ka aftsi t dalloj me saktsi tingujt, vean njri-tjetrit, pr te thuhet se ka vesh absolut e shum kuptime tjera. E bukura absolute sht vlera parsore, burimi prej nga merrnin vlern e tyre t gjitha dukurit estetike, n lmin e arteve, ky koncept lidhej me bukuri t dukshme t sendeve, objektive, prsosurin e veprave artistike, jo rrall t

64

skajshme, n disa raste lidhej edhe me idealin e bukuris absolute, pavarsisht nga realizimet konkrete t tij. Absolvent /i lat. absolvens - jap fund, prfundoj; student i cili ka vrtetuar t gjith semestrat e parapar me planin msimor, ende nuk ka dhn prvimin prfundimtar, diplomn. Absolvoj lat. absolvere - prfundoj shkollimin universitar. Absorbim /i lat. absorbere - thith. 1. fiz. thithje, prthithje. Prthith dritn, ngjyrat, nxehtsin, lnd prthithse, gazet e prthithura. 2. fig. okupim i trsishm me pun, mendime, e bj timen (prvetoj) etj. Absorboj lat. absorbere - thith. 2. fig. okupoj me pun, me mendime, ka prthithur, ka prvetuar. Absorbent /i lat. absorbenens - kim. mjet prthiths. Abstenim /i lat. abstinere - shmangie, nuk i prmbahem; mospjesmarrje n votim, qndrim as po as jo gjat votimit. Abstenoj lat. abstinere - nuk marr pjes n pun, shmagem. Abstinenc /a lat. abstinentia - t prmbajtur, prkore.

65

Abstrakt /e lat. abstrakus - i shkputur, tepr teorik e i paprcaktuar, i shkputur nga realiteti, sendi , di e menduar thell dhe e ndar nga materja, nj hipotez. # kund. konkret. Abstraktoj lat. abstrahere - shkpus; libr. veoj me an t t menduarit dhe prgjithsoj tiparet e lidhjet e ndryshme t sendeve e t dukurive, bj abstraksion. Abstraksion /i lat. abstraction - shkputje; jam i shkputur nga ajo q sht konkrete, shkputem. Abstraktsionistt lat. abstrakus - thon se arti ( piktur e skulptur ) nuk ka pr detyr t pasqyroj jetn, por duhet t shpreh ndjenjat instiktive q gjoja flejn n vetdijen e artistit, Frojdizmi. 2. let. ai shkel rregulla gramatikore dhe letrare, pa figura, pa karaktere me ide t shkputura dhe stil t errt, ata heqin dor nga paraqitja e jets reale duke krijuar vepra me kombinim ngjyrash, vijash e formash abstrakte si gjra m vete, t shkputura fare nga prmbajtja. Absurd /e lat. absurdus - i pakuptim; libr. q sht n kundrshtim me arsyen e shndosh e me logjikn, q sht pa kuptim, jasht mendjes. Absurditet /i lat. absurditas - ide absurde, marrzi ajo q shkel haptazi rregullat e t menduarit logjik.
66

2. let. situata e personazhe absurde hasen n shum gjini t letrsis, ato shrbejn trthorazi pr t vn n pah normalitetin e gjrave, apo pr t nnvizuar ndonj ide. 3. kt e hasim n sfern e komiks dhe te groteska Kamyja p.sh. te Miti i Sizifit tregon ekzistencn absurde t jets, mbi kt baz ka lindur edhe teatri i absurdit, ku luhen dramat e Beketit, Joneskos etj. apo kur situata e pazakont merret si normale, q e sajon vet autori prmes situatave t pazakonta e fantastike. Kadareja e bn t jetoj heroin e mitologjis Prometeun dhjetmij vjet, deri n koht moderne, duke thyer kshtu t gjitha ligjet e jets. Abuli /a lat. abulia - vullnet, dshir. 1. psik. mjek. humbje, munges e theksuar e vullnetit, pavendosmri. Abuzim /i lat. abusivus - shprdorim, shprdorim i detyrs, lufta kundr shprdorimeve. 2. prdorimi jasht mase i pijeve a i barnave, teprim n t ngrn, prdorim i tepruar i dikaje. Abuzues /e lat. abusivus - shprdorues, shprdorim, , ka shprdoruar detyrn , autoritetin, pozitn lufta kundr shprdorimeve. 2. teproj, teprim, teprohet, e ka tepruar n t pir me alkoole, teprime kundr shndetit 3. abuziv, abuzive
67

zvendsohet sipas rastit me mbiemrin i paligjshm, i tepruar si p.sh. veprime t paligjshme, prdorim i tepruar dikaje etj. Acetat /i lat. acetum - uthull; kimi kripa e thartorit uthullor. Acetik /e lat. aceticus - uthullor, q ka t bj thartorin uthullor. Acetilen /i lat. acetylenum - uthull; kim. gaz pa ngjyr i prbr nga karboni e hidrogjeni C2H2 q prdoret pr ngjitje pr ndriim etj. Acetisal /i lat. shih aspirin. Acetometr /ri lat. fr. acetometre - aparat pr t matur thartinn e uthulls. Aceton /i lat. acetonum - uthull, kim. lng i pangjyr, i avullueshm me er t fort q prdoret pr prodhimin e lnds shprthyese, t mndafshit artificial dhe si trets pr ngjitjet. Acetonemi /a lat. acetonaemia - uthull n gjak; mjek. prania e trupave acetonik n gjak, sidomos te smundja e sheqerit. Acetonuri /a lat. acetonuri - mjek. prania e trupave acetonik n urin, sidomos te smundja e sheqerit. Acid /i lat. acidum - kim. thartor. Acidifikoj lat. acidificare - thartoj. Acidmetr /ri fr. acimetre - mats i aciditetit. Acidofil /e lat. acidophilus - acidedashs.

68

Acidoj nlat. acidere - kthej n acid, thartoj. Acidoz /a lat. acidosis - mjek. tepric acidesh n gjak dhe n indet e organizmit. Aciduri /a lat. aciduria - mjek. prani e acideve n urin. Acitemi /a lat. acytemia - mjek. paksim i numrit t rruazave t gjakut. Ad acta lat. n akte, n arkiv, hedh di si t parndsishme. Adaktili /a lat. adactylia - gisht; mjek. munges e gishtave t duarve ose t kmbve. Adaptim /i lat. adaptare - prshtatje, prshtat; prshtatn klubin pr sall shfaqjesh; prshtatur pr fmij, n kodin e drejts familjare u zvendsua me fjaln shqipe birsoj, bj birsimin e nj fmije, bijsoj nj vajz, vajz e bijsuar ose mb. i adoptuar, adoptoj (adaptoj), adoptive i e birsuar. Adash /i turq. adas - emnak, njemrsh, ai q ka t njjtin emr me ty. Ad hoc lat. pr kt rast, me qllim t caktuar. Adinami /a lat. gr. adynamia - mjek. i pafuqishm, i paaftsi (adinamik). Ad literam lat. ad literam - fjal pr fjal, tekstualisht. Administrat /a lat administratum - qeverisje,

69

mbarshtim. 1. sistem i organeve shtetrore krahas asaj ligjvnse e gjygjsore. 2. njsi organizative e nj sektori t ekonomis t kulturs. 3. trsia e punonjsve q veprojn n aparatin ose n nj organizat punuese, administrimi, drejtimi, udhheqja. Administroj lat. administrare - drejtoj, qeveris, udhheq, kryej detyrn e administratorit. Adekuat /e lat. adeaquatus - i barazuar, i krahasuar, i prshtatshm, prkats. Adenit /i lat. adenitis - mjek. gjndr; pezmatim i gjndrave limfatike. Adenoid /i lat. adenoideus - gjndrngjashm. Adenologji /a lat. adenologia - shkenca q studion gjndrat. Adenom /a lat. adenoma - njtje; mjek. tumor n gjndra. Adenopati /a lat. adenopathia - mjek. smundje e gjndrave limfatike. Adenoskleroz /a lat. adeoscelerosis - mjek. ngurtsi patologjike e gjndrave limfatike. Aderent /e lat. adhaerens - i ngjitur, i bashkuar. Aderim /i lat. adhaerare - t bashkuarit me nj pikpamje ose me nj lvizje politike, shkencore, t brt antar i nj organizate ose nj shoqate. Aderoj lat. qndroj besnik, mbahem, bashkohem

70

me nj pikpamje t nj shoqate a institucioni shkencor, politik etj. Adesiv /i lat. adessivus - t qent i pranishm, aty; gjuh. n gjuht ugrofine, rast q tregon se dika gjendet afr dikujt ose ndonj sendi. Adet /i turq. adet - zakon. Adeziv /e, adezion lat. adhaesivus - mjek. ngjits, bashkues, bashkim, ngjitje. Adio it. adio - lamtumir! fjal q prdoret kur t ndahemi pr nj koh m t gjat p. sh. lamtumir e mir mbetshi! Ose mirupafshim shok t dashur! prdoret kur ndahemi pr nj koh t shkurtr. Adjektiv /i lat. adjektivum - gram. mbiemr. Adjutant /i lat. adjutans - ndihms; usht oficer ndihms, oficer i caktuar pran nj komandanti ose pran nj shtabi pr t kryer detyra ndihmse. Adjuntur /a nlat. adjutantura - usht. detyr, zyr e adjutantve. Adlerizm /mi ( Alfred Adler1870-1937 ) doktrin e psikologut austriak Psikologjia individuale. Admiral /i neolat. admiralis - komandant. Admiraliat /i lat. admiralis - komandant i detit; usht. komanda e prgjithshme e marins. Admirativ /i lat. admirativus - gram. mnyra habitore. Admirim /i lat. admiror - mahnitem, uditem,

71

mbetem gojhapur. Admiroj / admirues lat. admiror - mahnitem, uditem, kam admirim pr dik ose pr dika, admirues i letrsis, admirues i muziks. Adneksit /i lat. adneksitis - bashkoj; mjek. pezmatim i adnekseve (shtojcave) t mitrs. Adnominal /e lat. adnomen - gjuh. pranemror. Adoloshenc /a lat. adolescentia - rini, djalri, vashri, vajzri q i prket moshs nga pubertiteti deri n moshn e pjekuris. Adonis /i gr. Adonis - mitologjin e lasht greke djalosh i bukur, bukurosh, kanakar i Afrodits, simbol i bukuris dhe i pranvers. Adoptim /i lat. adoptare - drejt. birsimi, t brt bir a bij n shpiert, e nj fmije t marr, fmije pa prindr. 2. prqafoj, pranoj, ndjek nj mod. Adrenalin /a lat. adrenalinum - mjek. hormon i palcs s gjndrave mbiveshkore. Adresar /i fr. adresse - libr adresash. Adres /a fr. adresse - shnim mbi nj zarf a drges q tregon emrin, vendin, nr. e rrugs t marrsit. Adsorbim /i fr. adsorber - ndajthithje. Adular /i lat. Mons Adula - emri i masivit n Alpe. 2. lloj minerali zbukurues. Adveksion /i lat. advectio - t shpnt, lvizje

72

horizontale e mass s ajrit, q prcillet me ndrrimin e temperaturs, t lagshtis etj. Advent /i lat. adventus - ardhje, arritje e srishme e Krishtit katr javt e fundit para krishtlindjeve. Adverb /i lat. adverbium - gram. ndajfolje. Adversativ /e lat. gram. kundrshtore, lidhz adversative. Aed /i gr. aoidikos - poet endacak, si vet Homeri q quhej aed gjenial, ata q recitonin poema t ndryshme mbi trimrit e heronjve, thurnin vargje, dinin shum gojdhna dhe u shtonin atyre shum epizode t reja pr ti ruajtur, mbajtur gjall traditat shekullore t popullit. 2. kngtar, poet, sidomos i kngve popullore t trimris te grekt e vjetr Aedi- t homeri thuhet ka qen aed gjenial, do t thot, nj poet, recitues, kngtar i poemave t ndryshme, gojdhanave t traditave e trimrive t popullit, heronjve e lufttarve Aerenkim /a lat. aerenchyma - bot. ind. ajrmbajts. Aero gr. aero - ajror, i ajrit. Aeroautomobil lat. gr. aer-mobilis - automobil q edhe fluturon. Aerobik /e gr. aer bios - biol. mikroorganizma q nuk mund t jetojn pa oksigjen t lir. Aerodinamik /a gr. aer-dinamikos - ajr i

73

fuqishm. 2. fiz. q studion ligjet e lvizjes s ajrit e t gazeve t tjera, si dhe veprimin e tyre mbi trupat e ngurt q lvizin npr to. Aerodrom /i gr. aer-dromos - pist vrapimi, vrapore; fush aeroplansh. Aerofagji /a lat. aerophagia - mjek. glltitje e ajrit, smundje. Aerofite /t lat. arophytus - bim q rriten krejtsisht n ajr. # kund. gjeofitet. Aerofobi /a lat. arophobia - frik nga ajri. Aerofor /i lat. arophorus - ajrmbajts. Aerofotogrametri /a gr. aerphotosgramma - foto. nga aeroplani, pr hartim planesh, harta topografike. Aerograf /i gr. aer grapho - prshkrim i ajrit. Aerogjen /i gr. aer genesis - zanafill, q vjen nga ajri, q formohet me an t ajrit. Aeroklub /i gr. klub, shoqat pr prparimin dhe popullarizimin e aviacionit civil. Aerolit /i gr. aer lithos - gur; astr. meteorit. Aerologji /a gr. aer logos - deg e meteorologjis q merret me studimin e atmosfers. Aeromekanik /a gr. aer mechanike - vegl makin; fiz. deg q studion ligjet e lvizjes dhe t ekuilibrit t trupave t gazt. Aerometr /ri gr. aer metron - aparat pr t matur

74

dendsin e trupave t gazt. Aeromontator /i gr. it. aer montatore - puntor q monton konstruksione aeroplansh. Aeronaut /i gr. aer nautes - lundrues detar, ai q drejton nj aerostat ose q fluturon me te. Aeropati /a lat. aropathia - mjek. smundje nga ndryshimi i shtypjes atmosferike. Aeroplan /i fr. aeroplane - mjet fluturues m i rnd se ajri, avion. Aeroport /i fr. aeroport - aeroport i madh pr nisje dhe pritje t aeroplanve me udhtar ose mall, drejtim i fluturimeve. Aeroskop /i gr. aer skopeo - aparat pr t matur sasin e pluhurit n ajr. Aerosol /i fr. aerosol - mjet pr pastrimin e ajrit. Aerostat /i fr. aerostat - av. mjet fluturimi, si rruzull i madh, i mbushur me gaz m t leht se ajri, q ngrihet e qndron pr nj koh t gjat lart n hapsir. Aerostatik /a fr. aerostatique - fiz. shkenca mbi ekuilibrin e gazrave, sidomos t ajrit. Aerotaksi /a fr. aerotaxi - aeroplan pr udhtime t shkurtra. Aeroterapi /a lat. aertherapia - mjek. kurim, mjekim me ajr. Aerotropizm /mi gr. aer tropos - bot. lvizja e

75

bims n drejtim t ajrit. Afagji /a lat. aphagia - mosglltitje, mjek. pamundsi pr glltitje. Afaki /a lat. aphacia - thjerrz; mjek. munges e thjerrzs s syrit. Afarist /i it. affarista - spekulues, tregtar, spekulator, siprmarrs i madh, biznesmen privat q me mjete e mnyra t ndryshme prpiqet t nxjerr sa m shum fitime. Afazi /a lat. aphasia - t folurit; mjek. humbje e plot ose e pjesshme e t folurit. Afebril /e lat. afebrilis - mjek. pa ethe. Afeksion /i lat. affectio - ndjenj, ndikim, gjendje emotive, dashuri, dashamirsi, zemrngrohtsi nne, dhemshuri; e luajti me me ndjenj sonatn, e priti me shum ngrohtsi. 2. mjek. gjendje jonormale trupore, mendore, smundje, vuajtje. Afekt /i lat. affectus - pasion i fort emocion, ngashrim. Afektim /i lat. affectatio - sjellje, veprim jo i natyrshm, i shtirur, t shtirt, shtirsi, llastim, spitullim. Afektues /e lat. emocionues, preks, mallngjyes, ngashryes. Afektoj lat. affectare - shtirem, sillem jonatyrshm. Afel /i gr. aphelios - diell; pik n t ciln planeti

76

n rrugn e vet eliptike gjendet m s largu nga dielli. Afelor /e gr. apheilos - q ka t bj me afelin, i afelit. Aferent /e lat. afferens - sjell, bie. 2. qendrsjells, qendrafrues, qendrsynues, centripet, centripetal. Afer /a fr. affaire - pun e pahijeshme, e ndyr, skandal. Aferist /e fr. ai q bn afera, sht ngatrruar n ndonj afer. Aferez /a gr. aphairesis - shuarje, zhdukje; nj liri poetike q formohet kur hiqet nj tingull ose nj rrokje n fillim fjals, kjo i shrben poetit pr nevojat metrike t vargut, duke paksuar nj rrokje si p.sh. Naimi shkruan tek Bagti eBujqsi Natatje sht tjatr nat dhe dita tjatr dit; rnja e tingullit ose e rrokjes n fillim t fjals p.sh. Brahim <Ibrahim. Aferim! turq. aferim - t lumt! Afinitet /i lat. affinitas - afri, kim. fuqi q bashkon, tubon n molekul atomet e elementeve t ndryshme, afri kimike, afri gjuhsh, afri shpirtrore, afri llojesh. 2. gjuh. lidhje e afrt q buron nga prejardhja e prbashkt, afri, prputhje t ndrsjella mendimesh, ndjenjash. 3. mjek. prirje

77

e veant pr dika, pr tu bashkuar me di. 4. fig. simpati ndaj afris. Afirmativ /e lat. affirmativus - pohues, pohor, prgjigje pohuese, n mnyr pohuese, fjali pohore, pjesz pohore. Afirmim /i lat. pohim, vrtetim , pohoj drejtsin. Afirmuar /i, e lat. shkrimtar i mirnjohur, n z... Afirmoj lat. affirmare - pohoj, vrtetoj, e bj t njohur. Afishe /ja fr. affiche - flet ku shkruhet njoftimi pr nj shfaqje, pr nj film, pr nj ndeshje sportive etj. e cila ngjitet n nj vend t dukshm. Afishoj fr. affiche - v, ngjit nj afishe, nj lajmrim, nj shpallje n nj vend t dukshm. Afoni /a lat. aphonia - pa z, pa tingull; mjek. humbja e zrit. Aforist /i gr. aphoristikos - ai q shkruan aforizma. Aforizm /mi gr. aphorismos - prkufizim, prcaktim, nj gjykim ose nj mendim i mpreht, i shprehur shkurt, me fjal t zgjedhura e kuptimplote; thnje e shkurtr q prmban nj msim t nxjerr nga jeta: Kush punon gzon fj. urt pop. Trupi shndoshet me t punuar Mendja ndritohet me t msuar N.Frashri

78

Afresk /u it. affresco - art. piktur n mur q ekzekutohet mbi nj suvan q sht ende e freskt. Afrikat /e lat. affricata - frkoj; gjuh. bashktingllore q nis t shqiptohet si shprthyese dhe mbaron si bashktingllore frkimore. Afrodiziak /t lat. aphrodisiaca - mjek. barna q rrisin ndjenjat seksuale. Aft /a lat. aphthae - ndizem, marr flak; fshikz me lng t bardh a plag e vogl, q del n cipn e gojs ose n gjuh nga disa smundje. 2. veter. shap, smundje q shfaqet te gjedhi me fluska n goj gji a thundr. AG lat. argentum - kim. simbol pr argjendin. Aga /i turq. aga - titull m i vogl se beu; titull ushtaraku, titull pronari, titull nderi. Agalakti /a lat. agalactia - pa qumsht; mjek. munges qumshti pas lindjes. Agami /a lat. agamia - t qent i pamartuar, beqari. 2. biol. aseksualitet, munges seksi. Agamogoni /a lat. agamogonia - biol. shumzim aseksual, pa pllenim. Agjenci /a lat. agentia - deg e nj instuticioni, siprfaqsuese e nj institucioni a shoqate n nj vend tjetr, agjenci ajrore tregtare; institucion i pajisur me mjetet e nevojshme, q merr dhe prhap lajme, zyra e ktij instituti.

79

Agjent /i lat. agens - prfaqsues, prfaqsues tregtar, puntor, veprues i jashtm, i brendshm ( prgjegjs i nj agjencie). 2. keq. do t prdoret fjala agjent ose spiun. 3. agjenti lat. shkaktari i nj smundjeje ( agjent atmosferik ). Agjentur /a nlat. agentura - qendr e organizuar zbulimi a spiunazhi, q mbledh t dhna t fshehta dhe q zhvillon veprimtari armiqsore kundr nj vendi tjetr, prfaqsia. Agjitacion /i lat. agitatio - tund, lviz; nxit veprimtari me goj ose me shkrim, q ka pr qllim prhapjen e ngulitjen e ideve t parullave politike n masat e gjra t popullit, pr t ndikuar tek ato e pr ti vn n lvizje. 2. bised. prpjekje pr ti mbushur mendjen dikujt me fjal, pr ta bindur pr dika, me fjal t zbrazta e pa prmbajtje; agjitoj lat. trazoj. Agjitprop /i rus. agitprop - hist. seksioni q merrej me punn e agjitacionit e t propogands n komitetet e partis. Aglobuli /a lat. aglobulia - mjek pamjaftueshmria e eritrociteve / rruazave t kuqe. Aglomerat /i lat. agglomeratus- cop a mas q del nga ngjeshja e kokrrizave t nj minerali; shkmb i shkrift, i prbr prej copash minerali t ngjeshura njra me tjetrn.

80

Aglomeroj lat. agglomerare - grumbulloj, bashkoj; spec. kokrrzoj. Aglutinina /t lat. agglutinina - ngjit, bashkoj. 2. mjek. kundrtrupza q shkaktojn prngjitjen e baktereve ose t qelizave. Aglutinim /i aglutinohet lat. aglutinus prngjitje, prngjitet. Agnosticizm /mi ang. agnosticism - i panjohur; filoz. rrym filozofike idealiste, q mohon mundsin e njohjes s bots objektive dhe t ligjeve t zhvillimit t saj, agnosticisti. Agnozi /a lat. agnosis - panjohuri; mjek. paaftsi pr t njohur sendet me an t shqisave t parit, t prekurit a t dgjuarit. Agoni /a lat. agonia - luft; grahma e vdekjes, fryma e fundit para vdekjes, heq. 2. fig. gjendje e rnd dhe e pashpres e dikujt, q sht n mbarim, n shuarje. Agora /ja gr. agora - arkit. shesh publik n qytet. Agrafi /a lat. agraphia - mjek. gjuh. humbje e aftsis pr t shkruar. Agrar /e lat. agrarius - i ars, i fushs; bujqsor q ka t bj me pronsin mbi tokn, me zotrimin dhe punimin e saj, reform agrare. Agregat /i lat. aggregatus - i mbledhur, i bashkuar; tek. grup makinash t ndryshme, t lidhura n nj

81

sistem pr t kryer nj pun t prbashkt, grup veglash t nj makine, q kryejn s bashku nj proces pune. 2. mineral. bashkimi i mineraleve t ndryshme n nj shkmb t vetm. 3. bujq. lmsh i vogl a kokrriz dheu, q krijohet nga bashkimi i grimcave t veanta dhe q nuk prishet n uj. Agregim /i lat. aggregatio - bashkim i agregateve. Agrement /i fr. agrement - pranoj, jap plqim. 1. dipl. plqimi q jep qeveria e nj shteti pr t pranuar prfaqsuesin diplomatik t nj shteti tjetr. Agresin /a lat. aggressina - mjek. lnd e formuar nga bakteret patogjene q lehtson futjen dhe prhapjen e tyre n organizm. Agresion /i lat. aggressio - sulm, sulm i armatosur i nj shteti kundr nj shteti tjetr. msymje. Agresor /i lat. aggressor - sulmues, godits, ai q kryen nj agresion. Agrikultur /a lat. agricultura - bujqsi. Agro gr. agros - ar, fush. Agrobiologji /a gr. agro-bio- logos / fush-jetshkenc; shkenca q merret me ligjet e prgjithshme biologjike, t cilat veprojn n rritjen e bimve e t kafshve t dobishme e q shrbejn si mbshtetje pr bujqsin e pr blegtorin. Agrobotanik /a gr. agrosbotanik - fush dhe bar;

82

shkenca q merret me studimin e vetive morfologjike e fiziologjike t kulturave t bimve. Agroekologji /a gr. agroekologi - shkenca mbi pozitn, vendosjen e siprfaqeve bujqsore. Agrofizik /a gr. agrophyssis - natyr, fizik bujqsore. Agrogjeologji /a gr. agros logia - studion t dhnat nga bujqsia. Agrokimia gr. agros chemeia - shkenca q studion prbrjen kimike t tokave, prdorimin e plehrave, shfrytzimin e lndve kimike pr rritjen dhe pr mbrojtjen e bimve. Agrologji /a gr. agros logos - shkenca q studion tokn dhe proceset e toks lidhur me t mbjella pr t shtuar prodhimet bujqsore. Agromekanik /a gr. agros mechaniche - fush, makin; dituria mbi makinat bujqsore, mekanika bujqsore. Agronomi /a gr. agronomia - shkenca q studion ligjet e punimit dhe t prodhimit bujqsor. 2. bazat shkencore t prodhimit bujqsor. Agronom /i gr. agrnomos - specialist n fushn e agronomis. Agroteknik /a gr. agros - ar dhe techne shkathtsi; sistem i njohurive shkencore dhe i rregullave, q duhen zbatuar pr rritjen e bimve

83

bujqsore. Agrume /t it. agrumi - i thart; bot. emr prmbledhs pr portokallet, limont, mandarinat, nernxat etj. kokrrat, frutat e ktyre drurve: agrumishte, agrumore, agrumikultur. Agzot /i turq. agiz out - barut i imt i armve t vjetra me strall. 2. fig. shkndi, zjarr. Aheng /u turq. ahenk - harmoni, argtim; bised. argtim me kng e valle popullore ( saze popullore ). 2. muz. kng e valle popullore duke ln anash ritet; keq. argtim i shthurur. Ahmak /u turq. vjet. ahmak - torollak, toroman, budalla. Ajazm /a gr. hagiasma - ujt e bekuar. Ajran /i turq. e vjet. ayran - dhall. Ajnshtajnium /i kim. element kimik radioaktiv, nr. rendor 99 simb. E dhe Es sipas fizikanit t madh Albert Ajnshtajnit 1879-1955. Ajsberg /u sued. isberg - mal akulli. 2. gjeogr. bllok akulli polar q shkputet nga balli i akullnajave dhe pluskon n oqean, deti. Akaci /e /a lat. acacia - driz e but, rogoveck, robinj, bredh, bagrem. Akademi /a gr. akademi - institucioni m i lart shkencor, q merret me organizimin e drejtimin e puns shkencore dhe me krkime e me studime pr

84

zhvillimin e shkencave dhe t arteve; shkoll e lart p disa deg t veanta, ( akademia e arteve, akademia ushtarake ) etj. Akademik /u gr. q sht antar i akademis s shkencave. 2. akademike fig. q sht tepr teorik e i strholluar; diskutim akademik i ftoht, pa ndjenja, si gjuh akademike. 3. shfaqje solemne me rastin e ndonj ngjarjeje me rndsi t veant. Akademizm /mi fr. akademisme - trajtim thjesht teorik i shtjeve shkencore e msimore; zbatim i ngurt i krkesave t nj fushe t shkencs, t artit etj. 3. art. rrym n artet figurative, q u prmbahet dhe ndjek rregulla e modele t ngurta klasike. ( Ky emrtim vjen nga shkolla e Platonit, e cila qe ngritur n Athin n pyjet e Akademosit dhe thirrej Akademi, q tevona emri Akademi iu dha shum shoqrive shkenctarsh; akademit e para t arteve lidhen me Leonardo Da Vinin dhe me Bertoldon n Firence shek 15 ). Akantoliz /a lat. acantholysis - gjemb dhe zbrthim, tretje, shkatrrim; mjek atrofi dhe shkolitje e shtress gjembore t lkurs. Akantom /a lat. acanthoma - gjemb, fryrje, njtje, tumor; mjek. karcinom luspore birzuese. Akantoz /a lat. acanthosis - trashje e shtress gjembore t lkurs.

85

Akarioz /a lat.acariosis - kpush; mjek. infektim prej kpushave, rregullim. Akatiz /i lat. acathisia - mjek. paaftsi pr t ndenjur. Akcent /i fr. akcent - theksi, theksi i fjals, fjal me theks, theks logjik, theks emocional, fliste me nj theks t huaj, theksi bie n rrokjen e fundit, theks i gjat, theks i shkurtr. Akiezi /a lat. akyesis - periudh e barrs. 2. mjek. sterilitet, shterpsi, pamundsi e lindjes normale. Akil /i gr. Achileus - heroi kryesor i Iliads s Homerit ( thembra e akilit - pika m e dobt e dikujt ) Akili /a lat. achylia - pa lng; mjek. munges e lngjeve t stomakut dhe e fermenteve t tjera tretse ( akili gastrike ). Akinezi /a lat. acinesia - pa lvizje; mjek. palvizshmri, munges e lvizjeve t vullnetshme. 2. neuroz e shoqruar me simptome neurotike. Aklamacion /i lat. acclamatio - brohoritje ( zgjedhje me aklamacion ). Aklimatizim /i lat. acclimatisare - prshtat nj klime t re, nj mjedisi t ri, kushteve t reja. Akne lat. acne - mjek. term i smundjes s gjndrave t lkurs ( akne e rinis ). Aknemi /a lat. acnemia - kmb pa pulp; mjek.

86

atrofi e pulps s kmbs. Akoli /a lat. acholia - mjek. munges e lngut t tamthit. Akolit /i it. accolito - ndihmsshrbyes n solemnitet t kishs katolike. Akoma gr. akoma - ende, edhe, punon ende, ende s je gati, ska ardhur ende, sht ende i vogl, ende spaska ikur. 2. edhe m i madh, n vend akoma m i madh etj. Akomodim /i lat. accomodare - prshtatje, rregullim pr sy. Akompanjim it. accompagntio - muz. shoqrim. Akord /i fr. accord - pajtoj, prputh, prshtat; marrveshje q bhej me dik pr t kryer nj pun, v n akord telat e nj vegle muzikore, harmoni. kan pajtuar interesat, pajtimi i interesave, u jan prputhur interesat. 2. akordimi i kredive koht e fundit - kredit e dhna koht e fundit. Akreditiv /i fr. accreditif - fin. dokument i lshuar nga nj bank, drejtuar nj banke tjetr, pr ti paguar dikujt nj shum t hollash brenda nj afati t caktuar, pages me akreditiv. Akreditoj fr. accrediter - caktoj dik si prfaqsues diplomatik n nj shtet tjetr Akreditimi fr. caktimi i nj prfaqsuesi diplomatik n nj shtet tjetr. Akribi /a gr. akribeia - ndrgjegjshmri, prpikri

87

n pun, sidomos n at shkencore. Akribometr /ri gr. akribes - i prpikt; aparat pr t matur saktsisht sende fare t vogla. Akrobacion /i it. acrobazia - eci n maje t gishtave, ushtrim gjimnastikor i vshtir, i ndrlikuar dhe me figura, q krkon shkathtsi t veant, forc e guxim; art cirku ( akrobatik ) , keq pehlivanlluk i shkatht e dredharak me synim mashtrues. Akrobat /i it. acrobata - aktori i ksa j gjimnastike q i kryen kto ushtrime, me sukses i kalon kto vshtirsi; keq. veprim i shkatht, dredharak q synon t mashtroj, duke mbuluar a kaprcyer thelbin e shtjes, ndrhyrje akrobatike. Akrodermatit /i lat. acrodermatitis - mjek. pezmatim i lkurs s gjymtyrve. Akordini /a lat. acordynia - mjek. skuqje gjymtyrve e shoqruar me dhembje. Akrofobi /a lat. acrophobia - mjek. frik nga lartsit. Akrolit /i gr. akrolithos - art. statuj, s cils koka dhe gjymtyrt jan nga mermeri, kurse pjest tjera nga druri i praruar. Akromatik /e gr. achromatikos, a chroma - pa ngjyr, i pangjyr. Akromatin /a lat. achromatinum - biol. pjes e

88

brthams s qelizs, e cila nuk ngjyroset. Akromatizm /mi lat. achromatismus - 1. thyerje e rrezes pa u shprbr n ngjyrat prbrse. 2. munges e ngjyrimit. Akromatocit /i lat. achromatocytus - mjek. rruaz e kuqe e ngjyrosur. Akromatopsi /a lat. achromatopsi - mjek. paaftsi e plot pr t dalluar ngjyrat. Akromatoz /a lat. achromatosis - mjek. munges e pigmentit natyror. Akromegali /a lat. acromegalia - i madh, i skajshm; mjek. rritje e teprt e koks, nofullave, gjymtyrve, krahrorit. Akromikri /a lat. acromicria - mjek. zvoglim anormal i gjymtyrve. # kund. akromegali. Akromion /i lat. acromion - shpatull; anat. skaj shpatullor. Akroneuroz /a lat. acroneurosis - mjek. neuroz e gjymtyrve. Akronik /e gr. achronos - jashtkohore. Akronim /i gr shkurtesat: OPB ( organizat e puns s bashkuar ) Akroparastezi /a lat. gr. acroparesthesia - ndjesi; mjek. rregullim ndjeshmris s gjymtyrve. Akropol /i gr. akro polis - i lart qytet; kshtjell e lart e qyteteve t vjetra greke ( Akropoli i Athins )

89

Akrostiku /t gr. akrostihis - fillim vargu, quhet nj krijim poetik, i trilluar nga retorikant shek. 15. i kombinuar n mnyr t atill q shkronjat e para t do vargu t krijojn vertikalisht emrin ose mbiemrin e poetit, t familjes, t dashurs s tij, fmijs ose ndonj fjal a fraz q tregon argumentin e poezis. Akroter /i gr. zbukurime skulpturore n form statuje q vendosen n majn e frontonit t ndrtesave. Akrotizm /mi lat. gr. acrotismus - trokitje; mjek. munges pulsi, mosdgjim i pulsit. Aksi lat. axis - bosht, bosht ideologjik, i drams, i romanit, boshti i ngjarjeve, gjith veprimi vrtitet rreth nj boshti. 2. boshti i motorit ose strumbull biiklete, strumbull i rrotave t qerres, boshti i toks ndersa aksi i ordinatave, aksi i tunelit, aksi ose boshti i toks. Akselerim /i lat. accelerator - fiz. prshpejtues, shpejtor, shpejtoj, akseleracion. Akselerograf /i lat. accelerare - mekanizm q shnon shpejtsin e lvizjes ( akselerometr ). Akselerues /e fr. accelerer - prshpejtuese. Aksent /i lat. accentus - gram. theks. Aksentologji /a lat. pjes e gjuhsis q studion theksin.

90

Aksept /i lat. acceptus /era - pranim, plqim, miratim. Akseptoj lat. acceptera - pranoj, tumir, miratoj di, akseptoj di. drejt. nnshkrim i kambialit nga debitori kryesor. Aksesor /i nlat. accessorius - plotsues, pjes plotsuese q i shtohet kryesores; art. sendet e vogla q plotsojn n nj shfaqje teatrale mjedisin e ngjarjes. Aksial /e lat. axialis - boshtor. Aksident /i lat. accidentis - fatkeqsi, ndodhji, ngjarje e papritur, aksident trafiku, rast i paparashikuar q mund ti sjell njeriut plag ose vdekje. Aksiom /a gr. axioma - parim ose prgjithsim i nxjerr nga prvoja, q nuk ka nevoj pr vrtetim, q merret si gj e ditur, nj e vrtet e qart e padiskutueshme, e pranuar prej t gjithve. Aksion /i fr. action - veprim, veprime t prbashkta, njeri i veprimit, hidhet n veprim, veprim i prqendruar pr synime t caktuara, veprim n nj vepr dramatike; usht. veprim luftarak i shpejt kundr armikut; sport. veprim i shpejt dhe i organizuar, q kryen gjat ndeshjes nj skuadr ose nj lojtar i saj. Aksionist /i fr. action - vepruesi, aksione ose

91

veprime. Aksonometri /a gr. axon - bosht; gjeom. matje e boshtit t trupave gjeometrik. Akt /i lat. actum - veprim ose vepr, veproj, bj pun me qllim t caktuar, veprim i guximshm, veprim kriminal. 2. zyrt. shkres zyrtare, teat. akti i par, akti i dyt vijon t prdoret. 3. veprimi ( akti ) sht nj pjes e prfunduar e nj vepre dramatike ose e nj shfaqjeje teatrale, romakt qen ata q bn ndarjen e shfaqjes n pes akte, kjo ndarje kaloi pastaj n dramaturgjin europiane t epoks s Rilindjes, sot nuk sht i caktuar numri i akteve, ka edhe raste kur veprimi rjedh pa u ndrpre fare, do akt ndahet n skena e n disa raste edhe n tabllo. 4. art. piktur ose skulptur akti paraqet trupin e njeriut lakuriq. Aktakuz /a lat. actum accusatio - veprim padi; drejt. dokument q prmban t dhnat e akuzs s prokuroris publike kundr nj t pandehuri n gjyq. 2. fig. vepr q nxjerr n pah ant e errta, t dobta t nj rendi shoqror, t nj organizate etj. dhe q i godet kto ashpr. Aktin /i gr. aktis - rreze; kim. element radioaktiv, nr. rendor 89, pesha atomike 277 simb. Ac lat. actinium.
92

Aktinizm /mi gr. actinisme - kim. ndrrim kimik me rreze ultravjollc. Aktinografi /a fr. actinographe - shkenca mbi rrezet. Aktinolit /i fr. actinolithe - gur-rreze; mineral me ngjyr t gjelbr dhe me prbrje penjzore. Aktinometr /ri fr. actinometre - fiz. instrument pr t matur fuqin nxehse t rrezeve t diellit. Aktinomicet /e lat. actinomyces - rreze krpudh; biol. mikroorganizmi midis baktereve e krpudhave q gjat zhvillimit disa her marrin form rrezesh. Aktinoterapi /a lat. actinotherapia - rreze dhe kurim; mjekim me an t rrezeve. Aktinoskopi /a lat. actinoscopia - rreze dhe shikim, shqyrtim; ekzaminim me an t rrezeve rntgen. Aktivator /i lat. activator - 1. kim. mjet q prshpejton ndonj reaksion kimik. 2. kim. substanc q kryen aktivimin. Aktiv /i lat. activus - veprues, me fjalt veprues dhe i gjall prdoret n t shumtn e rasteve; rol veprues, pjesmarrje e gjall, merr pjes gjallrisht n e jo merr pjes aktive n, grup punues, aktivi i rinis ( veprimtart e rinis ), aktivi profesional. 2. gram. folje veprore. 3. fin. pjes e
93

bilancit q prfshin t gjitha vlerat materiale, t ardhurat dhe detyrimet, shuma e t hollave n ark. 4. ai q vepron me gjallri. # pasivi. Aktivizoj nlat. activisare - bj q t veproj gjallrisht, gjallroj. Aktivist /veprimtar i dalluar. Aktivitet /i nlat. activitas - veprimtari, veprimtari politike, veprimtari kulturore, pjesmarrje e gjall n nj veprimtari, veprim i nj force t natyrs, pun e nj organi t trupit; fjala aktivitet vazhdon t prdoret edhe sot si term p. sh. aktivitet radioaktiv, aktiviteti i trurit, aktiviteti i Diellit etj. Aktor /i lat. actor - veprues, quhet kshtu interpretuesi i nj vepre dramatike, grekt e vjetr i emronin si protogonist, aktori i I, i II, i III, aktori koreut ( ata q formonin korin, korifei ai q i printe valls ) e kshtu me radh sipas rolit q luanin; ai q luan nj rol n shfaqje teatrale ose n filma kinematografik, trupa e aktorve, ai q luan nj rol me rndsi n nj ngjarje. Aktual /e lat. actualis - i sotm, i tanishm, i ditve tona, i kohs son; q ka rndsi t veant pr kohn e sotme, q u prgjigjet krkesave m t ngutshme t ditve tona p.sh. n kushtet e tanishme, gjendja e sotme, detyrat e dits etj.
94

Aktualizoj fr. actualiser - lidh me t sotmen, ua prshtat krkesave t ditve tona; ndrsa ndajfolja aktualisht mund t thuhet si p.sh. sot, sot pr sot, tani pr tani, n kohn e sotme. Akuarel /i fr. aquarelle - boj uji; art. boj uji pr t pikturuar, piktur e br me bojra uji. Akuarelist /i fr. aquarelle - piktor akuareli. Akuarium /i fr. aquarium - en qelqi, ku mbahen kafsh dhe bim uji pr studim ose pr zbukurim ( akuarium me peshq ). Akumetri /a lat. acumetria - mjek. matje e aftsis s dgjimit. Akumulim /i lat. acumulatio grumbulloj, grumbullim pjes-pjes n nj sasi, shtimi pak nga pak n nj vend; akumulim i energjis - ka grumbulluar shum energji, ka grumbulluar nj prvoj t pasur, rra e grumbulluar gjat bregdetit; vijon t prdoret n ek. fondi I akumulimit, akumuloj mjete financiare. Akumulator /i lat. accumulator - grumbullues; fiz. aparat i posam me pllakza plumbi t zhytura n nj lng me acid sulfurik, q shrben pr grumbullim dhe pr ruajtjen e energjis elektrike ( bateri akumulatorsh ). Akumuloj lat. acumulare - grumbulloj pak nga pak dika pr ta prdorur m von. 2. fin.

95

grumbulloj pjes-pjes mjete financiare, akumuloj fonde, pr zgjrimin e mvonshm t prodhimit. Akupresur /a lat. acupressura - gjilpr dhe shtypje; mjek. shtypja e enve t gjakut me gjilpr, duke e ngjitur me inde pr t ndaluar hemorragjin. Akupunktur /a lat. gjilpr dhe shpim; mjek. shpime me gjilpr t posame pr qllime mjekuese dhe diagnostike. Akusheri /a fr. accoucheur - ndihmoj gjat lindjes; mjek specialist pr lindjet, obstetr. 2. akusherja fr. mamia. Akustik /a lat. acustica - dgjimor; fiz. pjes e fiziks q studion tingujt. 2. akustike me burim nga gr. e vjetr q ka t bj me dgjimin e tingujve, dgjimor, me akustikn, aparat akustik (dgjimi), sall akustike ( kumbuese ), nervi dgjimor, ndersa zbulim zanor, n ushtri. Akut /e lat. acutus - i mpreht, problem i mpreht, krkes e mpreht, po bhet gjithnj e m e mpreht; mjek. q shfaqet dhe zhvillohet n mnyr t menjhershme e t rnd ( pr smundjet ), ethe akute, i acaruar, i ngutshm, i rndsishm. Akuzativ /i lat. accusativus - gjuh. rasa e katrt e lakimit, rasa kallzore. Akuz /a lat. accusatio - padi; drejt. veprimtari e

96

organeve kompetente, q ka pr qllim t vrtetoj para gjyqit fajsin e dikujt. 2. pala q ngre padin n nj proces gjyqsor ( dshmitar i akuzs ), akuz e rnd, faj q i ngarkohet dikujt. Akuzim /i lat. accusare - t hedhurit e fajit dikujt, t fajsuarit, t paditurit n gjyq. 2. akuzoj lat. i hedh fajin, padit; ngre akuz ndaj t pandehurit, t paditurit Alabastr /ri lat. alabastrum - lloj gjipsi i veant, shum i bardh ( vazo alabastri ) Alarm /i fr. alarme - kushtrim; usht. sinjal, urdhr q jepet pr tu br gati menjher, pr t prballuar nj rrezik t papritur; gjendje gatishmrie n rast rreziku ( kushtrim, alarm) ajror, sirena e kushtrimit (alarmit ) buria e kushtrimit. 2. shqetsim i madh prpara nj rreziku t papritur ( shkaktoi alarm ose shkaktoi shqetsim t madh ). Alarmoj fr. alarmer - shqetsoj dik me lajme t kqia, sinjalizoj. Albanologji /a albania gr. logia - shkenc; fush e shkencs q merret me studimin e historis s shqiptarve, t gjuhs shqipe dhe t letrsis e t kulturs shqiptare. 2. trsia e studimeve q bhen n kt fush ( sektori i albanologjis ). Albanolog /u gr. logos - studiues n fushn e

97

albanologjis. Albanofil /i gr. philos - mik, i huaj q don dhe nderon popullin shqiptar, shqiptarofil. Albatros /i ang. albatross - zool. zog i madh i deteve t Australis ( Diomedea exulans ). Albin /i lat. albus - i bardh. Albinizm /mi lat. albus<albinismus - mjek. munges e plot e lindur e pigmentit n lkur dhe n anekse t saj. Album /i fr. album - bardhsi; fletore e veant pr fotografi, pulla postale, fletore pr shnime e kujtime t veanta. 2. nj varg vjershash. 3. art. nj varg melodish t krijuara nga nj autor ose nga autor t ndryshm rreth temave t afrta. Albumin /a lat. albuminum - t bardht e vezs; kim. lnd organike e prbr, q gjendet me shumic n t bardhn e vezs, n serumin e gjakut, q sht pjesa m e rndsishme, baza e ndrtimit, funksionimit t qenieve t gjalla. Albuminoz /a nlat. albuminosus - q prmban albumin. Albuminurin /a lat. albumen uron - mjek. albumin n urin. Ale /ja fr. alle - rrug e gjr e me gjelbrim anve. Aleanc /a it. alleanza - beslidhje, Beslidhja e malsorve, ( aleanc dypalshe a shum ) N

98

mars 1444 n Kuvendin e Lezhs u fomua Beslidhja e Lezhs, pr bashkim t gjith shqiptarve n luft kundr osmane Sknderbeu u zgjodh Komandant i prgjithshm nga princrit shqiptar. Aleat /i it. alleato - antari i nj aleance, beslidhs. Aleat /e it. alleato - q bn pjes n nj aleanc ( shtete aleate prdoret edhe sot, aleanc). Alebard /a fr. hallebarde - shtiz e gjat, arm me nj sopat t vogl n maje ( ushtar me alebarda ). Alebardist /i fr. hallebardier - hist. ushtari me alebard. Alegori /a gr. allegoreo - flas tjetr, paraqes figurshm, flas ndryshe, them di q duhet kuptuar ndryshe, kjo sht nj metafor e zgjruar q me ann e nj fjalie, fraze, strofe, fabule, prralle a vepre t tr letrare tregon ndonj tregim t mshehur, me an t saj shkrimtart rrfejn art indirekt q skan mundur ta thojn direkt, n munges t liris s fjals direkte, friks nga sunduesi i kohs imagjinuan t folurit alegorik a indirekt si La Fonteni, Ezopi, Naimi, ajupi, Noli Pr trimrin q Pirroja e tregoi n luft, ushtart e
99

thirrn shqipon malesh kurse ai atyre u tha: Nse un jam shqipon, ju jeni kriht e mi Alegori e przier, alegori metafor, alegori parabol ose fabul prdoret kur bhet paralelizm midis kafshve dhe njerzve, ajo plqehet vetm kur sht e bukur si p.sh. Noli kundr ngadhnjimit Zogist lehni laro, kaba hosana baraba barabai sipas nj legjende biblike ishte nj vrass gjakpirs, t cilin populli e fali dhe krkoi q n vend t tij t kryqzohet Krishti. a il kafazi, bylbyl flutro! bilbili sht njeriu, sokoli - trimi, thllza - vasha n kngt pop. shqiptare, duhet kuptuar ndryshe, flas me alegori; kjo sht nj metafor e vazhduar, nj prshkrim ose tregim q nuk duhet kuptuar fjal pr fjal si sht shprehur alegoristi, mbasi fsheh nj mendim tjetr. Alegro it. allegro - muz. luaj n mnyr t shpejt e t gjall ( luaj alegro ). Alegreto it. allegro<allegreto - muz. m ngadal se alegro. Aleksandr Mojsiu lindi n Trieste, m 2 prill 1879 dhe vdiq m 22 mars 1935 n Vjen. Moisi Moisiu i ati m 1860 ishte shprngulur nga Durrsi n Trieste pr shkaqe t njohura ekonomike, atje ishte njohtuar dhe martuar me Amali De Raden, nga familja De Rada, arbreshe

100

e Italis t shprngulur pas vitit 1468 vdekjes s Sknderbeut. Ai njihet si aktor i shek. 20, aktor m i njohur shqiptar dhe aktor me fam botrore. Beatrie quhej e bija e tij. Aleksi /a lat. alexia - mjek. paaftsi pr t lexuar shkaku i lndimeve nervore qendrore. Aleksin /a lat. alexina - mbroj; kim. substanc mbrojtse n gjak. Aleksocite /t lat. alexcyti - mbroj, qeliz, biol. qeliza q prodhojn aleksin. Alergji /a lat. allergia - tjetr veprim; mjek. smundje q shfaqet me rritjen ose me uljen e theksuar t ndjeshmris s organizmit, kur hyjn n t lnd t huaja ( vuan nga alergjia ) Alergoz /a lat. allergosis - mjek. alergji e vazhduar. Alergen /i lat. allergenum - mjek. substanc antigjenetike q shkakton alergjin. Alergjik /e lat. allergia - mjek. q vuan nga alergjia. Aleucemi /a aleucaemia - mjek. munges; paksim i rruazave t bardha n gjak. Aleuron /i gr. aleuron - miell; biol. materie albumike n farat bimore, sidomos n ato q jan t pasura me yndyra. Alfa gr. alpha - shkronj e par e alfabetit grek.

101

fiz. kndi alfa ose kndi i par, t parin yll, t parn pik, rrezet alfa. Alf/a gr. alpha - fig. fillimi i dikaje; alfa dhe omega gr. fillimi dhe fundi i dikaje, gjja themelore. Alfabet /i gr. alfa-beta - trsia e shkronjave t nj gjuhe, t radhitura sipas nj rendi t caktuar ( alfabeti latin, alfa.grek ) Alg /a lat. alga - bot. bim e thjesht q nuk ndahet n krcell, gjethe e rrnj dhe q rritet n det ose n vende t tjera me uj, leshterik ( algat e detit ). Algjebra ar. al gebr - mat. pjes e matematiks q studion veprimet me numrat, duke i zvendsuar kta me an t shkronjave ( algjebra e lart ) Algjezi /a lat. algesia - dhembje; mjek. ndjeshmri e lart e dhembjes. Algjezimetr /ri lat. algesimeter - aparat pr matjen e ngacmimit q shkakton dhembjen. Algologji /a lat. gr. alga logia - shkenc q studion algat, algologu specialisti q studion algat. Algometr /ri lat. algometer - mjek. aparat pr matjen e ndjeshmris ndaj dhembjes. Algoz /a lat. algosis - mjek. prania e algave n ndonj pjes t trupit. Ali Pash Tepelena lindi n Tepelen 1740 - 1822

102

N moshn 18 vjeare u b sundimtar i Janins, m 1786 u b sundimtar i pashallukut t Janins duke i zgjruar pronat e tij deri n Greqin e Mesme, prkrahi shum tregtin, zejtarin dhe arsimimin. Kundrshtoi urdhrat e Sulltanit duke hedhur posht edhe sundimin osman. Ai tani bri thirrje pr bashkim forcash n luft kundr osmanve. N moshn 82 vjeare u vra pabesisht nga ushtria q kishte drguar Sulltani m 1820, me Hyrshid Pashn n krye, pasi q u mbrojt 2 vjet rresht i rrethuar n kalan e Janins, duke u munduar ta zn t gjall, Aliu mbetet i vrar m 25 janar 1982. Me 23 shkurt koka e tij u drgua n Stamboll. Trupin ia varrosn n Janin e kokn n Stamboll. Alibi /a lat. alibi - gjetiu, tjetrkund, ndodhja e nj personi n nj vend tjetr n astin kur sht kryer nj krim, mungesa vlen si dshmi se ai nuk ka marr pjes n at krim, ai sht dirigjuesi vet, krimineli, organizuesi ( alibi e plot ). Aligator /i it. aligatore - hardhuc; nj lloj krokodili q jeton n Amerikn Veriore dhe Kin. Alilluj /a hebr. lavdroni zotin, pasthirrm n shrbesat kishtare. Alimentacion /i lat. alimentatio - t ushqyerit,
103

mbajtje, ushqyerie Alimentoj lat. ushqej. Aline /ja lat. alinea - paragrafi, kryereshti, shih: paragrafi. Alisiv /a gr. alisiva - finj; shtie rrobat n alisiv. Aliteracion /i lat. ad littera - pran shkronj, t prseriturit e disa tingujve t njejt n fjal t ndryshme brenda nj a m shum vargjesh pr ti dhn gjuhs poetike nj fuqi m t madhe shprehse ose pr t prodhuar harmoni imitative; n poezin ton Noli e prdori me mjeshtri t madhe aliteracionin : O Bajram, bajrak i gjall, more nam me gjak n ball Alivani , alivanosie gr. rum. alivanta - t fikt, m bie t fikt, i ka rn t fikt (i alivanosur), sot fjala alivanosje prdoret m tepr n letrsi. Alize /u fr. alize - meteor. er e rregullt q fryn nga zona subtropikale drejt zons ekuatoriale. Alkal /i lat. alcali - hi bimsh; kim. lnd e tretshme n uj, q del nga bashkimi i krips me acid dhe q gjendet edhe n hirin e bimve t djegura ( alkali i zi ). Alkaliterapi /a lat. alcalitherapia - mjekim me hi bimsh; mjek. mjekimi me an t alkaleve.

104

Alkaloid /i lat. alcaloidum - hi bimsh; kim. komponime azotike te bimt / kinin, kokain, kofein, morfin etj. t cilat si helme t forta prdoren n mjeksi. Alkaloz /a lat. gr. alkal osis - rregullim; mjek. shtim i lndve alkaline bikarbonate n gjak dhe n lngje t tjera t organizmit ( alkaloz metabolike ) Alkimi /a n.lat. alchemia - shkenc e rreme e mesjets, q synonte t zbulonte t ashtuquajturingur filozofik udibrs me ann e t cilit kujtonte se do ti shndrronte metalet e tjera n ar e argjend, se do t shronte smundjet, do t riprtrinte e do t zgjaste jetn etj. Alkohol /i lat. alcohol - pluhuriz; lng pa ngjyr, q ndizet e avullohet shpejt dhe q nxirret nga destilimi i vers, i lngjeve t frutave t ndryshme, nga drithrat; prdoret n mjeksi, n industri, si pije e fort dehse. Alkoolizmi lat. alkoholismus - plhuriz; prdorim i tepruar i alkoolit, helmim kronik me alkool. Alkoolometri lat. alkohol metron - aparat mats i sasis s alkoolit n nj lng. Alkov /a fr. alcove - kamare e thell n mur, musendr, dollap ku vihet shtroja e shtratit, arkit.
105

vend i veant n dhomn e gjumit. 2. fig. dhom gjumi. Allaturka turq. alaturka<fr. a la - sikur, n mnyrn turqe, orientale ( kafe allaturka, veshje allaturka ) # kund. allafrnga ( i br sipas mnyrs, mods t eu. perndimore ) Almanak /u arab. al manah - koh, mas, quheshin kshtu disa tabela kalendarike q kishin t bnin me parashikimin e motit, m von dhe me pjes letrare: tregime, anekdota, vjersha dhe kshtu zuri t prdoret n prmbledhje veprash letrare e artistike me prmbajtje t ndryshme, m 1764/1833 Lalmanak des muses n Paris, ai i F. Shilerit n Gjermani, n shqipe njihet Kalendari Kombiar 1898/1928 dhe Korqa letrare 1959 n Kor. Alo ang. hallo - thirrje ose prgjigje n telefon, pr t treguar se po dgjohemi. Aloglot /e gr. allos glotta - tjetr gjuh, i gjuhs tjetr. Alografi /a gr. allos grapho - shkrim i tjetrkujt, shkrim i huaj. Alogjen /e gr. allos genos - tjetr gjini, prejardhje; i huaj. Alogjik /e fr. alogique - jologjik, fjal q i kundrvihet logjiks. Aloktoni gr. me prejardhje nga vendi tjetr. #

106

autokton. Alopecia lat. alopecia - smundja e dhelprs; mjek. rnje e flokve. Aloritmia lat. allorythmia - mjek. parregullsi e ritmit t zemrs. Alotransplantim /i lat. allotransplantatio shprngulje; mjek. transplantim i indeve nga nj individ n nj tjetr. Alotropi /a lat. allotropia - kim. trajta t shumta elementesh q ka qymyri, qymyr grafiti, diamanti . Alpak /a sp. alpako - fakfun, kuti, lug , pirun fakfuni, ose kuti alpake. Alpe /t lat. alpes - gjeogr. varg malesh t larta dhe t ashpra; bjeshk, rrz alpeve, lule alpesh, krahin alpine, brez alpin. Alpinizmi it. alpinismo - sport. i ngjitjes n male t larta. Alpinist it. sport. ai q merret me alpinizm, kamp alpinistsh. Altar /i lat. alta ara - flijues i lart; therore, rras mbi t ciln n koht e lashta bheshin flijime perndive sipas paragjykimeve, simbol i flijimit, vend i ngritur n pjesn lindore t kishs nga predikohet prifti, simbol i sakrifics dhe flijimit ( ra n altarin e liris ). Alte /ja lat. althea - takr; bot. mllag uji

107

( althea officinalis ). Alteracion /i lat. alteratio - ndryshoj; mjek. ndryshim patologjik; gjuh. ndryshim n strukturn e fjals. Alternanc /a lat. alternare ndryshoj, kmbej ( alternanc fonetike - ndryshim fonetik ). Alternativ /a lat. alternativus - rrugzgjidhje, kur njeriu medomos do marr njern nga dy mundsi a rrug zgjedhjeje, q prjashtojn njera tjetrn ( gjenden para nj alternative ) e mos t qendroj n pikn as-as. Alternativ e vetme kjo! Alternative lat. periodike, q ndodh me radh, ( rrym alternative a periodike ), periodikisht. Alternator /i nlat. alternator - fiz. makin elektrike pr prodhimin e rryms alternative. Alternimi lat. altenoj, ndryshim i renditjes, kmbim. Alternoj lat. alternare - ndryshoj, kmbej. Alternuar lat. i ndryshueshm, q shfaqet me ndryshime, e me kmbime. Altimetr /ri nlat. fiz. lartsimats i aeroplanve n fluturim. Alto /ja lat. altus - i lart, i thell; muz. zri i ult e i thell i grave ose i fmijve n t knduar, z m i lart se tenori e m i ult se sopranoja, ai ose ajo

108

q kndon me kt z, vegl muzikore e altos me tela ose me frym e regjistrit t ult. Altoparlant /i it. altoparlante - aparat, zakonisht n trajt hinke, q shrben pr t prforcuar tingujt e pr ti prhapur larg ( flas me altoparlant, altoparlantt e rrugve ); fig. ai q prhap idet e mendimet e nj tjetri. Altruizmi it. altruismo - njeri nga t dy, tjetri; gatishmria pr t flijuar t mirn vetjake pr t mirn e t tjerve, dshira e synimi pr ti br mir tjetrit ( vepron me altruizm ). # kund. egoizm, Altruisti, me ndjenj altruiste. Aludoj lat. alludere - prmend, cek dik ose dika pa u thn emrat, bj aluzion. Alumin /i lat. aluminum - shap, stip; kim. Al. metal i bardh , i but e i leht, q prdoret n industri, pr ndrtimin e aeroplanve, servise alumini . Aluminoz /a lat. aluminosis - mjek. smundje kronike e rrugve t frymmarrjes, q haset n minatort e aluminit. Aluvion /i lat. alluvione - gjeol. lyshtr, lymrisht, lymi. Aluzion /i lat. alludo, alludere - hedh fjaln, ti hedhsh fjaln ndokujt prej s largu; fjal ose shprehje me kuptim t mbuluar, me aluzionin si

109

figur, ngjallim n mendjen e lexuesit a dgjuesit iden e nj gjje q nuk prmendet n mnyr t drejtprdrejt pr ka sht fjala por, e vrteta tregohet n mnyr t trthort; Mos u beso Danajvet edhe kur t bjn dhurata Aluzion /i n veprn e Migjenit dshmon mungesn e liris s fjals tek Knga q skuptohet ai nuk di si ta pagzoj vepren e vet kng a vaj je lexuesi e kuptoi vepra e Migjenit si nj kng mjerimi q rridhte nga zemra e popullit; aluzionet q bn Noli me poezit e tij kundr regjimit A. Zogut. Aluvion, aluvional /e nlat. aluvion - lyshtr, lymisht, lyshtrat e lumenjve, tok a lugin lyshtrore. Alveol /a lat. alveolus - hojz, gropza n kockat e nofullave, ku ngulen rrnjt e dhmbve; hojz ( hojzat ose alveolat e dhmbve ), flluska shum t vogla n mushkri ( hojzat e jo alveolat e mushkrive); alveolar zvendsohet me hojzar, ndrsa n gjuhsi trysor, trysat a mishrat e dhmbve. Alveolit /i lat. alveolitis - mjek. pezmatim i periostit t foleve t dhmbve; pezmatim i alveoleve t mushkrive.
110

Amalgam /a lat. a malgama - zbutje; kim. lidhje e zhivs me nj metal tjetr, przierje e disa metaleve t shkrira n zhiv ( amalgam plumbi ) ose amalgam dialektesh, amalgam ndjenjash. Amalgamoj lat. amalgama - prziej zhivn me nj metal tjetr, ari, argjend etj. vesh me amlgam nj metal, plumbosje e dhmbit me amalgam. Amanet /i turq. emanet - porosi, testament; l amanet t m ruhet nj send, porosi q i jepet dikujt pr t br patjetr nj pun, dshira ose porosit e fundit para vdekjes (oj n vend amanetin) Amasti /a lat. pa sis; mjek. munges e njrit ose dy gjinjve, si cen i lindur. Amator /i lat. amator - q do; ai q sht i dhn pas dikaje me ndje e dashuri ( amator i muziks popullore, am. teatri, grup amatorsh ), ai q merret me nj deg t sportit a t artit pa e pasur si profesion, por duke pasur prirje pr t. Amauroz /a lat amaurosis - i verbr, i errt; mjek. verbim i plot. Amazon /a gr. amazones - pa gji; grua lufttare q nuk martohej; mit. greke ishte nj grua kalorse e trimresh ( legjendat pr amazonn ). Ambalazh /a fr. ambalallage - letr, karton, plhur, ark etj. q prdoret pr t mbshtjell e
111

pr mbajtur mallra t ndryshme q t mos dmtohen ( shitje pa ambalazh, heq ambalazhin ). 2. fig. keq. veshje e jashtme q zbukuron dhe q mbulon t vrtetn. 3. ambalazhoj fr. paketoj, mbshtjelli di. Ambasad /a fr.ambasade - prfaqsi diplomatike m e lart q ka nj shtet pran nj shteti tjetr ( kshilltar i ambasads ); ndrtesa / selia e ksaj prfaqsie. Ambasador /i fr. ambasadeur - prfaqsuesi diplomatik i shkalls m t lart q ka nj shtet n shtetin tjetr, ambasador i jashtzakonshm e fuqiplot. Ambra it. ambra, turq. amber, fr. ambre - qelibar. Ambicie /a lat. ambitio - dshir e fort dhe synim kmbnguls pr t br dika me vler; keq. dshir e fort pr lavdi personale, pr pozit, pushtet ( ambicie e smur ). Ambicioz /e lat. ambitiosus - q ka ambicie t madhe; shpirt ambicioz plane ambicioze; keq. q ushqen ambicie t smur. Ambidekster /i nlat. ambidexter - dy, i djatht; ai q prdor t dy duart me t njjtn lehtsi. 2. fig. njeri dyftyrsh, hipokrit. Ambient /i it. ambiente mjedisi, mjedis rrethues, mjedisi familjar m mir se sa ambient familjar,

112

mjedis natyror; hapsira rreth nj ndrtese q shrben pr nj veprimtari ( mjedis sportiv ). 2. fig. kushtet, rrethanat q ndikojn pr nj gjendje shpirtrore t njeriut ( mjedis i ngroht, mjedis m mir se sa ambient i zymt ). 3. spec. lnd q mbush nj hapsir dhe q me vetit e saj ndikon mbi nj trup. Ambientoj , ambientohem it. ambiente - msoj, msohem, bj t msohet me nj mjedis, tu prshtatet kushteve t jetss n nj mjedis t caktuar; ambiental zvendsohet me fjaln mjedisor p.sh. kushte mjedisore; u ambientua zvendsohet me fj. u msua me kushtet, u msua me klimn kosovare. Ambigjene /ia lat. ambo-genus - dy gjini;i dygjinishm. Ambiguitet /i fr. ambiguite - dykuptimsi, dykuptueshmri. Ambiopi /a lat. gr. ambi opos - t part me dy sy; mjek. shikim i dyfisht. Ambitus /i lat. ambitus - muz. vllim i toneve /prej m t ultit deri te m i larti/ te kngtart, instrumentet ose te melodia. Ambivalent /e fr. ambivalent, ambo valere - i dyvlershm. Ambliopi /a lat. gr. amblyopia - jo i mpreht; mjek.

113

dobsim i t parit pa dmtime organike t syrit. Ambrozi /a gr. abrosia - mit. gjell mitike e perndive greke n Olimp, buka e pavdeksis. 2. gjell e shijshme. Ambulanc /a it. ambulanza - qendr pr vizita mjeksore dhe pr mjekime t shpejta t t smurve; makina e ndihms s shpejt, autoambulanc ( marr me ambulanc ). Ambulant /e it. ambulare - lvizs, shetits, bibliotek shtitse, teatr a cirk shtits; do ta prdorim - pik stinore ose pik e prkohshme e jo pik ambulante. Ameb /a lat. amoibe - ndrrim, ndryshim; zool. kafsha m e thjesht njqelizore, q jeton n uj dhe q ndryshon trajtn gjat lvizjes, amebiaz mjek.infektim nga ameba histolitike. Amebicid lat. amebacaedere - mbyt; lnd q mbyt amebat. Ameburi /a lat. amoeburia - mjek. prania e amebave n urin. Amendament /i fr. amendament - drejt. shtojc ligjore, shtojc q prmban nj ndryshim t nj ligji ose projektligji, t nj vendimi me qllim q t plotsohet a t prmirsohet, parashtrim ndryshimesh ( paraqit nj amendament ).
114

Amenorre /a lat. amenorrhoea - pa rrjedh; mjek. munges, ndrprerje e menstruacioneve (amenorrja parsore, amenorrja dytsore). Americ /i sipas vendit Amerika kim. element radioaktiv, nr. rendor 95, pesha atomike 243 simb. Am i prket grupit t transuraneve<lat. Americum. Ametri /a gr. ametrik - pa matje; shprpjestim, mosprshtatje, mosbarazim, papajtueshmri. Ametropi /a lat. ametropia - mjek. prthyerje jonormale e rrezeve t drits n sy. Amfiatroz /a lat. gr. amphiarthrosis - mjek. nyjtim me lvizshmri t kufizuar. Amfib /ia lat. amphibia - q jeton n dy mnyra; biol. kafsh ose bim q mund t jetojn n tok dhe n uj usht. paisje e prshtatur pr t hecur ose pr tu ulur n tok dhe uj, makin amfibe, aeroplan amfib; kompani amfibe, sulm amfib. Amfibolik /e lat. gr. amphibiolikus - i dykuptimt, i dyshimt; mjek. me prognoz t dyshimt. Amfibrak /u lat. amfibrachus - metrik kmb trirrokshe e vargut, n t ciln rrokja e gjat prfshihet midis dy rrokjeve t shkurtra /^^ --^^ /. Amfigoni /a lat. amphigonia - nga t dy ant, shumzim seksual, lindje. Amfiprostil /i gr. amphiprostylos arkitektur, tip

115

i kishs greke me dy shtylla n pjest e ngushta. Amfiteatr /ri lat. amfitheatrum - godin e hapt pr shfaqje, me shkall rreth e me nj shesh n mes. Amfor /a lat. gr. amphoreus - shtamb me gryk t ngusht dhe me dy vesh, n t ciln ruhej pija ( te grekt e romakt e lasht). Amfoter /e lat. gr. amphoterus - q u takon t dy palve, i ndrsjell; kim. q ka dy veti njkohsisht, t acideve dhe bazave. Amfotoni /a lat. amphotonia - mjek. ndjeshmri e rritur e sistemit nervor parasimpatik dhe simpatik. Amiant /i gr. amiantos - i pastr, asbest; min. mineral i prbr prej fijesh t holla, q nuk digjet as nuk e prcjell rrymn elektrike dhe q prdoret pr t br plhura e sende tjera t padjegshme, pr pllaka izolimi, asbest, veshje amianti Amidon /i n.lat. amida - kim. lnd n trajt kokrrizash, q grumbullohet n farat e drithrave e t bishtajoreve, n patatet etj. dhe nxirret prej tyre si nisheste. Amieli /a lat. amyelia - pa palc; mjek. munges e palcs s kurrizit si anomali zhvillimi. Amil /i lat. amylum - nisheste. 2. kim. amidon.
116

Amiosteni /a lat. amyosthenia - mjek. munges force, dobsi e muskujve t gjymtyrve. Amiotaksi /a gr. amyotaxsi- lvizje t pavullnetshme, t rregullta muskulare, ataksi. 2. mjek. munges e tonit muskular, miatoni. Amiotrofi /a gr. a myo trophia - muskul pa ushqim; mjek atrofi muskulare. Amitoz /a lat. amitosis - ndarja e drejtprdrejt e qelizs. Amnezi /a lat. amnesia - pa kujtes; mjek. humbje e plot e kujtess ose dobsim i saj pr shkak smundjesh. Amnisti /a fr. amnistie - falje, ulje dnimi dikujt q m par i ka dhn gjyqi, q shpallet nga pushteti ligjvns, amnistia humanitare pr refugjatt n suedi pas marrjes t negativit I dhe II pr kthim, amnisti e plot, ia fal, ia ul dikujt dnimin, amnisti individuale ose amnisti e pjesshme. Amnistuar /i fr. it. amnistiare - ai q ka prfituar nga nj amnisti, me nj ulje dnimi, nj falje. Amon /i lat. amonium - kim. grup i prbr nga azoti dhe hidrogjeni, q nuk gjendet i lir, por hyn n prbrjene shum kriprave ( nitrat amoni, sulfat amoni ). Amonjak /u gr. amonjakon - sipas emrit t

117

perndis s Egjiptit t lasht Amon; kim. gaz pa ngjyr q del nga bashkimi i azotit me hidrogjenin tretsira e ktij gazi n uj ( thith amoniak, plehra amonjakor ) Amoral /e fr. amoral - i pamoralshm; sjellje amorale; q mohon normat e moralit, normat njerzore t mirsjelljes . Amorf /e lat. amorfus - i patrajt , i paform. 1. q nuk ka trajt t prcaktuar e t qart, q nuk ka organizim ose ndrtim t rregullt, i patrajt ( mas e patrajt e jo mas amorfe, organizat amorfe, mbiemr amorf ). 2. kimi q nuk ka ndrtim kristalor; q ka lndn me ndrtim jo t prcaktuar ( lnd e paform, mineral i patrajt e jo lnd amorfe, mineral amorf ) Amorfizm /mi lat. amorphismus - t qent i patrajt, amorf. 2. min. t qent jokristalor. Amortizator /i lat. amortisator - tek. pjes e posaqme q shrben pr t zbutur forcn e goditjeve ose t lkundjeve n makina, aparatet, armt; fikats (susta e amortizatorit) Amortizim /i lat. amortisare - ek. ulja pak nga pak e vlers s fondeve themelore /t makinave, t ndrtesave . 2. tek. zbutje ose dobsim i forcs s goditjeve, t lkundjeve, t zhurms etj. n makinat e aparatet e ndryshme, fikatje ( amortizim i

118

goditjeve ). Amortizoj lat. amotisare - ul vlern e fondeve themelore. Ampeleografi /a lat. ampeleogrphi /a - shkenca mbi llojet e hardhis s rrushit. Ampeleoterapi /a lat. ampeleotheraphia - mjek. kurim, mjekim me an t rrushit, kur e rrushit. Amper /i sipas emrit t fizikantit fracez Ampere 1775 1836 - fiz. njsi pr t matur fuqin e rryms elektrike, shkurt. A. Amperazh /i fr. amperage - fuqia e rryms elektrike e shprehur me amper. Ampermetr /ri fr. aparat pr t matur fuqin e rryms elektrike. Amplifikim /i lat. amplificare - zmadhues; tek. prforcues. Amplifikoj, amplifikues lat. amplificare - zmadhoj, zgjroj, prforcoj. 2. tek. prforcues, prforcimi i rryms, prforcues i antens. 3. por propogand e fryr, shpifje e strfryr. Amplituda lat. amplitudo - madhsi, gjrsi. 1. fiz. largsia midis piks m t tejme q arrin nj trup gjat luhatjes dhe piks kur ai qndron n qetsi, hapi i lkundjes, gjani. 2. fig. luhatje, lkundje.
119

Ampul /a lat. ampulla - farm. 1. gyp i ngusht i shkurtr qelqi me nj zgjatim me maj dhe i mbyllur, q mban brenda bar t lngshm pr injektim, rogjez ( thyej ampuln ). 2. anat. pjes e zgjeruar e formacioneve tubulare ( ampul e zorrs s drejt ). Amputim /i lat. amputare - mjek. prerje, heqje kirurgjike e nj pjese ose e nj gjymtyre. Amputoj lat. amputare - kput, pres, heq kirurgjikisht nj pjes, nj gjymtyr. Amulet /i nlat. amuletum- hajmali, nusk. Amvon /a gr. ambon - fet. altar i kishs ortodokse, vend i ngritur prpara altarit. An lat. pa, jo, munges ( parashtes mohimi ). Anaciditet /i lat. an acid - thartor; mjek. munges e acidit klorhidrik n lngun e stomakut. Anacional /e lat. a natio - jokombtar. Anadollak /u turq. Anadol - lindje. 1. banor turk i Azis s vogl n feudalizmin osman, ushtar i pushtuesit osman. 2. fig. njeri i vrazhd, i prapambetur. Anabaptist /i fr. anabaptiste - ripagzoj; fet. pjestar i sekts fetare, e cila krkon ripagzimin e ithtarve t vet n moshn madhore. Anabiotik /e lat. anabiotikus - rigjallrim; biol. n dukje pa jet, por i aft pr t jetuar.

120

Anabioz /a lat. anabiosis - rigjallrim pas vdekjes aparente. Anabolizm /mi lat. anabolismus - ngritje, ngjitje; biol. trsia e reaksioneve t shkmbimit / t metabolizmit / t lndve n organizm, q i takojn asimilimit apo sintezs dhe q ojn drejt formimit t lndve t prbra organike. # katabolizm. Anaerob /i lat. anarobia - mikroorganizm q zhvillohet n munges t oksigjenit t lir. Anaerob /e lat. anarobe - biol. q jeton pa oksigjen. Anaerobioz /a lat. anarobiosis - biol. aftsi pr t jetuar pa oksigjen. Anafaz /a lat. anaphasis - parashtes q tregon lvizje t kundrt; biol. shkall e ndarjes s zhdrejt t qelizs. Anafilaksi /a lat. anaphylaxia - kundr mbrojtje; mjek. reaksion i fuqishm i organizmit ndaj deprtimit t proteinave t huaja ose t substancave t tjera. Anafor / a gr. anaphora - poet. prsritje, rimarrje, sht nj figur stil. q formohet duke prsritur t njjtin element, t njjtn fjal a shprehje n fillim t disa vargjeve ose frazave n nj vepr artistike, q vijn njeri pas tjetrit pr ti dhn forc

121

shprehjes artistike n vepr : ans detit i palar, ans drits i papar, Fan Noli Anafrodizi /a lat. anaphrodisia - padashuri; mjek. munges ose ndrydhje e epshit seksual. Anafrodiziakt lat. anaphrodisia - mjek. barna frenuese t epshit seksual ( Afrodita perndesh e dashuris ). Anagrami /et gr. ana gramma - prtej shkronj, krijohet me zhvendosjen e tingujve t nj ose m shum fjalve p.sh. Sokoli - Kolosi, autort e veprave e prdorin kur duan ta mshehin emrin e tyre t vrtet, pseudonim Ndoc Nikaj ( Nakdomonici ), Millosh Gjergj Nikolla ( Migjeni ) Anakolut /i gr. anakoluthon - pa lidhje; stil. ndryshim i befasishm n ndrtimin gramatikor t nj fraze, q bhet pr efekte stilistike. Anakond /a sp. anaconda - zool. m i madhi gjarpr nga familja e boas (Eunectes murinus ) Anakoret /i gr. anachoretes - trhiqem; njeri i vetmuar, q jeton larg njerzve duke hequr dor nga gzimet e jets, eremit, jeremi, oshnar. Anakreont /i gr. Anakreon - poet i Greqis s lasht /563-478 p.e. s re/, i cili qe autor kngsh t gzuara t gostis; Anakreontike gr. q kndon
122

jetn e gzuar, pa halle, gostit, vern, dashurin n stilin e Anakreontit ( poezi anakreonike ). Anakroni /zmi gr. anachronismos - ngatrrim i periudhave historike, vendosje e datave dhe ngjarjeve n koh t gabuar ( # kund. kronologjizm ) mospajtim me realitetin, kur heronjt e nj vepre t sotme prdorin shprehje dhe mendime t nj epoke tjetr dhe ngjarja prshkohet nga ato zakone e rrethana si ndodhi me Don Kishotin e Cervantesit, tip i njeriut anakronik, i atij q krkon ta kthej nj koh t kaluar, kohn e kalorsis, e cila nuk prsritet m. Anakronizmin mund ta prdor me qllim shkrimtari por sa mund t jet aktual? edhe Shekspirit t madh i shptoi nj anakronizm n tragjedin Jul Cezari duke br fjal pr zbrazje topash, arm , krejt e panjohur n Romn e lasht. Anakruz /a gr. anakrusis - metrik. nj ose m shum rrokje n fillim t vargut, q nuk llogariten n metrin e vargut. Anal /et lat. annales - vepr ku shnohen ngjarjet historike nga viti n vit , vjetart; tregime t prpikta ngjarjesh t paraqitura me renditje vit pas viti ( shnime kronologjike ) t prmendura jan Analet e historianit latin Kornel Tacitit; historiku

123

i nj fushe t veprimtaris, i nj organizate, analet letrare etj. Analgjetik /a lat. analgetika /remedia - mjek. barna pr qetsimin e dhembjeve. Analgjezi /a lat. analgesia - mjek. munges e ndjeshmris s dhembjeve. Analist /i fr. annaliste< lat. annales - shkrues i analeve. Analeptik /t lat. analeptica - mjek. barna nxitse t sistemit nervor qendror. Analfabet /i it. anafabeto - ai q nuk di t shkruaj as t lexoj. Analiz /a gr. analysis - zbrthim i t trs n pjes, i zbrthyeshm, metod studimi me t ciln e tra zbrthehet n pjest e veta prbrse, me qllim q t zbulohet ndrtimi i s trs dhe lidhjet ndrmjet pjesve. 2. kim. analiza e ujit, prmbajtja, elementet prbrse t ujit, analiz e gjakut, analiza e puns; gjuh. analiz e fjals ose e fjalis. 3. let. analiza e nj vepre letrare, analiza e nj poezie. # kund. sinteza q dmth. e pazbrthyeshme. Analitik /u gr. analytikos - zbrthej; ai q prdor metodn e analizs. # sintetike. Analizoj gr. analitikos - zbrthej, shqyrtoj nj shtje, nj pun .

124

Analogji /a lat. analogia - ngjajshmri, i ngjajshm me nj tjetr. 1. ngjashmria q kan sendet ose dukurit e ndryshme ( analogji e plot, analogji e jashtme, analogji gjuhsore). 2. logj. mnyr arsyetimi, q mbshtetet n disa tipare a an t ngjashme t sendeve ose t dukurive t ndryshme ( pr analogji ), analoge. Analogjik /e analoge lat. analogicus - e njejt, e ngjashme di. me arsyen, q mbshtetet n baza t analogjis, kur fjala e nj gjuhe si n pikpamje etimologjike ashtu dhe gramatikore i prgjigjet nj fjale t gjuhs tjetr: ka ngjashmri t plot, kushte t ngjashme, rast i ngjashm. Anamnez /a lat. anamnesis - t kujtuarit; mjek. historiku i smundjes, aftsia e t kujtuarit; biseda e t smurit q bhet me mjekun. Anarki /a it. an archia - pa pushtet, gjendje ku mungon pushteti shtetror i organizuar. 1. shoqri e zhvillimit t lart borgjez subjektiv, rregullim, mohim i shtetit dhe i fardo pushteti politik ligjor e t organizuar. 2. anarkia n prodhim it. pshtjellim n nj fush, mosprfillje, rregullim, padisiplin e plot, secili sht ka jo? anarkia ishte mohuese e autoriteteve dhe diktaturs s proletariatit . Anarkizm /mi it. gr. anarchismo - rrym politike e

125

shoqrore oportuniste mikroborgjeze, q krkon zhdukjen e do pushteti shtetror, mohon diktaturn e proletariatit dhe rolin udhheqs t partis s tij, ka prirje pr anarki. Anarkist /i it. anarchista - nj pasues, prijs q udhhiqet nga idet e anarkizmit, ai q shkel pa prfillje rregullat dhe ligjet shoqrore. Anartri /a lat. anarthria - gjuh. keqnyjtim /i. Anasark /a lat. anasarca - lart dhe trup; mjek. edem e prhapur brenda indit lidhs t nnlkurs. Anastomoz /a lat. anastomosis - bashkim, ngjitje. 1. mjek. komunikim ndrmjet dy enve t gjakut ose formacioneve t tjera tubulare. 2. bashkim kirurgjik i dy zgavrave t formacioneve tubulare. Anastrof /a gr. anastrophe - gjuh. ndrrimi i vendit t fjalve n fjali, rend i pazakonshm i fjalve n fjali. Anatem /a gr. anathema - i mallkuar; fet. mallkim kishtar, shkishrim. Anatemizoj gr. anathemizo - shkishroj, hedh anash, mallkoj si t paprshtatshm. Anatoksin /a lat. anatoksinum - veprim i kundrt, shigjet me helm; mjek. toksin e modifikuar nga t nxehtit q sht e aft t nxit formimin e kundrtrupave.

126

Anatomi /a lat. anatomia - pres, aj; shkenca q studion ndrtimin e formn e organizmave t gjall, si dhe zhvillimin e tyre, ndrtimi i organizmit t gjall ose i organeve t tij, anatomia e njeriut, anatomia e zemrs. 2. fig. zbrthimi i dikaje pr ti br nj studim t imt, ndrtimi i dikaje, i prcaktuar me an t ktij zbrthimi ( anatomia e shoqris ), atllas anatomik lat. q ka t bj me anatomin. Anatomist gr. anatomicos - specialist n anatomi. Anatomizim gr. anatomizoj - zbrthim i hollsishm. Andante /ja it. andante . muz. vepr muzikore ose nj pjes e saj me koh as shum t shpejt, as shum t ngadalt. Andarte /a gr. andartes - hist. etat e komitve grek. Andragogji /a gr. aner, andros ago - shkenc mbi edukimin dhe arsimin e t rriturve. Andragog /u gr. andros ago - specialist n andragogji. Androgjin /i gr. androgynos- dyseksor, deledash biol. qenje q ka t dy sekset, hermafrodit ose androgjin Android /i gr. andro idi - burr , trajt; automat n trajtn e njeriut, robot.

127

Andronim /i gr. andronyma - gjuh. emri ose mbiemri i gruas i prejardhur nga emri ose mbiemri i burrit. Anekdot /a gr. anekdotos - i pabotuar , sht nj rrfim, tregim i shkurtr q ka si prmbajte nj ngjarje sa interesante aq edhe trheqse, ngjarje kjo e vrtet ose e trilluar me situata gazmore e me t papritura jo t zakonshme n jet dhe q nuk sht pr tu besuar shum, te ne jan t njohura anekdotat q kan si protogonist Nastradin Hoxhn si p.sh. Ha binish mish! anekdota popullore, anekdota historike. Aneks /oj lat. annexus - pjes, shtojc. 1. lidh, ngjit, ngjitje, bashkangjt nj pjes t trs, pjes plotsuese, ndrtes q i shtohet pallatit kryesor, fabriks , shkolls, dhoms, kuzhin me aneks. 2.shtojc q i ngjitet nj dokumenti kryesor ( aneks analitik, aneks i ligjit ) Aneksoj fr. annexer - i bashkangjit nj krahin shtetit. Aneksuar /i fr. anex - q sht pushtuar e bashkuar me dhun. Anemi /a gr. haima, anemos - anemi, pagjaksi, paksim rruazash t kuqe gjaku, dobsim i njeriut. Anemik /e gr. aneamicus - i pagjak, i zbeht, i pafuqishm, munges gjallrie, dobsi, pafuqi.

128

Anemometr /ri gr. anemos metron - ermbats; aparat q mat shpejtsin e ers. Anemona gr. anemome bot. fillikate, anemone. Anepigraf /i gr. an epigrphe - shkrim pa titull, mbishkrim. Aneretik /e lat. anerethicus - ngacmoj; mjek. q lehtson ngacmimet, dhembjen. Anergji /a lat. anergia - pa energji; mjek. ulje e ndjeshmris ndaj antigjenve specifik; humbje e aftsis pr t kundr vepruar. Aneroid /i gr. anroidos - pa trajt; fiz. barometr pa zhiv, aparat pr t matur shtypjen e ajrit. Anestezi /a lat. anaesthesia - pandjeshmri, humbje e plot a e pjesshme e dhmbjes para operacionit, zhdukje e ndjeshmris si dhe dhembjes; anestezi e prgjithshme dhe anestezi lokale, v n gjym dik me anestetik (medikament) ; anesteziologu anestezioi t smurin. Angazhoj fr. sengager - zotohem, marr nj detyr ose i jap nj detyr dikujt pr ta kryer; usht. hyj n nj luft. Angazhim /i fr. engager - prfshirje; prfshihem n nj pun a veprimtari t caktuar, zotohem pr nj pun, u zotua gjith brigada, shkrimtar a artist i zotuar pr nj vepr, por z nj makin, zun a
129

pajtuan disa murator, znja me pun etj. Angialgji /a lat. angialgia - endhembje; mjek. dhembje e enve t gjakut. Angiasteni /a lat. angiasthenia - mjek. dobsim i enve t gjakut, humbje e tonusit t tyre. Angiektaz /a lat. angiectasia - mjek. zgjrim i enve t gjakut. Angiografi /a lat. angiographia - mjek. rntgenografi e enve t gjakut. Angiokardiografi /a lat. angikardiogrphia rntgenografi e zemrs dhe e enve t mdha t gjakut. Angiokolecistit /i lat. angiocholecystitis pezmatim i fshikzes dhe i kanaleve t tmthit. Angiolit /i lat. angiolithus - mjek. gur i formuar n ent venoze. Angiologji /a lat. angiologia - shkenca q studion ent e gjakut. Angiom /a lat. angioma - mjek. tumor i shkaktuar nga zgjrimi i enve t gjakut ose i enve limfatike. Angioneuroz /a lat. angioneurosis - mjek. rregullim nga dmtimi i nervave vazomotor ose i qendrs vazomotore. Angiopatia lat. angioneurosis - mjek. smundje e enve t gjakut dhe e enve limfatike.
130

Angulikan /e lat. anglikanus - fet. form e protestantizmit mbizotruese n Angli, prift anglikan; fe zyrtare n Angli e cila paraqet nj kompromis midis kalvinizmit dhe katolicizmit. Anglistik /a ang. shkenca q studion gjuhn dhe letrsin angeze. Angstrem /i sipas fiz. Suedez Angstrm 1814-1874 shkurt. A. fiz. njsi pr t matur gjatsin e valve t ajrit, pjes e njqindmiliont e cm. Angjin /a lat. angina - i z frymn; mjek. smundje e cips s gryks, q shfaqet me pezmatimin e saj dhe q zakonisht prek edhe bajamet ( vuan nga angjina ). Anhidremi /a lat. anhydraemia - mjek. munges uji n gjak Anhidrid /i gr. anhydor - kim. oksid, i cili kur bashkohet me uj jep nj acid ( anhidrid karbonik, anhidrid sulfurik ) Anhidrik /e lat. anhydricus - pa uj, q nuk prmban uj. Anhidrit /i gr. an hydor - pa uj; 2. min. shkmb i bardh, q sht i prbr nga sulfati i pauj i kalciumit dhe q kur bashkohet me uj jep gjipsin. Anhidroz /a lat. anhidrosis - pa djers; mjek. paksim i djerss. Anilin /a port. anil - kim. lng i helmt i

131

pangjyr dhe me er t keqe, q nxirret nga katrani dhe q prdoret pr prgatitjen e bojrave, barnave etj.( boj aniline ). Animizmi fr. animisme, lat. anima - frym, shpirt; form e hershme e besimit n shpirt sipas dogms fetare, fetart primitiv citonin: t gjitha sendet kan shpirtin e vet si dhe njeriu , prfytyrimi i tyre sikur jan t gjalla dhe marrin pjes n shtjellimin e ngjarjeve. Animoj lat. i jap shpirt, e ngjalli dik, film i animuar, fenomenet e natyrs si dhe do trup a send prshkruhen si qenje t gjalla q kan shpirtin e vet q i jep jet si dhe ato fantastike zanat, ort, shtojzovallet, besimi n to ishte q nga rendi fisnor edhe kjo si pasoj e pafuqis t njeriut t egr n luft me natyrn sipas Leninit; mbeturinat e animizmit i shrbyen si figura poetike kngtarit popullor Ather zanat Mujin po e zgjertojn i japin fuqi Fuqia e Mujit .Anion /i gr. anion - q lviz; fiz. jon me ngarkes negative. # kund. kation. Anirid /i lat. anirida - mjek. munges e plot ose e pjesshme e irids. Aniskuri /a lat. anischuria - mjek. mosmbajtje e urins Anicitoz /a lat. anisocytosis - mjek. prani e

132

rruazave t kuqe me madhsi t ndryshme. Anizokori /a lat. anisocoria - mjek. pabarazi e bebeve t syve. Anizometropi /a lat. anisometropia - mjek. ndryshim i fuqis prthyerse midis dy syve / gr. anisos - pabarazi. Ankand /i fr. encan - shitja, shitja e nj pasurie ose e nj sendi botrisht, duke ia dhn atij q pranon ta blej me mimin m t lart, ankand publik. Anket /a fr. enquiete - pyetja e shum njerzve pr t mbledhur t dhna ose mendime pr nj shtje shoqrore, ekonomike, politike ( anket gjuhsore, pjesmarrsit e ankets, fletanket, pyetjet e ankets, mbush anketn) Anketues /i fr. q bn nj anket; drejton, plotson nj anket. Ankilokili /a lat. ankylochilia - buz shtrembr; mjek. ngjitje e buzve me njra tjetrn. Ankilostom /a lat. ankylostoma - shtrembrim goje; mjek. krimb parazit q sht shkaktar i ankilostomiazs. Ankiloti /a lat. ankylotia - shtrembrim, ngjitje, mbyllje e kanalit t jashtm t veshit. Ankiloz /a lat. ankylosis - i shtrembr; mjek. palvizshmri dhe fortsim jonormal i nj kyi.

133

Ankor /a it. ancora - det. spiranc anije, engel, hekur. Ankorim /i it. ancorare - det. t hedhurit e spirancs. Ankorohem it. ancorare - hedh hekurin e anijes n fund t ujit pr t qndruar n nj vend, lshoj spirancn, ankoroj anijen n nj vend, hedh hekurin. Anod /a lat. anodus - fiz. elektrod e polit pozitiv n nj burim rryme elektrike ose e lidhur me polin pozitiv. # katod ( pllaka e anods, tensioni i anods ). Anodini /a lat. anodynia - mjek. munges dhembje. Anofele /ja gr. anopheles - i dmshm; zool. mushkonja e malarjes ( anopheles ). Anoftalmi /a lat. anophthalmia - mjek. munges e lindur e njrit ose e t dy syve. Anoksemi /a lat. anoxaemia - mjek. paksim i oksigjenit n gjak / nn nivelin fiziologjik. Anoksi /a lat. anoxia - mjek. paksim i oksigjenit n gjak dhe n inde. Anomali /a lat. anomalis - i pabarabart, anormal; shmangie nga rregulli i zakonshm, zhvillim jonormal, rregullim, parregullsi. 2. shmagie nga nj madhsi e nj drejtim i prcaktuar
134

a mesatar ( anomali optike,magnetike ). Anonim /e gr. anonymos - i paemr. 1. let. nj vepr q nuk i dihet autori e quajm anonime, apo t themi populli sht autori i saj, krijimtaria popullore ( krijimtaria anonime), kngt lirike, epike dhe prrallat quhen si krijime anonime, letr anonime, vepr anonime, autor anonim. Anons /a fr. annonce - shpallje n gazet, lajmrim. Anopsi /a lat. anopsia - mjek. cen i t parit. Anoreksi /a lat. anorexia - dshir, shije; mjek. munges oreksi. Anormal /e lat. anormalis - jo n rregull; bised q nuk e ka mendjen n rregull, q nuk prputhet me rregullat e prgjithshme, q kryhet ose zhvillohet jo sipas norms s zakonshme, jonormale. 2. njeri jonormal ose njeri q iu sht prishur mendja ( njeri anormal ). Anotacion /i lat. annotatio - shnim; shnim i shkurtr q sqaron prmbajtjen e librit ( bj anotacione ). Anozmi /a lat. anosmia - pa nuhatje; mjek. munges e ndijs s nuhatjes. Ansambl /li fr. ensemble - s bashku, tok ; grup kngtarsh, valltarsh, instrumentesh etj. q s bashku prgatisin dhe japin shfaqje artistike

135

( festivali i ansambleve ). 2 . njsi, pjes a sende t bashkuara n mnyr t lidhur e t harmonishme n nj trsi t prbr ( ansambl arkitektural, ansambl skulptural ). Antagonist /i gr. antagonistes - kundrshtar i papajtueshm i dikujt. 2. fiziol. lnd ose organe t trupit si muskujt q kryejn veprime e funksione krejt t kundrta me lnd e organe t tjera: klas antagoniste, personazh antagonist, muskuj antagonist. Antagonizm /mi gr. antagonisma - luft, kundrshtim, kontradit e papajtueshme me dik a di tjetr. Antant /a fr. entente - marrveshje; hist. aleanc midis shteteve, Antanta e Madhe ( Aleanca midis Anglis, Francs e Rusis n Luftn e Par Botrore ). Antartik /u gr. anti arktos kundr verior; gjeog. Zona e Polit t Jugut ( kontinenti antarktik ). Antediluvial /e lat. ante diluvium - paraprmbytje. Anten /a lat. antenna - shulic anijeje; elektr. prues i lidhur me radion, me Tve a me nj pajisje tjetr, i cili shrben pr t prhapur ose pr t kapur val elektromagnetike ( anten marrse, anten dhnse radio pa anten ). 2. dy brirth ndijimi q ka nj lloj kandrre.

136

Anteri /a turq. entari - kmish nate e plhurs ose nj veshje grash ose burrash q bahej mbi jelek me mng t gjata. Antevokalik /e lat. antevocalis - gjuh. parazanor. Anti gr. anti - kundr. Antialkoolik antialcohol - kundr pluhuriz; q sht kundr prdorimit t pijeve alkoolike. Antiasmatik /t lat. gr. antiasthmatica - mjek. barna kundr astms, shpirr, astm. Antibakterial /e lat. antibacerialia kundrbakterial. Antibiotik /u lat. anti-biotica - kundr i gjall; farm. lnd kimike, q nxirret nga disa krpudha, e cila ka vetin t mbyt nj varg mikrobesh e bakteresh ose t ndrpres zhvillimin e tyre dhe t prdoret si bar mjekues, ka veti antibiotike. Antibioz /a lat. antibiosis - kundrjet; mjek. antagonizm bakterial, kur dy mikrobe s bashku dmtojn njri tjetrin. Anticiklon /i gr. anti kyklos - kundr rreth; meteor. prqendrim i nj trysnie t lart atmosferike, q vepron kundr zonave me trysni t ult, ku ka ciklone dhe q zakonisht sjell mot t kthjellt ( anticiklon i lvizshm ). Anticipim /i at. anticipare - hershim; t brit e dikaje para kohs s zakonshme.

137

Anticipoj lat. anticipare - hershoj; bj nj pun heret di para kohs s zakonshme. Antidatoj fr. antidater - v nj dat t mparshme. Antidiabetik /t lat. antidiabetica - farm. barna kundr smundjes s sheqerit. Antidialektik /e gr. anti dialektos - q sht n kundrshtim me parimet e dialektiks. # kund. metafizike. Antidiarreik /t lat. antidiarrhoicia - farm. barna kundr diarres. Antidinik /t lat. antidinica - farm. barna kundr marramendjes. Antidiurez /a lat. antidiuresis - mjek. paksim i sekretimit t urins. Antidot /i lat. antidotum - mjek. kundrhelm. Antiepileptik /t lat. antiepileptica - farm. kundr epileptikt, barna frenuese t atakeve epileptike. Antifon /a it. antifona - fet. strof q kndohet n kish prpara psalmit. Antik /a turq. antika - i vjetr, i lasht; sende ose punime artistike t rralla q mohen pr vjetrsi. Antik /e turq. lat. anticuus - periudh q i prket nj kohe t lasht greke e romake, kultur antike, kshtjell antike shum e vjetr. 2. bised. stil shum i vjetr, mod e vjetr, e uditshme. 3. iron. njeri me

138

sjellje antike ose t veanta e t uditshme. Antikitet /i lat. kultura e trashgimi i ksaj bote, monumente dhe vepra arti t mbetura nga lashtsia. Antikuar /i lat. antiquarius - mbledhs, shits i sendeve q mohen pr vjetrsi Antikuariat /i lat. antiquarius - dyqan ku shitn sende t vjetra e q mohen pr vlern e tyre historike. Antilop /a fr. antilope - zool. gjitar riprtyps i egr i vendeve tropikale, q ka brir t gjat e lkur me qime t shkurtr dhe q vrapon shum shpejt ( lkur antilopsh ) Antimalarik /e gr. anti malaria - kundr ajrit t keq; kundrmalarik, barna, masa antimalarike. Antimaterie /ja it. antimateria - fiz. kundrlnd. Antimon /i nlat. antimonium - kim. metal i brisht me ngjyr si t argjendit, q prdoret n teknik dhe n mjeksi, zakonisht n lidhje me metale t tjera; simb. Sb<lat stibium. Antinevralgjik /e lat. antineuragia - farm. bar q prdoret kundr nevralgjis, shrben pr mjekimin e nevralgjis. Antinomi /a gr. antinomia - filoz. kundrshtim mes dy parimeve, dy tezave q prjashtojn njratjetrn.

139

Antipati /a it. antipatia - ndjenj q na largon nga nj njeri a nga nj send, i cili nuk na plqen ose nuk na trheq. # kund. simpati, ( antipati e thell, flet me antipati ). Antipatriot /i it. Antipatriottico - kundrpatriot, kundratdhetar. Antipiretik /t lat. farm. barna q ulin temperaturn e lart. Antipatik /e fr. antipathie - ndjenj q na largon nga nj njeri a nga nj send, i cili nuk na plqen ose nuk na trheq # kund. simpati; ai q t nuk t plqen, nuk t trheq, ai q sht i pakndshm sht antipatik, ai ka z , fytyr antipatike. Antipod /i lat. gr. anti-podos - kundr-kmb; emrtim pr banort n an diametralisht t kundrt t toks. 2. fig. njerz me botkuptime dhe karaktere t kundrta, njerz q e kthejn ditn nat e natn dit. Antipodi fr. antipode - kundr kmb; emrtim pr banort n an diametralisht t kundrt t toks. 2. fig. njerz me botkuptime dhe karaktere t kundrta, njerz q e kthen ditn nat e natn dit. Antiptoz /a lat. antiptosis - kundr-ras; gjuh. trheqje n ras. Antiseptik /e lat. antiseptica - kundr qelbzim; farm. lnd kimike pr t pastruar plagt dhe pr t

140

ndaluar infektimin nga mikrobet. Antisizmik /e it. antisismico - q u qndron lkundjeve nga trmeti ( ndrtime antisizmike ). Antispazmatik /t lat. antispasmodica - kundr ngr; farm. barna kundr ngrit, kundr spazms. Antispasmatik t lat. antispasmodica - kundr ngr; farm. barna kundr ngrit, barna kundr spazms. Antitoksin /a lat. antitoxinum anti-toxikon kundrhelm; mjek. kundr trupza ndaj helmeve t mikroorganizmave. Antitez /a gr. anti thesis - kundr vnie; logj. gjykim q i kundrvihet nj teze, kundrtez. 2. let. sht nj figur stilistike, kundrtez apo vnja prball e dy mendimeve, dy nocioneve dy aspekteve a dy figurave t kundrta pr t ndriuar m me forc nj ide kryesore, n letrsin ton Noli prdori me mjeshtri t rrall antiteza t fuqishme kundr regjimit zogist: Antitoksin /a lat antitoxinum - kundrhelm; mjek. kundrtrupza ndaj helmeve t mikroorganizmave. Antitrag /u lat. antitragus - anat. pjes e poshtme e llaps s veshit para hyrjes n kanal. Antituberkular /e lat. gr. antituberculosis - mjek. q shrben pr t luftuar, pr t mjekuar

141

tuberkulozin. Antologji /a gr. anthos lego - lule mbledh, zgjedh; let. prmbledhje me pjes t zgjedhura n proz a poezi nga veprat e autorve t ndryshm, nga letrsia e nj kombi ose disa kombeve, zgjedh vjersha, zgjedh proza, antologji e letrsis s vjetr ( krestomaci ). Antonim /i gr. anti onoma - kundr emr; fjal me kuptim t kundrt, kundrvnje e dy njsive leksikore, ift antonimesh e q shrbejn pr t krijuar antiteza: Antonomazi /a gr. antonomasia - zvendsim emri; figur retorike q zvendson nj emr t prvem me nj emr t prgjithshm, ose anasjelltas kshtu p.sh. Demosten - orator i madh, Homeri - poet i verbr, Sknderbeu - Luani i Krujs , Bajram Curri - Plaku i maleve. Antracit /i it. antracite - min. qymyrguri i llojit m t mir, q ka ngjyr t zez e t ndritshme dhe q jep shum nxehtsi 8000-9000 kalori. Antropo gr. anthropos - njeri ( parashtes n kompozita ). Antropofag /u lat. anthropo phaugus njeringrns, kanibal. Antropofagji /a gr. anthropophagia - njeringrnje, kanibalizm.

142

Antropoid /i gr. anthropoeidos - majmun q i ngjan njeriut. Antropogjenez /a lat. gr. anthropos-genesis njeri, lindje, zhvillim; shkenc mbi krijimin dhe zhvillimin e njeriut. Antropoid /e gr. anthropoeidos - majmun q i ngjan njeriut, thuhet pr majmunt, majmunt antropoid. Antropologji /a lat. anthropologia - njeri dhe dije; shkenc q studion veorit biologjike t njeriut si qenje e gjall e natyrs. Antropolog /u it. antropologo - specialist n fushn e antropologjis. Antropometri /a lat. deg e antropologjis q studion madhsin, peshn dhe prpjestimet e trupit t njeriut. Antropomorf /e gr. anthro pomorphos - njeri, trajt a form; q ka formn ose pamjen e njeriut ( majmun antropomorf ). Antroponim /i lat. anthroponymum - njeri dhe emr; gjuh. emrat e prvem t njerzve q studiohen nga gjuhsia. Antroponimi /a lat. anthroponimia - sht deg e gjuhsis q studion emrat e prvem t njerzve. Anuar /i lat. annuarium vjetar, anuar statistikor Anuitet /i gjerm. annuitt - vjetor i borxhit bashk

143

me kamatn. Anuloj nlat. annullare - zhduk, shfaros, prish , ndalon, shfuqizon. Anulim /i lat. anullare - drejt. shfuqizim i ligjit, prishje, anulim Anuri /a lat. anuria - mjek. munges e tajitjes s urins. Anus /i lat. anus - anat. dalje e pasme, pasdalje, fundi i aparatit t tretjes. Aorist /i gr. aoristos - i pakufishm, i paprcaktuar; gram. koha e kryer e thjesht ( lexova, shkrova, fola ). Aort /a lat. aorta - anat. arteria m e madhe, q del nga barkushja e majt e zemrs dhe q ushqen me gjak gjith trupin (ngushtim i aorts). Aortit /i lat. aorititis - mjek. pezmatim i aorts. Aortoptoz /a lat. aortoptosis - mjek. rnje posht e aorts s barkut. Aortalgji /a lat. aortalgia - mjek. dhembje e aorts. Aparat /i lat. aparatus - prgatit; mjet pr matje n laboratore, n mjeksi, n radioteknik ( aparat fotografik, aparat telefonik, aparat ftohs ). 2. fiziol. trsia e organeve q kan nj lidhje ndrmjet tyre dhe kryejn nj funksion t caktuar n organizm ( aparati i frymmarrjes, aparati i

144

tretjes, aparati i t folurit ). 3. trsia e institucioneve n politik shkenc a art : aparat shtetror, aparati shkencor. Apartment /i it. appartamento - pjes e nj ndrtese banimi, q ka hyrje m vete dhe q prbhet nga nj ose disa dhoma, nga kuzhina, banjo etj; apartament hoteli, apartament me tri dhoma. Aparteid /i ang. apartheid<apart - vemas, ndarazi; shprehje pr politikn e diskriminimit racial n republikn Jugoafrikane. Apati /a lat. apathia - vuajte, smundje; gjendje plogshtie shpirtrore, amulli shpirtrore ( apati e plot, bie n apati, dal nga apatia ). Apatik /e lat. apathia - njeri i mpir. Apeks /i lat. apex - maj, kulm; maj e gjuhs, theks i mpreht n mbishkrime. Apel /i fr. appel - thrras; thirrje emr pr emr e nxnsve n shkoll ose e njerzve n nj mbledhje / pr t par kush mungon / bj apel, apeli i mbrmjes. 2. drejt. ankes gjykats m t lart, kundr vendimit t gjykats m t ult ( bj apel, gjykata e apelit, nnshkruaj apelin), thirrje. Apelim /i lat. apellare - t drejtuarit nj organi m t lart pr t rishikuar vendimin e dhn nga nj organ m i ult ( e drejta e apelimit ).

145

Apendicit /i lat. appendicitis - zorra qorre; mjek. pezmatim i zgjatimit t vogl t zorrs s verbr dhe i vet zorrs s verbr ( apendiciti akut dhe apendiciti kronik ). Apendiks /i lat. appendix - zorr shtojc n form krimbi n fillim t zorrs s trash. Apendikular /e lat. apendicularis - anat. q i prket apendiksit. Apepsi /a lat. apepsia - mjek tretje e pamjaftueshme e ushqimit, mostretje. Aperient /t lat. aperientia - hap; farm. barna laksative /pastruese t organizmit. Aperitiv /i lat. aperitiva - hap, el; farm. mjete aperitive, barna q hapin oreksin, pije alkoolike q hapin oreksin. Apetit /i lat. apetitus - oreks, shije n t ngrn. 2. fig. dshir, pasion, lakmi; kam shije, kam oreks, kam apetit. Apicit /i lat. apicitis - mjek. pezmatim i majs s mushkrive. Apikal /e lat. apicalis - maj, kulm, q prket majs, major. Apikoliz /a lat. apicolysis - maj zgjidhje, lirim, mjek. shkolitje e majs s mushkrive nga ngjitjet me an t ndrhyrjes kirurgjike. Apikultur /a lat. apicultura<apis - blet, bletari,

146

bletar, bletrrits, rritje e bletve, kultur bletarie. Aplazi /a lat. aplasia - pa zhvillim; mjek. munges e nj organi, pazhvillim i nj organi. Aplikacion /i lat. aplikatio zbatim, aplikacion me kasht ose zbukurime me kasht, me tekstile, drras duke vendosur mbi letr etj. Aplikativ /i lat. applicativus - gjuh. trajt zbatimore, zbatimor. Aplikim /i lat. applicare zbatimi, zbatim mekanik, zbatojm norma t rea. Aplikoj lat. applicare zbatoj, zbatoi forma t reja. Aplikuar lat. aplicare - i zbatuar, i aplikueshm, i zbatueshm, shkenca t zbatuara. Apnoe /ja lat. apnoea<a/pa - pafrymmarrje; mjek. munges e frymmarrjes, mosfrymmarrje. Apogje /u it. apogeo - larg toks.1. astr. pika m e largt nga toka n orbitn e hns ose t nj sateliti artificial. # kund. perigje. 2. fig. shkalla m e lart e lulzimit, kulmi ( arrin apogjeun ). Apokolips /i gr. apokalypsis - zbulim, fundi, mbarim i bots sipas paragjykimeve t fes s krishterve, dita e apokalipsit ( dita e kjametit ). Apokaliptik /e gr. apokalyptikos - fet. fundi a mbarimi i bots sipas paragjykimeve t fes s krishter.

147

Apokop /a gr. apokope - cungim, rnje e nj tingulli ose nj rrokje n fund t fjals, kjo merrej si nj liri poetike: Apokrif /i gr. apokryphos - i fsheht. 1. let. legjenda fetare t lashta me prmbajtje biblike, jokanonike, t cilat kisha nuk i pranon, sot me kt emr quhet nj vepr q nuk i dihet hartuesi i vrtet, por konsiderohet si e shkruar nga nj autor zakonisht i njohur p.sh. dyshohen si apokrife disa drama t Shekspirit. Apolitik /u gr. apolitikos - njeri i q shmanget nga jeta politike. Apolog /u gr. apologos - tregim; let. tregim alegorik me karakter moral, i prngjet fabuls, por tek apologu figurat jan m abstrakte dhe m pak t zhvilluara se tek fabula; ku veprojn e flasin kafsh e gjra t pashpirta, t cilat zakonisht shembllejn ndonj virtyt ose ves : pllumbi butsi e paq, gjarpri - tradhti , dafina - lavdin, shqipja - lirin etj. Apologji /a gr. apologeomai - mbrohem, prligj vehten, mbrojtja e dikujt a dikaje me fjal ose me shkrim duke e lavdruar a duke e prligjur nj shtje, nj teze, nj t drejt t mohuar, me an argumentesh, prligj di t gabuar e t padrejt,
148

apo t themi i bn apologjin, n letrsin botrore prmendet Apologjia e Sokratit nga filozofi gr. Platon, n shqipe apologjia e bukur nga Frangu i Bardh Georgius Castriotus frangu ngrihet kundr boshnjakut Toma Maranoviq dhe mbron me argumente historike tezn e drejt se Sknderbeu sht shqiptar e jo boshnjak, si ka pretenduar ndonj pseudohistorian shovenist. Apolon /i mit. gr. Apollon - perndi e diellit, e bukuris, e poezis, e muziks n Greqi. 2. fig. njeri i bukur; astr. asteroid i vogl 1932 iu afrua toks pr 11 mi milion km. Apopleksi /a lat. apoplexia - mjek. pik, damlla. Apostafat it. apposta fatto - nergut, enkas, qllimisht, erdhi nergut ( enkas ) pr ty. Apostat /i gr. apostates - ai q heq dor nga nj besim, nj ide. Apostazi /a gr. apostasia - heqje dor nga nj besim, fe, ide. Apostolik /e lat. apostolicus - i drguari; fet. papnor ( delegat apostolik ). 2. q ka t bj me apos. i apostujve ( fj.apostolike ). Apostrof /a gr. apostrofe - larg kthes; let. shmangie, ndryshim drejtimi, formohet kur poeti i pushtuar nga ndonj ndjenj e thell ndrpret ligjrimin e vet me dgjuesin dhe i drejtohet nj

149

njeriu ose nj sendi ( t personifikuar) t veant q mund t jet afr ose larg, gjall ose vdekur dhe shfren me te dufin e zemrs sikur ti kishte t gjall e t pranishm: O Bajram, bajrak i gjall, More nam me gjak n ball Fan N oli Nj lloj apostrofe sht edhe nama ose invektiva. Apostull /i lat. apostulus<gr. apostolos - i drguari; secili nga 12 nxnsit e Krishtit, q predikuan dogmat e tij sipas mitologjis s krishter; nj libr fetar, ku tregohet veprimtaria e tyre. 2. apostulli sht edhe mbrojtsi i nj ideje, nj doktrine ( apostulli liris ). Naimi apostull i kombit. Apoteoz /a gr. apotheosis - nga zoti, nga perndia; hist. rit n Greqin dhe n Romn e vjetr me t cilin nderonin nj hero, nj perandor. 2. fig. lavdrimi i nj njeriu a ngjarjeje etj. n mnyr t ngritur e madhshtore ( apoteoz poetike) Apozicion /i lat. appositio - gjuh. ndajshtim. Apozicional /e lat. appositio - ndajshtimore. Apraksi /a lat. apraxia - pa pun; mjek. humbje e aftsis pr veprime dhe lvizje t prshtatura. Aproksimacion /i nlat. aproximatio - mat. prafrim.

150

Aproksimativ /e lat. approximativus - i prafrt. Apropriacion /i lat. prvetsim. Aprovim /i it. miratimi. Aprovoj it. miratoj me koh nj projekt. Aprozeksi /a lat. aprosexia - pa vmendje; mjek. humbje e aftsis pr t prqendruar vmendjen. Aptializm /mi lat. aptialismus - mjek. paksim ose ndalim i prodhimit t pshtyms. Apusti /a arum. apus -vend i ult, i futur; shtrojer (shtruher) Ar /i lat. aurum - kim. flori simb. Au ( shufr, monedh ari ) fill i praruar, q prdoret pr qndisje me ar. 2. Ari = 100m (nj ari tok). Araba /ja turq. araba - karroc kuajsh me katr rrota. Arabaxhi /u turq. arabaci - qerraxhiu q punonte me araba. Arabesk /a it. arabesco - arab; stoli me lajle n stilin arab, stolisje dekorative me ann e vijajave jofigurative gjja se kurani e ndalon paraqitjen e figurs njerzore, derisa vet arabeska formohet nga kordele me flet dhe lule, ndonjher me forma kafshsh e njerzish ( teqja e Halvetit n Berat ); kjo gjendet edhe n artin grek e romak ( Leonardo da Vini e zbukuroi me arabeska Vatikanin. Arashk /a sk. oraska - rrep, panxhar sheqeri.

151

Aranzhman /i fr. arrangement - rregullim, radh, orar, marrveshje. 2. muz. prpunimi i nj knge, frymzimi. Aranzher /i fr. arangeur - udhheqsi, paraprgatitsi, frymzuesi. Aranzhoj fr. aranger - rregulloj radhis, bj marrveshjen. Arbitr /ri fr. arbitre - sport. gjyqtar loje, arbitr kryesor, arbitr ansor; njeri i caktuar t cilit i jepet fuqi e plot q t zgjidh nj shtje, pr t dhn mendimin prfundimtar. Arbitrar /e it. arbitrario - q caktohet rastsisht, q ta bj nj fardo zgjidhje. 2. q vepron a punon me kok t vetn, tekanjoz q nuk prfill ligje as rregulla (arbitraritet burokrati) Arend /a lat. arrenda - qira; shfrytzim i prkohshm i nj toke q ipet me qira dikujt sipas marrveshjes (afat i arends, afati i qiras ) Arendatori lat. ai q merr dika me qira. Aren /a lat. arena - rr; shesh i rrumbullakt dyluftimi, sken akrobatike n mes t nj cirku, stadiumi ose amfiteatri ku zhvillohen lojna, ndeshje ose prleshje, lm a veprimtari ku ndeshen pal e rryma t kundrta, jepen shfaqje akrobatike: aren betejash, aren ndrkombtare etj. Areol /a lat. areola - shesh i vogl; mjek. rreth i

152

kuq rrotull vendit t pezmatuar. Areolar /e mjek. areolaris<areola - shesh i vogl, mjek. q i prket areols, i areols. Areometr /ri it. areometro - fiz. aparat pr t matur dendsin e lngjeve. Argano /ja it. argano - ikrik; tek. lloj ikriku , i prbr nga nj cilindr q rrotullohet e mbledh nj litar, i cili shrben pr t ngritur a pr t trhequr pesha t rnda ( argano elektrike, argano ngritse, argano trheqse ) Argas /i argasem gr. argasso - regj, regj lkurn, iu argasn duart. Argjend /i lat. argentum - kim. metal i rrall e i muar, me ngjyr t bardh e t shklqyer, serm s. Ag (medale argjendi lug argjendi, fill i lar me kt metal pr qndisje etj. ) Argjil /a lat. argilla - deltin;argjil e kuqe, tok argjilore Argjinatur /a it. arginatura - pend; pend lumi, q ngritet anve t lumit pr tu mbrojtur nga prmbytja. Argo /ja fr. argot - gjuh. gjuh e veant e nj rrethi t caktuar, t folme q i prdornin nj grup i kufizuar njerzish, zakonisht njerz t nj profesioni; njihen 3-4 argo: Doganja e kallajxhinjve t Prmetit ( oturi me fytylo- tasi me

153

vaj). Purishtja e muratorve t Oparit ( bimzvajz; lyerme-balta). Dalipbebja e belaxhinjve t Shngjergjit ( e bardha - bora ). ortishtja e muratorve t Kors ( kalikuq - zjarr ) kto argo kan leksikun e tyre, duke u dhn fjalve kuptim metaforik, duke i shkurtuar nga prbrja fonetike, huazojn fjal nga gjuh t huaja, flasin mbrapsht pr tu br m t pakuptueshm, kto quhen edhe gjuh t fshehta ( djegaguri - ditt e gushtit dhe korrikut; djegaqerrsi - janari muaj m i ftoht; brymsi - muaj nntor dhe dhjetor / zharkon /. Argon /i fr. argon - kim. simb. Ar. element kimik, gaz i plogt, i rrall, pa ngjyr e pa er, q gjendet n ajrin e atmosfers dhe q prdoret zakonisht pr mbushjen e llambave elektrike. Argonaut /t gr. argonautai - anije e lundrtar; mit. heronjt grek, t cilt nn udhheqjen e Jasonit, me anijen e tyre Argo, shkuan n Kolkid, n detin e zi pr t shtn n dor bashkn e art. Argument /i lat. argumentum - fakt, prov, argumentoj bindshm. 2. arsyetim pr t vrtetuar ose pr t kundrshtuar nj mendim, pr t mbrojtur ose pr t hedhur posht dika, flas me argumente shkencore. 3. let. prmbledhje e prmbajtjes s nj vepre letrare. Argumentim /i lat. argumentare - paraqit

154

argumente pr nj shtje, vrtetoj, sjell prova e fakte, argumentoj bindshm. Argus /i lat. Argus - bariu shum i kujdeshm e syqel, personazh me 100 sy n mitologjin greke, at q vetm tingujt e bukur t lyrs e vn n gjum dhe kshtu humbi, ia vodhn thesarin. Arian /i lat. ariano - zotri; hist. emr i prbashkt pr popujt e lasht, q flisnin n gjuh indoeuropiane: gjuh ariane, grupi arian etj. Ariet /a it. aria - melodi; muz. pjes lirike pr nj z; arie e vogl, operet ose pjes e nj operete. Aristokraci /a gr. aristokratia - m i miri pushtet; shtresa m e lart e feudalve t nj vendi, shtresa e fisnikve t nj vendi, pjesa m e privilegjuar e klass sunduese n shoqrin sunduese; hist. form qeverisje q pushtetin e ka nj nj grup i vogl fisniksh me tituj t trashiguar. Aristokrate q lidhet me kl. e aristokracis fisnore, sjellje e strholluar aristokratike . Aritmetik /a gr. arithmetik - umr; pjes e matematiks q studion vetit e thjeshta t numrave dhe veprimet me ta ( katr veprimet e aritmetiks, rregullat e aritmetiks ). Aritmi /a lat. arythmia - pa ritm, pa takt, joritmik, aritmik. 1. mjek. rregullim i rrahjeve t zemrs. 2. muz. rregullim i ritmit n nj pjes muzikore a

155

koreografike, varg, muzik aritmike. Arkad /a fr. arkade lat. arcus - hark; anat. tmth, harknaj. Arkaik /e gr. archaikos - i lasht, i vjetr; di e vjetruar e ruajtur npr arka nga rrjedh edhe vet termi arkaike, q tani ka dal nga prdorimi. Arkaizma /t gr. archaiser - jan fjal, shrehje ose forma t vjetruara gramatikore q nuk jetojn m n gjuhn e gjall p.sh. gjell ( jet), fdig ( mundim ), pasiq prdorimi i tyre e rndon gjuhn, mjeshtri i fjals mund ta prdori at n veprat me karakter historik pr ndonj ton solemn apo komik personazhi. Arkangjel /i lat. archangelus - kish. kryeengjulli. Arkebuz /i fr. arquebuse - hist. pushk e vjetr me fitil, q mbushej nga gryka. Arkeografi /a gr. archiographos - deg e shkencs q merret me prshkrimin dhe botimin e dokumenteve t vjetra shkrimore. Arkeologji /a gr. archaiologia - e vjetra shkenc; shkenc historike q studion kulturn dhe jetn e popujve n koht e lashta, duke u mbshtetur n monumentet e sendet q kan mbetur prej tyre n tok e q zbulohen me an t grmimeve ( muzeum arkeologjik, gjetje arkeologjike, krkime ) Arketip /i lat. archetypum - tipi fillestar;

156

shembulltyra e par, origjinali, ekzemplari. Arkifonem /a gr. archiphonema - tingull; kryefonem. Arkimandrit /i gr. archimandrites - fet. titulli m i lart pr murgjit dhe kryetart e manastireve n vend ku vepron kisha ortodokse. Arkipelag /u gr. archipelagos - gjeogr. grup ishujsh q ndodhen njri pran tjetrit. Arkitekt /i lat. architektus - ndrtues; specialist n arkitektur, inxhinier projektues. 2. fig. ai q bn planin, prcakton detyrat themelore dhe tregon rrugt pr arritjen e nj qllimi (arkitekt i revolucionit). Arkitektonik /a gr. architektonike - art i ndrtimit; arkit. mnyra e ndrtimit t nj vepre, n t ciln pjest prbrse jan t lidhura mir e bukur njra me tjetrn n nj t tr dhe duke gzuar tipare estetike. 2. mnyra e ndrtimit t nj vepre letrare a muzikore, n t ciln elementet prbrse jan n prpjestime t drejta dhe t lidhura mir ndrmjet tyre (arkitektonika e veprs) Arkitektur /a nlat. architectura - ndrtues; arti hapsinor i projektimit, i vendosjes dhe i zbukurimit t ndrtesave ose t veprave t tjera ( hapsira, vehet n dukje ana materiale dhe ana shpirtrore) 2. mnyra e vendosjes, ndrtimit t nj vepre nga

157

fillimi deri n mbarim, zbukurimit t ndrtesave, pallateve, katedraleve n pjesn e jashtme si ( arkitektura e qytetit ). 3. stil i veant n ndrtimin e zbukurimin e ndrtesave e t veprave tjera (arkitektura greke, arkitektura e sotme). sht arkitektura? citojm teorisient: Platin arkit. sht ajo q mbetet n ndrtes po i hoqe gurin Shelingu arkit. sht alegoria e artit t ndrtimitetj. Arkitrau it. architrave - kryetra n ndrtimtari; arkitra guri, arkitrar pr dyer e dritare. Arkiv /i lat. archivum - bashkia e qytetit; institucion q merret me grumbullimin, ruajtjen, sistemimin dhe pjesrisht botimin e dokumenteve e t dorshkrimeve me vler historike; ndrtesa e ktij institucioni. 2. zyr ku ruhen aktet dhe shkresat e nj institucioni. 3. trsia e dokumenteve dhe akteve t nj njeriu ose t nj org. q ruhen si akte me vler (arkiv i shkrimtarit) Arkivim /i lat. arshivare - vnje e akteve n arkiv. Arkivoj lat. arshivare - zyrt. v, i fut n ark shkresat.( arkivor - burim arkivor, fond arkivor ). Arkivol /i it. archivolto - ark e t vdekurit, tabut, qivur. Arkivolt /a it. archivolto - hark kryesor; arkit. harku kryesor q i bashkon dy shtylla.

158

Arkond /i gr. archon - titull i lart n qeverin e Greqis s lasht, titull n hierarkin feudale. Arktik /u gr. arktikos verior, yllsia e arushs. 2. gjeog. zon rreth polit t veriut, ( zona arktike, oqeani arktik ). Arktur /i lat. arcturus - astr. ylli A i yllsis s Loparit, nj nga yjet m t ndritshme t qiellit. Arlekin /i fr. arlequin - gaztor, komik, palao, karagjoz. Arlekinad fr. arlequinade - komedi, palaollk etj. Armates /a lat. armatura - min. veshje e brendshme e galerive n minjera e br me shtylla druri ose betoni, q shrben pr t ndaluar shembjet. Armat /a it. armata - ushtri; njsi e madhe ushtarake nga dy a m shum truparmata. Armatim /i it. < armatos - paisje me arm. # kund. armatim. Armatos it. armare - fig. paisje me dije, me vegla, mjete etj. Armatur /a lat. armatura - tel i holl a i trash, shufra hekuri q shrbejn n ndrtimtari pr ndrtim shtyllash, skelete, korniza, shufra t lidhura q shrbejn pr soleta, trar, shtylla etj. Arme /ja gr. armi - shllir me krip, lng shllire,

159

kos ose qumsht me krip pr dimr, turshi me speca. Arom /a fr. arome - er e kndshme, amshim ( aroma e luleve, ver me arom ). Arpaxhik /u turq. arpacik - epujk, qepule. Arqit /a sk. rakita kanistra. 2. thupr e holl shelgu pr t thurur shporta, ( kosh arqite ). Arsenal /i fr. arsenal - depo, puntori. 1. usht. depo armsh (arsenali i armve, arsenali teknik) trsia e mjeteve. q mbahen n nj vend. 2. fig. fond, rezerv mjetesh pr qllime t caktuara Arsenik /u lat arsenicum - forc; kim. simb. As element kimik i fort e me ngjyr t prhime, veti helmuese q gjendet n natyr n shum minerale ( bar minjsh ose arsenik plumbi) Art /i lat. ars, artis - mjeshtri; form e pasqyrimit t bots nprmjet riprodhimit t realitetit n mnyr krijuese me an figurash artistike; veprimtaria krijuese artistike ( e shkruar dhe ajo gojore ); njeriu ndien nevoj pr ti shfaqur mendimet e ndjenjat e veta shpirtrore duke iu dhn atyre trajt t bukur neprmjet t fjals, vijs, tonit, ngjyrs, lojs e lvizjes. 2.deg e veprimtaris krijuese artistike ( artet e bukura, arti i kinematografis, akademia e arteve ); let.

160

pasqyrimi i jets gjat shekujve( trajtim artistik i mendimeve e veprimeve t njeriut si qenje shoqrore si dhe fenomenet e tjera t bots objektive) q prcillet nga perioda n period dhe epn vizione pr t ardhmen m t ndritur, m t lumtur ( arti grek, arti mesjetar si pjes e nj kulture t caktuar); artistike ( vepr artistike ) quhet do hartim i mendjes s njeriut q sht n gjendje t zgjoj ndjenjn e t bukurit, ndjenjn estetike, me t shprehurit e figurshm si veori e par e artit letrar; 3. trsia e rregullave dhe e metodave q krkohen pr ta kryer me mjeshtri dhe n mnyr t prsosur nj vepr artistike; njohja e holl e nj pune dhe aftsia pr ta kryer at si duhet ( mjeshtri arti i t shkruarit, qndisjes). Arti / sht arti ? Krahas prpjekjes pr ekzistenc, aktiviteti i njeriut, shpirtit t tij sht zgjruar edhe m. Njeriu ka ndie nevojn pr t shfaqur e shprehur krejt ka ndiente e shihte duke u munduar q ti jap mendimit e ndjenjave t veta trajt t bukur nprmjet t fjals, tonit, vijs, ngjyrs lojs e lvizjes. Vepr artistike quhet do hartim i mendjes s njeriut q sht n gjendje t zgjoj ndjenjn e t bukurit e cila ndryshe quhet edhe ndjenja estetike. Estetika ka t bukurit natyror

161

dhe t bukurit artistik. E bukur quhet gjja q ka nj harmoni t prsosur n vetvete, ka nj vler q na plqen shum. Ideal quhet dshira m e lart e njeriut, realizimi i s cils prfaqson kulmin e fatbardhsis s tij. Artet jan: Artet statike ( vendore, t palvizshme ) arkitektura, skulptura dhe piktura. Artet kohore jan: muzika dhe poezia. Artet tjera jan: teatri, zri, mimika, gjestet, qndrimi, filmi, baleti, pantonima. Artefakt /i ang. artefakt - shmbllim i rrem, mjeshtri. Arterie /a lat. arteria - dell; anat. en gjaku q del nga zemra dhe shprndan gjakun e pastr n gjith pjest e trupit ( arteria mushkrore ). 2. fig. rrug kryesore komunikimi, vij pr shprndarjen e energjis, ujit ( arterie kryesore, arterie ujore, arteriet e ekonomis ). Arterializim /i nlat. arterialisatio - fiziol. shndrrim /n mushkri/ I gjakut venoz n gjak arterial. Arterioskleroz /a lat. arteriosclerosis - mjek. smundje e mureve t arterieve. Arteriostenoz /a lat. arteriostenosis - mjek. ngushtim i arterieve.
162

Arteriotom /i lat. arteriotomia - mjek. prerje kirurgjike e arterieve. Arterit /i lat. arteritis - mjek. pezmatim i arterieve. Artezian /e fr. artesien - krahin franceze me pusa e shek.12. Artet statike ( t palvizshme: piktura, skulptura, arkitektura ). Artet kohore: muzika dhe poezia; artet tjera: teatri, zri, mimika, gjestet, qndrimi, filmi, baleti dhe pantonima. Artist /i lat. fr. artiste - mjeshtri; ai q luan ose krijon me mjeshtri nj vepr arti: aktori i teatrit, kngtari, muzikanti; ai q krijon vepra arti n piktur, skulptur, muzik, letrsi, ai q merret me artet e bukura ( piktura, skulptura, arkitektura, muzika dhe letrsia ). 2. fig. mjeshtr i shquar n nj pun ose n nj loj ( letrsi artistike, film artistik, vepr artistike, program artistik, shije artistike, pjekuri artistike ); veti e njerzve me prirje n fushn e artit ( talent artistik ).3. teori let. arti ka si burim t vetin njeriun natyrn dhe jetn n prgjithsi; faktor kryesor i tij sht fati i njeriut n perioda t ndryshme t historis. Arti pr art fr. lart pour lart u zbatua n praktik pr her t par n poezin frnge 1830 / 50 me themeluesin Teofil Gothier me parathnjen e romanit Zonjusha Mopen pfaqsuesit e ksaj

163

teorie duke zhveshur artin nga do prmbajtje ideore, krkojn nga artistt q nn maskn e forms s kulluar artistike t fshehin shrbimin q iu bjn klasave sunduese , nga ana tjetr tek disa u pa mohim i rolit njohs t artit, i funksionit t tij edukues pr shpnjn prpara t shoqris, kta shkrimtar bien n provim para prgjegjsis historike t popullit kur, shkputin artin dhe letrsin nga interesat e popullit, sipas tyre arti ska t bj fare me koh , probleme dhe kushtet e jets, ky art i kulluar i kundrvihej edhe romantizmit edhe prpjekjeve etike e politike pr ti shrbyer klass sunduese. M 1836 Kuzen dhe Gotie pr her t par shprehen krkesn e tyre pr t pasur nj art t lir nga gjithka joartistike, e n radh t par nga morali dhe politika. Floberi e Bodleri e prdorn kt parull kundr ideologjis, moralit borgjez, lirim nga aristokracia oborrtare dhe kujdestaria kishtare. Sidoqoft n historin e artit motua art pr art karakterizohet si shprehje e formalizmit dhe e estetizmit, si pasqyrim i nj aristokratizmi ezoterik ( i fsheht, i brendshm, i rrept ). Estetika e sotme borgjeze trumbeton me t madhe artin e kulluar dhe nn kt parull hipokrite prpiqet t maskoj karakterin e thell klasor t aritit pr artq ka pr qllim largimin e

164

vemendjes s masave t shfrytzuara nga problemet themelore t jets, nga lufta q ato bjn pr tu liruar nga zgjedha sunduese. Ktij artit t kulluar i kundvihen realistt Migjeni, Nonda Bulka n vitet 30-ta. Artificial /e lat. artificialis - mjeshtri dore, e br nga njeriu. # kund. natyrore; mndafsh artificial, lkur artificiale, dhmb artificial, liqen artificial, satelit artificial etj. 2. fig. njeri q sillet n mnyr jo t natyrshme, jo i iltr, i rrem, i shtir ( lot artificial, buzqeshje artificiale, sjellje ). Artificialisht lat. artificialis - jonatyrshm, n mnyr artificiale, krijime nga pun e njeriut. Artifis /i lat. artifeks - mjet ose dredhi marifet q nga njher ngjall admirim, kur artisti bn nj kakofoni at e zhduk me nj artfis t diksionit dhe kjo mjeshtri duket plot e natyrshme, kjo sht nj shkathtsi pr ta mbuluar nj difekt n sken etj. Artikular /e lat. articularis - anat. ky, nyj e eshtrave, vendi ku lidhn dy eshtra ( artikulacioni lat. nyj e eshtrave ). Artikull /i lat. artikulus - pjes; shkrim me prmbajtje publicistike a shkencore, q trajton nj shtje t caktuar dhe q botohet n nj gazet, n nj revist ose n nj prmbledhje ( artikull gazete, artikull shkencor, prmbledhje artikujsh, shkruaj

165

nj artikull ). Artikullshkruesi lat. autori i nj artikulli. 2. artikull n nj fjalor, q prfshin fjaln titull, shpjegimet dhe t gjitha t dhnat e tjera pr t ( artikujt e fjalorit ). 3. drejt. shih nen /i ( artikulli i par i ligjit ). Artikull /i it. articolo <lat. artikulus - lloj prodhimi, malli a sendi, i caktuar pr tu shitur (artikuj ndrtimi, artikujt industrial, ushqimor, artikuj pr fmij, lista e artikujve, prodhoi nj artikull t ri ). Artikuloj /i fr. articuler - nyjtoj. Artikulim /i fr. articuler - nyjtim ( i tingujve me organe t artikulimit buz, gjuh, dhmb, goj ). Artileri /a it. artiglieria - usht. trsia e armatimeve luftarake, q prbhen nga arm zjarri t rnda ( topat, mortajat etj.) artileri kundrajrore, artileri kundrtanke, artileri reaktive. Artiljeri /a lat. artiglieria - ushtar artiljer me arm t rnda. Artist /i lat. sht mjeshtri i nj pune a loje, krijuesi q ka prirje, shije, talent artistik n nj fush t jets, shkrimtari q shkruan dhe flet bukur dhe me mjeshtri, ai q krijon vepra arti n lmin e pikturs, t skulpturs, t muziks etj., ai q merret me artet e bukura. E bukur quhet gjja q ka nj

166

harmoni t prsosur n vetvete, ka vler q na plqen fort, vler ideale. Ideali sht dshira m e lart e njeriut, realizimi i s cils prfaqson kulmin e fatbardhsis s tij, prsosshmri e vrtet; Hegeli artisti t bukurit mund ta pasqyroj direkt dhe indirekt, t bukurit artistik e vn pr nj shkall m lart nga t bukurit e natyrs, ajo sht bukuri q lind n shpirt dhe rilind n te, ai sht fryt i vetdijes s njeriut pr edukimin e brezit t ri. Aktor sht ai q e lot rolin n sken, artisti i lvizjes, mimiks, tonit dhe fjals, mjeshtri i nj vepre filmike, teatrale, baleti etj. Artizan /i fr. artisan - zejtar, zanati. Artizanat /i fr. artisanat - zejtari, prodhime artizanati: kpuc, frenj, plisa, hallka, qilima, stoli bakri, argjendi, ari, kocke etj. Artrit /i lat. athritis - nyj, ky; mjek. pezmatim i kyqeve, cerm, prdhes, podagr (artriti kronik). Arumun /i rum. aroman - vllah, gjuh arumune. Arrest /i it. arresto - paraburgim ( arrest shtpie ) Arrivist /i fr. arriviste - karrierist. Arroganc /a it. arroganza- sjellje e vrazhd, fyese dhe prbuzse ( arrogant ). Arrozi /a lat. arrosia - mjek. presion, brejtje e mureve t enve t gjakut.

167

AS it. asso - letr loje; simb. kim. pr arsenikun; monedh romake. As fig. njeri i shquar nj nj fush t caktuar ( as i futbollit, as i kinematografis, as i aviacionit ) Asamble /ja fr. assemblee - mbledhje e prfaqsuesve t zgjedhur t nj vendi, si organ m i lart ligjvns, kuvend (asamble kushtetuese). 2. mbledhje e prfaqsuesve t vendeve t ndryshme n nj organizat ndrkombtare ( asambleja e prgjithshme e organizats s kombeve t bashkuara ). Asbest /i gr. asbestos - i pashuar; min. mineral i prbr prej fijesh t holla, q i qndron shum veprimit t nxehtsis e t acideve, q nuk e pron rrymn elektrike dhe q prdoret gjersisht n industri e n ndrtim ( veshje prej asbesti ). Asbestoz /a gr. asbestosis i pashuar; mjek. smundje e mushkrive nga thithja e pluhurave t asbestit. Aseps /i lat. asepsis - qelbzim, kalbzim; mjek. munges infeksionesh mikrobike, gjendje aseptike (pa mikrobe, steril). Asfalt /i fr. asphalte - min. lloj rrshire e zez, q ndodhet n natyr n gjendje t ngurt e q zbutet kur t ngrohet; prdoret pr asfaltim t rrugs, ser.

168

Asfiksi /a lat. asphixia - pa puls; mjek. ndalim i frymmarrjes nga mungesa e ajrit me oksigjen ( vdiq nga asfiksia ). Ashensor /i it. ascensore - lift; mjet i mekanizuar pr ngjitje dhe zbritje nga pallatet shumkatshe ( ashensor elektrik, ashensor minjere, kabina e ashensorit ) ashensoristi. Ashik /u turq. asik - ky i kmbs, testembel ( loj fmijsh ), els i veglave muzikore me tel; dashnor, kng ashiksh, zuri nj ashik. 2. keq. njeri i dhn shum pas qejfeve. Ashikri /a turq. dashuri, dashuri ashiksh sa pr t kaluar kohn, kng ashikrie. Ashure /ja turq. asure - mblsir me grur t zier e me sheqer, me arra, rrush t that. Asikroni /a fr. asynchrone - jo i njkohshm.# sinkroni. Asistenc /a it. assistenza - libr. ndihm q i jepet nj t smuri ose nj njeriu nevojtar. Asistoj nlat. ndodhem, gjendem, jam i pranishm dhe jo marr pjes. Asimilim /i lat. assimilatio, asimilare - tret, prvetsoj mir nj msim, thith, shkrij nj popull duke br t humbas gjuhn dhe zakonet e tij, e bj t ngjashm me vetn. - nazale sht asimiluar ose prngjashmohet n n gjuhn ton

169

letrare, t normuar psh. nana - nna, hana hna Asimiloj lat. asimilare - biol. prvtsoj, tret, shkrij ( asimiloj ushqimin, prveton mir ushqimin, lndt e prvetuara ). Asindet /i gr. asyndeton - i palidhur; gram. mosprdorim i lidhzave midis fjalve dhe fjalive, pr t br q t spikat m mir fuqia shprehse e mendimeve, radhitur njri pas tjetrit . Marshi i Barabajt Tradhtor, ti na nxive, na le pa atdhe; ti na thure, na kule, na zhduke do fe; varfri, poshtrsi, robri, ti na dhe; derbeder, ujk e derr: Hosana, baraba! Fan Noli Asistent /i lat. assistens - ndihms i nj mjeku, i nj inxhinieri etj. gjat kryerjes s nj operimi ( mjek asistent, asistent i regjisorit ). 2. titull fillestar i atij q merret me pun msimore n nj fakultet, ai q mban kt titull. Asistoli /a lat. asystolia - jo tkurrje; mjek. paaftsi e zemrs pr t kryer nj tkurrje. Askarid /i lat. ascaris - zool. krimb q jeton si parazit n zorrt e fmijve, bub, rre. Askaridoz lat. mjek. smundje q shkakton askaridi. Asket /i fr. ascetes - i vetmuari, q heq dor nga gzimet e jets duke br nj jet t rnd t ashpr,

170

duke e munduar vetn me vuajtje , i mbshtetur n doktrinn askete fetare ( jet asketi, fytyr asketi, prulje asketi ). Asketizmi fr. ascetisme - fet. doktrin fetare q predikon t hequrit dor nga gzimet e jets. Aski /a turq. aski - rrip llastiku, mndafshi, vihet kraheqaf pr t mbajtur pantallonat ose fundet ( mbrthej askit ). Asociacion /i lat. associatio - lidhje, bashkim, shoqat, shoqri. 2. psik. shoqrim ( asociacion mendimesh ), mbiemri asociativ zvendsohet me shoqrimor si p. sh. kujtes shoqrimore, lidhje shoqrimore Asocial /e lat. asocialis - joshoqror. Asonanc /a lat. assonantio - bashktingllon; let. rim jo e plot e dy a m shum vargjeve, q kan t njjta vetm zanoret e theksuara dhe zanoret fundore, kurse bashktinglloret ndryshojn, poezin popullore: Librin pr zemr e kan zgjedh, e t dy syt mbajn ngri n faqet plot drit, ku ka derdh shpirt i poetit zjarrn e tij. Ll. Siliqi Er pranverore Asortment /i it. assortimento - lloj i nj prodhimi ose i nj malli sipas madhsis, forms, cilsis,

171

prdorimit etj. ( shtim i asortimenteve ); trsia e llojeve t prodhimeve ose mallrave. 2. prcaktoj asortimentin /prfshirja e nj artikulli n nj lloj t caktuar t prodhimit. Aspekt /i lat. aspectus - pamje, shikim; pamje e pjesshme e dikaje e paraqitur n nj fotografi, n film etj.( aspekte nga jeta, aspekte nga ndeshjet). 2. an, pikpamje, vshtrim ( aspekt kulturor, aspekt politik ). 3.gjuh. pamje ( aspekt i kryer, aspekt i astsis, aspekt i vijimsis ). Aspr lat. asper - monedh e vjetr argjendi. Aspermatizm /i lat. aspermatismus - mjek. munges spermatozoidsh n sperm. Aspirat /a lat. aspiratio - dshir e madhe, synim dhe shpresa pr tia arritur nj qllimi t lart ( aspiratat shekullore, realizoj aspiratat ). Aspirant /i lat aspirans - grad ushtarake midis kapterit dhe nntogerit. 2. ai q dshiron t arrij nj qllim, ai q prgatitet pr veprimtari shkencore pas mbarimit t nj fakulteti, kandidat. Aspirantura lat. aspirantura - prgatitjet q bjn aspirantt n nj institucion shkencor, stazhi i aspirantit. Aspirator lat aspirator - tek. thiths i ajrit nga organet e frymmarrjes. Aspirim lat. aspirare - gjuh. frymtim.

172

Aspirin /a lat. aspirinum - farm. lnd kimike e bardh e kristalore, q prdoret si hape kundr dhembjeve t koks, pr uljen e temperaturs ( pi nj aspirin ). Aspiroj lat. aspirare - dshiroj, shpresoj, synoj t arrij nj qllim t lart, dika. Astar /i turq. astar - lloj plhure q prdoret pr t veshur nga brenda rrobat, kpuct etj. ( astar mndafshi, kpucsh ) Astati /ni lat. astatium - i lkundshm; kim. element radioaktiv i zbuluar m 1940, pesh. atomike 211, nr. rendor 85, simb. At. Astazi /a lat. astasia - mjek. paaftsi qndrimi n kmb. Asteoz /a lat. asteatosis - pa yndyr; mjek. munges e yndyrs n lkur. Asteni /a lat. asthenia - pa fuqi; mjek. munges e fuqis trupore, dobsim. Astenomnezi /a lat. asthenomnesia - mjek. dobsim i kujtess. Astenopi /a lat. asthenopia - mjek. dobsim i t parit i shoqruar me dhembje n sy. Asterisk /u gr. asteriskos * yllth. Asteroid gr. astr. planet i vogl q rrotullohet rreth Diellit ndrmjet orbitave t Marsit e t Jupiterit. Astigmatizm lat. astigmatismus - mjek. rregullim

173

i t parit si pasoj e thyerjes jo t njllojt t drits n t njjtin vend t retins, ku figura nuk del e qart. 2. e met e nj sistemi optik q si shmbllim t nj pike nuk na jep nj pik. Astm /a lat. asthma - mjek. smundje q shfaqet me znien e fryms her pas here, gul, gulim, shpirr, frymz, nefes ( astm e zemrs, astm bronkiale, e ka zn astma ). Astmatiku lat. asthmatikos - frymzni, guluesi ai q vuan nga astma. Astragac /i turq. asaga - fund petsh piteje ose lakrori, byreku etj; drras e rrumbullakt mbi t ciln thollin pet, qer, qehn ( holloj pet n astragac ). Astragali lat. astragalus - anat. kocka mbi thembrn q lidhet me tibien, talus. Astrigjent /e fr. astringent - farm. barna tkurrse, rrudhs. Astrale lat. astralis - yjor; poet. jolndor, eterik. Astriti gr. astrites - zool. gjarpr i madh i verdh e pikalosh q sht shum i shkatht. 2. fig. njeri i shkatht, trim e sypatrembur. Astro gr. astron - yll, yjsi. Astrofizik gr. astrophysike - shkenca q studion trupat qiellor dhe hapsirn midis tyre, duke prdorur metodat e fiziks.

174

Astrofobi gr. astrofobos - mjek. frik nga yjet dhe hapsira qiellore. Astronautika gr. astronautike - shkenca q merret me fluturimet n hapsirn ndrmjet yjeve ose planeteve. Astronomi /a gr. astronomia - shkenc q studion trupat qiellor. Astronomike gr. fig. shum i madh, i pallogaritshm (shifra, mime astronomike) Astrokopi gr. astronskopeo - dylbi pr vzhgimin e yjeve Astrologjia gr. astrologia - dituri e rreme q prpiqet t parashikoj fatin e njerzve duke vzhguar vendosjen e trupave qiellor. At /i turq. at - kal; kal shale, shaloj atin, at i kuq. At simb. kimik i astatit. Atak /u fr. ataque - sulm, goitje, msymje; mjek. kriz. Atakim /i, atakoj, atakohem, atakuar ( i,e ) nlat.sulmoj, godas; p. sh. sulm i pabes, goditje e papritur, kush sht i sulmuari? Atanazi /a gr. pavdekshmri. Ataraktik /t lat. ataractica - gjakftohtsi; mjek. lnd mjekuese q sjellin ekuilibrin psikik dhe nervor, q ulin tensionin psikik. Atashe /u fr. attache - dipl. npuns i ngarkuar pr

175

t drejtuar nj fush veprimtarie pran nj prfaqsie diplomatike ( atashe kulturor, atashe shtypi, atashe ushtarak ) Atashoj fr. atacher - lidh nj institucion t vogl me nj organizm t madh, duke e vn n vartsi t tij. Atavizmi it. atavismo - rishfaqje e disa vetive t t parve t largt, pas disa brezash si form trashigimie strgjyshore, botkuptime e mbeturina t kaluars (atavizmat e bots s vjetr). Atebrin/a lat. atebrinum - bar efikas kundr malarjes. Ateist /i gr. atheos - femohues, i pazot, i pafe si heretiku ( herezia ) q njihen si kundrshtar t fes, ai q mohon qenjen e fardo perndie, q i shrben lufts kundr fes ( bindje ateiste, botkuptim ateist, edukim ateist ), ateizmi. Atelektaz /a lat. atelectasis - mjek. shtypje e pjesshme e mushkrive; kolaps i mushkrive te t rriturit. Atelie /ja fr. atelier - dhom a sall e posame, ku punon piktori, skulptori, fotografi etj. repart i kinostudios, ku prgatitn e prpunohen filmat, studio. p.sh. atelieja e piktorit, atelieja e Beratit, atelie shrbimesh, atelie kpucsh me porosi. 2. puntori, punishte ku prodhohen veshmbathje dhe fjala atelie e panevojshme t prdoret; p.sh.

176

rrobaqepsi pr burra, kpuc me porosi etj.Atematik /e fr. athematique - gjuh. jotemore. Atemporal lat. a temporalis - koh; jashtkohor. Atena gr. Athena - mit. perndesh e urtsis dhe e lufts. Atentat /i fr. atentat - sulm, sulmoj, provoj; prpjekje pr t vrar nj njeri, nj armik t popullit ( atentat me bomb ) 2. fig. prpjekje pr t goditur dika ( atentat kundr demokracis ). Atentator /i it. attentatore - ai q bn nj atentat. Aterom /a lat. atheroma - tumor qull; mjek. cist i gjndrrave t dhjamit. Ateroskleroz /a lat. gr. athere-qull, skleroz-i that; mjek. skleroz e arterieve t mdha dhe t mesme. Ateroz /a lat. atherosis - ngurtsim i arterieve. Aterrim /i fr. aterrir - ulja n tok e aeroplanit. Aterroj lat. aterrare - zbres n tok / pr aeroplanin / Atestim /i lat. attestari - dshmoj; zyrt. njohje zyrtarisht me an t nj dshmie nj grad a nj titull q i ipet dikujt pas mbarimit t nj forme studimi a t nj shkalle kualifikimi. Atestoj lat. atestari dshmoj, prcaktoj shkalln e aftsive profesionale dhe t prgatitjes politike, arsimore e kulturore t nj punonjsi.

177

Atetoz /a lat. athetosis - i paqndrueshm; mjek. lvizje t ngadalshme, t pavullnetshme t gishtave t duarve e kmbve Aticizm /mi lat. atticismus - stil oratorik sipas oratoris q sht kultivuar n Atik n shek. II p. e. s re. Atike lat. atticus - arkit. q ka t bj me atikn, i Atiks ( figur atike ). Atil /a lat. Attila - tat; mbreti i hunve shek. V p. e. re. Atipik /e lat atypicus - jotipik, i pazakonshm. Atireoz /a lat. athyreosis - munges ose funksionim i pamjaftueshm i gjndrs tiroide. Atitud /a fr. attitude - poz, sjellje; qndrim, pozicion. Atkin /a sk. atkinja - femra e atit, pel shale. fig. femr e aft e shkatht pr pun. Atlant /i gr. shih Atlas; atlanti arkit. shtyll kryesore q mban balkonin, ancakun. Atlantid /a gr. Atlanti-idos ishull legjendar n perndim t Gjibraltarit, q sipas legjends antike sht fundosur n oqeanin Atlantik. Atlantik /u lat. atlanticus - oqeani midis Evrops, Afriks, Ameriks e dy deteve polare (zona atlantike, klima atlantike).
178

Atllas /i gr. atlas, antos - mit. titan q sipas mitologjis greke mban mbi supet e veta kup qiellore. 2. atllasi gr. prmbledhje hartash gjeografike, pasqyrash, skicash, grafiksh etj. me t dhna pr nj fush t shkencs ( atlas gjeografik, atlas botanik, atlas gjuhsor ). 3. atlasi gr. arrza e qafs, rruaza e par e qafs. Atlet /i lat. athleta - lufttar; sportist q merret me atletik, njeri me trup t lidhur, t zhdrvjellt e t shkatht, atlet i peshs s rnd (atletik e rnd: ngritja e peshave, mundja , boksi ); ( atletik e leht: vrapimet, kercime, hedhja e shtizs; mbath atletet - kpuc t lehta nga plhura e goma ). Atletizm /mi fr. athletisme - sport. prgatitje e lart fizike, forc e shkathtsi trupore e arritur me ushtrime t vazhdueshme, atletik. Atmiatri /a lat. atmiatria - avull, shrim; mjek. mjekim i smundjeve me an t avujve dhe t gazrave. Atmokauz /a lat. atmocausis - avull, ajr djegie; mjekim, ndalim i hemorragjis me an t rryms s nxeht. Atmosfer /a gr. atmos sphaira - avull, frym dhe sfer, glob, rruzull; mas ajri q mbshtjell tokn dhe disa trupa tjer qiellor ( atmosfer e lart, shtresat e atmosfers, lagshtia e atmosfers). 2.

179

ajri i nj vendi, i nj hapsire ( atmosfer e rnd ). 3. mjedisi q na rrethon ( atmosfer miqsore, atmosfer pune, helmon atmosfern ). 4. fiz. njsi matse e trysnis s gazrave e t lngjeve, e barabart me trysnin e 1 kg. n nj siprfaqe prej 1 cm2; shtypje, reshje atmosferike. Atoksik /e lat. gr. a-jo dhe toxikos - helmues; atoxicus - johelmues, jotoksik, lnd atoksike. Atol /i ang. atoll - gjeogr. ishull koralesh /trajt t nj unaze / Atom /i gr. atomos - i pandashm; grimca m e imt e do elementi kimik e cila prbhet prej brthams dhe prej elektroneve ( atom hidrogjeni, brthama e atomit, pesha e atomit ). Atomik /e gr. atomos - q i prket atomit, sht vet e atomit, q lidhet me prdorimin dhe shfytzimin e energjis brthamore p. sh. central atomik, bomb atomike, nndetse atomike, q ka t bj me arm me forc t madhe shprthyese. Atomistik /a gr. shkenca mbi atomet, mbi strukturn e materies. Atomist /i gr. prodhuesi dhe specialisti pr energji atomike. Atomizm /mi rrym filoz. do gj sht e prbr prej atomesh. Aton /e fr. atone - pa z, pa ton, gjuh. zanore e

180

patheksuar, zanre atone. Atoni /a lat. atonicus - tendosje, fuqi q ka t bj me atonin Atraksion /i n.lat. attraction - trheqje, trheq; sport apo n lojna zbavitse, trheqse pr t gjith vizitort, n vendet e argtimit, di q t l prshtypje t madhe. Atraktiv /e lat. attractivus - trheqs, zbavits, argtues i madh. 2. atraktiv mund t jet nj pamje natyre, nj ujvarje, nj punim dore, nj piktur, nj vizatim. Atrezi /a lat. atresia - pa vrim; mjek. munges e lidhur ose mbyllje patologjike e ndonj vrime, kanali ose zgavre t natyrshme: goja, anusi, vagjina etj. Atribuoi lat. atribuere - i vesh, i ngarkoj. Atribut /i lat. atributum - filoz. cilsi, veti thelbsore e domosdoshme dhe e prhershme e nj sendi a e nj dukurie, cilsi q karakterizon nj send a nj dukuri ( atribut i nj shoqrie) veti, tipar i prhershm ( i jep atributin q i takon ). 2. zyrt. t drejtat e cilsit pr t kryer nj detyr ose funksion shtetror ( me atributet e nj qeverie ); gjuh. cilsori. Atributiv /i lat. attributivus - i cilsorit. Atrikozi /a lat. atricosis - pa qime, pa flok; mjek.

181

munges e lindur ose e fituar e flokve. Atrium /i lat. atrium - arkit. parakthin, paradhom, parakurt. 2. anat. treme, paradhom ( atriumet e zemrs ). Atrofi /a lat. atrophia - pa ushqim; mjek. dobsim, rrgjim dhe mpirje e organeve a e indeve t veanta t organizmit pr shkak se u mungon ushqimi ose pr shkak se qndrojn pa vepruar pr nj koh t gjat ( atrofi e muskujve ). Atrofik /e lat. atroficus - i pazhvilluar, i dobsuar. Atrofizim /i fr. atrophier - rrgjimi, mpirje e nj organi ose nj indi t organizmit. Atrofizoj fr. atrophier - dobson rrgjon, mpin nj ogan. 2. fig. e bj dik t humbas vetit e mira, ia dobsoj aftsit krijuese, i ndaloj zhvillimin (atrofizoj vullnetin, atrofizoj shpirtrisht ). Atropin /a fr. atropine - i pashmangshm; farm. alkaloid helmues q prftohet nga helmarina (atropa belladonna). Atrologji /a lat. athrologia - deg e anat. q merret me studimin e kyeve. Atropati /a lat. athropathia - mjek. smundje kyesh. Atropod /e lat. athropodes - mjek. kyet e kmbve; zool. nyjoret.
182

Artrotomi /a lat. athrotimia - mjek. prerje, hapje kirurgjike e kyeve. Artroz /a lat. arthrosis - mjek. smundje degjenerative e kyeve. Atu /ja fr. atout - letr bixhozi q fiton mbi t tjerat. 2. mjet i volitshm q prdoret pr t fituar ose pr t arritur dika ( sht atu n duart e tyre )Auditor /i lat. auditorium - vend dgjimi, sall ligjratash, flas para nj auditori, trsis s dgjuesve shkencor, politik etj. Auditiv /e lat. auditivus - dgjimor, mjete auditive, tip auditiv. Audienc /a lat. audientia - dgjoj; zyrt. pranimi i nj personi, i nj delegacioni nga kryetari i shtetit ose nga nj prfaqsues tjetr pr t biseduar n mnyr zyrtare ( krkoj audienc, thrras n audienc ). Auror /a lat. aurora - agim; perndesha e agimit te romakt, drita para se t lindi dielli, agu i mngjesit. Aureol /a lat. aureolus - kuror e art; fet. kuror e ndritshme e pikturuar pr qark kokave t shenjtorve. 2. fig. shklqim, madhshti, brerore lavdie, brerore drite ( aureol drite, aureol e fitors, aureola e ndrimit, madhshtis, aureol e art ).

183

Aur /a lat. aura - puhi, fllad; mjek. ndjenj para fillimit t nj ataku paroksizmal ( epilepsi ). Auskultim /i lat. Auscultare - dgjoj me vmendje, prgjoj; mjek. dgjoj me vesh ose me stetoskop zhurmat, tonet e organeve t brendshme t trupit ( mushkrive, zemrs ). Auskultoj lat. auskultare - dgjoj me vmendje. Autarki /a gr. autarkeia - vetknaqsi; ek. sistem ekonomik sipas t cilit shteti synon t mbyllet brenda caqeve t ekonomis s vet pr plotsimin e t gjitha krkesave. Autark /i gr. q bazohet n autarki ( ekonomi a shtet autarkik ). Autencitet /i fr. authenticite - karakteri autentik i nj akti, i nj dokumenti; vrtetsi, saktsi. Autentik /e fr. authentique - origjinale, q sht i vrtet, i sakt e i sigurt ( fakt autentik, burim autentik ), origjinal ( dokument autentik, vepr autentike ); drejt. q prputhet plotsisht me origjinalin ( kopje autentike ). Auto gr. autos - vet; autoambulanc ( ndihma e shpejt ) autobiografi (biografi e hartuar pr unin ) autoblind ( usht. automjet i blinduar, i pajisur me arm), autoboti- autocisterni ( automjet me nj fui t madhe, cistern, rezervuar pr bartjen e benzins,
184

ujit, e lngjeve tjera ). Autodafe /ja fr. autodafe - hist. tortur e zjarrit urdhruar nga Inkuizicioni, urdhr kishtar i kohs. Autodidakt /i fr. autodidacte -vet i msuar; ai q mson vet pa msues, ai q bhet specialist n nj fush t caktuar duke msuar vet pa ndjekur shkoll t rregullt. Autodrom /i gr. autodromos - fush me pist pr strvitje dhe gara sportive me automobila. Autograf /i fr. autographe -vet shkruaj; nnshkrim q i merret nj njeriu n nj fush pr t mbajtur si kujtim, nnshkrim i autorit; teksti i nj autori, shkruar me dorn e tij. Autogjen /e lat. autogenes - vet gjini, prejardhje; q lind ose zhvillohet brenda trupit, i vetlindur. Autointoksimi /a lat. autointoxicatio - mjek. vethelmim, helmim nga disa helme t paeliminuara q formohen n vet trupin e njeriut. Autokinema /ja gr. autokinema - automjet me paisje projektimi pr t shfaqur filma n vende t hapura. Autoklav /a lat. autoclavus - en krejt e mbyllur e cila nn temperatur dhe trysni t avullit, sterilizohen veglat mjeksore. Autokraci /a fr. autocratie - vet sundoj; sistem qeverisjeje, n t cilin pushteti i lart sht n duart

185

e nj njeriu, t mbretit a t perandorit, vetsundim, absolutizm ( autokracia cariste ). Autokrat /i gr. autokrates - vetsunduesi, sundim absolut. Autokritik /a fr. autcritique - vetkritik (autokritik e shndosh). Autoktoni /a fr. autochtone - vends, rrnjs, q sht krijuar aty ku ndodhet: popull autokton, bim autoktone. Automatik /e fr. automatique - q lviz vetvetiu; q punon vet me ndihmn e nj mekanizmi pa pjesmarrjen e njeriut. 2 arm q i qit predhat pa ndrprerje ( pushk automatike). Automatikisht ( vetvetiu ), automatizmi ( makina, aparate automatike ). Automobilist /i it. automobilista - i lvizshm; vetur, makin. Autonomi /a it. gr. autonomos - vet ligj; krahin autonome, q sht e pavarur; e drejta pr vetqeverim t nj krahine n nj shtet, (autonomi politike, autonomi kulturore). 2. mundsia pr t punuar n mnyr t pavarur. Autopilot /i gr. aparat pr drejtimin automatik t aeroplanit. Autoplastik /a lat. autoplastica - mjek. operacion plastik duke i marr indet zvendsuese nga

186

organizmi i pacientit, vetplastik. Autoportret /i fr. autoportait - portret q i ka br vets nj piktor, skulptor, shkrimtar etj. Autopsi /a lat. autopsia - mjek. hapja e nj kufome dhe shqyrtimi pr t gjetur shkakun e vdekjes ose pr qllime studimi. 2. veter. q bhet me shtaz t ngordhura (salla e autopsis). Autoqefal /e gr. autos kephale - vet kok; fet. e pavarur pr kishn ortodokse ( kish autoqefale ). Autor /i lat. auctor - krijues, themelues; krijues i nj vepre letrare ose i nj vepre tjetr artistike, hartuesi i nj punimi shkencor, i nj projekti, i nj shkrimi etj. autori i romanit, skulpturs, autor i nj veprimi t caktuar, autor i golit, krimit. Autoritar /e lat. auctoritas - pushtet; q krkon nnshtrim a bindje t verbr e pakundrshtim ndaj pushtetit n fuqi dhe autoriteteve ( regjim autoritar ); q ushtron me rreptsi autoritetin e vet, q krkon bindje pa fjal, q shpreh nj urdhr t prer, q nuk lejon kundrshtim ( prindr autoritar, ton autoritar, n mnyr autoritare ). Autoritarizmi lat. vetsundim, autokraci, absolutizm. Autoritet /i lat. auctoritas - pushtet; nderim i fituar me pun, me merit, me sjellje, me aftsi q pranohen nga t gjith, q ngjallin bindje, besim

187

(autoritet i madh, i njohur n nj fush arti a shkence etj.), autoritet i ligjit, e drejta pr pushtet. Autorizim /i fr. autoriser - t dhnt fuqi t plot pr t kryer nj pun; shkres q tregon fuqin e dhn, dokument zyrtar q lejon dik pr t br nj veprim a nj pun (autorizim pr shtpi, autorizim pr gjueti). Autorizoj fr. autoriser - i jap i lshoj dikujt nj autorizim; ngarkoj dik zyrtarisht t kryej nj pun, lejoj dik t bj dika. Autoseroterapi /a lat. autoserotherapia - mjek. mjekim i t smurve me serumin e gjakut t tyre. Autoterapi /a lat. autotherapia - mjek. mjekim i vetvets, vetmjekim. Autovaksin /a lat. autovaccinum - mjek. vaksin e prgatitur prej kulturave t mikrobeve t vet t smurit dhe q prdoret po pr kt. Autovin /i gr. ang. autos vinch - ikrik; tek. vin i vendosur n automjet (trheq me autovin). Avancim /i lat. avancare - shkoj prpara, prparoj; afroj afatin e prfundimit t nj pune, me shpejt se afati i parashikuar ( avancoj planin, avancoj normat ). Avangard /a fr. avant-garde - pararoj. Avantazh /i fr. avantage - eprsi , eprsi e madhe, krijon eprsi, shfrytzon eprsin, avantazh i

188

prkohshm, ruaj eprsin. 2. prfitim, dobi e mir, jo avantazhe materiale po prparsi materiale, prparsi ekonomike, ka prparsi, t dy projektet kan prparsit e veta, prparsi e dukshme etj. Avari /a avaria - tek. dmtim i nj makine, i nj mekanizmi gjat kohs s puns ose gjat lvizjes (avari e rnd, avari e anijes) Avaz /i turq. avaz - melodi, kng; motiv i nj knge (avaz i bukur, avaz fyelli). Aventur /a it. avventura - ndodhi e papritur; ndodhi, ndodhi ose veprime t rrezikshme dhe pa parime t nj njeriu avanturist p. sh. aventura erotike, jet me aventura, roman aventurash, keq. pun e rrezikshme dhe e pamenduar, hidhet n aventura. 2 .avanturieri bn veprime t papeshuara, t rrezikshme, t pandershme ( tip avanturier, plan avanturier ). Avikultur /a fr. aviculture - zog-kultur; rritje e shpendve. aviobomb, aviomodelist, aviotransport, avion Avokat /i it. avvocato - drejt. jurist q jep ndihm e kshilla pr shtje t drejtsis, q ndjek nj shtje gjat gjykimit si mbrojts a si prfaqsues i nj pale n gjyq ( avokat mbrojts, zyra e avokatve, fjala e avokatit, zuri avokat ) Axh /a turq. xhaxha, ungj, mixh.

189

Axhustator /i it. agguistatore - puntor q lmon e prpunon me dor veglat dhe pjest e ndryshme t makinave n mnyr q t vihen mir n vendin e vet Azgan /e turq. q ka shtat t lart, t lidhur e t fuqishm; shtathedhur ( djal azgan, vajz azgane ) 2. q sht trim e sypatrembur, guximtar, i hedhur, i shkatht ( djem azgan ). Azil /i gr. asylia - siguri; vjet. institucion ku strehohen pleqt q jan pa ndihm ose t gjymtuarit, shtpia e pleqve, ndrtesa e ktij institucioni ( azil i pleqve, shkoi n azil ). N kt kuptim sht prdodur edhe fjala streh: streh varfnore; strehim p.sh. strehim politik, trehim ekonomik, humanitar etj. Azhur /i fr. ajour - qndisje me vrima n pelhur. Azhurnim /i fr. ajourner prditsim, pditsoj; shtyrje lojs pr m von; plotsim i dikaje me gjra t reja nga it. aggiornare, aggiornamento rivshtroj nj punim duke e plotsuar me t dhna t reja, duke sjell n nivelin e sotm t dijeve p. sh. azhurnoj zvendsohet me fjaln e re shqipe / prditsoj referatin, prditsimi i t dhnave, prditsohemi me studimet e reja, botim i prditsuar, kontabilitet i prditsuar Azhurnohem fr. ajourner prditsohem, njihem

190

me t rejat e fundit t nj shtjeje. Azhurnoj fr. ajourner - shtyj pr nj koh tjetr lojn e shahut, punimet; e plotsoj dhe e pasuroj nj punim, leksikon, raport etj. me t dhnat e fundit t nj shtje, e sjell nj vepr n nivelin e sotm t dijeve ( azhurnoj llogari, azhurnoj leksione ). Azimut /i fr. azimut - udh; astr. kndi q formohet n pikn e vrojtimit ndrmjet rrafshit t meridianit dhe rrafshit pingul t trupit qiellor ose t sendit q vrojtohet ( azimuti i drejtimit, mate azimutin ); azimut n hart, azimuti magnetik gjeodezie. Azot /i fr. azote - jo i gjall; el. kimik, gaz pa ngjyr e pa er, q prbn pjesn m t madhe t ajrit; nitrogjen simb. N. azot i ajrit, azot i lngshm. Azotemi /a lat. azotemia - mjek. smundje q shkaktohet nga sasia e madhe e azotit n gjak, prani e teprt n gjak: acid azotik, pleh azotik. q ka azot. Azoturi /a lat. azoturia - mjek. prania e nj sasie t madhe t azotit n urin. Azurin /a fr. azur - drita e toks q bie n hn Bajloz /i it. bailo - i ngarkuar me pun n vend t huaj; kshtu quhej ambasadori Venedikas i
191

emruar n Turqi. 2. n letrsin ton popullore Bajlozi sht nj personazh negativ, pushtues q sjell fatkeqsi popullit, pr t rritur fuqin epike t heronjve, bajlozi zakonisht paraqitet me fuqi hiprbolike. Bakter /i lat. bacterium - shkopth; mikrob, mikrooganizm njqelizor. Bakteremi /a lat. bacterihaemia< gr. haima - gjak; mjek. prania e baktereve n gjak. 2. bakterial lat. i bakterit. Baktereologji /a lat. bacteriologia - shkenc q studion bakteret. Bakterioskopi /a gr. skopeo - shikoj; vzhgim i baktereve n mikroskop. Bakterioterapi /a gr. therapi - kurim, mjekim; mjekim i smundjeve me an t baktereve. Baktericid /i lat. cidere - vras; baktervrass, q shkatrron bakteret. Bakteriofag /t lat. bakteriofagum - virus i baktereve, bakterngrns. Bakterioliz /a gr. lysis - tretje; kim. tretje e baktereve brenda ose jasht organizmit t gjall. Bakteriuria gr. uron - urin; mjek. prania e baktereve n urin. Bakteriolog /u lat. specialist n fushn e bakteriologjis.

192

Balad /a fr. balar - vallzoj. Ballad /a fr. balade - poem e vogl tregimtare q jep nj ngjarje historike, legjendare a heroike; n Mesjet kto vepra poetike prcilleshin me muzik, kng dhe valle, trajtonin edhe tema dashurie; romantikt europian shkruan balada me subjekt historik a legjendar q prshkoheshin nga epizode prekse e tragjike; n letrsin ton gojore e artistike kemi baladat e bukura si: Aga Ymeri, Konstandini e Doruntina, Atdheu dhe dashuria e ajupit. Balanc /a fr. balance - peshore, kandar, baraspesh; prpjestim i njejt i forcave n t dy ant, barazimi i shpenzimeve me t ardhurat; peshore e sakt, peshore farmacie, peshore elektronike. 2. fig. v n peshore, balanca e forcave, nga rndon kandari, baraspeshoj ngarkesn, por n fush ekonomie vijon t prdoret si: balancoj shpenzimet me t ardhurat, balancimi i buxhetit. Balansoj fr. balancer - baraspeshoj, drejtpeshoj dy an me veprim t njejt, i prgatis pr drejtpeshim rrotat e makins, mbaj drejtpeshimin duke hecur. Balanit /i lat. balanitis - mjek pezmatim i koks s penisit.

193

Balast /i ang. ballast - barr; ngarkes e rnd ( zhavorr, rr, uj etj.) q vihet n fund t anijeve q t zhyten n uj aq sa duhet; hekurudh. barr, ngarkes e panevojshme. Bal /i krah. ushkur, brezmbrek. Balen /a it. balena - zool. kafsh gjitare shum e madhe, q jeton n oqeane e dete dhe gjuhet pr mishin e pr dhjamin e saj. Balerin /a it. ballerino - krcimtar n balet. Balet /i it. balleto - art i valleve me figura, q luhen n sken nga disa veta; pjes teatrale me valle e me lvizje t figurshme, e cila shoqrohet me muzik, ndrtesa, trupa e ktij institucioni. Baletmaestr /ri gjerm. mjeshtri i baletit, drejtuesi i ktij arti. Balestr /ra it. balestra - susta, q vihet midis boshtit e shtratit t automjeteve, t vagonave a t karrocave pr t zbutur goditjet e lkundjet gjat udhtimit. Balistik /a fr. balistique - hedh; mjek. shkenca q studion ligjet e lvizjes s predhs brenda tyts s nj arme ose gjat fluturimit t lir. Balistofobi /a lat. ballistophobia - mjek. frik e madhe nga goditja e projektileve. Balistokardiogram /i lat. ballistokardiogrami regjistrimi i br sistolave t zemrs.

194

Ballaban /i turq. balaban - njeri me trup shum t madh. Ballamar /i turq. palamar - litar i trash, pr t lidhur anijen n port q t mos lviz ose nj mjet t madh me mall etj. Ballkan /i turq. balkan - kuror malesh. Gadishulli Ballkanik ( Bullgaria, Greqia, ish Jugosllavia, Rumania, Shqipria, pjesrisht Turqia ), ballkaniada e garave sportive. Ballo /ja it. ballo - mbrmje vallzimi, krcim. Ballot /a ven. balota - krah. strfyc, pushkaliqe, kondak. Balneograf /i lat. balneum - banj; prshkrim i banjave. Balneologji /a lat. shkenca q studion banjat dhe veprimin mjekues t tyre. Balneolog /u lat. balneologus - spec. pr banjo. Balneoterapi /a lat. terapia - mjekim i smundjeve me banja. Balon /a fr. balone fluturesh nj lodr fmijsh; p.sh. lshojm flutureshat, dita e flutureshave; por nse themi Balon /i poi q tani prdoret n tekstet shkollore; fjala sht pr nj lloj ene e rrumbullakt q prdoret n laboratore, sot kjo fjal zvendsohet me /poi laboratorik.

195

Balotazh /i fr. ballottage - politik, rivotim. Balsam /i it. balsamo - lng i trash si rrshir, me er t mir, q kullon nga disa drur dhe q prdoret n teknik e n mjeksi popullore pr plag dhe si qetsues. 2. fig. mjet q qetson dhembjen. Banjo /ja e shtpis / bised psh. ka: nj vask parceloni ngjyr t bardh, nj dush zingu, nj bojler, nj lavaman mbi t cilin derdhn dy kanjela me uj t nxeht dhe t ftoht, nj oturak wc-je, nj pasqyr t futur n korniz prej disa skedarsh, ku radhitet nj kozmetik e pasur, pasta, gzhalla, brusha dhmbsh, shampone, sapun, krehr, aparate e brisqe rroje, grshr, pinceta, nj bigudi q mbledh tufzn e flokve pr ti dredhur, tre peshqir pr sy, kostume banje pr fmij dhe t rritur, bikini ( kostum banje pr gra ), ca pelerina banje me shum kopsa e mbrthojca t varura n nj brezare. Baptiser /i fr. kisht. baptiserie prgzimore; vend i posam n kish, ku bhet pagzimi si p.sh. pagzimorja e Butrintit. Barazh /i fr. barge - pend, prit; pend e lart, pend me gur, ndrtoj prita (penda) n prrenjt malor. Barbarizm /mi gr. barbaros - i huaj, jo grek, fjal

196

e shprehje t huaja q merren e futn n gjuh shqipe pa ndonj nevoj t madhe pr to; po ka mjaft raste kur shkrimtart i prdorin kto me qllim, pr arsye stilistike si p.sh. n satirat e Fan Nolit : Allalla, o rezil e katil, allalla! Shtroni udhn me hithr e me shtok dhe fjalt kaba, hasana, baraba. Barcelet /a it. barsoleta - gazmore, tregonin gazmore n Hosteni dhe te Kndi i humorit anekdota dallon nga kjo, nga se sht si nj tregim i shkurtr humori e lidhur me ngjarje nga jeta e njerzve ndersa gazmorja sht nj histori zakonisht e sajuar. Bard /i sht nj fjal kelte - kngtar ose poet shtegtar q thurte kng t ndryshme lavdie e trimrie krerve t fiseve si ndr galt dhe gjermant; n Mesjet poett e Irlands kndonin tradita dhe gojdhna kombtare; nga periudha e Romantizmit edhe sot n mnyr fig. bard quhet poeti i pavarur q me krenari shpreh ndjenjat, dshirat dhe aspirata e nj kombi. N poemin e Gavril Dars s Ri Knga e sprasme e Bals Bardi Bal (poeti vet) duke shtitur buz detit Jon, larg atdheut t tij, me mall i kndon s kaluars, vendlindjes s tij dhe dashuris pr

197

Marn q fati i ndau n vegjli dhe m nuk u pan; neg. Mos u b bard i huaj! Ti je shqiptar me gjak dhe me gjuh! Barel /a it. barela - vig; e solln me vig, e vun n vig. 2. barel (it. lettiga ) quhet edhe nj shtrat me rrota pr t bartur t smurt n spitale. Barestezi /a lat. baraesthesia - pesh-shqis; mjek. ndjenj e peshs ose e shtypjes. Barik /e gr. barys - i rnd; meteor. q ka t bj me shtypjen atmosferike ( shkall barike ). Barisfer /a gr. barysphaira - i rnd-rruzull; gjeol. brthama e toks, qendra e toks. Barit /i gr. barys - i rnd; min. lloj minerali Ba SO4. Bariton /i gr. i rnd; i thell-ton, tingull; muz. zri i burrit ndrmjet tenorit dhe basit. 2. kngtari me kt z ose vegla muzikore. Barium /i gr. i rnd; 2. kim. metal i but ngjyr argjendi q prdoret n industri e mjeksi simboli Ba. Barkarol /a it. barcarola - kngtar i gondolierve venecian. 2. muz. kompozim me karakter melankolik. Bark /a it. barca - lundr, vark. Barograf /i gr. barys-grapho - i rnd-shkruaj. 2. meteor. lloj barometri q shnon automatikisht

198

ndryshimet e shtypjes atmosferike. Barogram /i gr. barysgrama - e rnd shkronj. 2. meteor. vij e lakuar q shnon barografi. Barok /u it. barocco - stil n artin e shek. 16 / 17 larmi q quhej zbukurimi. Barometr /ri gr. baros metron - pesh, shtypjemas. 2. fiz. vegl pr t matur shtypjen atmosferike. 3. fig. mas, kriter pr matjen e di. Baron /i . baron - hist. titull i pronarve feudal, nj shkall m posht se konti. Baroskop /i gr. baros skopeo - pesh shikoj. 2. meteor lloj barometri pr t matur dendsin e ajrit, dazimetr. Barotraum /a lat. barotrauma gr<pesh plag; mjek. dmtim i organeve nga ndryshimi i menjhershm i shtypjes atmosferike /veshi i mesm, zgavrat e hunds, mushkrit/. Barrikad /a fr. barricade - penges n rrug apo gjetiu me thas rre, gur, dru, orendi etj. q ngritn n rrug, shesh qyteti pr ta penguar dhe luftuar armikun; penges pr t penguar kalimin e dikaje, sport lojtart para ports formojn barikada me trup, kmb e duar pr ta ndaluar kalimin e topit te porta. Barrier /a it. barriera - penges, ndales, veshtrsi; p.sh. penges e kaprcyeshme, nuk njeh

199

penges, iu b penges. Bas /i it. basso - i ult; muz. zri m i trash i mashkullit. Bast /i turq. bahis - t lidhurit me kusht, kaull, short. Bastun /i ven. baston - shkop; krroq pleqsh, shkop mats pr lartsi t kafshs, buk e gjat dhe e holl, tra i anijes. Bashibozuk /u turq. basbozuk - kok prishur; hist. ushtar i trupave t parregullta turke. 2. keq. ushtar i rregullt e i padisiplinuar. Batalion /i fr. bataillon - njsi ushtarake; pjes e nj regjimenti, q ka disa kompani t armve t ndryshme. Basen /i fr. basen - pellg, , ultsir, trev q prfshin nj det t mbyllur reth ujrat e s cils rrjedhin e mblidhen n nj lum p.sh. Pellgu i Matit, Pellgu i Adriatikut, i Egjeut etj. Bastard /i it. bastardo - melez, bastard, dobi, i lindur si dy racor; q del nga kryqzimi i dy racave, i dy llojeve t ndryshme psh. mushku /a pasardhs i pels dhe gomarit; qenit dhe ujkut; po qe se ndodh martesa e shqiptares me italian, grek do t lindi nj fmij bastard, si ta quajm t lindurin? fmij shqiptar apo fmij grek, keq. njeri i zvetnuar, i oroditur, do, kopil, di me

200

cilsi t kqia. Bazal /e nlat. basale themelor ; parim themelor, lnd themelore, dokument themelor por termi baz/ ore mund t shqiprohet : siprfaqe bazore, pjesa bazore, shtresa bazore. Beatrie /ja personazh nga Komedia Hyjnoreq n rini e dashuroi Dantea si t denj dhe dinjitoze, ajo u martua me nj tjetr q nuk ishte i denj pr te, pas pak Beatriea vdes. Beden /a tela si dhmb t vn mbi mure, mure rreth nj kshtjelle, kalaje, pallati prapa s cils mbroheshin lufttart, dhmbz ( mantel grash me bedena, shami me bedena ). Bedlend /i ang. badland - tok e keqe; gjeog. reliev shum i prthyer npr t cilin kalohet me vshtirsi. Beduin /i ar. bdviy - njeri q jeton n shkretirn arabe ose afrikane. Begati /a sll. bogati - pasuri, begati e toks; begatoj ose pasuroj, begatoj gjuhn, i sjell t mira, e bj t pasur etj. Begeni /a turq. begenmek - e prfill, kam konsiderat; sillem me thjeshtsi, me nderim kundrejt t tjerve, sillem me begeni. Behar /i turq. behar - pranvera dhe vera; dimr e behar, behar ose gojmbl, gjell me behare

201

(erza), beharoj (veroj). Be /u turq. bey - grad usht. kolonel. Bejte /ja turq. beyit - vjersh, zakonisht me strofa prej dy vargjesh me rim t puthur. Bejtexhiu a bejtari ishte poeti popullor q thurte vargje lirike a satirike zakonisht aty pr aty, u mungon vlera artistike, i japin rndsi forms s jashtme dhe situatave t papritura, nn ndikimin e poezis s lindjes me form dhe prmbajtje shkruan Bejtexhinjt si I. Nezimi, H. Z. Kamberi, M. Kuquku n shek. 17 /18 p.sh. nga letrsia popullore: M von bejtet u shkruan n strofa katrshe kushtuar popullit me karakter lirik satirik; keq. shkrime pa vler artistike Bejtexhinjt JUL VARIBOBA ( 1724 1788 ) Lindi n Mbusat t Kalabris, msimet i mori n kolegjin e Benedetos Ulanos. Poet i njohur i letrsis s vjetr arbreshe. Vepra e tij Gjella e Shn Mris Virgjr u shtyp n Rom m 1762. Vepra paralajmron nj etap t re n letrsin arbreshe . Lexim fragmentesh nga antologjia : Oj e ndermja Rexhin Shn Mris
202

Shn Mria qan t birin Knga e t zgjuarit, Ninull etj. Konstantin Berati shek. XVIII Autor i dorshkrimit greqisht-shqip ka 152 faqe. Nj vjersh fetare, nj kronik historike dhe dy fjalor greqisht shqip prej 1700 fjalsh. Shn Mria para kryqit Sylejman Naibi vdiq 1771 ) Lindi n Berat ku dhe kaloi jetn. Ai sht autor i nj Divani dhe disa vjershave. - Mahmudeja e stolisur - Nevruzi dhe Si kandil i djegur Ibrahim Nezim Frakulla shek. XVIII Nezimi ishte nga Frakulla e Fierit, po jetoi n Berat dhe pak koh n Elbasan. Ai pati nj jet t trazuar. U internua n Besarabi, Kur lindi nuk e dim, por vdiq i burgosur n Stamboll m 1760. Nezimi shkroi n gjuh shqipe dhe turke. Vepra q na ka mbetur nga ai sht DIVANI dhe shum vjersha q u bn t njohura n krahinat e jugut. Lexim i veprave t Nezimit n antologji: Divan kush pat folur shqip O Nezim fjal xhevahir O shok mos na harroni U zbukurua dynjaja
203

Lule shum jan mbi dhet Miqt e rrem Hasan Zuko Kamberi shek. XVIII - XIX Ishte nga Starja e Kolonjs ku dhe vdiq, nuk kemi shnime m shum pr biografin e tij Ai sht njri prej poetve m t lexuar nga ata q prdorn alfabetin arab atbot. Shkruajti nj numr t madh vjershash me tem shoqrore e fetare: Lexim dhe analiz e vjershave n antologji: Paraja Bahti im Hasani n luft Trahani Gjerdeku Gavril Dara Plaku ( 1765 1832 ) Vepra : Ejani gjinde Muhamet Kyqyku ( 1784 1844 ) Lindi dhe vdiq n Konispol, studimet e larta fetare i kreu n Kajro. Veprat e tij m t njohura jan tregimet n vargje ( poemat ) : Erveheja dhe Jusufi e Zelihaja Lexim dhe analiz e veprave t Kyykut Bejtexhinjt me t dalluar jan: Nezim Frakulla, H. Z. Kamberi , M. Kyyku
204

Bejtexhinjt fjala turke bejte - vjersh, kng dhe bejtexhinj - vjershtar t shek. 18 - 19 Veprat e tyre ishin: Divani ( persisht ) prmbledhje poezish, prozash. Rubaia ( arab. katrena ) t shkurtra, katr vargjesh me skemn e rims aaba. Kasida ( arab. vjersh qllimore ) vjersh e vjetr arabe, paraislame. Gazela ( arab. kng ) kng dashurie me tone elegjiake me rim aaba ca Distiku i fundit e jep emrin e autorit. Beki /u turq. beki - pojak, rojtar arash e vreshtash, pendar. Bekim /i lat. benedictio - t uruarit mbarsi e lumturi, rit kishtar, bekim martese, bekim pagzimi, bekim i nns, i jap uratn djalit. Bekri /u turq. bekri - pianec, pirash, alkohlis, rakigji. Bektashizm /mi turq. bektasi - fet. sekt fetar i besimit musliman, i krijuar n shek. 14 nga sheh Haxhi Bektash Veli, q kishte n dogmn e tij elemente t panteizmit; ( teqja e bektashinjve, komunitet bektashian, bektashiu-dervishi ). Bel /i turq. bel - kryqet, mesi, belholl, fustan me bel 2. bel bujq. lopat mihse. 3.Bel. sipas emrit Aleksandr Graham Bel zbulues i telefonit 1874-1922 njsi logaritmike pr matjen e fuqis s
205

tingullit. Bela /ja turq. bela - ngatrres, hall, kokarje ( ra n bela ); belaxhiu hy n ngatrresa, rrahje me njerz nevoj e panevoj. Berilium /i lat. beryllium kim. simb. Be. metal i leht ngjyr argjendi q prdoret n industri. Berklium /i qyteti Berkley n Kaliforni ku sht gjetur - kim. element transuranor i zbuluar m 1949 n SHBA pesh. atom. 243 nr. 97. Betatron /i gr. beta tron - grimca elek tron; fiz. aparat pr shpejtimin e lvizjes s elektroneve n zbrthimin e atomit. Bezistan /i turq. bezistan - treg i mbuluar. Biberc /a turq. krah. piperore. Biberon/i biberon - thith, cucull, kapakz pr foshnje. Bibl /la gr. biblia - libra; fet. dy libra themelor: Dhjata e vjetr prmban dogma e mite t prbashkta pr fen e hebrejve dhe pr fen e krishter. Dhjata e re prmban vetm dogma e mite t fes s krishter. Bibliofil /i gr. dashamir i librit, mbledhs i librave t rrall t vjetr ose t rinj. Bibliografi /a gr. biblion grafo - libr shkruaj; tregues i literaturs s prdorur gjat hartimit nj punimi shkencor, nj fjalori, nj antologjie

206

Bibliografi gr. bn klasifikimin sistematik t botimeve t ndryshme shkencore sipas lnds, temave a sipas autorve; kto studjuesve u shrbejn si burim pr studime shkencore, ka t tra kso por, vlen t prmendet nj bibliografi shqipe si prmbledhje tematike Kontribut pr bibliografin e studimeve folklorike- etnografike shqiptare hartuar nga Q. Haxhihasani 1945 - 56. Bibliotek /a gr. biblion theke - depo librash; institucion q merret me grumbullimin, ruajtjen dhe prpunimin e librave, t revistave e t botimeve t tjera, t cilat ua jep lexuesve prkohsisht pr ti lexuar ( biblioteka popullore universitare ) Biceps /i lat. biceps - dykrersh; anat. muskuli i llrs, zogu i krahut, zogthi i krahut. Biki /a turq. biki - thik me pres si harku, q e prdorin lkurpunuesit. Bifilar /e lat. bi filum fill, dyfijesh; kabllo ose tel dyfijesh. Bifokal /e lat. bifocalis - dyvatror, syze dyvatrore. Biftek /u ang. beefsteak - thel mishi nga brinjt e viit a t kaut, e pjekur n skar, n furr.
207

Bigami /a lat. bigamia - dy martes; martesa e nj burri me dy gra njkohsisht. Bigorr /i maq. bigor - mrs, bigorr dhmbsh, bigorr muri, fundrrin. 2. fig. poshtrsi. Bigudi /a fr. bigoudi - shkopth, gypi vogl metali, me t cilin femrat mbledhin tubzen e flokve pr ti dredhur. Biheviorizm /mi ang. behaviorism - sjellje; psik. shkoll q psikologjin e njeh si shkenc, objekti ekskluziv i saj jan sjelljet e individve. Bikarbonat /i fr. bicarbonate - kim. dykarbonat, sod buke; krip e acidit karbonik q prdoret n bujqsi dhe industrin ushqimore. Bikin /i ( ishull n Oqeanin Paqsor ) kostum banje grash, q prbhet prej dy pjesve. Bikonkav /e nlat. bikonkavus - opt. dylugt (thjerz konkave). # bikonvekse nlat. biconvexus - opt. i dymyst (th. konvekse). Bilabial /e lat. bilabialis - dybuzor; gjuh. bashktingllore dybuzore ( bilabialet e shqips p,b,m). Bilan /i turq. bilan - rripa ( dizgina ) t lidhur me frenin e kalit); gjerdan me para prej metali q e ven grat n kok ( kapu me bilan zenet ).
208

Bilanc /i lat. bilanx - pesh me dy pjata, prfundimi q del nga krahasimi i t ardhurave me shpenzimet kur mbyllim nj llogari t nj ndrmarrje, shkolle etj. ( bilanci vjetor). Bilardo /ja it. biliardo - loj me bila dhe me stek, q luhet n nj tryez t posame sipas disa rregullave, tryez me 6 vrima. Bilateral /e nlat. bilateralis - i dyanshm, dypalsh; dipl. dyanshm ose dypalsh ( marrveshje bilaterale, ndihm ose shkmbime t dyanshme, marrveshje ose kontrat dypalshe ); gjuh. mjeksi prdorn si dyansor; unilateral a njansor; multilateral a shumansor; paraliz njansore. Biliard /i fr. billiardo - mat. 1000 bilion ( 1 me 15 zero ose 10 n fuqi15 ). Bilin /a rus. bylina - ngjarje, kng epike ruse. Bilinguizmi /at lat. bilinguisme - dy gjuhsh, dygjuhsi; fjal q prdoret n dy gjuh dhe q kan afri t madhe njra me tjetrn si psh. sw. nat shq. nat; tur. erek - shq. erek. Bilion /i fr. billion - mat. 1000 milion, 1 me 9 zero miliard. Bilioz /e biliferi lat. bilis< biliosis - tmth, plot me tmth. Bilur /i turq. billur - parcelan, en biluri, kristali,

209

xham i pastr shum i kthjellt, i bardh; fig. i bardh si biluri etj. Bimbash /i turq. binbasi - major q komandon 1000 ushtar. Binish /i turq. xhybe, pallto burrash a hoxhollarsh a grash. Binokl /li fr. binocle - dy sy; dylbi e shkurtr dyfishe pr t par me t dy syt njkohsisht, mikroskop binokular, dysyze, binokl teatri. Binom /i fr. binome - dyher rregull; mat. shprehje algjebrike q prbhet prej dy termash t bashkuara me shenjn plus ose minus (formula e binomit). 2. fig. dy dukuri a nocione q kan lidhje t dyanshme. Bio gr. bios - jet, jetsor. Bioaritmetik /a gr. bio arithmetike - shkenc q merret me llogaritjen e zgjatjes mesatare t jets s njeriut. Biocenologji /a gr. biokoinologos - jet e prbashkt; shkenca mbi bashksit njerzore / bicenozat / Biodinamik /a lat. byodinamica - jet fuqi, forc; shkenc mbi forcat q veprojn n organizmat e gjall. Bioenergjetik /a gr. bio energeia - jet fuqi; energjetika e t gjitha proceseve jetsore.

210

Biofizik /a gr. bio fyzis - jet natyr; shkenc q studion dukurit dhe ligjet fizike tek organizmat e gjall. Biogjenez /a gr. genesis - lindje, zhvillim; prejardhje e jets ose e organizmave t gjall ( teori sipas s cils organizmat e gjall rrjedhin vetm nga organizmat e gjall ). Biolit /i gr. biolithos - gur i krijuar nga organizmat shtazor e bimor. Biografi /a gr. bios grapho - jet shkruaj, hartues i nj jetshkrimi, prshkrimi i jets dhe veprimtaris s nj personi t shquar n ndonj lm t dituris, artit a shkathtsis, q shembulli i tij n jet edukon brezin e ri, nxit at pr vepra kso edhe m t mdha pr t ardhmen. Biografia e Naim Frashrit, Aleksandr Mojsiut, Eqrem abejt, Ismail Kadares, Dr. Ferid Muratit, Ibrahim Kodrs, Rexhep Qosjes, Gongje Bojaxhiut. Biokimi /a lat. biochemia< gr. shkenc q studion proceset kimike tek organizmat e gjall, kimi biologjike. Biologji /a lat < gr. biologia - jet-shkenc; shkenc mbi qenje t gjalla. Bioluminishenc /a gr < lat. bios lumen jet drit; proces i prodhimit t drits te qenjet e gjalla, xixillonj .

211

Biond /e it. biondo - flokverdh, leshverdh. Biondin /i biondin /a it. njeri ose grua flokverdh; t dy fmijt i ka flokverdh, djal leshverdh etj. Biopsi /a lat. gr. biopsis - jetshikim; mjek. studim mikroskopik i pjesve t marra nga organizmi i gjall pr qllime diagnostike. Biosfer /a gr. bios sphaira - jet lmsh; zon e rruzullit toksor, n t ciln ka jet; trsia e qenjeve t gjalla q jetojn n tok, n uj dhe n atmosfer. Biosintez /a lat. biosythesis - jet, bashkim dhe lidhje; kim. formim i prbrjeve kimike n organizmat e gjall. Biosociologji /a gr. lat. biosociologi - shkenc mbi bashksit e qenieve t gjalla. Biotik /a lat. bioticus - shkenca mbi jetn. Bisilabik /e lat. bis sylabe - dy rrokje, gjuh. dyrroksh. Bismut /i lat. bismuthum - kim. bimetal me ngjyr t argjendt, i shkrift, prdoret pr lidhje metalike. Bistur /i fr. bistouri /a - thik kirurgu, neshter pr operime. Bizant /i gr. Emri Perandoris Romake LindoreByzantion art bizantin, stil bizantin n Perandorin Mesjetare Bizantine. 2. fig. sjellje bizantine,

212

dinake, hipokrite q merret me hollsi t tepruara e t kota ( sjellje bizantine ). Bizar /e fr. bizarre - i uditshm. Biznes /i ang. businnes - tregti, pun e leverdishme. Biznismen /i ang. businessman - afarist, tregtar. Bizon /i lat. bison - ka i egr i Ameriks Veriore ( Bos bison ). Bizhuteri /a fr. bijouterie - trsia e sendeve t vogla prej lnde t mueshme ose t punuara holl, q prdoren si stoli ( bizhuteri ari ). Blan /a sll. blana - bot. urra e drurit ( alburnum ) Blasfemi /a gr. blasphemia - sharje kundr zotit ose kundr fes. Blastom /a lat. blastoma filiz, tumor; mjek. tumor i prbr kryesisht nga qeliza t papjekura dhe t padiferencuara, me pak ose pa strom fare. Blastomikoz /a lat.gr. blastomykosis - filiz, krpudh; mjek. infektim nga blastomicetet ( krpudhat ). Blastul /a nlat. blstula - biol. fshik embrionale. Blefaradenit /i lat. blepharadenitis - kapak syrigjndrr; mjek. pezmatim i gjndrrave t skajeve t syrit. Blefaredem /a gr. aedema - tumor; mjek. njtje e kapakve t syrit.

213

Blefarit /i lat. blepharitis - pezmatim i kapakve t syrit. Blefaroplastik /a blepharoplasmus - spazm ngr. 2. mjek. operim i kapakve t syrit dhe vetullave. Blefaropelgji /a gr. blepharopleagia - ngushtim; mjek. paraliz e kapakut t syrit. Blefaroptoz /a lat. blepharoptosis - rnja e kapakve t siprm t syrit. Blefarotomi /a mjek. blephao pthomia - prerje kirurgjike e kapakve t syrit. Blenocistit /i lat. gr. blenocystitis - mjek. katarr kronik mukoz i fshiks urinare. Blenorinit /i lat. blennorhinitis<gr. mjek. katarr i mukozs s hunds. Blenoftalmi /a lat. blenophalmthia - mjek . pezmatim i cips s syrit. Blenadenit /i lat. gr. blenadenitis - jarg gjndrr; mjek. pezmatim i gjndrrave jargore. Blenotorre /ja lat. blenntorrhoea < gr. vesh rrjedhje; mjek. rrjedhje muskusi ( jarg nga veshi ). Blenuri /a lat. blennuria<gr. mjek. muskus /jarg n urin /. Blic /i gjerm. blitz foto. llamb me ndriim t fort e t menjhershm, q prdoret gjat fotografimit ( foto. me blic ).

214

Blickrig /u gjerm. blitzkrieg - usht. betej e rrufeshme. Blindazh /i fr. blindage - usht. strehim i fort, ndrtes q i qndron zjarrit t altileris, shrben pr mbrojtjen e forcave t gjalla (strehim i blinduar, frengji e blindazhit ). Blind /a it. blinda - mburoj eliku, me t ciln vishn makinat luftarake, anijet, trenat etj. korac. Blindoj fr. blinder - vesh me blind, koracoj, mburoj eliku e nj strehimi. Bllokad /a it. bloccata - rrethim i plot i nj vendi, nj ushtrie a i nj kshtjelle nga forcat e armatosura t armikut . Bllok /u fr. blok - cop e madhe e rnd e nj lnde q ka forma t rregullta (bllok mermeri, bllok betoni, bllok guri, bllok akulli. 2. mur me blloqe, grup ndrtesash, blloku i fidaneve, blloku i vreshtave, bllok vizatimi, bllok biletash, bllok i motorit, bllok shtetesh ( bashkim ) etj. Bllokoj fr. bloquer - rrethoj nj kshtjell; ndalim arkullimi, lvizjeje, ndalim malli, ndalim hyrje, ndalim i puns s nj organi trupor; i bllokuar fr. i rrethuar plotsisht deri n fund. Blof /i ang. bluff - mashtrim n lojn e letrave pr ta br kundrshtarin t besoj t kundrtn e gjendjes s vrtet; fig. mashtrim.

215

Blofoj ang. bluff - libr. mashtroj me dika t paqen, bj blof. Blu /ja it. blu - ngjyr qielli e mbyllur, ngjyra blu, sy blu. Bluz /a fr. blouse - veshje e siprme e holl q arrin deri n brez ( bluz grash, bluz marinari, bluz sporti ). 2. veshje e gjat pune, q mbahet prsipr rrobave pr tu mbrojtur ( bluza e mjekut ). Boa at. boa - gjarpr i madh i Madagaskarit t Ameriks V. q ushqehet me kafsh ( boa constrictor). Bobin /a fr. bobine - rrotk; tek. masur a gyp i shkurtr, n t cilin mbshtillet nj fill, nj tel, nj shirit etj. ( bobin filmi, bobinat e radios, bobin tokzimi ). Bobslej /i ang. bobsleigh - sport. saja me disa ndenjse pr gara mbi akull. Boc /a ven. bozza - en qelqi pr uj e ver; shishe e vogl, boc dylitrshe. Bodec /i sll. bodac - thumbac; thumb i hekurt i hostenit. 2. gozhd ose thumb druri, q prdoret pr t zhveshur misr. Bodrumi bised. dhom shpesh me kthina posht katit prdhes t ndrtess q kishte garazh me nj makin volvo me targ PR. Kthina tjetr e

216

bodrumit q shrbente si qilar, kishte disa fuqi me tmotjet (turshi) e dimrit, aty kishte edhe mjaft en me qumsht, ajk, gjalp, dhall, kos, djath ( nap djathi, cop a thrime djathi ) gjiz e bylmetra tjera. Kthina e dyt kishte nj karroc, nj shat, nj kazm, nj lopat, nj bel ( lopat mihse ), nj grabuj, nj sfurk hekuri me 4 dhmb, dy sfurqe druri me tre dhmb, nj kos, nj drapr, nj qekan, nj spat mykn me vrima, nj plug me nj plori, nj me dy plore ( umi ), nj prmend, dhe nj thrmi Bohemi /a lat Bohemia - hist. ekia. Bohemistik /a lat. bohemistica - filologjia eke. Bohem /i fr. boheme - njeri i dhn pas qejfeve, q bn jet t rregullt Bojkot /i ang. bayccot - ndrprerje e puns n shenj protesti, pr t realizuar nj synim t caktuar; bojkot pr ngritje page. Bojler /i ang. boiler - kazan; tek. ngrohs elektrik uji, n banjo ose n kuzhin. Boksit /i fr. bauxite - min. mineral q prmban m shum alumin. Bolid /i gr. bolidos - astr. meteorit i ndritshm q shprthen gjat kalimit t tij prmes atmosfers. Bolivar /i sipas lufttarit Bolivari - monedh e Venezuels =100 centimosa.

217

Bolimetr /ri gr. bol-metron / rreze-mas; fiz. aparat pr t matur energjin e rrezatimit termik. Bolshevik /u rus. bolshij - m i madh; antar i partis bolshevike t themeluar nga V. I. Lenini. Bolshevizmi rus. teoria dhe taktika e lvizjes revolucionare proletare pr prmbysjen e kapitalizmit me revolucion dhe pr kalimin n shoqrin komuniste, q u prpunua nga V. I. Lenini. Bombardim /i it. bombardare - t gjuajturit me bomba nga ajri ose me artileri pr ta shkatrruar nj qytet, nj vend. Bombardoj it. bombardare - gjuaj me bomba nga ajri. 2. fiz. godit me rreze atomet a qelizat e nj trupi pr t ndryshuar ndrtimin ose pr qllime t tjera. Bonifikim /i it. bonificare - t prmirsuarit e kushteve natyrore t tokave bujqsore, duke hapur kanale pr ujitje ( bonifikimi i moaleve, inxhinjer bonifikimi ). Bonifikoj it. bonificare prmirsoj kushtet natyrore duke hapur kanale pr ujitje ose pr kullim t nj parcele. 2. thaj nj knet a nj tok moalore pr ta br t punueshme (kanal bonifikues).
218

Bonton /i fr. bon ton - mirsjellje; rregullat e mirsjelljes. Bora /a boraks nlat. borax - kim. lnd kristalore, q del nga bashkimi i acidit borik me sod dhe q prdoret pr t ngjitur metalet, pr t prodhuar qelqin, pr ti dhn shklqim parcelonit, mjeksi etj. Borat /i fr. borate - kripa e acidit borik. Bord /i ang. bordi - kshill, komision, grup personash q veprojn si organ drejtues, qeveriss si p.sh. komisioni i privatizimit, kshilli drejtues i ndrmarrjes Bord /i si fj. ndrkombtare vie nga fr. bord - det. secila nga faqet ansore t anijes ose barks (bordi i djatht), sheshi i siprm i anijes i pambuluar, anija n trsi (bordi i anijes) pjesa e brendshme e aeroplanit ose e mjeteve tjera t lundrimit ajror, bordi i rakets. Bordel /i fr. bordel - shtpi publike (bordelloja). Bordero /ja fr. bordereau list pagash; nnshkruaj listn e pagave, fut n listn e pagave. Bordo /ja fr. bordeaux - lloj vere e qytetit Bordo n Franc. Bordur /a fr. bordure - buzin, buz, kind, skaj,
219

an ; buzin ( bordur ) trotuari, buzin e lulishtes. Boreal /e fr. boreal - agimi polar ( boreal ) verior, klim boreale. Borgjezi /a it. borghese - klasa sunduese n shoqrin kapitaliste, pjestar i klass borgjeze. 2. keq. ai q lufton vetm pr mirqenjen vetjake dhe q v interesat e tij mbi interesin e prgjithshm, mikroborgjez. Borgjez /e it. borghese - q u shrben qllimeve t borgjezis ( shtet borgjez, revolucion borgjez, moral borgjez, ideologji ). Bori /a turq. bori- trumbet (boria e alarmit). Borit /i lat. borith - sapun drstile. Borizan /i turq. boruzan - trumbetar ( borizani i ets ). Boronic /a sk. borovnica - bot. qershiz, thrashegr, kokrra qershigle, reel qershigle, shkurre qershize, rrush mali (vaccinum myrtillus lng boronice), mbledh qershiza etj. Bors /a borseta ven. borsa - ant; portofol, kulet uji t ngroht, bors uji t ngroht, ant ose llastik uji, akulli etj. Borzilok /u maq. bosilek - bim barishtore njvjeare, me lule t bardha, me gjethe t vogla
220

me er t kndshme; fizligen, sefergjen n saksi, oborr. Bosk /a ven. boscolo - kripanik, krips, en e krips. Botanik /a gr. botanike - bar, bim; shkenc natyrore, q studion bimt. Botanist /i gr. botanikos - bimor ; specialist n fushn e botaniks. Botricefal /i lat. bothriceophalus - zool. parazit n zorrt e njeriut q shkakton nj sindrom t ngjashm me anemin pernicioze. Botulizm /mi lat. botulismus - sallam; mjek. helmim nga sallami /suxhuku , alantiaz. Bov /a it. boa - bov feneri, bov sinjali ku lidhn a mbshteten anijet. Bozhur /e /ja sk. bozur - lulegjaku ( peonia oficinalis ). Bracar /i ven. borsarol - vjedhs xhepash. Bra /i it. braccio - krah; muskul i krahut. Bradiartri /a lat. bradyarthria - i ngadalshm; mjek. t folurit shkoqur, ngadal. Bradikardi /a lat. bradycardia - mjek. ngadalsim i rrahjeve t zemrs / nn 60 rrahje n minut.
221

Bradikinezi /a lat. bradykinesia - mjek. ngadalsim i theksuar i lvizjeve. Brahm /a sanskr. Brahma, njra nga tri perendit indiane. Brahmanizmi sanskr. brahman - feja indiane. Brakial /e lat. brachium - krah; mjek. q i prket krahut. Brakialgji /a lat. brachialgia - krah dhembje; dhembje krahu. Brakicefal /e ang. brachycephalus - kokshkurtsi. Brakidaktil /i lat. brachydaktylia - shkurtsi e gishtave. Brakipodi /a lat. brachypodia - mjek. kmbshkurtsi. Bravo it. bravo - t lumt!, ju lumt, bravo t qoft ( t shtrngoj dorn tap dorn sa pun t mir paske br ) Bravos /a maq. brava - kya, mbylla di me brav, bravos dern, ky. Bravur /a it. bravura - shkathtsi e madhe, mjeshtri, zotsi. Bravuroz /e it. bravura - br me shkathtsi t madhe, origjinal.
222

Brazd /a sll. brazda hullia p.sh. hullia e jets, ka hapur nj hulli t re, ecn n hulli t drejt, hulli pr ujitje, hulli are etj. Brefotrof /i lat. brephotropus - fmija i posalindur ushqyes, vjet. shtpia e foshnjs. Brekushe /t lat. braca - veshje e jashtme nga plhura a leshi e qepur si brek t gjata e t gjra ( brekushe pambuku ). Bremsberg /u gjerm. bremsbergu - aparat pr t lshuar barrn npr pjerrsir. Breshan /a it. brescia - pushk me strall q mbushet nga gryka. Bretel /a it. bretelle - aski, tirant, krahza. Brigad /a fr. brigade - usht. njsi ushtarake q prbhet nga dy a tri regjimente ose LN nga dy a m shum batalione njsi e organizuar puntorsh, q kryejn nj pun t caktuar; aksione vullnetare pr koh t caktuar ( brigada e rinis ). Brigadier /i fr. brigadier - udhheqs i brigads. Brigadist /i fr. brigadeur - antar i brigads. Briket /a fr. briquete - pluhur qymyri, tallashi, metali i kompresuar n formn e blloqeve t vogla. Briketoj fr. briqueter - qymyrgurin, fabrika e briketimit; briketuesi punon n briketore.

223

Brilant /i fr. brilant - diamant pa ngjyr, i prer n disa faqe t lmuara e t shklqyeshme, q prdoret zakonisht pr stoli ( vath brilanti, unaz me brilant ). Brilantin /a fr. brillantine - pomad me er t mir pr ti shklqyer flokt. Briofit /e gr. bryon-fyton - myshk-bim; bot. emrtim pr myshqet (briophyta). Briologji /a gr. bryon logos - myshk dije ; bot. dega q studion myshqet. Brixh /i ang. brigde - loj me letra, q luhet nga katr veta. Brok /a ven. broca - en me gryk t gjr e me nj vesh q shrben pr uj, ver; en druri 25 kgr. 2. brok ven. gozhd kpucsh. 3. brok ven. gjung, lar, pull ( lis, dhi me broka ). Brom /i gr. bromos - er e keqe; element kimik, jometal, i lngshm, i rnd e helmues, avujt e t cilit kan kan ngjyr t mbyllt dhe er t fort e t rnd simb. Br< lat. bromum. Bromatologji /a lat. bromatologia - shkenc q merret me ushqime dhe dietn. Bromatoterapi / a lat. bromatotherapia prdorimi i ushqimeve n mjekimin e smundjeve.

224

Bromidroz /a lat. bromidrosis - djers me er t rnd. Bromoform /i nlat. bromoformium - farm. lng q prdoret si mjet kundr kolls s bardh. Bronk /u lat. bronchus - gryk; anat. donjra nga dy degt q ndahen nga trakeja, npr t cilat ajri shkon n mushkri. Bronkadenit /i lat. gr. bronchadenitis - mjek. pezmatim i gjndrrave limfatike bronkiale. Bronkektazi /a lat. bronchiectasia - mjek. zgjrim i bronkeve ose i bronkioleve, astma bronkiale. Bronkiole /t lat. bronchiolus - anat. degzimet m t vogla t bronkeve. Bronkit /i lat. bronchitis - smurje e bronkeve, ( melqis t bardh si organ i frymmarrjes ), brokit kronik dhe bronkit ngjits. Bronkoblenorre /a lat. bronchoblenorrhea - mjek. bronkit kronik me klbaz t shumt. Bronkofoni /a lat. bronchophonia - tingujt q dgjohen n mushkri me stetoskop. Bronkolit /i lat. gr. broncholithus - mjek. gur bronkial. Bronkolitiaz /a lat. broncholithiasis - mjek. formim i gurve bronkial.
225

Bronkologji /a lat. bronchologia - mjek. deg q studion dhe mjekon smundjet e pems bronkiale. Bronkopati /a lat. bronchopathia - smundje e bronkeve. Bronkopneumoni lat. bronchopneumonia - mjek. pezmatim i mushkrive dhe i bronkeve. Bronkokorre lat. bronchorrhoea - mjek. nxerrje mukusi nga rrugt e frymmarrjes. Bronkoskop /i lat. bronchoscopium - aparat pr shikim t brendshm t bronkeve. Bronkospazm lat. bronchospasmus - mjek. ngushtim spazmodik i hapsirs bronkiale (bronkiostenoz). Bronkotomi /a lat. bronchotomia - mjek. prerje e bronkeve. Brontofobi /a lat. bronchophobia - mjek. frik nga bubullima. Brontometr /ri gr. brontemetron - aparat pr t matur fuqin e bubullims. Bronz /i it. bronzo - tungj, tu, bakr. Bronzoj it. bronzare - lyej me bronz ose i bronzt , i tungjt.

226

Broshur /a fr. brchoure - librth i thjesht, me pak flet t qepura me tel a me pe; pjes e nj libri t madh q botohet n kt mnyr. Brun /e it. brune zeshkane, ngjyrgruri, nga turq. ezmere. Brutal /e it. brutalis - i vrazhdt, i ashpr, i egr; ( sjellje brutale, e ashpr, e egr e nj njeriu, i panjeri, e priti me vrazhdsi, ndrhyri ashpr, egr, egrsisht, ashprsisht). Brutalitet /i it. brutalitas - vrazhdsi, egrsi. Brush /a ven. bruschia - fur pr pastrim. Bruto it. brutto - i keq; paketim me gjith peshn e mbshtjelljes / pr mallrat / t dhna bruto it.t paprcaktuara, t pavrtetuara. Naft bruto it. naft e paprpunuar, e papastruar. 2. fin. q sht s bashku me shpenzimet e bra /pr fitimin e t ardhurat/. # kund. neto. Bucak /u sk. bucak - bucel e vogl, knae, fytak. Bucelar /i ven. bozzello - bucelabrs. Buc /a sk. bs - basi, plis dheu me bar, bukbar. Buet maq. buci - gjmon mali, ushton. Budizmi sanskr. Budha - ndriimtar, 580 / 480 p.e.re, themeluesi legjendar i budizmit Gautama
227

Budha q e prhapi n Azi, Indi, Kin, Japoni e Birmani, besimtar budist. Bud /a sanskr. buddha - ndriimtar; themelues i budizmit. Bufer /i ang. buffer - hek. pajisje pr paksimin e forcs s prpjekjes midis vagonave. Bufon /i it. buffone - gaztori, njeri qesharak, keq. palao, lalo. Bufonad /a it. buffonata - shaka, fars, shpoti, qsendi. Bukli /a sk. buklia - brok uji e drunjt, pllosk. Bukolik /a gr. bukolikos - baritore, pastorale, idlike, lloj t poezis antike q me idila dhe ekloga si forma t prhapura t ksaj gjinie, poett Teokriti grek n shek. III dhe Virgjili latin n shek. I p. e. re. n mnyr t idealizuar paraqitn jetn baritore; n poezin shqipe Bagti e buqsi e Naim Frashrit sht vepra m e shquar bukolike. Bulb /i lat. bulbus - qepore, krcell i trash barishte ( bulbi i zambakut ). 2. anat. bulbi i trurit, bulbi i syrit; pjes e fryr e disa indeve, qepujk e nj organi, pjesa e fryr e termometrit q mban zhivn. Buldozer /i ang. bulldozer - traktor me nj thik t
228

gjr prpara q shrben pr t grryer, pr t shtyr dheun etj. Bul /a it. bolla - fllusk e vogl ajri ( bul ajri ); anat. pjes e tult e nj organi ( bul veshi, bul gishti ). Bulim /i lat. bulimia - uri; mjek. pangopsi, gryksi, makutri. Buletin /i fr. bulletin - njohtim i shkurtr zyrtar pr nj ngjarje t rndsishme, pr smundjen e ndonj personaliteti etj.( buletinet e lufts, buletini meteorologjik, bul.shndetsor ). 2. botim periodik i ndonj institucioni, prmbledhje periodike studimesh ( buletin shkencor ). 3.vjet. fletvotim( bul. i pavler ) Bulevard /i fr. boulevard shtitore, rrug e gjr me drur anash n qytete t mdha, shtitore; mbrjeve dalim n shtitore. 2. por do t shkruhet ( letrsi bulevardi, gazet bulevardi, di e pavler). Bum /i ang. boom - ek. rritje e menjhershme spekuluese e prodhimit n vendet kapitaliste ( bum i industris automobil.) Bumerang /u ang. boomerang - shkop i trash, i prkulur e me maj, q kur hidhet me forc, dredhon n ajr dhe kthehet prsri tek ai q e ka

229

hedhur /prdorej si arm nga fiset austrialiane (goditi me bumerang). 2. goditje q jep dikush dhe e pson vet (iu kthye bumerang). Bundestag /u gjerm. Bundestag - parlamenti gjerman; dhoma e prfaqsuesve t parlamentit. Bundesver /i gjerm. bundeswehr - federat arm; forcat e armatosura gjermane. Bunker /i ang. bunker - usht. vendstrehim me mure t trasha betoni dhe me frengji pr ta goditur armikun, bunker kombajnash, bunk. qymyrguri etj. Buqet /a fr. bouquet - tuf; tuf lulesh t lidhura e t rregulluara bukur, tuf lulesh, buqet, tuf trndofilash. Burlesk /e fr. burlesque - vjersh tregimtare pr t qeshur, n t ciln tema e madhe e rndsishme prshkruhet n mnyr parodike; pjes muzikore me karakter humoristik. Burmim /i turq. burma - vidhosje, shtrngim me burm. Burnot /i turq. buruntu - bar hundsh; duhan i that, pluhur q thithet me hund pr t nxitur teshtitjen ( kuti burnoti ). Burokrat /ci fr. bureaucrate - npuns i lart shteti q i shprdoron t drejtat q ka, i zvarrit
230

shtjet; sistem drejtues me interes subjektiv, jomasiv q udhheq nga zyret. Bust /i it. busto - art. skulptur, q paraqet pjesn e siprme t trupit t njeriut q nga mesi e lart ose kokn dhe nj pjes t krahrorit (bust mermeri). Butafori /a it. buttafuori - inspicient teatri; teat. sende e orendi t ndryshme q shrbejn skens. 2. fig. kushte e rrethana t jashtme t krijuara n mnyr t rreme pr t mashtruar dik. Butan /i fr. butane - kim. lloj gazi, hidrokarbur i ngim C4 H10. Butik /u fr. boutique - dyqan, tregtore me pakic. Buton /i fr. bouton - pulla, sust e ziles, shtyp sustn e ziles, ose shtyp sustn nj mekanizmi pr t vn n lvizje. Buxhet /i ang. budget - fin. plan financiar i t ardhurave dhe i shpenzimeve t nj shteti (buxheti vjetor). 2. t ardhurat e nj familje, t nj njeriu etj. (buxhet familjar, buxhet vetjak). Byro /ja fr. bureau - organ q udhheq me punn e ndonj organizate /zakonisht politike; grup specialistsh q drejton veprimtarin teknikoshkencore n nj institucion a nj ndrmarrje ( byroja e projektimit ).

231

Byzylyk /u turq. bilezik - rreth prej metali t muar, prej kocke etj. q vihet si stoli n ky t dors a n llr (byzylyk ari, byzylyk i fildishi); byzylyk (kyq) i dors. CA lat. kim. simbol pr kalciumin; mjek. shkurtim pr karcinomn. Carpe diem lat.( lexo karpe diem ) - shfrytzo kohn! prfito nga rasti! Casus belli lat. ( lexo kazus beli ) - shkas pr luft! Capin /a it. cap in - mash metali me nj maje hekuri t kthyer pr t lvizur pjes metalike t nxehta; pr rrokullisje trupash druri. Cedim /i lat. cedere - drejt. lshim. Cedoj lat. cedere - lshoj, heq dor nga nj e drejt ( ceduesi ). Cefe /u gr. kefeus - astr. yjsi n hemisfern veriore t qiellit. Cefeid gr. sipas Cefeut - yll me shklqim t ndryshueshm. Celebrim /i lat. celebrare - zyrt. regjistrim i martess n zyrn e gjendjes civile. 2. festim, festoj. 3. kryerja e nj shrbese fetare. Celebroj lat. celebrerare - kremtoj. Celetomi /a lat. gr. cele tome - mjek. prerje, hapje e hernis.
232

Celibat /i lat. celibatus - beqari; ndalim i martess s priftrnjve katolik e murgjve ortodoks. Celsius /i sued. Celsius - shpiksi fiz. dhe astronom suedes A. Celsius 1701-1744, emrtim i shkalls n termometr; nesr dita sht me diel, 20 C. nxehtsi. Celul /a lat. cellula - qeliz. Celulare lat. cellularis - qelizor; biol. (patologji celulare). Celulit /i lat. cellulitis - pezmatim i indit qelizor t nnlkurs, qelbzim i tij. Celuloz /a gjerm. zellulose - lnd q del nga prpunimi i drurit dhe prdoret pr prodhimin e letrs. Celuloidi lat. gr. cellula eidos - lnd celuloze q prdoret pr t br shirita filmi. Cenob /a lat. cenobium - biol. koloni organizmash qelizor. 2. fet. kuvend manastiri, bashkim murgjsh. Cenobit /i gr. koinos bio - i prbashkt jet; fet. rregulltar q jeton n manastir. Cens /i lat. census - vlersim. 2. krkes e qytetarve kapitalist pr t penguar prdorimin e t drejtave popullore. Celul /a lat. cellullaris - qeliz, qelizor dmth. q prbhet prej qelizave; qeliza sht njsia

233

themelore m e thjesht, m e vogl nga e cila ndrtohen indet e njerzve, kafshve e t bimve. Censur /a lat. censura - kontrolli para botimit t nj vepre. Cesuron lat. censere - fshin ndalon botimin e nj vepre letrare a publicistike; shqyrtim i prmbajtjes s veprs nga organi zyrtar pr mos t qen n kundrshtim me krkesat. Censuroj lat. censere - vlersoj prmbajtjen e veprave, letrave, telegrameve, para se t dorzohen pr botim. Censor /i lat. censor - npuns q shqyrton e kontrllon nga prmbajtja shtypin e botimet tjera para se t dalin n qarkullim, pjest teatrore, filmat para se t shfaqen, ai q bn censurn. Centuar /i lat. centaurus - mit. greke prbindsh gjysma burr /nga mesi e posht; astr. yjsi n hemisfern jugore t qiellit. Cent /i lat. centum - njqind. Centibar /i cb. lat. centi bar - nj e qindta pjes e barit. Centigram /i cg. lat. centi grami - nj e qindta pjes e gramit ashtu pr cl centilitr, cm centimetri. Centrafoz /a lat. centrum , gr. phos - qendr drit; mjek. t ndiert e errsirs n qendrat e t

234

parit t syrit. Central /i lat. centrum - qendr (qendr elektrike). Centralizoj fr. centraliser - prqendroj; i centralizuar lat. i prqendruar, q sht i prqendruar n duart e shtetit centralist (qendror), q mbshtetet n parimin e centrlizmit Centralizm /mi lat. centralis - pol. drejtim i prqendruar i t gjitha shtjeve shtetrore (centralizm demokratik). Centralizim /i fr. centraliser - prqendrim nn nj pushtet t vetm shtetror, nn nj drejtim t vetm, prqendron n duart e shtetit. Centrifugal /e lat. centrifugalis - qendrlargues. Centrifug /a lat. gjerm. zentrifuge - tek. aparat pr ndarjen mekanike t nj lnde ose pr heqjen e ujit nga nj send a nga nj przierje me an t rrotullimeve t fuqishme. Centrifugoj lat. centrum fugere - bj ndarjen e lndve q prbjn nj przierje e q kan dendsi t ndryshme ose heq ujin nga disa sende, duke i rrotulluar me shpejtsi n nj centrifug, perpunoj me centrifug. Centripet /centipetal /e lat. centripetalis - qendr synim; qendrsynues, qendrafrues. Centrofoz /a lat. gr. phos - drit; mjek. t ndiert e drits q lind n qendr t syrit

235

Centrosfer /a lat. gr. centrum sphaira - qendr top, lmsh, toka. 2. gjeol. brthama e toks. Centrozom /a lat gr. centrum soma qendr trup; kokrriz q gjendet n qeliz dhe q merr pjes n ndarjen e saj. Centuri /a lat. centum - njqind; hist. njsi prej 100 kalorsish n Romn e lasht; ceturioni lat. komandanti i qindshes. Cereber /i lat. cerberus - mit. qen i egr me tri kok, rojtar i ferrit (i pamshirshm). Cereale lat. cerealis drithor. Cererale /t lat. cereralia<cereres Cerera hyjnesh e pjelloris n Romn e lasht. Cerebelare lat. cerebellaris - truri i vogl; Cerebrale lat. cerebrallis - truri i madh. Cerebrastenia lat. cerebrasthenia - mjek. dobsi mendore ose dobsi tjtr q ldhet me dmtimet e trurit. Cerebrospinal /e lat. cerebrospinalis - anat. q i prket trurit dhe palcs s kurrizit, truroshpinor, cerebrokurrizor. Ceremoni /a lat. cerimonia - forma festimi, kremtim riti, zakoni, lindje, vdekje, ngjarje fetare a shtetrore, veprime kremtuese e prkujtimore q ka pr qllim ti jap solemnitet, ta bj m madhshtore ngjarjen, festn, prkujtimin. 2. keq.

236

bn ceremonira lat. sjellje q shoqrohet me etiketa t tepruara e mnyr t strholluara. Ceremoniali lat. ceremonialis - trsia e veprimeve q bhen sipas nj rendi t caktuar, me rastin e nj ceremonie; libri i ceremonive. Cerera lat. Ceres - mit. e bija e Saturnit dhe e Opit, motra e Jovit, hyjnesh e pjelloris dhe e bujqsis /te krekt Demetra astr. m i madhi asteroid q u zbulua me 1 janar 1801. Cergatar turq. cerg atar - endacak, q nuk ka nj vendbanim. Cerga turq. erge - qilim i dhirt; ceg merimange. Certifikat /a lat. certificatum - vrtetim, dshmi, (certifikat mjeku, certifikat e lindjes ). Cerumen /i nlat. cerumen - dyll veshi. Cerviciti lat. cervicitis - mjek. pezmatim i qafs s mitrs. Cervikale lat. cervicalis - amat. qafor, i qafs, i zverkut. Cestode /t lat. cestoda - shirit; zool. lvriza, shirita /krimba parazit n zorrt e njeriut dhe t kafshve/. Cetace /t lat. cetacaee - balen; zool. rend i gjitarve t detit si balena, delfini etj.

237

Cezari ( Jull Cezari ) kryekomandant i Roms lasht. Cezur /a lat. caesura - prerje, ndarje , pushim ritmik, pushim i zrit brenda vargut, ka pr qllim t theksoj m mir ritmin, e ndan vargun n dy vija ( hemistik) p. sh. derdhet aq i egr // derdhet aq i qet, posi mall-i vashs // q djeg m t fsheht, L. Poradeci Kroj i fshatit ton CIA ang. Central Inteigence Agenci ( Agjenci qendrore Informative) institucion n SHBA q mbledh informata pr mbrojtjen popullore. Ciani lat. cyaneus - kim. CN gaz i pangjyr, i helmueshm. Cianodermi lat. cyanodermia - ngjyr blu e mbyllur e lkurs. Cianopati lat. cianopathia - mjek prhapje e ngjyrs blu t mbyllur n lkur. Cianopsia lat. cyanopsia - mjek. cen n shikim, kur objektet n shikim dken sikur kan ngjyr blu. Ciceron /i lat. Cicero onis - m i madhi i oratorve t Roms. 106-43 p. e. re. Ciceron it. cicerone - ai q u jep shpjegime vizitorve n qytet, muze, ekspozit etj. Cigarishte, cigare sp. cigarro emri i nj lloj duhani t grir n Kub pip duhani, ibuk.

238

Cikatric lat. cikatrix - shenj plage; cikatrizohet ose prthahet. Cikl /li gr. kyklos - rreth, varg i plot dukurish ose shndrrimesh, varg t dhnash a materialesh q formojn nj trsi m vete, varg veprash artistike t nj gjinie; varg veprash letrare n t cilat vepron i njejti hero, ose prshkohet nga mendime e ndjenja t prbashkta dhe dukn sikur jan kapituj t s njejts vepr; n letrsin greke u krijua nj cikl epopesh rreth lufts s Trojs ( cikli trojan ) me veprat Iliada dhe Odisea ( Uliksi ) dhe shum poema q e plotsojn; t gjitha s bashku formojn nj histori t pandrprer q fillon me lindjen e Titanve dhe mbaron me vdekjen e Uliksit; n let. ton popull. njihet cikli i kngve pr Mujin dhe Halilin. Ciklike lat. cuclicus - rreth, rrethor, periodik; q prbn nj t tr t lidhur nga po ajo tem, nga po ai subjekt, nga po ata heronj etj. /pr veprat artistike. 2.kim. sistem unazor, unazore. Cikliti lat. cyclytis - mjek. pezmatim i trupit ciliar n sy. Cikloektomia lat. cycloectomia - mjek. heqje kirurgjike e nj pjese ciliare t syrit. Ciklofrenia lat. cyclphrenia - mjek. psikoz maniakodepresive.

239

Ciklometri gr. kyklos metron - aparat pr matje rrotullimi rrotash auto. Cikloni ang. cyclone - rreth, er e fuqishme dhe e shpejt, me reshje t shumta; shakullin, dredh. 2. aparat thiths i pluhurit, pr t pastruar ajrin. Ciklop /i lat. Cyclops - rreth sy; mit. gr. vigan me nj sy n mes t ballit, katallan. 2. lloj gaforreje me nj sy prpara (cyclopscoronatus); mjek. t qent vetm me nj sy. Ciklopik, Ciklostili gr. kyklos stylos - thumb hekuri q shkruan mbi pllaka dylli. 2. makin shtypi e thjesht pr shumzimin e shkrimeve. Ciklotroni fr. cyclotron - fiz. aparat elektromagnetik pr prshpejtimin e grimcave pozitivisht t elektrizuara. Ciliare nlat. ciliaris - qerpik, qerpikor. Cimbiali lat. cymbalum - vegl muzikore, trapez me tela dhe shkoptha t drunjt; apare, inele. Cimbocefalia lat. cimbocephalia - mjek. kok n form lundre, skafocefali. Cim /a it. cima det. litar i trash anije. Cinik /u/e lat. cynicus <gr. kynikos - qen; q mban qndrim prbuzs e talls kundrejt normave t moralit. 2. q shpreh cinizm, mosprfills, prbuzs, i vrazhd, njeri cinik, i pacip Cinizmi lat. cynismus - doktrin q predikonte

240

mosprfilljen dhe prbuzjen e hapt t zakoneve, t normave t moralit e zakoneve t shoqris, qndrim i vrazhd, i pacip: qeshte me cinizm, shpreh cinizm, predikon mosprfillje dhe prbuzje t virtyteve dhe normave t njohura morale n shoqri dhe pavarsi t njeriut. Cinkografi /a gjerm. cink-zink / grapho gr.shkruaj; repart i shtypshkronjs ku prgatiten klishet nga zinku. Cinkotipi gjerm. gr. zink typos - gdhendje e figurave n pllaka zinku. Cinoreksia lat. cynorexia - qen oreks, shije; mjek. uri e tepruar, gryksi prej ujku. Cip /a gr. cipa - lvore e holl q vesh ka; membran, lkurz, shtres e holl. Cirkulus vitiosus lat. rreth i mbyllur, arsyetim i gabuar, gjendje pa rrugdalje. Cirilik sk. irilica - njri nga dy alfabetet sllave. Cirk /u fr. cirque<lat. circus - rreth; vend ku jepen shfaqje nga akrobatt; grop e formuar nga akullnajat, vullkanet; grop n trajt unaze n siprfaqen e Hns; cirkulare, rrethore, qarkore. Cirzomfali lat. cirzomphalus - mjek. zgjerim i venave rreth krthizs. Cirroz /a lat. cirrohosis - boj portokalli; mjek. rritje e indit bashkues q shkakton ngurtsimin e

241

nj organi t trupit. Cisti lat. cystis - fshik, qesk; mjek. fshikz e mbushur me lng q shfaqet si smundje n inde ose n organet e trupit . Cistalgjia lat. cystalgia - mjek. dhembje n fshikn urinare. Cistektazia lat. cystsctasia - mjek. zgjrim i fshiks urinare. Cistektomia lat. cystectomia - mjek. heqje kirurgjike e fshiks urinare. Cistern /a lat. cisterna - rezervuar uji: vagon, anije a mjet tjetr pr t mbartur uj, naft etj. Cisterk /u lat. cystercercus - zool. larv e shiritit. Cistiti lat. cystitis - mjek. pezmatim i fshiks urinare. Cistom lat. cystoma - mjek. tumor cistik. Cistoskopi lat. cystoscopium - mjek. aprat optik pr shikimin e brendis s fshiks urinare. Cistotomi lat. cystotomia - mjek. operacion i fshiks urinare. Citadel /a it. cittadella - kala, kshtjell, lloj pirgu nga bhen vrojtime, vzhgime. Citat /i lat. citatum citare - cek, thrras, ndjell, prmend. 1. pjes e shkurtr e nxjerr fjal pr fjal nga nj vepr ose nga nj tekst i shkruar. 2. riprodhimi fjal pr fjal i nj shprehje, mendimi,

242

pjes nga nj vepr letrare ose shkencore, q autori e sjell pr t sqaruar ose prforcuar m mir pohimet e veta; citate prdoren shpesh kur analizohen vepra letrare, citoj nga vjersha: E dashura mmdhe t dua kshtu si je Robria A. Z. ajupit . Citodiagnoz /a lat. cytidiagnosis - mjek. diagnoz citologjike ( qelizore ). Citofon it. telefon i brendshm /q lidh apartmentin me hyrjen e godins . Citogonia gr. kytos gone - qeliza lindje; biol. shumzim i qelizave. Citogjene gr. kytogenesis - zanafill; q krijon qeliza n trup. Citogjenetik gr. kitogenet que - deg e biol. q studion ndrtimin dhe funksionet e qelizave nga pikpamja e trashigimis. Citokinez /a lat. citokinesis - lvizje; ndarje e qelizave. Citoliz lat. citolysis - zbrthim i qelizave pr shkak t ndikimeve kimike, radioaktive. Citologjia lat. cytologia - studion ndrtimin dhe jetn e qelizs. Citometri lat. gr. cito metron - aprat pr matjen e shpejtsis. Citomorfoz gr. kytos morphe - trsia e

243

ndrrimeve t qelizave n nj organizm t gjall. Citoplazma lat. cytoplasma - biol. lngu qelizor, pjesa thelbsore e qelizs. Citrati lat. citrus - limon; kim. kripa e acidit t limonit Civil /e lat. civilis - qytetar, qytetare, jo ushtarak. Civile lat. civilis - drejt. q ka t bj me gjendjen dhe t drejtat ligjore t qytetarve n nj shtet; jofetar, jokishtar, joushtarak. Civilizim lat. civilisatio - qytetrim, civilizoj. Cogito ergo sum lat. mendoj, pra ekzistoj; filoz. freng Dekarti. Conditio sine qua non lat. kusht pa t cilin nuk bn; kusht i domosdoshm. Coram populo lat. para publikut, hapur publikisht, botrisht. Cum grano salis lat. me mendje prehtsi. Curriculum vitae lat. rruga e jets, jetshkrim, biografi. Cucll /a sk. cucla - thith, biberon, pr foshnje. ajnik /u tur. ajnik - gjymi i epr i ajit. ajup /i, ANDON ZAKO AJUPI ( 1866 -1930 ) Lindi n Shepr t Zagoris Gjirokastr, ishte i biri i Harito akos nj fshatar i mrguar n Grei e Kajro pa familje, tregtar q i siguronte jet t mir familjes n Shepr. ajupi pas kryerjes s shkolls gjysm t mesme n Nivan, i ri vajti t studioj n

244

Egjipt e pastaj n Gjenev t Zvicrs pr t vazhduar studimet n drejtsi. Ai ishte njohs i letrsis klasike greko romake si dhe romantizmit dhe realizmit frng. Ai njihte jetn e fshatit, doket dhe zakonet e popullit brenda dhe jasht atdheut. Kto q formuan karakterin dhe botkuptimin e tij zemrzjarrt, i prer n gjykime, i gatshm q t kryej do pun q t jet n shrbim t atdheut m 1913. Ai ishte satirik i fort ndaj sherbtorve dhe tradhtarve t popullit, intrigant, t cilt pa fare aftsi arrijn t bhen faqe me nder dhe mbretr. Veprimtaria letrare e ajupit filloi n gjuhn frnge, n t ciln gjuh bri studimet univerzitare. Tregimet Musafirt e ajupit, Besa- bes ku shtrohet plaga e kurbetit dhe gjendja e rnd ekonomike n atdhe. Kur iu rrek krijimit shqip, m 1902 ajupi botoi kryeveprn Baba Tomorri n Kairo. M 1908 fejtonin Klub i Selanikut ku demaskoi politikn e xhonturqve, trimrisht v n dukje servilitetin e tradhtarve. Nj i afrm i tij i botoi veprat: Komedin Pas vdekjes dhe dramn Burri i dheut 1809-10 Prrallat e Lafontenit i prktheu n shqip para vitit 1912. Poemi Dhjat e vjetr, Baba Musa lakuriq 1903-5.
245

Komedia 14 vje dhndrr, Atdheu, Dashuria, Prralla t vrteta dhe t rreme vjersha lirike me motive shoqrore Kngt e vome vllim me vjersha kundr imperializmit q nuk sht gjetur. Lulet e Hindit dhe vjersha t shqipruara nga letrsia sanskrite pr mes frngjishts. Vepra e ajupit sht kaprcim nga romantizmi i Rilindjes tek realizmi i mvonshm. Kjo sht shembull i letrsis militante t frymzuar nga jeta e popullit dhe ndr krijimet m me vler t tradits ton letrare akall /i turq. akal - kafsh gjitare grabitqare e familjes s qenit, m e vogl se ujku q rron n Afrikn Veriore, Azi e Europn Juglind. akalloz turq. akall - njeri kokkrisur, i prishur. 2. fig. gjakpirs i pangopur (lehin si akejt). akll /lli turq. akil - gur t thyer n copa t vogla (fior), shtroj rrugn me akll; mur i br me gur pa lla (rrethoj me akll. aki turq. aki - thik, biak, sojak, brisk. am /i turq. am - bredhi, pish; amishte turq. bredhisht. anak /u turq. anak - en balte pr t zier gjell; misur, vegshi. ant turq. anta - trast pr libra.

246

aparet turq. alpara - vegl muzikore nga dy pjata bronzi q prplasen njera me tjetrn; kastanjet, tingzat q i mbajn n gishtat e duarve valltart. apkn /e turq. apkin - bandill, bandille; djal i hedhur, gazmor ca i shkujdesur, t prap; me kapel mbi njrin sy ( vajz bandille ). ark /u turq. ark - grack, kurth pr minj, zogj ose kafsh t egra; kmbza e arms pr shkrepje baruti; vegl pr t grir duhanin. arshi turq. arsi - treg i mbuluar. arteri ang. charter - letr, diplom, kart; kontrat mbi angazhimin e nj anijeje ose e nj aeroplani. artizmi ang. chatism - hist. lvizja puntore revolucionare e viteve 30-40 shek. 19 n Angli, pr t drejtat e tyre, pr gjendje ek. ati turq. ati - pullaz, streh; banes, shtpi. atall turq. atal - dhmb i shtrembr, dhmb nrlik, katarosh; kmbshtrembr etj. aush turq. avus - rreshter n ushtrin osmane. erek u turq. eyrek e shinikut, 15 tors. 40kg. mas drithi ose 24 ok. ibuk /u tur. - ubuk - llull, cigarishte, ifi /u turq. ifi - hist. bujk pa tok, q punonte n tokat e ifligarit (shfrytzuesit, pronari

247

trashgues) feudal. ifte /ja turq. ifte - arm zjarri me dy tyta. ifuti turq. ifut , pers. xhihud, jehud - hebre; njeri koprrac. ikriku turq. ikrik - ikrik plhure, ikrik pusi, rrot pr t nxjerr uj. iraku turq. irak - shegrt, ndihms zejtari. itjane /t turq. intyan - dimi , brekushe grash t gjata e t gjra prej basme, q ngushtohen te syri i kmbve. ivi turq. ivi - mentesh. oban /e turq. oban - bari, baresh, vllah; obane turq. n mnyr baritore, vllahisht; obanbash /e turq. kryeoban. obanri turq. oban ri - trsia e vllehve. oroditje turq. sll. -rodi fis, prishje, bastardim, zvetnim, prdhosje, trullosje. udi /a sll. udo - habi, mahnitje e madhe, e jashtzakonshme, sipas fes , mrekulli. um /a turq. uma - mjek. murtaj. uran sk. uran - gjeldet, misrok, biban. yek turq. kek - krcimtar, valltar, balerin. yshtet pop. magjit. Dad /a turq. dada - grua q ushqen me gji fmijn e dikujt tjetr; mendesh. 2. emr prkdhels pr
248

gjyshn, nnn a motrn e madhe, dasmoresha q shoqron nusen. Dadoja it. dado - kundrvidh. Dafin /a gr. dafne - shkurre me gjethe gjithmon t gjelbra e me er t kendshme; fig. deg nga kjo bim mesdhetare q mbahet si simbol i fitores dhe i lavdis. Dai /u turq. dai - burr trim e bujar. Dajesh /a turq. dayi - e shoqja e dajs. Daj /a turq. dayi - vllai i nns. Dakord nlat. dacord - po, pajtohem, pranoj, mir, n rregull; jemi marr vesh, jemi n nj fjal, jemi t nj mendimi etj. Daktilim /i gr. daktil - mnyra e kumtimit t mendimeve te shurdhmemect, me an t gishtrinjve ( daktilologjia ). Daktilografi /a gr. daktylos grafo - gisht, shkruaj; mjeshtria e t shtypurit me makin shkrimi. Daktiloskop /i gr. daktylos skopeo - gisht shikoj; dega q merret me shqyrtimin dhe vshtrimin e vijave t lkurs n pjesn e brendshme t gishtrinjve, zbatohet n kriminalistik pr t zbuluar kriminelt sipas gjurmve t gishtrinjve. Dalie /t sipas bot. suedez Dahl - bim zbukuruese, gjeorgjin. Daltonizmi ang. sipas kimistit anglez Dalton

249

1766-1844 i cili nuk i dallonte disa ngjyra ( daltonistt e shohin botn vetm bardh e zi ). 2. mjek. paaftsi e syve t njeriut pr t dalluar disa ngjyra, sidomos ngatrrim i t kuqes me t gjelbrn. Damlloja turq. damia - mjek. mpiksja e gjakut n ent e trurit q shkakton humbjen e ndjenjave, pik, infrakt; fig. fatkeqsi e papritur. Damperi ang. dump car - automjet barts me karroceri lvizse pr zhgarkim m t leht. Dantell /a fr. dantelle - thurje e holl me pe, me forma, me dredha e me zbukurime t ndryshme, q punohet me grep dhe q zakonisht qepet anve t veshjeve, perdeve etj. Dartoz /a fr. dartrose - bot. smundja e patateve. Darvini /zmi sipas emrit t Darvinit 1809-1882 teori shkencore pr zhvillimin historik t natyrs s gjall, ligjet e zhvillimit t saj, si dhe origjinn e prsosjen e llojeve t ndryshme t organizmave shtazor e bimor nprmjet selekcionimit natyror. Dativi lat. dativus - gjuh. rasa dhanore. DE FAKTO lat. de facto - n t vrtet. DE GUSTIBUS (ET COLORIBUS) NON EST DISPUTANDUM lat. pr shije ( pr ngjyra) nuk duhet t diskutohet; gjithkush ka shijen e vet.

250

DE LANA CAPRINA RIXARI lat. grindem pr mustaqet e elos; kot s koti, pr hiin. DE NIHILO NIHIL lat. nga hii n hi (Lukreci romak p. e.re) Denigrim /i lat. denigrare - errsoj; zvoglim a ulje me qllim e vlerave t dikujt a t dikaje, duke shpifur e duke folur keq pr t; prozhmim, prgojim. Denigroj lat. denigrare - prgojoj, prozhmoj. DE VERBO AD VERBUM lat. fjal pr fjal. Devalvim /i lat. devalvere - zhvlersim, devalvoj, zhvlersoj; devalvimi i monedhs s nj shteti, rnje e vlers. Devijim /i lat. deviare - shmangie; era e shmangu anijen nga lindja, nuk u shmang nga rruga e tij, shmangie nga drejtimi, shmangia e gjilprs magnetike. 2. si folje ka kuptimin edhe dal ose largohem nga udha ose largoj, nxjerr nga udha etj. Devijoj lat. deviare - shmangem, dal, largohem etj Deviacion lat. shmangie nga politika e nj doktrine a partie; mjek. largim nga pika normale. Deviz /a fr. devise - monedh e huaj q shrben si mjet pagese me shtetet tjera, q shkmbehet me monedha tjera 2. fig. moto e jets, rregulla themelore q ndjek dikush n jet. Debakl /li fr. debacle - humbje dshtim, psim.

251

Debia lat. debitum - borgj dikujt ose debitor ai q i ka borgj dikujt. Debat /i fr. debat - rrahje mendimesh midis dy vetave, dy a m shum partive rreth nj shtjeje; diskutim i gjr, i hapur pr nj shtje me rndsi. Debil /e ang. debility - dobsi, pafuqi. Debiloj ang. debilitate - dobsoj, ligshtoj, shkalit. Debit /i fr. debit - prurje; p.sh. prurje e lart, prurje n sekond, pus me prurje t lart, prurje mesatare vjetore. Sasia e ujit q kalon n nj koh t caktuar npr nj gyp ose Debol, deboles /a it. debol - dobsi, pafuqi, i dobt, i ligsht; p.sh. ndien dobsi t madhe, i ligsht nga smundja ( pafuqi ). Debutant it. deuttante - ai q paraqitet pr her t par n sken arti, sporti a letrsie para publikut (debutanti). Debutoj (debutim) it. debuttare - filloi bri hapin e par n nj lm t caktuar. Decemvir /i lat. decem vir - dhjet burr; nj nga dhjet antart e Magjistraturs romake, q quhej decemvirat. Kolegjium prej dhjet antarsh Decemviri legibus scribendis hartuesit e ligjit
252

n dhjet tabela. Decemvirat /i lat. udhheqsi dhjet antarsh sipas hist. t vjetr romake. Decenie lat. decem - e barabart me 10 vjet (nj dekad). Decentralizm /mi lat. de centrlisme shprqendroj; shprqendroj forcat, shprqendrimi i mjeteve. 2. shqendrsoj ; shqendrsoj pushtetin etj. 3. zgjrim i s drejts s organeve m t ulta pr t qeverisur vet, shkputje nga organet m t larta, mohim, dobsim i centrlizmit (pushtetit qendror). Deci lat. decem - dhjet. Decibl /li lat. decibel dB (shkenctari Graham Bell) njsi e fuqis s zrit, e dhjeta pjes e nj beli dB; fuqia e zrit t ult sht 8 -10 decibl. Decidoj, decizion, decizohet nlat. decider vendos, vendoset, vendimtar, vendosmri; vendosn t ruhet armpushimi, mjekt vendosn ta operojn, rol vendimtar, faktor vendimtar. Decimal /e lat. decimus - i dhjeti, e dhjeta, mat. numr dhjetor, q ka pr baz numrin dhjet: decimetr, decilitr, decigram. Ded Gjo Luli n pranvern e 1911 filloi kryengritja n Malsin e Mbishkodrs me 8000 veta t udhhequr nga Isa Boletini dhe Deda ndoqn turqit nga malsia dhe krkuan nga Turgut

253

Pasha q t udhheqin vet mbi tokn shqiptare. Malsia qndroi e pashkelur kurdoher ruajti gjuh doke e zakone Lindi heronj q do ta pavarsojn Shqiprin. Dedikim /i lat. dedico, dedicare - kushtoj, kushtohet, kushtim, truaj, dedikoj; p.sh. librin e par ua kam kushtuar shokve t shkolls, ia ka kushtuar jetn artit, u kushtohet dshmorve t UK s Dedikas /a nga fr. kushtim, detyrim; i detyrohet vullnetit dhe kmbngujes (jo i dedikohet). Deduksion /i lat. deduktio - nxerrja e nj prfundimi logjik nga e prgjithshmja n t veantn, # Induksion nga e ve. n t prgjithshmen. Deduktoj lat. deductum - nxjerr nj prfundim. Defektologji /a lat. defekctum logos - mjek. shkenca q merret me studimin e t metave t njeriut dhe me shrimin e tyre. Defenziv /a fr. defensive - mbrojtje; qndrim mbrojts. Defetizm /mi fr. defaitisme - plogshti, munges besimi, frik deri n prfundimin e nj aksioni, aksion lufte a veprimi. Defekt /i lat. defektum - cen, e met, dobsim, munges; prishje e nj makine a e nj aparature.

254

Deficit /i lat. deficere, deficit - munges malli a t hollash n krahasim me vlern e mallrave t shitura; teprica e shpenzimeve kundrejt t ardhurave n buxhet. Deficitare it. deficitario - q sht n sasi t pakt, t pamjaftueshme, nuk prodhohet n sasi t madhe, q gjendet me vshtirsi n treg. Defiloj fr. defile - parakaloj, n mnyr t organizuar defilon ushtria. Defilim lat. parakalim npr rrugn kryesore t qytetit, defilim kundr dhuns. Definicion /i lat. definitio onis - prkufizimi; prkufizim i gjat (i shkurtr ), jep nj prkufizim, prkufizim i materjes. Definitiv /e lat. definitivus - prfundimtar; prgjigje prfundimtare, zgjedhje prfundimtare, u vendos prfundimisht. Deflacion /i lat. deflatio - fin. zvoglim i sasis s monedhs n qarkullim. Deformim /i lat. deformare - shformim, shformoj, i shformuar; smundja ia kishte shformuar trupin, llamarina shformohet nga goditjet, shformim elastik, fytyr e shformuar, shformim i metaleve, pamje e shformuar. 2.shtrembrim, shmtim, prishje e forms s trupit ose dikaje. 3. fig. shtrembrim i nj fakti, shtrembrim i realitetit me

255

qllim. 4. shfytyroj, shfytyrohet ( prishet ) p.sh. mori nj pamje t shfytyruar, prishi pamjen e rregullt t fytyrs etj. Degazhim /i fr. degager - zhgarkim, lirim; sport. dbim i topit nga portieri. Degazhoj fr. degager - zhgarkoj, liroj; sport. dbon topin n fush ( portieri ). Degjeneroj ( degjenerim ) lat. degenerare zvetnoj, zvetnim, zvetnohet; humbas tiparet, karakteristikat e veta dalluese e thelbsore, humbas vetit, cilsit m t mira t llojit t vet, prishet, humbet; ndryshon karakterin, shmanget nga rruga e drejt, ka piksynim tjetr moral, shthuret; p.sh. u zvetnuan moralisht, zvetnim shpirtror, zvetnim politik, njeri i zvetnuar, bnte nj jet t zvetnuar, zvetnim i racs. Degradim /i it. degradare - zhgradoj; t keqsuarit shkall-shkall t di., t ulurit a prishja e vlers. Degresiv /e lat. degresivus - ek. shpenzime degresive t cilat kur prodhimi shtohet, zvoglohen prpjestimisht sipas njsis s prodhimit. # kund. shpenzime progresive. Dehidrim /i lat. de hydro onis - mjek. heqje, largim i ujit, tharje, terje. Dehumanizim /i lat. de humanus - njerzor. Dehumanizoj lat. de humanise - bj t humbas

256

tiparet e vetit njerzore, e bj t pashpirt, njeri kafsh. Deizmi lat. deus - zot; filoz. doktrin filozofike q e quan zotin krijuesin e par t bots, por q pranon se, pas krijimit, bota zhvillohet sipas ligjeve t veta. De jure lat. de iure - ligjrisht, nga ana ligjore, me ligj, sipas rregullave, normave t prcaktuara me ligj. # kund. de fakto. Dekad /a fr. decade - dhjetditsh, dhjetvjetsh, dhjetvear, periudh dhjetvjeare; dhjetvjeari i kaluar. Dekadenc /a fr. dekadense - rnje, tatpjet, rrokullim; p.sh. tatpjeta e sistemit skllavopronar, tatpjeta e qytetrimit babilonas, solln nj rnje t thell etj. Dekadent /e fr. decadentisme - tatpjet, ( lat. decadens, decidere - rnje, bie posht ) rrym borgjeze letrare ( me ligje t veta joreale ) q mohon realizmin, trashigimin kulturore e artistike dhe mbron formalizmin; individualizm dhe pesimizm pr ti larguar masat punonjse nga lufta klasore lirimtare, dekadentt heqin dor nga njohja e bots reale dhe pasqyrimi i saj n art me vrtetsi, e prqendrojn vmendjen tek ndjenjat subjektive dhe vetm kto i njohin si themel e

257

qllim t artit; dekadentt prshkruajn me ndje gjendjet e smura shpirtrore, i kndojn vdekjes dhe jets s shfrenuar, predikojn pesimizm, misticizm, formalizm, drejtime a shkolla dekadente t shek.xx si: futurizmi, kubizmi, surrealizmi, ekzistencializmi, abstrakcionizmi e plot izma tjera, dekadentt qndrojn larg realitetit duke prdorur fjal t rralla me nj stil t strholluar q errson prmbajtjen, ndrisin individualizm. Dekalumen /i gr. deka lat. lumen - dhjet dhe drit; fiz. njsi e matjes fotometrike e barabart me dhjet lumen. Dekan /i lat. dekanus - ai q drejton nj fakultet; hist. komandant i dhjet ushtarve romak. Deklamim /i lat. deklamatio - shqiptim me z t lart, i shoqruar me gjeste, q i bnin grekt dhe romakt n kohn e vjetr me nxns t tyre. 2. sot e prdorim m tepr termin recitim q do t thot lexim shprehs i nj cope letrare. Deklarat /a lat. declarata - pohim a njohtim me prgjegjsi q bn dikush me goj a me shkrim; shpallje e qndrimit zyrtar, q mban nj qeveri, organizat etj. pr nj shtje t caktuar; shpallje e disa parimeve, qllimeve a krkesave t
258

rndsishme t nj shteti, partie etj. dokument zyrtar ku bhet nj shpallje e till. Deklaroj lat. declarare - libr. njohtoj botrisht, shpall, pohoj dika me prgjegjsi, bj nj deklarat; deklaruesi lshoi nj deklarat. Deklasoj fr. declasser - bart n nj klas m t ult rikategorizoj, degradoj, e prjashtoj dik nga klasa t cils i takon.3 sport. mund, mposht kundrshtarin n gara sportive. I deklasuar fr. ka humbas tiparet thelbsore t klass s vet. Deklinacion /i lat. deklinatio - gjuh. lakim sipas rasave, numrit e gjinis. Dekodoj nj kod fr. decoder - deshifroj nj kod. Dekolonizim /i fr. dekoloniser - luft e popujve t pushtuar pr liri dhe pavarsi kombtare. Dekolonizoj fr. dekoloniser - liroj nj vend t huaj duke flakur politikn e kolonializmit. Dekolte /ja fr. dekollete - bluz femrash me jak shum t hapur. Dekompozim /i fr. decomposer - shprbrje, shprbj, shprbhet, zbrthim; p.sh. shprbn ujin me an t elektrolizs, prizmi shprbn dritn e diellit, uji shprbhet n hidrogjen e oksigjen, shprbrja e albumineve, lnd t shprbra, kufoma t shprbra etj. 2. fig. sistem i shthurur, i kalbzuar i rendit fisnor; si dhe dekompozoj, i

259

dekompozuar. Dekompozoj fr. decomposer - shprbj, zbrthej. bn q t dekompozohet, shprbhet (t zbthehet) nj lnd organike. Dekoncentroj fr. deconcentrer - shprqndroj; largoj vmendjen nga nj gj a nj shtje e caktuar dhe e drejtoj n gjra a shtje tjera. Dekoncentrim /i fr. deconcentrer - shprqendrim vmendjeje, i kujdesit nga nj gj e caktuar. Dekonspirim /i lat. dekonspirare - nxjerrje n shesh a zbulim para t tjerve t vrtetn pr vetveten; nxjerrje n shesh e nj veprimtarie t fsheht t dikujt a t vetvets. Dekonspiroj lat. dekonspirare - tregoj a them dika q duhet mbajtur e fsheht, nxjerr n shesh t fshehtn. Dekontaminim /i lat. decontaminare - menjanim, pastrim i ndotjes radioaktive, kimike etj. te njerzit, kafsht, sendet etj. Dekontaminoj lat. shprlaj nga ndotja radioaktive, kimike etj. Dekor /i lat. decoro - zbukurim. Dekoroj lat. decoro - zbukuroj, jan ndrtime ose pikturime q bhen n sken t teatrit pr t paraqitur vendin, ambientin ku zhvillohet ngjarja; me zhvillimin historik t teatrit e dramaturgjis,

260

ndryshojn edhe dekoret, n teatrin e Shekspirit pr t paraqitur nj vend knaqeshin duke varur nj tabel q tregonte me dy tri fjal se ku zhvillohej ngjarja, sot arti i dekoreve t skens z vend t rndsishm n sken, piktort me talentin e tyre dekorues ndihmojn pr t zbuluar m thell prmbajtjen e shfaqjes, skena tani ka dekore si tishin nga natyra e gjall, dekore q me prkushtim t madh i ka punuar piktori. Dekorat /a lat. decorata - medalje, urdhr q i jepet dikujt nga shteti si shenj nderimi pr shrbime t larta ose pr merita t veanta Dekorator /i it. decoratore - ai q prgatit dekorin pr nj shfaqje teatrale, specialist dekori. 2. ai q bn sende zbukurimi; dekorativ zbukurues. Dekoroj it. decorare - i jap dikujt nj dekorat pr shrbime t larta ose pr merita t veanta (dekorimi). Dekovil /i shpiksi francez Decauville - tren i vogl q ecn mbi binar t ngusht dhe q shrben pr t mbartur minerale a sende t ndryshme. Dekreshendoja it. dekrescendo - muz. shenj pr zvoglimin gradual t intenzitetit t tonit ( pjes e tekstit ).
261

Dekret /i lat. decretum - akt, urdhr i shkruar i nj organi t lart t pushtetit shtetror ose i kryetarit t shtetit, q ka fuqi ligjore. Dekretoj lat. lshoj nj dekret, urdhroj me dekret pr dika ( dekretuesi urdhron ), vendos pr di me an t nj dekreti. Dekstrina fr. dextrines - kim. hidrat karboni q nxirret nga amidoni dhe prdoret pr ngjitje, pr dendsimin e ngjyrave etj. Dekstrozi fr. dextrose - kim. sheqer rrushi, sheqer amidoni, glykoz. Dekurajoj fr. decourager - shkurajoj, shkurajim, shkurajues, i shkurajuar; p.sh. mos u shkurajo! faktor shkurajues, sjell shkurajim, shkurajohet leht d.m.th. ia ndrydh guximin e dikujt, ia humb vullnetin dikujt, si dhe dekurajim dekurajues. Delegacion /i lat. delegatio - grup njerzish, q drgohet nga nj qeveri, nga nj organizat, nga nj institucion etj. pr ta prfaqsuar at pran nj qeverie, nj organizate a nj institucioni tjetr. Delegati lat. delegatus - prfaqsuesi i zgjedhur q do t marr pjes n nj kongres etj. Delfin /i gr. delfinos - zool. gjitar deti i fuqishm e i shpejt, q jeton n tuf e ushqehet me peshq dhe q shpesh u vihet pas anijeve. Deliberativ /e nlat. deliberativ . vendimor; p.sh.

262

vot vendimore etj. Delikat /e lat. delicatus - i but n t prekur, i njom; q thyhet leht, i brisht, i holl, i dobt shum i ndieshm q duhet trajtuar me shum kujdes. Delikates /a lat. delicatesse - libr. t qent delikat, q mund t preket leht nga ndonj smundje; sjellje e veprime me kujdes t veant. Delikt /i lat. delictum - faj, gabim i rnd; prgjegjsi. Delikuent /i it. delinquente fajtor. Delikuenc it. deliquenza - fajsi. Delirium /i lat. mendje, akrdisje, marrosje, shkallim. Delt /a gr. delta - gjeog. rrafsh n trajt trekndshi, n grykn e derdhjes s nj lumi t madh. Deltoidi gr. gjeom. katrkndsh i prbr prej dy trekndsh brinjnjshm me lartsi t ndryshme e me baz t njjt t prbashkt. Demagogji /a gr. demos agein - popull udhheq; mashtrim i masave punonjse, me fjal e me premtime; politikan me dy fytyr, q ndryshe flasin ndryshe veprojn, fjal t bukura por t zbrazta q mbulojn t vrtetn. Demagogu gr. demos agein - popull udhheq; ai

263

q bn demagogji, shtrembrime, politikan. Demant /i fr. demanti - prgnjeshtrim. Demantoj fr. dementir - prgnjeshtroj. Demokracion /i it. demarcazione - vij kufiri midis dy shteteve fqinje a midis dy zonave; vij ndarse, kufi midis dy ushtrive n koh armpushimi. 2. fig. kufiri q ndan dy gjra t kundrta q nuk mund t bashkohen njra me tjetrn. Demarkoj it. demarcare - ndaj, bj demarkacion. Demarsh /i fr. demarche - prapje p.sh. prapje t reja, t bjm edhe nj prapje, bri prapje pran 2. veprim diplomatik ndaj nj shteti t huaj n shenj proteste a mospajtimi me dika. Demilitarizim /i fr. demilitariser - militarizim. Demilitarizoj fr. demilitarer - militarizoj. Demobilizoj fr. demobiliser - mobilizoj. Demobilizim fr. demobilisater - mobilizim. Demoduar fr. demode - jasht mods, i vjetruar, q nuk veshet, nuk prdoret m. Demografi /a gr. demo gratia - popull dhe prshkrim, shprndarja gjeografike, lvizja dhe prbrja e popullit, shtimi, ndryshimet e tra q evidencon statistika; demografike Demokraci /a gr. demokratia - popull sundoj; regjim, sistem politik, ku pushteti ushtrohet nga
264

populli drejtprdrejt ose nprmjet organeve t zgjruara, ku shtetasit gzojn liri e t drejta t barabarta. 2. shtet ose vend q ka kt sistem politik. Demokrat /i gr. demos kratos - prkrahs i demokracis; sistem pluralist shumpartiak. Demon /i lat. doemon - mit. djalli, qenje mbinjerzore me fuqi t msheht q sjell t mira dhe t kqia njeriut, engjll kryengrits q u dbua nga parrajsa dhe u drgua n ferr. 2. djall i gjelozis, hakmarrjes q nuk e l njeriun t qet. 3. nj ves i rrnjosur thell n kokn e njeriut, djall e thrrasim dik q ka prirje t kqia. Demonstrat /a lat. demonstrata - manifestim i masave t gjra punonjse nepr vende publike, q bhet pr t shprehur haptas nj krkes politike, ekonomike a shoqrore, pr t kundrshtuar nj padretsi. Demonstrimi lat. demonstrare - t trhequrit e vmendjes s dikujt; paraqitja n sy t t tjerve haptaz, pr tu dukur. 2. lvizje forcash ose manovra ushtarake q bhen pr ta frigsuar ose pr ta mashtruar kundrshtarin. 3. konkretizim i msimit n shkoll, pr ta br at sa m t gjall e m t qart, demonstruesi. Demontim /i fr. demonter - montim.

265

Demontoj fr. demonter - montoj. Demoralizim /i fr. demoraliser - ligshtoj, ligshtim, ligshtohem, i ligshtuar p.sh. humbja nuk e ligshtoi skuadrn, u prpoqn ta ligshtonin, mos e lsho veten! E kishte lshuar zemra keq. frazeol. humbje guximi e morali pr t vepruar, thyerje vrulli pr pun p.sh. dukeshin t ligshtuar. Demoralizoj fr. demoraliser - e bj dik t bjer moralisht, t humbas guximin pr pun t ligshtohet e ta lshoj zemra. Denacionalizim /i fr. denationaliser shkombtarizoj. Denazalizim /i fr. denasaliser - hundorzim. Denazalizoj fr . desanaliser - hundorzoj. Denoncim /i fr. denoncer - njohtim i organeve prkatse pr dika q kam gjetur, q kam zbuluar ose q krkohet; kallzim njohtim i organeve pr veprimtari armiqsore; dipl. shpall si t pavler nj traktat, t pafuqi nj marrveshje q kam pasur me nj shtet tjetr. Denoncoj fr. denoncer - njoftoj organet prkatse; bj t njohur botrisht qndrimin tim kundr nj vendimi a veprimi t dikujt, hedh posht, dnoj botrisht, denoncuesi . Densitet /i fr. densitet - dendsi; dendsi e popullsis, dendsi e lnds, dendsi e gazit,

266

dendsia e mjegulls etj. Dental /e lat. dentalis - dhmbor; gjuh. tinguj dhmbor t,d. Dentist /i it. dentista - specialist, mjek dhmbsh. Denj ( i e ) it. degno - i denj q meriton plotsisht t quhet i till; i ka t gjitha cilsit pr nj detyr, me nderim, me dinjitet, denjsisht. Department /i fr. departement - deg a seksion n nj ministri; ministria n SHBA. 2. njsi administrative toksore n Franc me n krye nj perfekt ( prefektur ). Depesh /a fr. depeche - lajm i prcjell n mnyr sa m t shpejt, telegram; fleta q prmban kt lajmrim. 2. raport urgjent diplomatik. Depo /ja fr. depot - vend, ndertes e veant ku ruhen mallra, pajime, armatim etj. pr nj koh t gjat. Deponimi lat. deponere - drejt. dshmi; them n gjyq ose prpara organeve t tjera at q di pr dik a pr dika, deponuesi. Depozit /a lat. depositum - sasi lnde, mallrash e sendesh t ndryshme q grumbullohet n nj depo pr tu ruajtur e pr tu prdorur m von; gjithka q ruhet n vend t sigurt; fin. shum t hollash e letrash me vler etj. q lihet pr tu ruajtur n nj
267

institucion financiar ( n nj bank, n nj ark kursimi ) Depozitoj lat. depositum - grumbulloj e ruaj; kursej n nj bank a nj ark kursimi, shum t hollash, letrash me vler, q lihet diku si garanci. Depozitim /i lat. depositum - grumbulloj, kursim t hollash n ark, prodhim i grumbulluar. Depresion /i. depressio onis - mjek. lodhje e prgjithshme psikike, ngarkes kur njeriu humbas guximin, demoralizim, rnja e presionit, dobsim, smundje patologjike, rnje shpirtrore e njeriut; gjogr. ultsir nn nivelin e detit, gropore; fig. ek. amulli, rnie e ndjeshme e ekonomis s nj vendi. Deprimoj lat. deprimere - mjek. ndrydh shpirtrisht, e drmoj moralisht, e demoralizoj. Deputet /i fr. depute - prfaqsues i popullit i zgjedhur me votim t prgjithshm, i cili ka pr detyr tu shrbej me ndrgjegje e besnikri interesave t popullit, antar i parlametit, i asambles kombtare etj. DER DYMME HAT GLYCK gjerm. budallas i prin fati. Derdimen /i turq. derdimen - njeri i trash nga mendja, leshko, torollak, teveqel ( i paprfillshm ). Dermatologji /a gr. derma logos - lkur dije; deg e mjek. q studion dhe shron smundjet e lkurs.

268

Dermatolog /u gr. dermatolog - mjeku specialit i lkurs Dervish /i turq. dervis - fet. murg i sektit bektashian. 2. lloj misri me shum qustaqe n kalli, lloj krpudhe me bisht t gjat, me ksul. 3. zool. afklore. DES, UBI CONSISTAM, CAELUM TERRAMQUE MOVEBO lat. m jep nj pikqndrim, ( ather ) do t lviz edhe qiellin edhe tokn. ( latinizim i mendimit t shkenc. grek Arhimedi ). Desant /i fr. descente - usht. trupa t posame, q zbresin e zbarkojn nga ajri n prapavijat e kundrshtarit pr t kryer veprime t caktuara luftarake. Deshifrim /i fr. dechiffrer - zbrthej; zbrthim i nj teksti t shkruar me shifra; t kuptuarit e shifrave dhe e prmbajtjes s nj teksti t till, aftsi pr t lexuar e pr t kuptuar nj tekst me alfabet, me shenja t panjohura. 2. fig. t zbrthyerit e dikaje t paqart, t errt, t fsheht e t ndrlikuar. Deshifroj fr. dechifrer - bj t lexueshm dhe t kuptueshm nj tekst. Dshmor /i ai q vritet n luft pr liri e pr drejtsi njerzore, ai q fal jetn pr t mirn e

269

popullit e t atdheut. Dshmort e liris. Dita e dshmorve. Ra dshmor. Dshmor i gjuhs shqipe. Amaneti i dshmorve. Gjaku i dshmorve. 2. e vjet. dshmi, dshmoi, dshmori. Deskriptiv /e nlat. deskriptve - prshkruese;punim prshkrues, gjeometri prshkruese, botanik prshkruese etj. Deskriptivizmi - karakter prshkrues p.sh. karakter prshkrues i ktij punimi, t largohemi nga karakteri prshkrues etj. Despot /i gr. despotes - hist. sundimtar me pushtet absolut e t pakufizuar; sundimtar feudal, titull i lart n hierarkin feudale, tiran. Despotizmi gr. form e qeverisjes q bazohej n sundimin e nj monarku, njeriu t vetm me pushtet t pakufizuar e absolut; sundim i egr, arbitrar, tirani. Destinacion /i nlat. destination - vend i caktuar, vendmbrritje, drejtim p.sh. arriti n vendin e caktuar, pa (me) drejtim t caktuar, ka shkuar n vendarritje etj. Destinim /i, destinoj, i destinuar - prcaktim, prcaktoj, i prcaktuar, prcaktohen p.sh. programe q prcaktohen pr rinin, orvatje q jan prcaktuar t dshtojn, siprfaqe e prcaktuar pr
270

t lashta, mjete t prcaktuara pr mbrojtjen nga zjarri, t prdoret sipas prcaktimit. Destrojeri ang. destroyer - anije shkatrruese lufte. Detaj /i fr. detail - imtsi, hollsi; hollsi artistike, hollsi t teprta, hollsi e gjetur bukur, pa hyr n hollsi; 2. element i dors s dyt i parndsishm si; imtsit e ngjarjes, imtsit m t vogla. Detajoj fr. detaier - primtoj, primtim, i primtuar; drejtoria i primton detyrat pr do repart, t primtohen planet pr do muaj, grafik i primtuar, n mnyr t primtuar etj. Detal /i it. dettaglio - tek. pjes e veant a pjes prbrse e nj makine a e nj mekanizmi; imtsi, hollsi Detashment /i fr. detachement - usht. repart a nnrepart i prforcuar, q sht ngarkuar me nj detyr t veant. 2. fig. grup njerzish i bashkuar e luftarak, q zhvillon nj veprimtari a kryen nj detyr t rndsishme politiko-shoqrore. Detektiv /i ang. detective - agjent profesionist i policis gjurmuese. Deterxhent /i ang. detergere - pastroj, laj; lnd kimike, pluhur sapuni q prdoret pr larje rrobash. Determinizmi lat. determinare - prcaktimi, prcaktues, vendimtar; faktort q prcaktojn

271

fitoren, ka rol prcaktues, faktor vendimtar. 2. filoz. doktrin sipas s cils t gjitha dukurit e ngjarjet kan karakter ligjsor e kushtzohen nga lidhje shkaksore objektive; determinizm dhe determinist kan karakter dhe prdorim ndrkombtar, kshtu edhe n gjuhn shqipe prdoren si p.sh. determinizmi materialist, filozofia deterministe. Determinon fr. determinare - prcakton; determinimi fr. prcaktimi; determinues prcaktues etj. DEUS EKS MAKINA lat. deus ex machina - zoti nga makina; n teatrin grek e latin, zbritje n sken e nj perndie (a nj qenje tjetr t mbinatyrshme) me an t nj makine , pr t zgjidhur konfliktin e tragjedis; sot shkrimtari e prdor si nj mjet jobinds, ose vetm sa pr ta zbrthyer nj situat t ndrlikuar t veprs letrare. J. De Rade n Milosaot konfliktin e veprs e zgjedh duke thirr nj trmet t madh n Shkodr, i cili do t rrnoj shtpi e pasuri t klass s lart, do ta barazoj me klasn e ult, dhe kshtu n grmadhat e atij trmeti bhet e mundur martesa e Milosaos ( bir dhespoti ) me Rinn e varfr ( bij e kalogres ), kjo rrfen sa e vshtir ishte martesa e dy t rinjve t klasave t ndryshme, e vshtir ishte

272

przierja e oxhaqeve por, dashuria sht ajo q mund do gj! Devocion lat. devotio onis - prkushtimi; ndjenj e pastr dhe e zjarrt nderimi, dashurie e besnikrie q ushqej ndaj dikujt a dikaje; prulje ndaj dogmave fetare ( dvotshmri ). Devotshm /mria lat. devotus - prkushtim, i prkushtuar; punon me prkushtim, prkushtim i madh, i thell, i pakufi, i dashuruar, i zjarrt, besnik deri n fund dhe i gatshm pr t punuar dhe realizuar synimin pr dik apo pr di. aktuale. 2. fet. besimtar q i prulet pakufishm dogms s nj feje, kulti fetar. Dezertim /i fr. deserter - ikje pa leje dhe fshehurazi nga ushtria, nga fusha e betejs, shmangie shrbimit ushtarak; heqje dor nga lufta ose nj shtje e madhe, kalimi n ann e armikut. Dezertoj fr. deserter - iku. Dezhurn /i fr. dejour - npuns i shrbimit, puntor i shrbimit ditor ose si neologjizm prdoret- ditor; ditori i ndrmarrjes, ku sht ditori sot, dorzoj shrbimin ditor etj. Deziluzion /i fr. desillusion - zhgnjim, i zhgnjyer; e zhgnjeu sjellja e tij, zhgnjim i hidhur, zhgnjim nga realiteti, mbeti i zhgnjyer,

273

njerz t zhgnjyer n jet, ndjenjat e zhgnimit (humbas shpresn e besimin q kisha te dikush a te dika m par; dal i gnjyer) nuk m del ashtu si e mendoja por del keq;kur m del keq mbetem i deziluzionuar. Dezinfektim /i fr. desinfecter - zhduk, me lnd kimike, shkatrroj mikrorganizmat e dmshme ose bartsit e tyre; pastroj nj vend a nj send nga mikrobet ose lndt helmuese. Dezorjentoj fr. desorienter - orjentoj. Dezorganizoj fr. desorganiser - organizoj. Dhaskal /i gr. didaskalos - msues; msues me njohuri t pakta, msues i keq, i paaft q e prdornin dhunn, shkopin. Dhiat /a fet. secila nga dy pjest e bibls: Dhiata e vjetr dhe Dhiata e re; dshira a porosia e fundit para vdekjes, amaneti testament ua la me dhiat pasurin dhiatsi ai q linte nj dhiat, nj amanet. Dhe ndiheshe i pasur n varfrin tnde, I lir n robrin tnde F. Arapi Diabet /i gr. diabetes - smundje e sheqerit; mjek. smundje q vjen nga paaftsia e organizmit pr t prvetsuar sheqerin dhe q sgfaqet me shtimin e sheqerit n gjak e n ujt e holl, i cili del n sasi t madhe. 2. smundje q vjen nga disa rregullime t

274

sistemit nervor qendror e t sekrecionit t brendshm dhe q shfaqet me etje t madhe, me shtim t jashtzakonshm t ujit t holl, i cili nuk prmban fare sheqer, albumin etj. Diabolik /e nlat. diabolik - djallzor, i djallzuar;vshtrim djallzor, trill djallzor, nnqeshje djallzore etj. Diadem /a gr. diadema - kuror e muar mbretrish; kuror e zbukuruar pr gra me gur t muar. Diafilm /i gr. dia ang. film q prmban nj vagr fotografish t lidhura nga ana tematike dhe q projektohet pr qllime msimore, shkencore etj. Diafragm /a gr. diafragma - anat. cip e holl muskulore, mish i varfr; organ a pjes e nj organi n trajtn e ksaj cipe, q ndan dy hapsira, membran. 2. opt. ajo kufizon hyrjen e tufs s rrezeve t drits n objektivin e nj mikroskopi, e nj aparati fotografik etj. Diagnoz /a gr. diagnosis - mjek. prcaktim i smundjes s dikujt nga mjeku. 2. fig. njohja e thelbit dhe e shkaqeve t nj gjendjeje a t nj dukurie shoqrore sipas shenjave q shfaq. Diagonal /e lat. diagonalis - gjeom. q ndan n mnyr t trthort nj figur, nj rrafsh ose nj
275

trup, duke bashkuar dy kulme jo t njpasnjshme; q kalon sipas nj diagonaljeje; q bhet n kt drejtim. Diagrami gr. diagramma - skic q prdoret pr t paraqitur grafikisht zhvillimet dhe ndryshimet e nj dukurie ose t disa dukurive. Diakritik /e gr. diakritikos - dallues /e. Diakronia gr. diakronos - ndodhi, ngjarje q ndodhin n koh t ndryshme. Dialekt /i gr. dialektos - e folme; gjuh. variant i gjuhs s nj populli: dialekti i gegrishtes dhe dialekti i toskrishtes. Dialektologji /a gr. dialekto logos - deg e gjuhsis q merret me studimin e dialekteve. Dialektizma / krahinarizma gr. dialekt izm jasht norms letrare. Dialektik /a gr. dialektikos - filoz. shkenca q studion ligjet m t prgjithshme t lvizjes e t zhvillimit t natyrs, t shoqris dhe t mendimit; metod shkencore e njohjes q i sheh sendet dhe dukurit n lidhje e n varsi reciproke, n lvizje, n ndryshim e n zhvillim t pandrprer, q pranon kundrthniet, unitetin e luftn e t kundrtave dhe i sheh kto si burimin e brendshm t lvizjes e t zhvillimit n natyr, n shoqri e n
276

njerzor. 2. proces i lvizjes a i zhvillimit t dik. Dializ /a gr. dialysis - zgjidhje, lirim, shkputje, ndarje; mjek. ndarje e materieve jargzore te osmoza. 2. humbje e fuqis. 3. vdekje. Dialog /u gr. dialogos - bised q bhet midis dy a m shum vetave, bashkbisedim; rrahje e nj shtjeje nga dy a m shum veta duke biseduar drejtprdrejt, duke ballafaquar mendimet n shtyp, n nj mbledhje etj. 2. let. vepr letrare e shkruar n form bashkbisedimi. Diamant /i fr. diamant - min. gur i muar shum i fort, i tejdukshm e me shklqim t madh, q sht nj lloj karboni kristalor i pastr dhe q prdoret pr stoli e zbukurime; xhevahir, elmaz (vegl pr prerje xhamash, maj diamanti) Diametr /i gr. diametros - gjeom. vij e drejt q bashkon dy pika t nj rrethi a t siprfaqes s nj sfere duke kaluar npr qendr. 2. gjrsia m e madhe e nj trupi cilindrik ose t rrumbullakt, vij e drejt horizontale e prfytyruar nga njri skaj n skajin tjetr m t largt t nj trupi, t nj ene a t nj hapsire me trajt pak a shum t rrumbullakt. Diametralisht gr. n drejtim t diametrit. 2. fig. krejt, plotsisht. Diapazon /i gr. dia pason hordon symfonia harmoni n t gjith telat; muz. trsia e tingujve t

277

nj vegle muzikore ose t zrit nga m i ulti deri te m i larti; vegl muz. e nots ( la ) 2. fig. vllimi, gjrsia a kufijt deri ku mund t shtrihet dika. Diapozitiv /i fr. diapositive - fotografi a vizatim, zakonisht n xham ose n nj lnd tjetr t tejdushme, q projektohet n nj plhur pr qllime msimore, pr t dshmuar dika etj. Diarre /ja lat. diarrhoea - rrjedhje; mjek. Heqja ( shkuarja ) e shpesht e barkut gati si uj. Diaspor /a gr. dia spora - far e ndar; ndarje e nj grupi etnik q jeton jasht atdheut t vet, dhe i shprndar n vende t ndryshme; komunitet shqiptar n itali, greqi, misir, turqi, rumani, amerik, sot gjermani, zvicr, skandinavi, australi. 2 . bot. pjes e nj bime q ndahet vet e shumohet. Diastaz /a gr. diastazis - kim. ferment q katalizon zbrthimin hidrolik t amidonit. Diastol /a gr. diastole - mjek. zgjerim ritmik i zemrs, sidomos i barkusheve, q kryhet prej sistols. Diatermi /a gr. dia therme - nprmjet nxehtsis; mjek. kur q bhet duke ngrohur tell indet e organizmit me rrym elektrike t frekuencs s lart. Diatez /a gr. diathesis - gjuh. kategori foljore, q
278

shpreh marrdhniet e ndryshme ndrmjet veprimit dhe subjektit ose objektit t tij e q lidhet ngusht edhe me fjalformimin, me ndryshimin e kuptimeve e t prdorimeve t fjalve; mjek. reaksion i organizmit ndaj ngacmimeve t jashtme ( prirje pr tu prekur nga ca smundje ) Diatome /ja fr. diatomee - i prer m dysh; gjeol. alg e murrme njqelizore mikroskopike, q rritet n ujra t mbla . Diatrib /a lat. diatriba - kritik e ashpr dhe e hidhur; grindje e ashpr, pamflet satirik. Didaktik /a gr. didaktikos - msoj, jap msim; pjes e pedagogjis q merret me prmbajtjen e me synimet e procesit msimor, me metodat dhe me format e organizimit t t msuarit n shkoll, teoria e t msuarit n shkoll. Dierez /a gr. diairesis - ndarje; gjuh. ndarje e dy zanoreve n dy rrokje; mjek. operacion me t cilin menjanohen dy pjes, afrimi i t cilave do t ishte i dmshm. Diet /a lat. diaeta - rregull n ngrnje e n t pir, q i caktohet dikujt nga mjeku, pehriz; fin. shum e caktuar parash q i jepet nj puntori pr shpenzimet e dits; meditje jasht vendit t puns (dietetika merret me catimin e diets n jet)
279

Difernc /a lat. diferentia - ndryshim, dallim; ndryshim i madh, ndryshim i vogl, rritet dallim ose ndryshimi. 2. mat. ndryshes algjebrike, ndryshesa e dy numrave, ndryshesat e arks, mbetje. 3. tek. ndryshim potencial i efektshm. Diferencial /i lat. diferentialis - tek. mekanizm i veant q u jep rrotave shpejtsi t ndryshme; mat. rritja arbitrare e nj madhsie t pavarur e t ndryshueshme. Diferncim /i lat. differentiare - dallimi midis dy a m shum njerzve, dy sendeve a dy dukurive; veim i dikaje nga dika tjetr, i nj pjese nga nj trsi, veim i di q dallohet nga t tjert. Diferencuar (i, e) lat. diferentiare - i vear, i ndar; q sht dalluar prej t tjerve nga tiparet, vetit; i ndryshueshm, i pabarabart me t tjert. Difez / /a it. difese - sport. mbrojtje e prforcuar, lojtart mbrojts, kan mbrojtje t fort etj.2. difensiv e difensiv. psh. Mbrojtje e mbrojts; kaloi nga mbrojtja n msymje, qendroi n mbrojtje, armet mbrojtse, veprimet mbrojtse etj. Difraksion /i fr. diffraction - fiz. dukuri q paraqitet kur nj tuf drite kalon pran nj trupi t patejdukshm ose npr ndonj plas; prthyerje e rrezeve t drits. Difteri /a gr. membran, lkur; mjek. smundje e

280

rnd ngjitse; fyt i keq, grykt e bardha. Diftong /u gr. dyzanor; grup prej dy zanoresh q shqitohet si nj rrokje e vetme (ua, ue, ye et). Difuz /e lat. diffusus shprhaps, shprndars; shrhapja e lngjeve (gazeve), shprhapja e rrezeve t drits. Difuzion /i lat. diffusion - shprhapje; koeficent i shprhapjes, radiodifuzion (radioprhapja), drejtoria e radioprhapjes etj. Digital /e lat. digitalis / digitus - gishti; q destinohet me gishtrinj (sued. som avser fingrarna) shifra n nj dritare, pr kanalizim programesh: or digitale ose # or analoge. 2. veprues gishti dhe trgues shifra n ekran, numri q lajmrohet n nj tve, dekoder digital, anten digitale, kamer digitale, fotoaparat digital. Dig /a it. diga - pend lumi, liqe artificial ku ndertohet nj hidrocentral; rezevuar i madh uji. Digresion /i lat. digressio - shmangie, largim nga tema, qllimi. Dikaster /i gr. dikasterion - ministri; institucion qendror i administrats shtetrore (dikasterial q lidhet me dikasterin). Diksion /i fr. diction - shqiptimi; mnyra e shqiptimit t fjalve, rrokjeve, tingujve kur flasim, kur kndojm, recitojm.

281

Diktat /i lat. diktatum - detyrim i dikujt ( nj shtet i madh detyron nj shtet m t vogl ) nga nj tjetr pr t vepruar n kundrshtim me vullnetin e vet; diktatori ep urdhr t prer, pa prfillur ask, njeri i egr e i vrazhd q mbshtetet n diktatur ( pushtet i pakufizuar shtetror q mbron interesat e klass sunduese nga nj grup njerzish, nga nj njeri, q urdhron vullnetin e vet pr ta kryer t tjert pa i prfillur dshirat, aspiratat as mendimet e tyre ). Diktoj lat. dictare - krkoj medomos, urdhroj dik pr ta kryer at q dua un. 2. msuesi dikton kurse nxnsit shkruajn n fletoret e tyre. Dilem /a gr. dilemma - dytezsh; logj. gjykim a mendim q pr t njjtn gj prmban dy teza, dy zgjidhje t kundrta, prej t cilave duhet zgjedhur vetm njra, pasi prjashtohet do zgjidhje e tret. 2. gjendje e vshtir, kur dikush duhet t zgjedh njrn nga dy mundsit ose nga dy gjrat e kundrta q i paraqiten. Diletantizmi it. dilettantismo - amator; pun prej diletanti. 2. pun e cekt, e prcipt n fushn e shkencs, artit, tekniks, pun sharllatani, pa pasur prgatitje t veant. Diluvial /e it. diluviale - gjeol. q ka t bj me
282

vrshimet. Diluvian /i it. lat. diluvium - vrshim; gjeol. lym i vrshimeve. Dimension /i lat. dimensio nis - prmas; tri prmasat e nj trupi, zmadhoj (zvogloj prmasat), epidemi me prmasa t jashtzakonshme, ka marr prmasa t gjra etj. Diminutiv /i lat. diminutivum - zvoglim; mat. vler q zvoglohet vazhdimisht. Dimorfizm /mi gr. dimorfe - dy trajta, dyformsh; bot. cilsia e organeve dytrajtshe. Dinamik /a gr. dynamikos - pjes e mekaniks q studion ligjet e lvizjes s trupave n lidhje t ngusht me forcat q veprojn mbi ta; q zhvillohet me forc t brendshme, forc t shpejt. 2. q bn lvizje e veprime plot gjallri, q sht shum i lvizshm, i gjall e i shkatht, energjik. Dinamit /i fr. dynamite - forc; lnd plasse, nitroglicerina e przier me dhe, prdoret pr t ar shkmbinj, n industri lufte etj. Dinamo /ja fr. dynamo - forc; makin q shndrron energjin mekanike n energji elektrike, gjenerator elektrik.
283

Dinamomet /r /ri gr. dynamometer - forcmats; forcmats me sust, forcmatsi i dors etj. Dinasti /a gr. dynasteia - nj varg monarksh t s njjts familje, q kan sunduar ose vazhdojn t sundojn n nj vend njri pas tjetrit; dera q sundon nj vend brez pas brezi. Dinosaur /i gr. deinos sayros - i tmershm zhapi, hardhje; kafsh zvarranike, e cila ka qen rreth njzet metra e gjat dhe ka jetuar shum koh prpara shfaqjes s njeriut n bot. Dinjitet /i lat. dignitas - trsia e vlerave morale t njeriut a t nj grupi njerzish ( nderi, krenaria, bujaria, trimria...) vetdija q ka ai ose ata. 2. shfaqje e jashtme e ksaj vetdije dhe ktij nderimi, cilsia a vlera e lart e dikaje q e bn at t mohet. Dinjitar /e lat. dignitario - funksion i lart n hierarkin feudale. Diod /a gr. di hodos - llamb elektronike me dy elektroda ( me anod dhe katod ). Dioptri /a gr. dioptron - pasqyr. 1. fiz. njsi matse e fuqis thyerse t thjerrzave. 2. mjek. njsi pr matjen e aftsis s t parit, numri i thjerrzes q korrigjon shrregullimet e t parit.
284

Dioqez /a it. diocesi qeverisje. 1. fet. peshkopat e drejtuar nga peshkopi a prelati i nj kishe. 2. hist. ndarje administrative n Romn e Vjetr. Diplomaci /a it. diplomazia - veprimtaria q zhvillon nj qeveri nprmjet organeve t caktuara pr t vn n jet politikn e jashtme t shtetit t vet; trsia e organeve q merren me kt veprimtari; mjeshtri e strholluar, takt i veant pr t zgjidhur nj shtje, pr tia arritur nj qllimi. Diplomat /i fr. diplomate - npuns i lart i ngarkuar nga qeveria pr ta prfaqsuar at n marrdhnjet me botn e jashtme ( njeri i aft ) Direkt /e fr. direct - drejtprdrejt, i drejtprdrejt; lidhje e drejtprdrejt, pjesmarrje e drejtprdrejt. 2. si ndajfolje; nga fusha drejt n treg, emetim i drejtprdrejt i ndeshjes etj. Direktiv /a fr. directive - udhzim q jepet nga nj organ drejtues pr vijn q duhet ndjekur e duhet zbatuar n nj pun a veprimtari. Dirigjim /i it. diriger - luajtje e rolit kryesor pr organizimin e drejtimin e nj pune a veprimtarie,
285

drejtim. 2. muz. dirigjuesi dirigjon (drejton) nj orkestr, nj kor Disenjator /i lat. disegnatore - teknik i mesm q bn vizatime zbukuruese n pelhura t ndryshme, q bn a kopjon skica detalesh ose makinash, vizaton plane pr ndrtime t ndryshme etj. Disertacion /i lat. disertatio onis - studim i gjr, q mbrohet prpara nj kshilli shkencor pr t marr nj grad shkencore. Disfat /a it. disfatta - shpartallim q pson nj ushtri n nj luft a betej, thyerje e plot, humbje e rnd q pson dikush n nj ndeshje etj. 2. dshtim n nj pun, rnje e theksuar, humbje e ndjeshme. Disfatist /i it. disfattista - ai q ska besim n prfundimin me sukses t nj lufte a t nj pune t rndsishme, q trembet nga vshtirsit dhe ngjall mosbesim e frik te t tjert. Disfatizm /mi it. disfattismo - munges guximi, humbje etj. Dishepull /i it. discepolo - nxns a pasues i nj mendimtari, mjeshtri t shquar; ithtar q ndjek doktrinn e nj tjetri.
286

Disident /i lat. dissidens - mospajtues, quhet n kuptimin m t prgjithshm, nj person q ndahet nga nj shoqri, nga nj bashksi fetare, politike etj. ai q do t ndrit tani me vepra pr ta zhdukur mjegullirn, mashtrimin, errsirn e kohs. Disidenc /a lat. dissidense - quhet kjo dukuri e ca intelektualve shkrimtar a artist q mospajtueshmrin e tyre me politikn e shtetit ( totalitar ) e kan shprehur me goj me shkrim, e kan br publike , nuk mjafton vetm mendrisht. 2. disidenti pas nj kundrshtie t till publike ndaj shtetit q orientonte artin detyrohej t ik ose t burgosej S. Luarasi A. Pipa, M. Camaj. Disiplin /a lat. disciplina - zbatim rregullash e ligjesh e krkesash n nj fush veprimtari shoqrore; bindja, shprehia q fitojm pr tiu prmbajtur ktyre rregullave e krkesave. 2. lloj i caktur sporti. Disiplinoj lat. disiplinoj - detyroj, vj rregulla n zbatimin e krkesave n nj intitucion, n nj ndrmarrje etj. Disk /u gr. diskos - sport. pllak e rrumbullakt pr hedhje; sfer e shtypur e nj mekanizmi, kutia e fishekve t mitralozit, automatit, pllak gramafoni, kompjuteri; hieja rrethore e Hns dhe

287

Diellit. Diskim /i gr. diskoj - bujq. thrmimi i basave me disqe. Diskoj gr. diskoj - thrmoj arn e posa lruar , pluguar. Diskotek /a fr. discotheque - koleksion pllakash gramafoni a pllakash kompjuteri. 2. vendi ku ruhen pllakat e gramafonit. 3. lokal argtimi e vallzimi. Diskreditim /i it. diskreditare - humbje e nderimit, e dinjitetit, e emrit t mir, ulje e vlers s dikaje. it. 2. e bj q t humbas nderin, vlern, besimin q ka pasur. Diskrepanc /a lat. discrepantia - papajtueshmri, paprmbajtur, q ndryshon nga dikushi a di. pamaturi, ndryshim. Diskrepant /i lat. discrepantus - q vije i paplqyeshm, ndryshon nga dikushi a dikaja. Diskret /i lat. diskretus - dalloj, njoh; i matur, i besueshm, i prmbajtur, q di t ruaj t fshehtn. Diskriminim /i lat. diskriminare - dallim dhe keqtrajtim i dikujt, duke mos e quajtur t barabart me t tjert, kufizim e mohim i t drejtave q i takojn atij. Diskriminoj lat. diskriminare - e trajtoj keq dik. Diskualifikim /i ang. to disqualyfi - shpallja si t

288

padenj a si t paaft. 2. sport. ndalim i nj skuadre t paraqitet n gar (si dnim pr ndonj delikt sportiv) Diskualifikoj ang. to disqualifi - e shpall t paaft ose si t padenj. 2. ndaloj nj skuadr t paraqitet n gar. Diskurs /i fr. discours - bised; fjal, fjalim. Diskutim /i lat. discutere - rrahje e nj shtje me t tjer, diskutoj lat. shkmbej lirisht e hapur mendime pr dik pr dika. 2. e quaj t diskutueshme nj shtje q duket jo e drejt. 3. e , i diskutueshm shtje jobindse, jo plotsisht e vrtet. Disleksi /a gr. dys leksis munges fjale; mjek. vshtirsi psikike n lexim; kur nuk kuptohet ajo q lexohet. Dislogji /a gr. dys logos - e met; mjek. rregullim n t folur. Dislokim /i it. dislocare - vendos, vendosje, vendosem ; kan vendosur raketa tok ajr, trupat u vendosen n thellsi t pyllit, vendosje t reja trupash, vendos n nj vend t caktuar forcat luftarake; prqendrim pr strvitje. Dislokoj it. dislocare - prqndroj forcat luftarake, vendos.

289

Dismenorre /ja lat. dys menos rrhoe - rregullim n menstruacionet. Disnivel /i it. dislivello - ndryshim niveli. Disociim /i lat. dissociare - shprbashkoj; kim. shprbashkim. Disonanc /a it. dissonanza - muz. tingllim i dy a m shum tingujsh jo harmonishm, q vret veshin, nuk tingllojn bukur. 2. let. rim jo e plot midis vargjeve, asonanc. 3. fig. mosprputhje mendimesh, pikpamjesh etj. Dispanser /i ang. dispaensary - institucion q merret me mjekimin e disa smundjeve t rnda dhe me parandalimin e tyre, pallati mjek. Dispeer /i ang. dispatcher - teknik q rregullon lvizjen e mjeteve t transportit, shprndarjen e lnds s par ose t prodhimit n nj ndrmarrje. 2. aparat automatik q bn punn e ktij tekniku. Dispens /a it. dispensa - tekst msimor i shtypur me shaptilograf, dispens e nj lde msimore etj. Disponim /i lat. dispononere - kam, zotroj; kam mjete t shumta, zotrojn siprfaqe t mdha toke. 2. disponim ose dshir, gatishmri; nuk ka dshir (gatishmri), sht i prir ose i gatshm pr pajtim, pr loj, pr bashkpunim etj.
290

Dispozicion /i it. disposizione - gjendje e dikujt q sht i gatshm ose i detyruar ti sherbej nj tjetri. 2. t qent nn urdhrat e dikujt, t qent n pritje pr t marr nj detyr t re zyrtare. 3. dispozicioni (prgatitja me shkrim) e msuesit pr ta mbajtur nj or msimore para komisionit kualifikues. Dispozit /a lat. dispositus - drejt. pjes e nj norme juridike q prmban nj rregull t caktuar t sjelljes; secila prej pikave t nj ligji, t nj urdhrese, t nj rregulloreje a t nj vendimi. Disproporcion /i nlat. dispropotion shprpjestim, shprjestoj; jan krijuar shprpjestime t reja, shprpjestime t caktuara, n mnyr shprpjestimore, zhdukja e shprpjestimeve, ekonomi e shprpjestuar etj. Distanc /a it. distanza - largsi, larges; largsi e madhe ( e vogl ), largesa ndrmjet dy pikave. 2. ndryshimi. Distancohem it. largohem, shkputem nga dikush d,m,th. shpreh mospajtim etj. distancohem (nuk pajtohem me kt). Distik /u gr. distichon - let. dyvargsh, dyrreshtor. 2. bot. elb distik.
291

Distilim /i it. distillare - tek. shndrrimi i nj lngu n avull duke e ngrohur dhe pastaj duke e kthyer avullin prsri n gjendje t lngt; i distiluar it. i pastruar me an distilimi. Distributor /i it. distributore - tek. mekanizm i vogl, n nj makin, q shrben pr t shprndar rrymn elektrike npr cilindrat, sipas radhs s puns s motorit, shprndars. Distrikt /i lat. districtus - ndarje e vogl administrative. Distrofi /a gr. dys trofe - mjek. smundje q shkaktohet nga varfria, mungesa e ushqimit. Ditar /i krijohet nga shnimet e prditshme ose shnimet periodike q mban nj person rreth ngjarjeve q ka jetuar ose psuar vet; kur rrethanat personale kan lidhje me fakte t rndsishme shoqrore, ditari ka vler artistike p.sh. nj kso forme ditari ka vepra Sikur tisha djal e Haki Strmillit Ditiramb /i gr. dithyrambos - kng solemne, lvdat e tepruar, lirik e afrt me oden dhe hymnin; n Greqin e vjetr ditirambi zuri fill tek tragjedia n form dialogu, m von u b nj kng plot gjallri q prcillej me muzik dhe valle, i kndohej pr nder e n mnyr madhshtore

292

Dionisit dhe Bakut, perndis s fushs, rrushit e t vers, Noli e quan Bajram Currin /Ditiramb i Dragobis te vj.Shpell e Dragobisndonjher ky term prdoret me ironi nga krijuesi Divan /i turq. divan - kanape; paradhom, ballkon i shtpis . 2. let. prmbledhje poezish lirike orjentale t renditura sipas llojeve dhe forms. Divergjenc /a it. divergenza mospajtim, mosmarrveshje ; mosmarrveshje ideologjike (politike), jan thelluar mospajtimet; mosprputhje e mospajtim n mendime dhe n veprime midis dy a m shum njerzve, palve, mosmarrveshje; prirje e ndryshme a e kundrt. 2. fjala divergjenc vazhdon t prdoret n matematik si term shkencor divergjencat e vektorit; fiz. divergjencat e rrezeve. Divergjent /i it. divergente - q veohet, largohet nga drejtimi kryesor, nga preardhja e prbashkt. 2. q nuk pajtohet me nj tjetr, q sht krejt i ndryshm. Diversion /i it. diversione - veprimtari dmprurse, kriminale e sabotuese e armikut. 2. usht. sulm kundr armikut nga vendi ku sht drejtuar goditja kryesore. 3. ta dezorjentoj
293

armikun q t fitoj koh ose t shptoj nga nj rrezik. Divizion /i it. divisione - usht. njsi taktike gjitharmshe, q prbhet nga disa regjimente ose brigada dhe nga reparte t posame. Divorc /i it. divorzio - zgjidhje e martess n praktikn gjyqsore, krkes pr zgjidhje martese. 2. n gjuhn bisedore prdoret fjala : ndarje, shkurorzim, e drejt shkurorzimi midis dy bashkshortve, bn divorc it. u ndan, ka ndar t shoqen, u ndan me gjyq etj. Divulgim /i nlat. divugare popullarizues; popullarizoj shkencn, vepr e popullarizuar, artikuj popullarizues etj. Dizenteri /a gr. mjek. mahisje ose zhvoshje e zorrve q shkakton dhembje e heqje t shpeshta barku; barku i keq. Dizgjin /i turq. dizgin - fre kali, kapistr, rripa t gjat Docento disimus lat. duke msuar t tjert msojm edhe vet. Docent /i lat. docens - jap msim, titull shkencor m i ult se ai i profesorit, i cili i jepet nj pedagogu t nj fakulteti; ai q merr a q mban kt titull.

294

Dogan /a it. dogana - institucion shtetror, i cili merret me kontrollin e mallrave q hyjn ose q dalin nga nj shtet n nj shtet tjetr, si dhe me caktimin e taksave t parashikuara pr to. 2. pika ose vendi n kufirin shtetror a n nj aeroport, ku bhen kto veprime; ndrtesa e ktij institucioni. 3. taks shtetrore sipas ligjeve n fuqi pr mallra q hyjn ose dalin nga nj shtet n nj shtet tjetr. Dogmatik /e lat. dogmaticus - sipas dogmatve nj e vrtet e padiskutueshme, koncept i verbr q nuk do studjuar por do vepruar sipas dogmave t caktuara Kur ani - fjala e zotit , dogma sht mendim, ide, tez themelore q nj fetar duhet respektuar domosdo. Dogmatik /a lat. dogmaticus - trsia e dogmave t nj feje; pjes e teologjis q merret me shpjegimin e dogmave fetare. Dogm /a gr. dogma - mendim; tez themelore e nj feje, q duhet pranuar verbrisht nga besimtart dhe q sht e detyrueshme pr ta. 2. pikpamje, ide, koncept etj. q merret si nj e vrtet q nuk pranon t studiuar as kundrshti; mbrotsi i ksaj teze, dogmatiku. Dok /u ang. dock - det. vend i posam n nj port pr ngarkimin e shkarkimin e anijeve ose pr
295

ndreqjen e tyre. Doker /i ang. docker - puntor i porteve detare pr narkim e shkarkim. Doktor lat. doctor - grada m e lart shkencore, disertacioni q mbrohet pr t marr kt grad; doktoroj lat. gradohem. Doktrin /a lat. doctrina - msim; teori shkencore ose filozofike, trsia e parimeve teorike t nj shkence a t nj dege t saj. Doktrinarizm /mi lat. doktrinar + izm - pranim i nj doktrine n mnyr t verbr, mbrojtja e saj me kmbngulje edhe kur sht e gabuar edhe kur nuk mbshtetet n realitetin e gjall; doktrinar, t qent doktrinar. Dokument /i lat. documentum - shkres zyrtare q shrben pr t dshmuar ose pr t vrtetuar dika. 2. akt i t dhnave n nj mbledhje, n nj gjyq, procesverbal, shkrim a vizatim q dshmon vlera historike. 3. dftes, certifikat, librez a flet e posame q i ipet dikujt nga nj organ, letrnjoftim pr identitet etj. Dokumentoj lat. dokument + oj - dshmoj, vrtetoj; film dokumentar q paraqet ngjarje e fakte t vrteta nga jeta e nga veprimtaria e prgjithshme.

296

Dokumentet e para t shqips s shkruar Shek.xv Formula e pagzimit 1462 e shkruar n gjuhn latine, e prkthyer dhe e nnshkruar nga kryeipeshkvi i Durrsit Pal Engjulli Un t pagzonj pr emnit Atit e tBirit e tShpertit Shenjt Kjo qe nj letrqarkore q prcillej npr fshatra. Kjo shrbente pr pagzimin e fmijve t posalindur, kur prindrit nuk kishin mundsi ti sjellin n kish pr shkak t kohs s ftoht dhe rrugs s gjat nga fshati n qytet, q shpeshher vdisnin rrugs. Kjo formul msohej prmendsh dhe u kndohej fmijve n shtpi, kur donin ti pagzonin. M 1915 kt formul e zbuloi historiani rumun Nikolla Jorga Fjalorthi i Arnold Vonhart 1497 Ky kalors gjerman gjat udhtimit pr bregdetin shqiptar, ndrmjet Tivarit dhe Ulqinit shnon 26 fjal e 8 fraza e disa numror, pr nevoja personale duke i vu pran fjaln gjermane. boicke buk vene ver kale kali oie uj dreck dreq mische mish jat djath krup krip fijet fjet
297

myr mire dua dy jae jo sto po poyelle pul elbe elb meretzeven mirsevjen myreprama mirmbrma Ungjilli i pashkve shek. Xv M 1930 Don Nil Borgia e fotokopjoi dorshkrimin, mendohet e gjeti t shkruar shqip. Albanologu frng Mario Roku e sheh si tekst t fundit t shek. 15. teksti greqisht shqip, ka dy faqe. Faqja A sht prkthime vjershash, faqja B sht nj kng e pashkve e br nga Ungjilli i Shn Mateut, i shkruar n dialektin tosk me alfabet grek. Pri Shin Matthe, Ungjilli.. Evag shint e premte e madhe Albanologu i madh Eqrem abej duke vlersuar Mesharin e Buzukut pohon se duhet ket pasur libra shqip t shkruara edhe m heret se Meshari. Dolikocefal /e gr. dolichos kefale - i gjat kok; antrop. q e ka kafkn e koks t gjat e t ngusht (pr njerzit). Dolmen /i fr. dol men - arkit. tryez guri; prmendore prej gursh t paluar n trajt t ndonj dollapi gjigant. Dolomit /i sipas frngut Dolomieu, zbulues i ksaj substance nga kalciumi e magnezi q nevoitet pr prodhimin e xhamit e t qeramiks etj.

298

Dolli /a turq. dolu - plot shndet; ngritje gotash n nj dasm a gosti n shenj feste e shndeti t mir; shendet! Dollibashi turq. dolli bas - drejtuesi i dollis n pritje, dasm a gosti. Domen /i fr. domaine zotrim, zotrues, sundim, sundues: lufta e monopoleve pr t sunduar, venediku ka zotruar n Adriatik gjat mesjets; hist. tok q ishte nn zotrimin e nj pronari t madh, t nj feudali, t nj mbreti; zotrimet feudale, zgjroi zotrimet e veta etj. 2. fig. lm, fush e veprimtaris s njerzve. Dominim /i fr. domainer zotrim, zotroj, sundim, sundoj; tek ata zotron ndjenja e atdhedashuris, zotrimi (sundimi ) i Venedikut, zotrim i Europs nga Napoleoni; pozicione sunduese etj. Domk /a turq. damga- xhung, bullung. Domuzi turq. domuz - derr, derri. Don Kishoti personazhi i romanit t Servantesit, nj idealist i shkputur nga jeta reale, rron me ndrra dhe lufton m kot pr ideale e qllime t paarritshme sa q bhet qesharak e pr t ardhur keq.( Don Quijote de la Mancha )
299

Don Zhuani sp. Donhuan - ( i Molierit ) burr, djal, nj njeri avanturist q donte t prvetsoj shum femra; personazh avanturash erotike q u vjen rrotull femrave e q prdor mnyra t ndryshme pr ti mashtruar ato. Dopio it. dopio - dysh ; shtrat dysh, tel dysh, racion dyfish etj. Dora Q ka mbledhur bar me ves Dora Q me plug ka ngjallur vend Dora D. Agolli Devoll, Devoll Dorik /e gr. dorikos - q ka t bj me dort a me trojet e banuara prej tyre, nga fiset kryesore n Greqin e vjetr; stil dorik arkit. shtyll pa baz, q vjen e ngushtohet nga kreu. Dosje /a fr. dossier - zyrt. dy kapak kartoni, lkure etj. t lidhur bashk, ku mbahen shkresa, dokumente t tjera, dosari. Doz /a gr. dosis - dhnje; mjek. sasi e caktuar e nj bari, aq sa duhet t pij i smuri njhersh, sipas kshills s mjekut. 2 . fig. sasi a mas e caktuar e dikaje, sasi e vogl, fardo. Dozoj gr. dosis - ndaj di n doza t caktuara, prcaktoj nj doz .

300

Draft /i ang. draft - treg. ( trata-trasati # rimesa ) kambial, trat, nj drafti i kushtetuts q ka t bj p.sh. me emrimin e kryetarit, parlamentin, referendumin, gjykatn kushtetuese etj. Drag /a ang. drag - anije e posame q ka pajisjet e nevojshme pr t thelluar lumenjt e portet detare, pr t pastruar, grryer kanalet, pr shfrytzimin e vendburimeve minerare. Dragamin /a fr. drague a mines - usht. q bjn pastrimin e ujit nga minat. Dragua /oi lat. drako - figur e prrallave popullore shqiptare, q prfytyrohej si nj njeri shum i fuqishm, i cili luftonte me trimri t rrall me kuedrn e rrezikshme derisa sa e vriste. Drakonian /e gr. Drakoni ishte nj ligjdhns i ashpr i Athins ( shum i egr, i pamshirshm pr nj ligj ). Dramaturgji /a gr. dramaturgia - trsia e krijimeve letrare dramatike t nj ose m shum shkrimtarve; krijimet dramatike t nj populli, t nj vendi t caktuar, t nj epoke n letrsin botrore si p.sh. dramaturgjia greke dhe romake, dramaturgjia e lasht, dramaturgjia shqiptare, Aristoteli thot: veprat dramatike nuk hartohen me qllim q t lexohen, ato shkruhen nergut pr tu shfaqur n
301

teatr, prandaj fjala nuk sht i vetmi mjet shprehs i drams. Dramaturgjia lindi n kt koh nga dialogt q zhvillonin me rastin e festave fetare e bujqsore, lidhur me kultin ndaj zotit Dionis zakonisht tek komedia, tragjedia dhe drama. Dramaturg /u gr. dramaturgos - si autor veprash dramatike gjat konkretizimit t personazheve t veta prdor mjete, orendi, tinguj, drit, rekuizita, aktort e strvitur me zrin, gjestet dhe mimikn q shfaqja t jet sa m autentike me q vepra dramatike shijohet dhe vlersohet nga kritikt me t shikuar drejtprdrejt n sken. Dramatike gr. dramatikos - let. q ka t bj me dramn e shkruar ose at t paraqitur n sken. 2. gjendje e vshtir, e rnd e tronditse q krkon forc morale pr tu kaprcyer; q shkakton vuajtje shpirtrore, fatkeqsi. 3. muz. z kngtari me nj timbr t fuqishm. Dramatizim /i gr. dramatizoj - let. prpunimi i nj vepre letrare pr tu vn n sken, vnja n sken e nj vepre tregimtare. 2. zmadhimi i karakterit shqetsues t dikaje, duke e paraqitur m tronditse se q sht n t vrtet, m prekse etj. Dram /a gr. drama - veprim, ngjarje, nj nga llojet kryesore t gjinis dramatike q pasqyron
302

jetn prmes veprimit n sken t personazheve n form dialogu a monologu, q zakonisht shkruhet n proz, ku konflikti nuk merr nj zgjidhje thjesht tragjike ose thjesht komike, prfundon me nj zgjidhje lumturie e optimizmi. Drama Nita e Josip Rels Nita radhitet ndr veprat m t realizuara artistike t ktij lloji. N t dramaturgu ka trajtuar temn historike shprngulja e disa familjeve pr n Zar m 1726 nga Brisku e Shestani, dy fshatra rreth Liqenit t Shkodrs. Drama ka tri akte. Akti i par paraqet atmosfern q ka dominuar n kohn e sundimit dhe shtypjes, shfrytzimit nga turqit. Dhuna dhe masakri detyruan ti ln vatrat e veta shkret dhe t marin botn n sy. Subjektin e veprs autori e organizon n mnyr mjaft interesante. Nitn e grabitur nga turqit e shpton Zefi dhe kshtu lindi dashuria midis dy t rinjve. N aktin e dyt pasqyrohet jeta e arbreshve pas vitit 1729 t vendosur n nj fshat afr Zars t cilit i dhan emrin Arbnesh (arbanasi). N atdheun e ri fillon t zhvillohet jeta e re por, pasojat e shprnguljes ishin t rnda. Zefi mbetet n Shqipri dhe prjetoi qaste t rnda t jets. Nita me q ndahet nga Zefi nuk prfill dashurin e t rinjve t tjer, sepse nuk do ti

303

mbes besnike Zefit. Sipas zakonit patriarkal vendosi dhe u shpall mashkull. N aktin e lll Zefi pas shum perpecive jetsore arriu t bashkohet me arbresht n Zar, por smund t realizoj ndrrn e jets, t bashkohet me Nitn. Nita bn vetvrasje sepse kshilli i pleqve nuk lejonte thyerjen e zakonit q ajo prsri t pranohet si femr dhe t martohej me t dashurin e saj Zefin. Ajo prfundon jetn n mnyr tragjike, bie viktim e patriarkalizmit. Zefi pas lajmit do t bj vetvrasje, por e shptojn astin e fundit dhe mbetet ta vazhdoj jetn me bashkatdhetart e vet.Drama sht nj realizim i bukur n aspektin e forms dhe prmbajtjes artistike. Ajo shnon aspektin m t lart q ka arritur drama jon historike. Vepra ka t folmen e arbreshve t Zars. Ajo sht mjaft e prshtatshme pr sken. Drastik /a gr. drastikos - veprim i ashpr, vepron a punon fuqishm, med. send a lnd tepr e fort pr pastrim. Drastike gr. q vepron fuqishm e me befasi, dukshm i egr. Dremitje /a sk. dremit - fjetje duke ndenjur, kotje; fig. plogshti; dremit sk. m z nj gjum i leht ( fle pr nj qast ose dremit liqeri, pylli, deti ) bj nj sy gjum pr njeriun.

304

Drenazh /i fr. drainage - sistem kanalesh t mbuluara pr t kulluar tokat. Dreni fr. drain - gyp pr bartje nntoksore t ujit; mjek. gyp qelqi ose gome pr trajtimin ose pr kullimin e plagve. Drenazhoj fr. drainager - ndrtoj nj sistem kanalesh pr kullim. Dren /a fr. drain - spec. gyp i posam me vrima q futet n kanale pr kullim. 2. mjek. gyp qelqi a gome q u vihet plagve pr kullim. Dres /i ang. dress - petk, rrob; veshje e holl sportistsh, me ngjyr t veant pr do ekip. Dresoj fr. dresser - zbut, msoj, ushtroj egrsira, shtaz t ndryshme q veprojn verbrisht. Dresh /i gjerm. dresche - makinshirse e grurit. Dribloj ang. to drible - sport. tejkaloj kundrshtarin duke br zikzake me top n fushn e futbollit, i shmagm kundrshtarit. Drog /a it. droga - narkotik; farm. lnd kimike ose me preardhje bimore, q prdoret si bar qetsues, gjumdhns. Drogohem it. drog - nakotizohem, msohem ta prdor narkotikn.
305

Dualizmi lat. dualismus - dysore; doktrin filozofike, e cila pohon se gjoja bota e t gjitha dukurit e kan burimin e tyre te dy baza fillestare t pavarura, q mohojn njra tjetrn te ( materja e idea, te qenja e ndrgjegjia ) dhe prpiqet t pajtoj kshtu materializmin me idealizmin edhepse ato kundrshtojn njra tjetrn. 2. fet. besimi se ekzistojn dy baza fillestare ( emira dhe e keqja, drita dhe errsira, trupi dhe shpirti, toksorja dhe qiellorja ); kuptimi i bots sipas ksaj filozofie. Dualist /i lat. dualis - dysor, ithtar e prkrahs i dualizmit. Dubl nd. fr. dubler i, e dyfisht, dyfishe, tel I dyfisht por, lidhje dyfishe etj. Dublikat i, /a lat. dublicate littera - shkronj e dyfishuar; zyrt. kopje e dyt e nj dokumenti zyrtar, q ka fuqin juridike t origjinalit. Dubloj fr. dubler i dyfisht, dyfishe , prdoret si nj mbiemr p.sh. tel i dyfisht, fije dyfishe, lidhje dyfishe. 2. si ndajfolje p. sh. e bri dyfish. 3. bj t njjtn gj pr her t dyt p.sh. teatr ; prgatit e luaj rolin e nj aktori tjetr, aktorit t par. Dudi /a turq. tud - grua zonj; vajz a grua shum e bukur, zonj e simpatike. Duduk /u turq. ddk - pipz me lvore shelgu ose me rabush qepe. 2. fig. njeri pa mend n kok, i

306

trash nga mendja. Duel /i lat. duellum dyluftim p.sh. e ftoi n dyluftim me shpat, bn dyluftim, rregullat e dyluftimit, fitoi n dyluftim. Duet /i it. duetto - muz. dy zra. Dumdum Indi sipas vendit dumdum - prodhim i par plumbi me t ar kryq, q ndahet n ca copa kur hyn brenda n trup. Dun /a it. duna - kodr rre q formohet nga era n shkretira. Duoden /i lat. duodenum - dymbdhjetgishtore. Dush /i fr. douche - mjet i posam pr t lar trupin. Duvak /u turq. duvak - etnogr. vel i holl q prdorej pr t mbuluar fytyrn e nuses ditn e martess. Dybek /u turq. dibek - tunds i qumshtit. Dyfeku turq. tfek - pushka. Dylbi turq. drbn - tejkqyrs me dy thjerrza. Dyndjet e huaja n vendin ton: nga viti 400 500 gjermant pushtuan vendet e gadishullit ballkanik dhe tokat shqiptare. nga viti 500 nga trojet shqiptare themeluan mbretrin e tyre n Itali. N vitin 550 700 ndodhi dyndja sllave Shqipri Kosov dhe bregdetin e Adriatikut.Shqiptart para

307

1000 vjetsh ruajtn gjuhn ilire. Rreth 1000 vjet m parw shqiptart Dynymi turq. dnm - mas e siprfaqes = 10 ari tok. Dyqan /i turq. dkkan - shitore. Dystaban /i turq. ds taban - kmbshesht, rrafshe (pr njeriun). Dysheme /ja turq. dseme - patosi. Dyzen /i turq. dzen - aheng, qifteli e akorduar. Edukoj fr. eduquer - msoj dik si t sillet n familje e n shoqri; q t jet i sjellshm e i njerzishm. Edukator /i lat. educator - msues. Edukat /a lat. educatio - trsia e vetive shpirtrore, mendore, fizike e kulturore; vetit morale, shijet, zakonet, botkuptimet q fiton njeriu n jet e n shkoll. Efektiv /i lat. effectivus - usht. numri i prgjithshm i ushtarve t nj reparti, t nj njsie ushtarake a t ushtris s nj shteti; numri i prgjithshm i aksionistve t nj aksioni nga nj institucion. Efektiv lat. effectivus - efikas q t le prshtypje, i vrtet, i prpikt real, konkret; i prshtatshm n nj pun a detyr zyrtare.
308

Efektshm lat. effectus - i dobishm, i vlefshm, i dshir. Efelide /t gr. ephelis - prek, njoll fytyre, pik quk, shenja t kurremta n trup q shkatohen nga dielli. Efemer /e gr. ephemeros - njditshe, i prkohshm kalimtar, i shkurt mjek. ethe njditshe. Efemerid /e gr. ephe hemera - kalendar ditor, shtyp periodik; vjetar i lvizjeve t trupave qiellor. Efemeritet gr. eph hemera - jetshkurtsi. Efidroz /a gr. ephidrosis - mjek. djersitje e teprt. Efikas /e fr. efficace - q sjell efekt t plot e t sigurt, q jep rezultate, i suksesshm. Efikasitet /i fr. efficacite - dobi, suksesshmri. Efloreshenc /a lat. efflorescentia - lulzoj; bot. lulzim, period e gjelbrimit. 2. mjek. ekzantem, lajmrim i purrave n lkur, shprthim njollash. 3. kim. shprthim kristalesh kripe. Efuzion /i lat. effussio - vrshim, derdhje. Egalizoj / egalizacion fr. egaliser - barazoj, barazim, sheshoj, rrafshoj. Ego /ja lat. ego - un, trsia e tipareve q e prbjn nj njeri, veprn e nj njeriu; uni i tij (egoja) vetdashs.
309

Egocentrik /e lat. egocentris - ai q di vetn kryesor dhe do kund gjykon me egon e vet. Egocentrizm /mi fr. egocentrisme - botkuptim sipas t cilit uni individual sht qendr e do gjje. Egoist /i fr. egoiste - njeriu q mendon vetm pr vete, interesat vetjake ven mbi interesat e shoqris, mikroborgjez. Egotist /e fr. egotist - q e konsideron vetveten qendr t bots. Egotik /e lat. ego - q e do s teprmi vetveten (egotizmi - egoizm i tepruar) Egoizm /mi fr. egoisme - vetdashje, kult i unit, mendjemadh. Egjid /a gr. aigidos - mit. ishte mburoja e Zeusit dhe Atins ( patronazh ). Ejakulim /i lat. ejaculari - hedh, flak me forc; derdhje, nxerrje jasht e sperms, akt seksual normal. Ejektor /i lat. ejector - aparat pr thithjen e avullit, t gazit dhe t ujit. Egzogami /a gr. exo gameo - jasht martes; etnogr. zakon shoqror q ndalon martesn brenda gjinis a fisit. # kund. Endogami q e liron kt
310

martes, sot ende ruhet ndr kurd. Ekzogjen /i lat. genes - linds, q lind, q rrjedh nga jasht; helmim ekzogjen lat. helmim nga jasht. # kund. endogjen. Ekzoinfektim /i lat. infectio - ndyrje, infektim; mjek. infektim nga jasht, hyrje e baktereve nga burime t jashtme. EKG shkurtim pr elektrokardiogramin. Ekinoderm /i gr. echinos derma - zool. jokurrizor i detit i rrethuar me therra. Ekinokokoz /a gr. echinos kokos - iriq far, brtham frutash; mjek. vetr. infeksion n formn e lavrave ( ekinokoku smundje q shkaktohet n zorrt e qenit ) dhe q mund t kaloj te shtazt tjera dhe te njeriu. Ekip /i fr. equipe - grup sportistsh, grup punonjsish. EQREM ABEJ 7gusht 1908 13 gusht 1998 Eqrem abej lindi n Gjirokaster dhe vdiq n nj klinik t Roms, ku kishte vajtur pr tu mjekuar nga nj smundje e rnd. Gjat ksaj periudhe, populli shqiptar ka prjetuar ngjarjet m t rndsishme t historis s tij shum shekullore.
311

Msimet e para i mori n vendlindje me sukses t shklqyeshm. Pas mbarimit t shkolls qytetse, prefektura i dha nj burs pr t vazhduar msimet e mesme dhe t larta jasht shtetit. Mori rrugn e mrgimit n krkim t dituris me 1921. Ai shkoi n Vjen tAustris Profesori i gjermanishtes e moi si nxnsin m t mir t gjimnazit. Me 1926 mbaroi gjimnazin n Klagenfort tAustris. I ati i abejt ishte nj gjykats i diplomuar n Stamboll. Ai e udhzoi t regjistrohet n mjeksi, nuk e plqei t regjistrohet as n shkolln e muziks shkoll emanesh. Por m n fund nuk ia prishi t regjistrohet n Dega e gjuhsis n F.F t Univerzitetit t Vjens q kishte nj tradit t lavdishme. Atje kishte gjuhtar t njohur. abej si profesor e pat indoeuropjanistin P. Kremer, albanologun e dgjuar N. Jokli, albanologun dhe historianin Karl Pa. abej studjoi indoeuropjanishtn. Ai zgjodhi pr kt qllim temen Studime italo-shqiptare ( italo - albanische studien). Disertacionin e mbrojti m 7 tetor 1933 para prof. Dr. Paul Kremerit, prof. Dr. Norbert Joklit dhe prof. Dr. Karl Pait me sukses t shklqyeshm. Profesort krkuan ta ndalin aty pr

312

aty si ligjrues n Universitetin e Vjens. Nj propzim i till nuk mund ta joshte abejn pr t qndruar n qytetin e bukur t Vjens, as jeta n pasuri. Balta e mmdheut pr abejn ishte m joshse se sa bulevardet e bukura t Vjens. E. abej u kthye n shrbim t atdheut n kohn m t nevojshme, kur 50% t popullsis vuanin nga analfabetizmi dhe varfria q kishte prfshir m shum se sa vendet tjera n Europ. Kjo ishte koh kur mungonin tekstet msimore. E. abej u emrua nndrejtor i gjimnazitMalet Tona n Shkodr dhe zhvilloi lndn e letrsis shqipe. Kshilli i Ministrave t asaj kohe vendosi q abejn ta transferoi si profesor n Gjirokastr nga viti 36-39. Me q n ceremonin e vdekjes s Rilindasit Bajo Topulli , Ai vuri n dukje shpiertin e tij bujar prej nj atdhetari t palodhur kombtar. Fjalt na msojn shembujt na trheqin thot nj proverb i moqm. Bajo Topulli prehu, n atdheun q e bre dhe na le trashgim, ne rinia t betohemi ktu para trupit tnd se do ta ruajm qoft edhe me gjakun ton. M 1940 e transferuan n gjimnazin e Tirans me q nuk u afronte, prshtati politiks fashiste. Autoritetet Italiane e larguan me lezet abejn nga Tirana n Rom. Ai shfrytzoi rastin pr t punuar Atllasin gjuhsor shqiptar Pas lirimit

313

m 1944 abej u kthye n atdhe, mori me hov zhvillimin e shpejt tarsimit, kulturs dhe shkencs. M 1957 u themelua Universiteti i Tirans me pedagog: Aleksander Xhuvani, Eqrem abej, Kostaq Cipo, Aleks Buda, Dhimiter Shuteriqi, Mahir Domi e t tjer Veprat kryesore t Eqrem abejt jan: I Kreu i par jeta dhe vepra II Pr historin e gjuhs shqipe III Studime etimologjike IV Fonetika dhe gramatika historike V Dialektologjia VI Autort e vjetr VII Pr shqipen e sotme VIII Folklor Letrsi Selektae 1Nga studime etimologjike n fush t shqipes -.abej, prkthyes, kritik dhe letrar Shaban Demiraj Nj jet kushtuar shkencs Ismail Kadare Libri pr Eqrem abejn i bie n duar lexuesit shqiptar n nj koh q i duhet m shum se kurr. Sepse n ort plot trysni t nj kombi, ather kur dikush rreket ti sulmoj themelit: gjuhn, artin, kulturn dhe mendsin e tij, figura t tilla si ajo e Eqrem abejt ndriohen edhe m fort, nj lloj si ndriohen prej vettimave n koh furtune malet e larta

314

Eklampsi /a gr. eklampsis - shklqim, shndritje; mjek. shtypje e lart e gjakut te grat shtatzna e lehona (edem e proteinuri). Eklatant /i fr. eclatant plotsisht i qart, i dukshm, i pranishm, jashtzakonisht i shprehur; i shklqyeshm, i shndritshm. Eklektizm /mi fr. eclectisme - zgjedhje nga drejtimet e ndryshme filozofike, letrare, artistike, ajo q duket m e mira. 2. metod metafizike, joparimore q przien rregulla e ide shpeshher t kundrta ose t huazuara nga sisteme a shkolla t ndryshme filozofike, politike artistike etj. Eklips /i gr. eklipsis - humbje, errsim i nj trupi qiellor ( eklips prkohsisht i hns ). Eklipsis /i gr. ekleipsis - mjek. humbje e ndjenjave, errsim i vetdijes. Ekliptik /a ekleiptikos astr. rreth i madh i sfers qiellore, q paraqet trajektoren e qendrs se Diellit n sfern e yjeve; n kt plan ekliptik shtrihet orbita e Toks (lvizje e saj brenda vitit rreth diellit). Eklog /a gr. ekloge - zgjedhje, t zgjedhur<nga lat. nj kng baritore e ngjashme me idiln, pr dallim idila sht nj tabllo e jets fshatarake, ndrsa ekloga sht nj dialog ndrmjet barinjsh,

315

Bukoliket e Virgjilit latin ngritn n poem baritor eglog antike greke q ishte nj prmbledhje copash letrare t zgjedhura; n shek. 18 eklogat i vinin edhe n sken t shoqruara me muzik dhe valle. Ekofrazion /i gr. echo fraza - mjek. gjendje e smur, kur personi pa nevoj prsrit fjal t cilat i dgjon n rrethin q jeton. Ekografi /a gr. echo + grapho - mjek. shprehi e smur q disa fjal n t shkruar t prsriten shum her. Ekograf /i gjerm. Echograf - aparat pr matjen automatike e thellsive t detit. Ekologji /a gr. oikos - deg e biologjis q studion marrdhniet e ndrsjella t qenjeve t gjalla t bots bimore e shtazore me mjedisin ku jetojn. Ekologjik /e gr. oikos logos - q lidhet me mjedisin ku jetojn qeniet e gjalla (ambientin). Ekonomi /a fr. economie - gjendja materiale dhe financiare e nj vendi; trsia e shkencave q studiojn mardhniet n prodhim, gjendjen materiale e financiare t nj vendi si dhe degt e ndryshme t veprimtaris prodhuese, gjendja materiale e nj familjeje, rregull a mas n
316

shpenzime, kursim. Ekonomizoj fr. ekonomiser - shpenzoj me kujdes, me mas e m kursim, i paksoj shpenzimet. 2. fig. kursej, kursim. Ekran /i fr. ecran - kinem.plhur e bardh n mur mbi t ciln shfaqen filma; ekran tv nga xhami, ekran kompjuteri etj. Ekranizim /i fr. ecraniser - realizimi filmik i nj vepre letrare, dramatizimi; ekranizoj fr. bj nj film kinematografik nga nj vepr letrare. EKS lat. ex - n, ( e piu eks nj got, deri n fund!) nga, prej, ish, etj. Ose eks me kuptim largimi a menjanimi: ishministr, eksministr, eksport, eks- ishkomunikim. Ekscedent /e lat. excedens - shfaros; mjek. brejts q t ha. Ekscentrik /u lat ex centrum - njeri i uditshm, i rregullt. Eksces /i lat. excessus - dalje, sulm, kundrvajtje, tepri, mosprmbajtje; mjek. shfaqje e di n mas ekstreme, tepri. Ekselenc /a lat. excellentia - titull i atij q sht n pozit t lart shtetrore; zotri tejet i lart. Eksikoz /a lat. exiccatus - thaj, ter; mjek. t qent
317

e organizmit pa uj, dehidrim. Eksitus /i lat. exitus - mjek. mbarim, prfundim. Ekskavator /i ang. excavator - makin vetlvizse q shrben pr t grmuar dheun, rrn, ngarkuar, ngritur di vozitsi /ekskavatoristi. Eksklamacion /i lat. exclamatio - thirrje, britm, pasthirrm. Ekskluziv /e lat. exclusivus - prjashtimor, prjashtues; i posam, i veant, t drejta t vetme ( t drejta ekskluzive ose t drejta prjashtimore) , q i prket vetm njrit duke i prjashtuar t tjert; q i prket vetm nj grupi duke mos i pranuar t tjert q nuk kan pozita t njjta. Ekskluzivisht lat. esklusivus - prjashtimisht, posarisht vetm pr kt; intervist ekskluzive ( e posame ); # kund. inkluzive-prfshirje, prfshirs, q prfshin; shum e prgjithshme (inkluzive ), paprjashtimor, bashkprfshirs. Ekskremente /t lat. excrementum - mjek. fekalet, lnd q nxirren jasht nga organizmi, jashtqitjet. Ekskret /e lat. excretus - mjek. ndarje, veim, nxjerrje jasht trupi e nj lnde t padobishme. Ekspazionizmi lat. expansionissme ( lat. expandere - zgjroj) zgjrim kufijsh nga nj shtet pushtues, shtrirje me forc.

318

Ekspasionoj lat. expandere - politik agresive pushtuese tokash. Eksokardial /e lat exokardiolis - jasht zemrs; mjek. q ndodhet q shtrihet jasht zemrs. Ekspedit /a lat. expeditio - vajtja e nj grupi prej disa vetash ( me mjete e me pajisjet e nevojshme ) n nj vend t caktuar pr qllime krkimore, studimore ose pr t plotsuar detyra t veanta; usht. operacion ushtarak i nj ushtrie pushtuese. Ekspedtiv /e lat. expeditivus - i shkatht. Eksperienc /a lat. experientia - prvoj pune. Eksperiment /i lat. experimentum - prov q bhet duke u mbshtetur n t dhnat shkencore, pr t njohur dhe pr t studiuar ligjet dhe proceset e zhvillimit t dukurive t ndryshme n kushte natyrore ose n laborator. Eksperimentoj lat. experimentare - provoj dika pr qllime krkimore a studimore. Ekspert /i lat. ekspertus - me prvoj, specialist, i shkatht njohs i mir i dikahit. Ekspertiz /a fr. expertise - gjurmim q bhet nga nj ekspert. Ekspertoj lat. exspertus - gjurmoj, zbuloj etj. ekspertuesi.
319

Eksplantim /i lat. ex plantare - kultivoj, mbjell, rrit; mjek. kultivim i indeve n terrene artificiale, jasht organizmit (in vitro ). Ekspiracion /i lat. expiratio - nxjerr frym, frymnxjerrje nga mushkrit, vdes, jap shpirt. # kund. inspiracion. Ekspirator /i lat. ex spirare - mjek. aparat frymnxjerrs. Eksplicit /e lat. explicitus - i qart, shprehs, i shprehur qart, i shpjegueshm. Eksplikacion /i lat. explicatio - shpjegimi, komentimi. Eksplikativ /e lat. explicativus - q shrben pr shpjegime, q shpjegon, sqaron, komenton. Eksploatim /i fr. exploiter - shrytzim i dikujt, i puns s dikujt, prfitues. 2. nxjerrje e fitimit nga dika, shfrytzim i pasurive natyrore dhe i mjeteve t tjera. Eksploatoj fr. exploiter - shfrytzoj mjete, pasuri, nxjerr fitime, vlern e tyre; eksploatori. Eksplorator /i lat explorator - krkues, vzhgues. Eksplozion /i lat. eksplosio - plcitje. Eksploziv /i lat. explozivus - lnda shprthyese. 1. fig. temperament, agresiv. 2. fon. tingull shprthyes.
320

Eksponent /i lat. exponens - mat. tregues. Eksponoj lat. exponere - ekspozoj, v n dukje, paraqes pllakn foto - filmike me an t drits. Eksport /i lat exportare - bartje dhe shitje e mallrave jasht shtetit ( eksportim ). Eksportoj lat. exportare - shes mallra, oj mallra jasht shtetit. Ekspoze /u fr. expose - parashtres. Ekspozicion /i lat. expositio - parashtrim, ekspozim, hyrje, pjes hyrse n veprn letrare a muzikore; ekspozim i pllaks ose filmit fotografik ndikimit t drits. Ekspozit /a lat. expositum - trsia e veprave t arteve figurative, e botimeve t ndryshme, e gjedheve, t prodhimeve industriale, bujqsore etj. t vendosura n nj vend t dukshm n mnyr q t shihen nga njerzit, vendi ku vendosen kto objekte. Ekspozitur /a lat. expozitus - deg, filial. Ekspozoj lat. exponere - vendos n ekspozit vepra t arteve figurative, botime t ndryshme, gjedhe, prodhime industriale, bujqsore etj. pr ti par njerzit, ekspozuesi. Ekspres lat. expressus, gjerm. express - drgim i shpejt i letrs, telegramit pa u ndalur npr
321

stacione; aparat ekspres kafesh, i shpejt, urgjent; tren i shpejt, transportues ekspres. Ekspresion, ekspresiv lat. expressif - shprehja, t shprehurit me ngjyrim emocional mjek. shprehje (dukje) e fytyrs q flet pr gjendjen fizike dhe emocionale. 2. kir. shtrydh. Ekspresivitet /i lat. expressivite - ngjyrim fytyre, shprehsi, afektivitet, emocion Ekspresionizmi fr. expresionnisme - drejtim dekadent i artit borgjez shek. 20. q pr qllim kryesor t artit t letrsis sipas tij duhet t jet shprehje e bots s brendshme subjektive t krijuesit. Ekspresor /i lat. expression - muskul shtyps (shtrydhs). 2. pincet pr shtypje, shtrydhje. Ekspromt /i fr. expromtus - vepr me karakter gazmor shek. 18. Ekspulsion /i lat. expulsio - mjek. dbim, largim (ekspulsiv). Ekstaz /a lat. extasis - ngazllimi, shkalla m e lart e entuziazmit t njeriut, gjendje shpirtrore shum e gzueshme, dehje shpirtrore e jashtzakonshme e njeriut q ka humbas vetdijen, sht shkputur nga bota q e rrethon dhe bn veprim t uditshm prshkak se vuan nga ndonj

322

smundje nervore, pr shkak t veprimit ngacmues t ndonj ilai. Ekstensibiliteti lat. extensibilitas - mjek. aftsi pr tu shtrir, pr tu zgjatur, elasticitet, epshmri. Ekstension /i lat. extensio - shtrij; mjek. lvizje me t ciln dy skajet e nj pjese trhiqen n drejtim t kundrt; shtrirje e nje gjymyre t thyer. Ekstensor /i lat extensor - mjek. muskuli shtrirs ose drejtues. Eksteroreceptor /i lat. receptus - pranoj; mjek. mbaresa nervore sensitive ( e ndijimit ) q prcjell ngacmimet e ambientit t jasht, q veprojn n organizm. Eksterritorialitet fr. exterritorialite - e drejta q gzon nj prfaqsues diplomatik n nj shtet t huaj pr t mos iu nnshtruar ligjeve t ktij shteti; ambasadat, legatat etj Ekstra lat. extra - i veant, i ndar, i jashtzakonshm. 2. ndaras, jo rendomt, veanrisht ( kuptim-jasht, i jashtm ). Ekstraabdominal /e lat. extraabdominalis - mjek. q ndodhet jasht barkut. Ekstracelular /e lat. exstracellularis - mjek. jashtqelizor, q ndodhet jasht qelizs.
323

Extrakardial /e lat. extrakardialis - mjek. q ndodhet jasht zemrs. Ekstrafetacion /i lat. exstrafetatio-jasht fetusi, embrion, cip. Ekstrakt /i lat. extraktus - heq, nxjerr; farm. form farmaceutike galenike q prftohet nga prqendrimi deri n nj shkall t caktuar i tretsirave ekstraktive, kryesisht bimore; mund t jet i lngt, i but, i that. Ekstrakti II lat. extraktum - kim. lnd q nxirret nga bimt, nga kafsht etj. me an t proceseve mekanike e kimike. 2. pjes q nxirret nga nj vepr e shkruar dhe q pasqyron disa tipare dalluese t ksaj vepre. 3. fig. prmbajtja, brthama e dikas. Ekstraordinar /i lat. i jashtzakonshm. Ekstrapektoral /e lat. extrapectoralis - krahror; mjek. jashtgjoksor. Ekstrasistol /a lat.extrsystole - mjek. tkurrje e parakohshme e zemrs. Ekstrauterin /i lat. extrauterinus - q ndodhet jasht mitrs. Ekstravaganc /a lat. extravagentia - duke bredhur; tepri, uditri, disekuilibrim(ekstrvaganti-i jashtzakonshm).
324

Ekstravert /e lat. extra vertere - i shoqrueshm, i dashur, q i do njerzit. Ekstraverzion /i lat. extra vertere - prshtatje, t prshtaturit. Ekstrem /e lat. extremum - i skajshm, njeri me ashprsi t tepruar pr di apo pr dik; synim, krkes pr t kryer veprime q kalojn do mas n gjykimet e mendimet e veta, si ekstremisti. Ekstremizmi fr. extremisme skajshmri; trsia e pikpamjeve dhe synimeve m t skajshme, sidomos n politik, prirje pr t br krkesa e pr t kryer veprime q e kalojn do mas. Ekstrofi /a gr. ex strophe - kthes; mjek. kthim nga jasht i fshiks urinore. Eksudacion /i lat. exudatio - djers; mjek. eksudati - lng i pasur me proteine, q del prej enve t gjakut dhe depozitohet n indet ose n siprfaqe t indeve, zakonisht n raste pezmatimesh (eksudativi - q shkakton djers) Ektoderm /a lat. ecto gr. derma - lkur; mjek. shtresa e jashtme embrionale. Ekuacion /i lat. aequatio - mat. barazim. Ekuator /i lat. aequator - barazoj, rrethi m i madh i toks q e ndan tokn n dy gjysmsfera t

325

barabarta; vendi m i nxeht nga rrezet pingule t diellit. Ekuatorial /e lat. q shtrihet n ekuator. Ekuilibr /ri lat. equilibrium - baraspesh, drejtpeshim, akrobati duke hecur npr tel, qndrim pingul, i paanueshm; njeriu q vepron n mnyr t matur, t peshuar mir pa lkundje dhe normale; raport i qndrueshm midis dy dukurive, nivel. Ekuilibrova lat. equilibrare - baraspeshova. Ekujlibroj lat. equilibrare - i v n baraspesh. Ekuivalent /e lat. equivalens - barasvlers, di q ka vler t barabart me nj tjetr. Ekuivalenc /a lat. equivalens - barasvler. Ekuipazh /i fr. equipage - personeli q shrben n nj anije, n nj aeroplan (trsia e njerzve). Ekzagjerim /i lat. exaggeratio - zmadhim, teprim. Ekzagjeroj lat. exaggera - zmadhoj, teproj. Ekzakt /e lat. exactus - i sakt, i plot, i prcaktuar. Ekzaktsisht lat. exactus - ndajf. saktsisht, pikrisht, tamam. Ekzaltim /i lat. exaltare - shqetsoj; shqetsim i teprt, lavdrim, entuziazmim, gazmim, lartsim.
326

mjek. gjendje mendore jo normale. Ekzaltoj lat. exaltare - shqetsohem s teprmi, nxis, ndez, rrmbej por edhe lavdroj, ngre n qiell. Ekzaminim /i lat. examinare - vzhgim, shqyrtim. Ekzaminoj lat. examinare - vrej, vzhgoj, shqyrtoj, hulumtoj me vmendje e hollsisht di pr ta kontrolluar, pr t zbuluar veorit, tiparet e shenjat dalluese t saj, kontrolloj me kujdes. Ekzaminues /i lat. examen hulumtues( ekzameni ) Ekzantem /a gr. exanthema - lulzohem, shfaqem nn lkur, mjek. erupsione n lkur, kukunj, kurtesh, purra t imta n lkur. Ekzark /u gr. exark - mitropolit i kishs, udhheqs i ushtris n Bizanti. Ekzarkia / ekzarkati gr. kish e pavarur me n krye Ekzarkun. Ekzegjetik /a gr. interpretim i teksteve t vjetra biblike. Ekzartikulacion /i lat. exarticulatio - mjek. ekzartikulim, heqje, largim, amputacion i nj pjese t kyit, amputacion n ky. Ekzegjetik /a gr. exetikos - interpretim i teksteve t ndryshme t vjetra, veanrisht atyre biblike.

327

Ekzekutim /i lat. exsecutio - zbatim i dnimit me vdekje; zbatim i nj ligji, nj vendimi, urdhri a plani. 2. prmbarim i dhunshm i vendimit t shtetit mbi pagesn e borxhit duke shitur pasurin e borxhliut. 3. ekzekutort. 4. mnyra e interpretimit t nj vepre muzikore ( ekzekutimi ). Ekzekutiv /e lat. zbatimi dhe vnja n jet e ligjeve. Ekzekutoj lat. zbatoj nj urdhr, ligj a vendim, pushkatoj, var nj t dnuar; kryesi i ekzekutimit sht Ekzekutori. Ekzemplar /i lat. exemplar - tirazh; nj cop ose nj ekzemplar nga nj vepr e shtypur. Ekzemplar lat. q shrben si model, si shembull. Ekzem/a lat. eczema - valoj, bunoj; mjek. smundje kronike e lkurs q shfaqet me skuqjen e saj, me flluska a purra t lngta ose t thata. Ekzibicion /i lat. exhibitio - paraqitje publike, parashtrim i dokumenteve; sport. gara propoganduese, q kan pr qllim t tregojn shkathtsi n loj. Ekzibicionist /i lat. ai q ka prirje pr ekzibicione n ndonj apo disa fusha t jets. Ekzibicionizm /mi lat. exhibitio - mjek. prirje e uditshme seksuale, q shprehet te ekspozimi i

328

pjesve t trupit, pretendim pr t vn n pah vetn sidomos para gjinis s kundrt. Ekzistenc /a fr. existence - jetes, rrojtje; qenia n jet. Ekzistoj fr. existence - jetoj, rroj, jam i gjall; sht n t vrtet, sht n realitet. Ekzistues /e fr. existence - q sht a ekziston n kohn kur flasim. Ekzo gr . exo - jasht. Egzobiologji /a gr. studion mundsit e ekzistencs s qenjeve t gjalla jasht toke, n planetet e sistemit diellor. Ekzoderm /a gr. exo derma - mjek. shtresa e jashtme e lkurs. Ekzodinamik /a gr. exo - studion ndryshimet e shfaqura n korn e toks nn ndikimin e ujit dhe nxehtsis. Ekzoplazm /a gr. plasma - krijes; mjek. shtresa e siprme ( jashtme ) e protoplazms. Ekzorcizm /mi lat. exorcista - fanatizm fetar; zakon magjiko-fetar q synon largimin e shpirtrave t kqinj nga njeriu. Ekzorcist /i lat. exorcist - fanatik fetar. Ekzoterik /u gr. exoterikos - ai q nuk i njeh
329

fshehtsit e ndonj bashksie, sidomos n zbatimin e doktrins filozofike e fetare; laik, joprofesionalist. Ekzosfer /a gr. uj nga zonat jasht sfers toksore. Ekzotik /a gr. exotikos - q ka ardhur nga vise t largta dhe q nuk sht i zakonshm pr vendet europiane; q ka t bj me natyrn dhe me kulturn, tradita dhe zakone t vendeve t largta e pak t njohura. 2. fig. i rrall e i veant me tipare q ngjallin habi. 3. di q m s shpeshti vie nga vendet tropikale. Elaborat /i lat. elaboratum - punim, trajtim, kryej, prpunoj, elaboroj hollsisht me shkrim pr nj objekt, projekt. Elan /i fr. elan - vrull, hov, fuqi. Elastik /e lat. elasticus - i prthyeshm, i epshm; q humbas dhe rimerr formn fillestare, shtrihet dhe rrudhet prsri; fig. q vepron sipas kushteve e rrethanave, i prir pr lshime, jo i ngurt, jo i prer. Elasticitet /i lat. elastikus - prthyeshmri. Eldorado sp. el dorado - vend magjik i bollkut, pr t cilin mendohej se gjendej diku n Amerikn Jugore, t cil s pari e kan krkuar pushtuesit
330

spanjoll. 2. fig. vend ku jetohet leht dhe mir (parajsa toksore) Elefant /i gr. elephantos - kafsh gjitare e viseve t ngrohta (Azis, Afrik) fil. Elefantiaz /a lat. elephantiasis - mjek. smundje, rritje e teprt e ndonj organi t trupit (duarve, kmbve me rastin e ndrydhjes s enve limfatike). Eleganc /a lat. elegantia - njeriu q me modesti tregon se ka shie t holl n veshje, sjellje dhe t shprehur; mnyr e hieshme, elegante. Elegji /a gr. elegeia nga elelizo - lshoj nj thirrje rnkuese, trishtuese, nj lloj poezie lirike me prmbajtje t trishtuar e mallngjyese; mbiemri elegjiak d.m.th. i trishtuar, preks a rrnkues, i prvajshm e plot dhmbje shpirtrore; elegjia si nj lloj i poezis lirike shpreh paknqsi ndaj padrejtsive njerzore, mospajtim me gjendjen e rnd dhe dallimet klasore, poeti i preokupuar nga ky realitet i hidhur shpreh n elegjit e veta vuajtjet subjektive t jets, vuajtje kto q n popull i ka sjell nj sundues; elegjia zuri fill me Tirteun n greqin e lasht q frymzonte spartant pr luft, pastaj vazhdoi elegjia me prmbajtje morale, politike, filozofike, dashurie me Katulin e
331

Tibulin, n Europ me Gten, Lamartinin, Haines; n shqipe jan t njohura O moj Shqypni elegji patriotike e Pashko Vass, Shpella e dragobis elegji politike e F. Nolit, Vaje elegji dashurie e ajupit. Elektoral /e fr. elektoral - q ka t bj me zgjidhjen e prfaqsuesve t popullit n organet e pushtetit e t drejtsis, i zgjedhjeve. Elektor /i lat. elector - zgjedhs; antar i trupit zgjedhor. Elektricist /i lat. elektricitas - tenik q merret me rregullimin e pajisjeve dhe aparateve elektrike. Elektro lat. electro - elibar. Elektricitet /i lat. elecricitas - ngarkesat elektrike dhe fushat elektromagnetike t lidhura me to. Elektroakustik /a lat. gr. electroakustike - muz. fush e akustiks q studion dukurit e shndrrimit t energjis elektrike n z, n tingull, me ndihmn e aparateve elektronike; merret edhe me studimin e metodave t matjes akustike me ndihmn e aparateve elektrike, si dhe t metodave fizike t inizimit dhe reprodukimit t tonit, gjegjsisht t zrit.
332

Elektrocefalograf /i lat. gr. mjek. regjistrim i impulseve t trurit me ndihmn e elektrodave q vendosen mbi siprfaqen e trurit ose n brendsi t indit t trurit. Elektocefalogram /i lat. gr. mjek. aparat q bn regjistrimin e impulseve elektrike t trurit me ndihmn e elektrodave q vendosen mbi kok, mbi siprfaqen e trurit ose n brendsi t indit t trurit; traseja e regjistruar me an t el.cefalografis. Elektrod /a gr. elektron hodos - rrug; fiz. pjesa e nj prcjellsi nga hyn ose del rryma elektrike me ngarkes pozitive a negative n nj pik; secili nga dy prcjellsit prej grafiti a prej metali, q zhytn n banjn e elektrolizs. 2. tek. shufr metalike q prdoret pr saldim me an t energjis el. Elektrodiagnostik /a lat. gr. mjek. prdorimi i energjis elektrike pr qllime diagnostike. Elektrodializ /a gr. dialo - veoj; ndaj materje nga tretsira n form molekulesh ose jonesh. Elektromagnetizmi lat. fiz. shkenca mbi kto dukuri; ndikim i ndrsjellt, magnetizmi i krijuar nn ndikim t rryms elektrike. Elektromekanik /a lat. gr. fiz. dije q studion prdorimin e rryms elektrike n mekanik.
333

Elektron /i gr. elektron - elibar. 1. fiz. donjra nga grimcat shum t vogla elementare me ngarkes elektrike negative, q sillen rreth brthams s atomit (t prbr nga protonet dhe neutronet) e cila ka ngarkes pozitive. Elektronik /a gr. shkenca q studion vetit dhe lvizjen e elektroneve n zbrazti, n gaze ose n gjysmprues; deg e tekniks q merret me prodhimin dhe shfrytzimin e pajisjeve e t aparateve elektronike. Elektropunktur /a lat. punctura - shpim; mjek. shpim i trupit me gjilpr dhe lshimi i rryms elektrike n thellsi t tij ( galvanopunktur ). Elektrorafinim /i fr. raffiner - pastrimi i metaleve me ann e elektrolizs. Elektroskop /i gr. skopeo - shikoj; fiz. instrument me an t t cilit konstatohet se a sht i elektrizuar nj trup dhe me far elektriciteti. Elektrostatik /a gr. deg q studion elektricitetin n gjendje qetsie (statike), renditjen e elektricitetit npr trupa, t elektrizuarit e trupave, ndikimi i ndrsjellt i ngarkess elektrike.
334

Elektroteknik /a gr. deg e tekniks q merret me prodhimin dhe me shfrytzimin e energjis elektrike pr qllime t ndryshme. Elektroterapi /a gr. therapia-kurim; mjek. prdorimi i rryms elektrike pr qllime mjeksore. Elektrotermik /a gr. therme - nxehtsi; tek. q merret me shndrrimin e energjis elektrike n energji nxehtsie n reostate t ndryshme. Element /i lat. elementum - pjes; secila nga pjest q formojn nj t tr; pjesa prbrse e nj mekanizmi a nj aparati; filoz. pjest prkatse t natyrs ( toka, uji, ajri, zjarri ) secila nga 105 elementet kimike t njohura deri m sot. 2. fiz. mekanizm i dobt pr prodhimin e rryms elektrike. Elementar /e lat. njohuri themelore, njohuri fillestare n shkenc, art etj. 2. fig. q kuptohet leht, e thjesht, e nevojshme ,e domosdoshme pr di. Elevator /i lat. elevator - vin, lift barts, makin pr ngritjen e barrs, shkall lvizse. Eliminim /i lat. eliminare - nxjerrje, zhdukje, menjanim, largim, heqje. Eliminoj lat. prz nga shtpia, heq, largoj nga

335

loja pa t drejt t vijoj m tej garat / ia humbas t drejtn. Elips /i gr. elleipsis - munges, shkurtes, lnje jasht e nj ose m shum gjymtyrsh gramatikore pr arsye estetike, pa e dmtuar qartsin, kuptimin e fjalis, mendimi t shprehet sa m shkurt, kt figur gramatikore stilistike e prdori ajupi duke ln jasht foljet (sht, jan ) malet me gur , fushat me bar shum, arat me grur shum, m tutje nj lum, Fshati im Elit /a lat. eligere fr. elite - zgjedh; pjesa m e lart e m e privilegjuar e klasave, e shtresave a e grupeve shoqrore sunduese n vendet borgjeze prkundrejt klasave e shtresave t shtypura dhe njerzve t thjesht; pjesa m e mir e m e zgjedhur e nj trsie. Elizion /i lat. elisio<elido - nxjerr jasht; let. sinalef ( shkrirje ) liri poetike, kur shkrihet n nj rrokje t vetme zanorja fundore e nj fjale me zanoren nistore t fjals q pason, kshtu vargu i Mjedjes del tetrroksh e jo njmbdhjetrroksh:Gjama jote porsi ankimi
336

Elmaz /i turq. elmas - diamant, xhevahir pr t prer xhama. Elokuenc /a lat. eloquentia, kjo nga eloquor flas, them; shkathtsia n t folur, t shprehurit rrjedhshm me fjal e figura t zgjedhura pr t vepruar n mnyr bindse tek lexuesi a dgjuesi; flet rrjedhshm, flet me elokuenc. Elokuent /i lat. eloquent - i qart, i kuptueshm, fjalmbl. Elozh /i fr. eloge - lavdi, lvdat e tepruar q i bhet dikujt, fjal falenderimi, falenderim. Email /i fr. email - tek. smalt, vernik si qelqi, i tejdukshm dhe me shklqim, q shrben pr t lyer en, keramik, sende metali; pr mbrojtje nga ndryshku, zbukurim etj; emaloj-lyej. Emancipim /i lat. emancipare - lirim nga varsia e dikujt; q ka flakur besime e paragjykime t kota; q mendon, vepron si pjestar i nj shoqrie t prparuar (emancipimi i femrs ). Embargo /ja sp. embargo - drejt. mas q merr qeveria e nj vendi pr t ndaluar q t nxirren jasht ose t sillen nga jasht mallra, prodhime, valuta; ndalim i tregtis me nj shtet tjetr. 2. ndalon anijet e huaja t dalin nga portet e veta.

337

Emblem /a it. stem. Emboli /a gr. embolion - pyk, e shtn, e rrasur, gj e futur. 2. mjek. bllokim i nj arterie, vene nga nj koagulim ose di tjetr q vjen n rrymn e gjakut. Embrion /i gr. embryon - anat. organizmi i njeriut, kafshs n fazn fillestare, n anin (mitrn) e femrs ose n vez. 2. biol. org. fill i bimve n farn e tyre. 3. fig. zanafill, filles, brtham, far. Emergjent /e lat. emergere - u lajmrua, lajmrohet spontanisht di q do intervenim t shpejt, t menjhershm; me t lajmruar n siprfaqe duhet marr masa intervenimi. Emetim /i lat. emittere - nxjerr jasht, lshon, prhap rreze a val. 2.v n qarkullim, nxjerr, prodhoj, emetim i programit tv Emfaz /a gr. emphasis - shfaqje, shfaqje emocionale; let. shprehi e theksuar emocionale n t folur a n t shkruar, q arrihet me mjete t ndryshme retorike dhe me an t intonacionit. 2. gjuh. theksim i posam i disa tingujve, i nj fjale ose i disa fjalve pr t vn n dukje m shum vlern e rndsin e tyre; prdorim i tepruar i stilit
338

t lart n ligjrim. Emfatik gr. emphaticos - plot emfaz, i fryr s teprmi. Emigrim /i lat. emigratio - mrgimi; emigroj , mrgoj, Emigranti lat. mrgimtari; ai q sht larguar nga atdheu i vet pr shkaqe politike a ekonomike, q sht vendosur n nj vend t huaj. Eminent /e lat. eminentis - i shquar, i dalluar, i prkryer, i prsosur, i shklqyer. Emirat /i turq. emir - vend ku sundon emiri. Emiri ar. titull aristokrat, udhheqs, prijs, mbret, sundues. Emiratet arabe. Emisar /i lat. emissarius - njeri q drgohet diku nga nj shtet a nga nj organizat politike me detyra t posame, sidomos t fshehta. Emision /i lat. emissio - program lajmesh, bisedash, pjessh muzikore q jepet nprmes radios a tv-s. Emocion /i lat. emotio - ngashria, trsia e prjetimeve t thjeshta e t paqndrueshme psikike t njeriut ( gzimi, zemrimi, mallngjimi, turpi, frika etj.) q shkaktohen e shfaqen nn ndikimin e mjedisit t jashtm a t faktorve t brendshm.

339

Empiem /a gr. empyema - i that; mjek. grumbullim qelbi n nj zgavr t organizmit, sidomos n krahror. Empirizmi gr. empeiria - filoz. rrym filozofike q pranon si t vetmin burim t dijes prceptimin me an t shqisave, prvojn e praktikn, q nnvlerson, mohon krejt rndsin e t menduarit abstrakt dhe t prgjithsimeve teorike; metod pune q mbshtet prvojn pa prfillur njohuri shkencore. Empiristi gr. ai q grumbullon prvoj dhe shrbehet me te. Emulacion /i fr. emulation - metod pune dhe veprimi n socializm, e cila nxit me guxim e vullnet shpirtin krijues t masave t gjra punonjse, nprmes prhapjes s prvojs s m t mirve. EN gr. n, brenda n, te. Enalag /a gr. enallage - shndrrim kthes; gjuh. prdorim i pazakonshm i nj forme gramatikore ose i ndrtimit t fjalis. En bloc fr. n trsi. En fase fr. en fase - prpara, me fytyr, sy m sy. En general fr. en generale - n prgjithsi,
340

prgjithsisht, m s shpeshti, rndom, zakonisht. Enharmoni /a gr. en harmonia - ton me emrtim ndryshe nga diatonika dhe krometika por q tingllojn njjt. Encefalit /i lat. encefalitis - kallje e trurit. Encefalografi gr. regjistroj; mjek ekzaminim rntgenologjik i trurit. Encefalogrami gr. trasea nga rentgeni i trurit. Encefaloni gr. enkhephalon - brenda n kok; mjek. encefali truri, masa e indit nervor q prmbushet n kafk. Encefalopatia lat. encephalopathia - mjek. dhembje koke, marrje mendsh. Enciklik /a lat. litterae encyclicae< gr. eqkyklikos - qarkore, letr qarkore, mesazh ( kumtes drejtuar popullit ), zakonisht letrqarkore e papve e drguar pr t gjith katolikt, lajm; m 1836 Naum Veqilharxhi dha nj Enciklik ( letrqarkore ) q njihej si manifest i par i lvizjes ton kombtare dhe kishte t bj me shkrimin e gjuhs ton arsimimin si dhe hapjen e dituris. Enciklopedi /a lat. encyclopaedia < deia arsimim i prgjithshm, vepr e madhe shkencore q prfshin njohuri pr t gjitha fushat e jets e t
341

veprimtaris, t sistemuara n mnyr t prmbledhur n trajtn e nj fjalori. Encikloped lat. njeriu me njohuri t prgjithshme, pjestar i mendimtarve prparimtar francez kah fundi i shek.18, titull i lart i dituris. Enciklopedik lat .arsimim i prgjithshm arsimim i gjithanshm; informim n fusha t ndryshme t dijes Endemi /a lat. endemia - vends, i shtpis; mjek. smundje infektive q prhapet n nj zon t populluar, e pranishme n te pr gjith kohn, duke prekur vetn nj numr t kufizuar njerzish. Endemike gr. en demos - popull; i endemis, i familjarizuar ( pr smundjen ) q mbretron, lidhet vetm n nj fush t caktuar ( shtaz, bim ). En detail fr. hollsisht. Endo gr. endon - brenda i brendshm. Endoderm /a lat. gr. endoderma - lkur; shtresa e brendshme primare germinative embrionale, prej s cils formohet indi epitelial i shum mukozave. Endogami /a gr. endon gameo - brenda martohem; zakon primitiv , n shoqrin primitive, i cili lejonte
342

martess vetm brenda gjinis a fisit, ka ende kso rastesh n shtetet arabike. Endogjen /e lat. gr. endogenes - i lindur, me prejardhje, me origjin; mjek. q lind q zhvillohet n organet e brendshme pr shkaqe t brendshme. # kund. ekzogjen. Endokard /i lat. gr. endon kardia - brenda; membran e brendshme e zemrs. Endokrin /e lat. gr. endo krino - sekretoj, kulloj; mjek. endokrinik q i prket sekretimit t brendshm. Endokrinologji /a lat. gr. endo krinologi - mjek. shkenc q studion anatomi, fiziologji dhe patologji t gjndrrave me sekretim t brendshm. Endolimf /a lat. gr. endolympha - brenda limf; anat. lng n veshin e brendshm. Endometamorfoz /a gr. endo meta morphose shndrrimet dhe ndryshimet q psojn shkmbinjt n brendin e thell t toks n kushte t ndryshme. Endoplazm /a gr. biol. citoplazma e brendshme e shum qelizave, sidomos atyre vezore e parashtazorve. Endoskop /i lat. endoskopus - mjek. instrument q shrben pr t shikuar n zgavrat e trupit.

343

Endosperm /a lat. endosperma - bot. ushqim rezerv n farat e bimve, q shrben pr t ushqyerit e embrionit ( mugullit ). ENE ang. east nort - east / lindje-veri-lindje. Eneolitik /u lat. aeneus - i bakrt , litos - guri; periudha ( koha e bakrit ). Energjetik /a it. energetikos - deg e fiziks q merret me studimin e energjis; deg e tek. q merret me shndrrimin dhe prdorimin e llojeve t ndryshme t energjis; deg e ekonomis popullore q merret me burimet e energjis dhe me mnyrat e shfrytzimit t saj. Energjikisht it. vendosmrisht. Energji /a it. lat. energia - filoz. nj nga vetit themelore t materies, masa e prgjithshme e formave t ndryshme t lvizjes s materies. 2. fiz. trup, lnd q ka aftsi, forc pr t br nj pun praktike, burim force, gjallri, fuqi vepruese. Energjik /e it. energiko - veprues, efikas, aktiv, i frytshm; q ka shum energji fizike e mendore, q shprehet e vepron me forc, kmbngulje q prdor n veprimtarin e tij / i ashpr. Enigm /a lat. aenigma - enigm, gj e gjz thnje, fjal e errt, e paqart dhe e vshtir pr ta
344

kuptuar; enigmatike, gj e gjz. Enigmatik /a gr. ainigma - merret me hartimin dhe zbrthimin e enigmave, fjalkryqve e t ngjashme, i bn t qarta dhe t kuptueshme kto. Enigmatik lat. aenigma - i ngjet nj enigme, i paqart, i pakuptueshm, mjaft i errt. Enizme /t lat. enyzme - far, maj, tharm, brum, fermente. Eol /i gr. Eol - mit. perndia e ers te grekt e vjetr. Eolit /i gr. heos litos - agim gur; gjeol. epoka m e vjetr e gurit. Enkas nd. fr. en cas - qllimisht, nergut, me qllim q, disa e prdorin ( apostafat pr ty, nergut ). Enkeleas /i hist. pjestar i njrit prej fiseve kryesore ilire q banonte n fushn e Kors dhe rreth liqenit t Ohrit. Enkelease, mbiemri ( i enkeleasve ). Enklav /a fr. enclave gr. en clavis - els; pjes e vogl territoriale e nj shteti q iu ka bashkuar nj shteti tjetr, pasuri e rrethuar nga t gjitha ant me tokn e pronarit tjetr. Enklitik /e lat. encliticus - ulm, mbshtetem; gram. fjal q nuk ka theksin e vet, por q n t
345

folur mbshtetet n fjaln e mparshme (enklitikja ) Enkliz /a gr. eklizio - mbshtetje. Enologji /a gr. oinos logia - ver dhe shkenc; shkenca mbi vern, mbi perpunimin dhe ruajtjen e vers. Enolog /u fr. enorme - eks. i teprt, mbi norm, di i madh, kamion enorm. Entelogjenez /a gr. entellomai - porisis; mbarsje artificiale. Enteralgji /a lat. enteralgia - dhembje zorrsh, dhemb. barku. Enterik /e lat. entericus - mjek. i zorrs, q u prket zorrve. Enterit /i lat. enteritis - mjek. pezmatim i mukozs s zorrve. Enteron /i gr. entero - mjek. zorr. Entitet /i fr. entite - filoz. qensia, brendia e dikaje, grumbull i veorive, trsia e ndonj objekti; sistem gjuhsor. Entomologji /a gr. entomos logos - zool. deg e zoologjis q merret me studimin e insekteve / insektologji. Entomolog /u gr. entomos logos - hulumtues i
346

insekteve. Entropi /a gr. entropein - fiz. vdekje e nxehtsis. Entuziazm /mi fr enthousiasme - frymzim i lart i njeriut, ndjenj e fuqishme gzimi e knaqsie shpirtrore e bashkuar me dshirn e zjarrt me vullnetin dhe guximin pr tiu prveshur nj pune a veprimtarie. Entuziast /e fr. enthousiaste - ngazllyer, prkrahs i zjarrt i di Entuziazmoj fr. enthousiaste - i jap guxim, vullnet pr ta kryer nj vepr sa m me sukses e dinjitet. Enumeracion /i lat. enumeratio - numrim, numrim pjessh t nj trsie q t ln mbres m t thell tek lexuesit a dgjuesit p.sh . Yjt, hnn, hapsirn, Mngjez, diellin, dritn, Jeta N.F. EONR - Organizata Europiane e Hulumtimeve Nukleare. Eos gr. Heos - mit. e vjetr greke sht quajtur perndia e agimit. Eozik /u gr. eos zoe - agim dhe jet; period e zhvillimit t toks kur paraqiten shenjat e para t qenjeve t gjalla.
347

Ep /i gr. epos - let. lloj letrar nga m t lashtt ( kng heroike ) ku prshkruhen t bmat heroike t nj njeriu ose t ndonj ngjarjeje t njohur historike. Epanaleps /a gr. let. figur a shprehje q prsritet n fillim a n fund t nj periudhe etj. Epi gr. epos - parashtes me kuptimin: mbi, sipr, te, tek, gjat. Epicen /i gr. epikoinon - gjuh. emra t greqishtes s vjetr q prfshijn dy gjini, emra me gjini t prbashkt, dygjinor. Epidemi /a lat. epi gr. demos - popull; mjek. smundje ngjitse q prhapet shpejt te shum njerz n nj krahin, n nj vend a n disa vende. 2. fig. keq. dukuri q prhapet shpejt n nj mas t madhe njerzish. Epidemiolog /u lat. epidemiolog - mjeku special. Epiderm /a lat. epidermis gr. derma - lkur; bot. mbilkur. Epidiaskop /i gr. opt. aparat pr projektimin e objekteve t patejdukshme (planeve, vizatimeve), diapozitivave n ekran. Epifiz /a lat. epiphysis - rritem; anat. skaj i zgjeruar, i artikular i koskave t gjata boshtore;
348

pjesa e nj koske, e formuar n nj pik sekondare eshtrzimi, gjndra pineale. Epifor /a gr. epiphora - mbi mbajts, rrjedhje, pjes prmbyllse e nj vepre artistike, epilog, apoteoz, n poezi quhet epifor strofa ose vargu i fundit q sherben si mbyllje, n fabula, kur mbyllja shpjegon moralin a msimin q duhet nxjerr Fshatari dhe gjarprie ajupit; quhet epifor edhe ai varg q prsritet n fund t do strofe dhe kumbon si laitmotiv i tems s trajtuar p.sh.Paraja e H. Z. Kamberit ja di kimen paras Njerzt e poshtr e t liq, Nuk bhen kurr miq! A. Z. ajupi mjek. rrjedhje jo normale lotsh, pr shkak t ngushtimit t kanaleve lotuese. Epifonem /a gr. epiphonema - thirrje; let. thirrje n trajtn e nj aforizme, q vihet si konkluzion n fund t nj ligjrimi. Epigastrik /e lat. epigastricus - anat. mbilukthor, mbibark Epigon /i gr. epigone - gjenerat e re, brez i ri, pasardhs, i lindur m von, trashigimtar. 2. let. quhet nj shkrimtar q imiton n mnyr mekanike
349

idet, mjetet artistike t nj tjetri. Epiglot /a lat. epiglotis - gjuh; anat. kapak i laringut, lilth. Epigjenetik /a gr. epi+ gjenetik - shkenca q studion mekanizmat shkaktar q ndikojn n rritjen e individit. Epigjez /a gr. epi genesis - pas lindje; filoz. koncept q shrben pr t treguar zhvillimin embrional t organizmit. Epikardi lat. epikardium - mjek. flet e brendshme q gjindet mbi siprfaqen e zemrs ( miokardit ). Epigraf /i gr. epigraphe - mbishkrim, shkruaj, shnoj, vizatoj di. mbi nj gur varri, n pallate, n prmendore etj; epigrafe i quanin grekt e vjetr kto mbishkrime q bheshin n kujtim t ndonj ngjarje t shnuar; n letrsi sht nj citat i shkurtr i shkputur nga vepra e ndonj autori, citat a fjal e urt popullore, q vehet n krye t nj vepre letrare ose n fillim t nj kapitulli pr t treguar frymn q e prshkon, iden themelore q trajtohet aty; epigrafia sht shkenca q merret me studimin e mbishkrimeve, mjeshtri i mbishkrimeve quhet epigrafist.
350

Epigram /i gr. epigramma - mbishkrim n proz ose n vargje q venin grekt e vjetr n nj prmendore, n nj statuj, n ball t ndonj tempulli, pr t shpjeguar qllimin e rndsin e tyre njihet krijuesi antik Marciali latin; m von n letrsin moderne me strofa t shkurtra e t rimuara e lruan kt gjini shkrimtar t mdhenj si Volteri, Gte, Hajne, Pushkini, Majakovski; epigrami u b arm e fuqishme pr t goditur veset, t metat, dobsit e njerzve, u b q t shkruhej bukur, shkurt e t lexohej me ndje, n letrsin shqipe jan t njohura epigramet e F. Shiroks q godasin armiq e tradhtar tatdheut; nj vjersh e shkurtr satirike. Epik /a gr. epikos - kng trimrie; let. njra ndr tri gjinit kryesore t krijimtaris letrareq q paraqet n form tregimi, n vargje ose n proz, ngjarje a vepra heroike e t lavdishme t nj populli ose t nj njeriu; trsia e veprave t ktij lloji. Epiko-lirike gr. lyra - vegl muzikore. 2. let. q ka t bj me epikn dhe me lirikn, q ka karakter edhe epik edhe lirik. Epikurizmi fr. epicurisme ( Epikuri grek ) msim i filozofit t vjetr grek Epikuri, sipas t cilit kuptimi
351

i jets s njeriut sht lirimi nga vuajtjet shpirtrore e dhmbjet fizike, ( Epikuri ishte edhe simbol i stoicizmit, qndrueshmris: kur ia shtrngojn kmbt me morse prgjigjet po m han pleshtat); prirje pr knaqsit trupore, ndijore. Epikuriani gr. ithtari i epikurizmit. Epilepsi /a lat. epilepsia - mjek. punhera, smundje e toks, smundje e rnd nervore q shfaqet me kriza t herpashershme e t papritura, gjat t cilave i smuri prplitet e nxjerr shkum nga goja dhe humb pjesrisht a plotsisht vetdijen. Epileptik mb. lat. epilepticus - nga ose i epilepsis. Epilog /u gr. epilogos - kapitull i fundit ose pjes prmbyllse n nj vepr letrare, ku jepet zgjidja e veprs a prfundimi i ngjarjeve q shtjellohen n t ose flitet pr fatin e mtejshm t personazheve pasi ka kaluar njfar kohe q nga ngjarjet e treguara. 2. zgjidhje ose fundi i dikaje. Epipleksi /a gr. epiplesso - mjek. paraliz e njrs an t trupit. Epiqendr gr. lat. epi+centrum - burimi, vendi ku fillon dridhja e toks.
352

Epirot /i hist. pjestar i popullsis ilire t Epirit, q shtrihet n jug t Vjoss deri n gjirin e ambrakis(sot gjiri i Prevezs) Episkopi lat. episcopatus - kisht. peshkop, dhespot; fiz. aparat pr projektimin e objekteve t patejdukshme n plhur( ekran ) Episod/i gr. episodion - shtes, shtim; secila nga ngjarjet q shtjellohen n nj vepr letrare me karakter tregimtar e q kan njfar mvehtsie brenda ksaj vepre. 2. te grekt e vjetr episod qe nj tregim aventurash, dram vuajtjesh ose kng lavdie kushtuar perndive Dionisit...3. m von n poezin dramatike, episod u quajt veprimi i shkurtr q thurej ndrmjet koreve t drams. 4. sot shnon nj nga ngjarjet e subjektit t veprs letrare qoft ajo poem, dram, roman si p. sh. Dasma sht nj episod nga romaniAta nuk ishin vetm i S. Spasses; nj ndodhi e veant n vargun e ngjarjeve me rndsi t nj vepre sht nj episod. Episodike fr. episodique - nj vepr ka nj varg epizodesh, ngjarjesh. Epistomologji /a gr. epistemologia - logj. shkenca mbi dijen, mbi njohurin, teoria mbi njohjen, gneseologjia.

353

Epistolari lat. epistolarius - kleri, prifti katolik q n mesh lexon letr apostullore. Epistol /a lat. epistola - letr, porosi e shkruar, drges n vargje etj. Epistrofe/u gr. epistrepho kthej, rrotulloj; mjek. vertebra e dyt e qafs. Epistul /a lat. epistula, epistole gr. letr, letr drejtuese personaliteteve t njohura t kohs n proz ose n poezi, t njohura jan epistulat nga mendimtart latin Ciceroni, Seneka dhe poeti Horac; n koht e reja epistula u quajtn edhe letrat prshkruese, morale, satirike t shkruara n vargje, t njohura jan epistulat e poetit freng Bualo, n shqipe epistula e ajupit Letr Spiro Dines: Epitaf /i gr. epi taphos - mbi varr, mbishkrim n rrasn e varrit, shpeshher n form poetike, poeti grek Simonidi shkroi kt epitaf ( n form distiku elegjiak ) pr heronjt e rn n Grykn e Termopileve: O udhtar, lajmro qytetart e atdheut ton, Sparts, Se besnik urdhrave t saj, jetn e dham n kt vend Kur epitafi ka karakter satirik, prqesh t metat, veset, tradhti Sipr vorrit t nj grekomanit ( greku kishte

354

shkruar) Ktu po kalbn kockat tnj shqiptari, Qi me mish e me shpirt punoi pr Greqin, Nevoj kem pasun pr shrbim t qyqarit, Me tholla e ndera ja paguem dhepnin, Por...bes ska Greku nat njeri q shet Atdheun, kombin dhe vllaznit e vet. . F.ShirokaZani i zemrs Epitet /i gr. epithetos - gj e shtuar, ndajshtim; fjal prcaktuese q i shtohet emrit t nj frymori a nj sendi pr ta cilsuar, pr ta karakterizuar ndonj aspekt t veant t tij ose pr ti dhn ligjrimit forc shprehse e bukuri artistike; emr lavdate ose fyerje; gram. epiteti zakonisht sht nj mbiemr cilsor (ndajshtim) q lidhet me emrin e prcaktuar pa ndrmjetsimin e nj foljeje; prdoret me qllim q ta hieshojm si p.sh. Naimi: ograja bleroshe, lisa t gjat, fusha t gjra, lumenj t kulluar, O Bajram - bajrak i gjall. I.Kadare tek Shekulli im - atdheu im shtatlart, plot muskuj, pa bark e dhjam, fytyr-hequri, burrrori, Shamikuqi, i pathyeshmi, Madhshtori. Epiteti lirik pasqyron qndrimin e autorit ndaj fenomenit a sendit, tregon nj veti q nuk e ka sendi n vetvete, por ashtu i duket poetit, ai sikur do t flas me
355

sendet p.sh. Noli tek Fryn moj er Nga ata male, moj er trime Pse je e mvrert dhe e helmuar? Poett sidomos kur dojn t gjallrojn gjuhn e tyre poetike u kushtojn rndsi t posame epiteteve t zgjedhura. Epitez /a gr. epithesis - mbivnje, let. figur metrike, duke ia shtuar fjals n fund nj tingull, rrokje pr plotsim vargu. Epitrop /i gr. epithrope fet. kujdestar, administrator i nj kishe ortodokse. Epizoe /a lat. epizoa - mjek. parazit lkure, i gjall. Epizooti /a lat. epizootia - kafsh; mjek. prhapje e smundjeve infektive te kafsht, si sht epidemia tek njerzit. Epok /a gr. epoche - periudh historike, q ka ngjarje e kthesa t mdha. 1. gjeol. nndarje e nj periudhe gjeologjike. 2. astr. ast i caktuar nga ku fillon t njehsohet koha e lvizjes s nj trupi qiellor. Epope /ja gr. epopoiee - lloj i letrsis epike, nj poem i gjat i poezis epike, ku prshkruhen ngjarje fort t rndsishme legjendare e historike
356

q kan t bjn me jetn e nj populli, nj kombi; varg ngjarjesh heroike me rndsi historike e kombtare, ajo shpreh n mnyr fort t qart virtytet, besimet dhe botkuptimet e nj populli, lnda e saj shquhet me nj heroizm t veant q dallon epopen nga llojet tjera t epiks, nga epopet m t vjetra prmenden Marabharata dheRamajana Indase e vitit 2000 e1000 para e.re, Iliada dhe Odisea t Homerit grek, Eneida e Virgjilit latin Knga e Rolandit ndr freng, n shqipe Lahuta e Malcis e Gjergj Fishts, Histori e Sknderbeut e N. Frashrit; heroi i epopes duhet jet i prmendur e zulmmadh, krijuesi i epopes gojore sht vet populli, ajo n pjesn drmuese sht pjell e imagjinats e tradits s popullit kuptohet kngtarve t tij m t talentuar, veti e epopes sht hiprbolizim i shtjes kombtare, ajo ka nj ose shum heronj, q pr heroizm meritojn lavdata, himne. Eposi dhe epika popullore gr epos - fjal, tregim; trsia e kngve epike anonime e krijuar nga njerz t pashkolluar por t talentuar, kngtar t dalur nga gjiri i popullit q kan treguar, thur e knduar t bmat dhe trimrit e heronjve
357

legjendar, eposi sht nj lloj i poezis tregimtare q dallohet nga lirika dhe drama, shqipja ka epose t pasura si cikli i kngve Muji dhe Halili q numrohet edhe si kryevepr q u prket kulmeve t ksaj gjinie. Epruvet /a fr. eprouvette - en e qelqt n form gypi, q prdoret pr analiza kimike ( provz, gyp ). EPUR SI MUOVE it. eppur si muove - megjiat sillet! Ka klithur Galileu pas do lloj torture q iu ka br nga ana e inkuizicionit katolik pr shkak t pohimit se toka sillet rreth diellit e jo anasjelltas. Eqrem Qabej, akademik , lindi n Gjirokastr m 7 gusht 1908 13 gusht 1998, gjuhtari m i madh shqiptar, nj jet kushtuar shkencs thot studjuesi Ak. Shaban Demiraj. Er /a lat. aera - periudh e gjat kohore, epike e historike. 2. epik periudh n njehsimin e kohs. Erari lat. aerarium - arka shtetrore, pasuria shtetrore. Erbium /i lat. erbium kim. element kimik Er nr. rend. 68, pesha at. 167, 26 metal nga grupi i vendeve t rralla. Ereksioni lat. ereoctio - anat. drejtim, ngritje tendosje. Errata korige lat. errata corrige - titull i regjistrit
358

t gabimeve t shtypit zakonisht vihet n fund t nj libri. Erektor /i lat. erector - anat. muskul drejtues, ngrits. Erepsin /i gr. ereipo - fiziol. ferment i mukozs t zorrs s holl q zbrthen albuminet. Ergu gr. ergon - fiz. njsi pr matjen e puns. Ergogram /i gr. ergon gramma - veprim shnim; mjek. paraqitje grafike e puns muskulare. Ergometrin /i lat. ergo metrin - kim. njri nga alkaloidt e vrrugut t thekrs q ndal gjakderdhjen nga mitra pas lindjes. Eristik /a gr. eritikos - polemizues; filoz. arti pr t br debate, q lulzoi sidomos n radht e sofistve grek; kjo lindi si mjet pr t krkuar t vrtetn me ann e debateve dhe u nda m von n dialektik e sofistik. Eritem /a lat. erythema - i kuq; mjek. skuqja e lkurs nga zgjrimi i kapilarve t lkurs pr shkaqe t ndryshme. Eritremi /a lat. erythraemia - i kuq gjak; mjek. rritje e numrit t rruazave t kuqe t gjakut, pr shkak t aktivitetit t tepruar t palcs eshtrore ( kurrizore ).

359

Eritrizmi gr. erythros - i kuq ; nj popull rendom me flok t zeza, lindin individ me flok t kuqe Eritro gr. erythros - i kuq. Eritrocit /i lat. gr. erythrocitus - e kuqe-qeliz; mjek. rruaz e kuqe e gjakut. Eritrocitoz /a mjek. erythrocitosis - shtim i numrit t rruazave t kuqe t gjakut si pasoj e veprimit t nj ngacmuesi t njohur. Eritrodem /a lat. gr. erythroedema - fllusk e enjtur; mjek. smundje q prek fmijt e vegjl. Eritrodermi /a gr. derma - lkur; mjek. skuqje jonormale e lkurs. Eritrofobi /a lat. phobos - frik; mjek. neveri ndaj ngjyrs s kuqe. Eritropi /a lat. erythropia <gr. opsis - shikim; mjek cen i t parit kur objektet duken me nuanc t kuqe. Eritroz /a gr. erythros - i kuq; mjek. t kuqt e lkurs dhe mukozs. 2. rritje e indeve t cilat formojn rruaza t kuqe t gjakut. Erkoshent ang. air-conditioned - aparat pr rregullimin e temperaturs s prshtatshme t ajrit n ndonj hapsir. Erotematik /a gr. erotema - pyetje; mjeshtria pr t br pyetje, q prbhet nga pyetje e prgjegje, bisedor, n form dialogu.
360

Erotik /a gr. eroticos eros - dashuri epshore, q ka t bj me dashurin seksuale, kng ku i kndohet dashuris, poezi lirike dashuris, balad dashurie, tingllim dashurie; krijuesit e ksaj gjinie njihen nga antika si Anakreonti, Safoja, Shekspiri, Dantea, Gte, Pushkini, n shqipe N. Frashri, ajupi, Serembe, L.Poradeci dhe shum t tjer. Eretomani /a lat. erotomania - dashuri pasion; bindje e smur se dashurohesh prej dikujt ose pasion pr tu dashuruar, dshir jonormale, e smur. 2. pasion i ngritur patologjik seksual. Erozion /i lat. erosio - gjeogr. grryerje q pson siprfaqja e toks nga veprimi i ujrave, i akullit ose i ers; pasoj e ktij veprimi; mjek. grryerje, brejtje. Eroziv/e lat. erosivus - q shkatrron, krijohet nn ndikimin e erozionit. Erudicion /i lat. eruditio - dije, njohuri e dije t thella n nj fush ose n disa fusha t shkencs, t kulturs e t jets, q fitohet duke studiuar burime t ndryshme t shkruara, dokumente etj. dhe nga prvoja jetsore. Erudit /e lat. eruditus - q zotron njohuri e dije t thella, q ka erudicion, njohuri, i gjithdishm. Erupcion /i lat. eruptio onis - vrshim; gjeol.
361

shprthim i materjeve t ndryshme ( llav, gur vullkanik naft etj.) nga brendia e toks n siprfaqen e saj. 2. fig. shprthim ndjenjash. Eruptiv / e lat. erumpere - shprthimor, vullkanik, magmatik. 2. fig. q shprthen leht, eksploziv . Esad Mekuli lindi n Plav m 17.12.1916. studimet pr veterinari me sukses i kreu n Beograd, shkruajti edhe artikuj shkencor lidhur me profesionin e vet t cilat i botoi npr gazeta t ndryshme t kohs q botoheshin n Beograd e Sarajev e Prishtin. Njihet si poet, prkthyes dhe shkenctar. Ka merita t mdha n organizimin e jets letrare e shkencore n Kosov. Shkrimtar i viteve t `30 kohs s Migjenit, sht prfaqsuesi m i spikatur i poezis sociale dhe patriotike. Ka botuar shum n gjuh shqipe , serbokroate e maqedone. sht laureat i shprblimit t dhjetorit, Avnoit pr letrsi. Ka botuar nnt vllime me poezi. M 1955 Pr ty, Dita e re 1966, Avsha Ada 1971, Zgjedhje poezish n gjuh turke e shum tjera . Esadi qe redaktor shumvjear i revists letrareJeta e re. Ishte antar i pes akademive t shkencave. Me rastin e 50 vjetorit t veprimtaris krijuese t poetit botohet vllimi Esat Mekuli me veprn Kush i pari bani pasqyron jetn e vshtir t vegjlis , jet e cila

362

poetin e ka cyt, trasuar. Brigjet Lexim dhe analiz e vllimit Brigjet . Ese /u gr. essai - sprov, lloj artikulli ose studimi me karakter kritik ose publicistik, n t cilin trajtohet n nj mnyr origjinale ndonj shtje letrare, filozofike, shoqrore, kulturore; eseja sht edhe nj vepr e prbr prej disa artukujsh, zakonisht t shkurtr e t ndryshm, q trajtojn nj tem e q kan nj titull t prbashkt. Eseist /i gr. essayste - q ka nj kultur t gjr dhe njohje t thell t problemeve t cilat i shtjellojn me nj stil t zgjedhur letrar; eset shkruhen m tepr mbi jetn dhe veprn e ndonj shkrimtari ose mbi ndonj problem shoqror q paraqet interes t veant pr kohn. Eseja lindi n Franc me M. Montenj Essais 1580, kjo lloj proze sht shum e prhapur sot n europ, sidmos n letrsin franceze dhe angleze. Eseist /i gr. autori i esve. Eseistik gr. shkenca q studion eset etj. Esenc /a lat. essentia - thelbi, qensia e dikaje, vetia m e rdsishme e dikaje; me kt emr quheshin m par parfymerit, erzat farmaceutike q ishin produkt i shtrydhjes, distilimit, avullimit t disa lngjeve nga bimt me er t mir. Esencialisht lat. essenciale - me themel,

363

thelbsisht, qensisht. Esencial /e lat. essentialis - thelbsor, themelor, qensor, pika m e rndsishme. Esencializm /mi lat. esential - drejtim n filozofin bashkkohore n Amerik, i cili synon t mbaj t arriturat e kulturs perndimore. Eses /i gjerm. SS prfaqsues i organizats famkeqe fashiste gjermane (schutzstaffel-aradha mbrojtse). Eshalon /i fr. eshelon - usht. skalion, pjes e njsis ushtarake a e forcave ushtarake n marshe, n transporte ose n rreshtin ushtarak, t radhitur n at mnyr q disa pjes ecin njra pas tjetrs. 2. eshalon sht nj kompozicion hekurudhor i udhtarve ose i bartjes. Eskadril /a gr. escadrille - usht. formacion i vogl i aviacionit luftarak pr kryerjen e detyrave m t vogla taktike, formacion i vogl i anijeve luftarake. Eskadr /ra fr. escadre - njsi operative detare ( e prbr nga anije luftarake ) e nj shteti t vogl e udhhequr nn komandn e nj admirali. Eskadron /i fr. escadron - usht. njsia kryesore n kalorsi q i prgjigjet ets n kbmbsori. Eskalacion /i ang. escalation - ngjitje me shkall; ngjitje, prparim, rritje e prpjekjeve luftarake n prputhje me rritjen e mbrojtjes s kundrshtarve.

364

Eskalator /i ang. escalator - shkall lvizse automatike n shtpit e mdha tregtare. Eskivazh /i fr, esquivage - iki, aftsi pr shmangie; sport. shmangie nga t rnat e kundrshtarit n boks. Eskont /i fr. eskonpte - bank. blerje e gjrave t krkuara para arritjes s tyre; shtyrje e kamatave gjat pagess s kambialit, t cilit ende nuk i ka dalur afati i pagess. Eskort /a fr. eskorte - prcjellje e armatosur, prmbrojtje. Esnaf /i turq. esnaf - hist. shoqat e zejtarve t pavarur nga mesjeta q bashkoheshin sipas profesionit ose n tregti. Esnaf turq. esnaf - i drejt, fisnik, i ndershm etj. Espad /a sp. espada - shpat pr luft me dema. Espadrila fr. espadrille - lloj kpucsh t lehta pr ver. Espadroni sp. lloj i shpats pr ushtrime luftarake. Esperanto /ja fr. espere <lat. sperare - gjuh artificiale e krijuar n shekullin e 19. mbi bazn e gjuhve m t njohura t Europs pr t shrbyer si nj gjuh ndrkombtare; ka marr emrin sipas pseudonimit t krijuesit t ksaj gjuhe, mjekut polak L.L. Zamenhof - Doktor Esperanto ( Doktor Plenus
365

Spei ). Esperantisti fr. ai q e njeh dhe flet esperantisht. Esro ang. European Space Resarch Organization - Organizata Europiane pr Hulumtime t Gjithsis 1962. Establishment /i ang. establishment - krijim, themelim, enti, organi a institucioni erudit profesional, shkall e ngritjes s lart n nj fush t ek. polit., kulturs, religjionit me karakter shtetror, krijim i nj qeverie, vendosje e nj sistemi shtetror n formn e institucionalizuar. 2. sot niveli i lart i prgatitjes s nj studiuesi sidomos n fush t nj shkence shoqrore (establishmenti i tij politik, filoz. ekonom.) Estetik /a gr. aisthetike - ( aisthesis-ndjesi ), filoz. sht shkenca q studion t bukurn n natyr e n jetn shoqrore, ligjet e prgjithshme t krijimtaris artistike e t prvetsimit estetik t realitetit dhe prmbajtjen; trsia e pikpamjeve q ka nj krijues i veprave artistike, nj artist a nj dietar pr artin n prgjithsi. Estetika si lnd msimore, ka rrugt dhe format e edukimit estetik, bukurin dhe hijeshin si veori kryesore estetike; do bukuri n natyr e do krijim i mendjes s njeriut q mund t zgjoj tek njeriu ndjenjn e t bukurit quhet
366

estetike. Esteti sht ai q ndjen, prcepton, studjon krijon, shijon, admiron, dallon dhe mbi t gjitha vlerson t bukurn ( e bukur quhet gjja q ka nj harmoni t prsosur n vetvete dhe ka nj vler q na plqen shum ). Esteziologji /a gr. aisthesis - ndjenj; shkenca mbi ndijimet ( senzualitetin ). Estrad /a fr. estrade - parodi, gjini e vogl e artit skenik me skeqe, kng, numra akrobatik, shfaqje argtuese ku goditn si zakonisht t metat, dobsit n pun, n jet. Estrad fr. estrade - trupa q merret me kt lloj arti, ndrtesa, bin e prgatitur nergut pr sken. Estrogjen /e gr. estros genan - q shkakton a stimulon ngacmime seksuale. Estromani /a gr. estros mania - trbim dashuror, dshir e tepruar pr dashuri. Etan /i gr. aitho - kim. hidrokarburant i tejngrir i grupit t parafineve C 2 H6 , gaz pa ngjyr, pa er, paraqitet n gazrat e burimeve t nafts; prdoret n stabilimentet ftohse pr arritjen e temperaturave t ulta, frigorifer, ftohs etj. Etap /a fr. etape - periudh kohore, si pjes e nj procesi t gjat, e cila ka disa veori t caktuara dalluese, etap kohore; sport. etaps s par t

367

garave i takojn ose pjes e largsis q prshkohet gjat nj gare nga iklistt. Etatizmi fr. Etatisme - shtet, shtetzimi ( nacionalizim ) i jets ekonomike e shoqrore t nj vendi, sistem ekonomik ku vendos shteti, prkatsisht aparati byrokratik, zbatim i etatizmit. Etatizoj fr. etatiser - vrtetoj, verifikoj t hyra dhe t dala nga buxheti n llogari t qeveris t shtetit. Etazhi fr. etage - kati i I II III. Eter /i gr. aither - i pastr, shtresa e lart e ajrit; kim. lng kimik i pangjyr, i avullueshm C4H 10O prdoret n mjek. parfymeri etj. Eternit /i lat. aeternus - i prjetshm; material ndertimi nga imentoja e azbesti dhe q shrben pr t mbuluar atit. Etezi /a gr. etesia - erra t lehta t Mesdheut Etik /a gr. ethos - zakon; filoz. shkenca q studion moralin, karakterin klasor e historik t tij, normat e sjelljes s njerzve si nj nga format e ndrgjegjs shoqrore, detyrat e tyre kundrejt njri-tjetrit, atdheut, shtetit ; trsia e normave. Etiket /a fr. etiquette - cop e vogl letre a kartoni, q i ngjitet nj malli a dikaje tjetr pr t treguar se cila fabrik e ka prodhuar, mimi, vendi ku drgohet; shenj q trego dik a dika. Etiketoj fr. etiqueter - ngjes etiketat diit. 2. fig. i

368

v shenjn pr t keq dikujt. Etil /i fr. ethyle - kim. radikal njvalent nga karboni e hidrogjeni C 2H3 gjendet n prbrje t bashkdyzimeve org. Etilen /i fr. ethylen - kim. hidrokarbur pa ngjyr C 2H4 me er t dobt dhe helmues (etilik C2H3 q i prket etilit). Etimologji /a gr. etymologos - e vrtet, fjal; deg e gjuhsis q studion prejardhjen e fjalve t nj gjuhe, duke u mbshtetur n historin e saj e n lidhjet me gjuht e tjera, prejardhja e nj fjale. Etimolog /u gr. etymos logos - specialist n fush etimologjie. Etimon /i gr. etimon - gjuh. rrnja ose fjala kryesore nga e cila e ka burimin fjala tjetr; forma e par e fjals nga e cila dalin fjalt e prejardhura. Etiologji /a gr. aitiologia - shkaku shkenca; mjek. dega q studion e hulumton shkaktart e smundjeve t ndryshme. Etmoid /i gr. ethmos eidos - forma; anat. asht i imt. Etmolit /i gr. ethmos lithos - gur; magm e forcuar n brendin e kors s toks (magm sht lnd minerale q del nga brendi e toks, vullkani). Etnark /u gr. ethnarshes - popull sundoj; zvends
369

i mbretit. Etnarki /a gr. ethnos archia - popull sundoj; krahin ku sundon etnarku. Etnik /e gr. ethnikos - q lidhet me nj popull a me nj komb t caktuar dhe me kulturn materiale e shpirtrore t tij. Etnikisht gr. ethnikos - q bazohet n nj komb, nj gjuh me doke e zakone t njjta. Etno gr. ethnos - popull, i popullit, i kombit. Etnobiologji /a gr. ethnos bios logos - shkenca q studion veorit biologjike t nj populli. Etnografi /a gr. ethnos grafos - shkenc historike q merret me studimin e mnyrs s jetess s popujve, me kulturn e tyre materiale, shoqrore e artistike. Etnogjenez /a gr. genesis - origjin; prejardhja e nj populli. Etnoliz /a gr. studim i ndarjes s grupeve t caktuara t njerzve dhe kulturave nga bashksit e gjra njerzore e kulturore n epoka t caktuara kohore. Etnologji /a gr. etnhos logos - popull dhe fjal, t folur, dije; shkenc q merret me studimin e origjins dhe zhvillimin e popujve, kulturn e tyre materiale dhe shpirtrore, ai q merret me kt studim quhet etnolog.

370

Etnos /i gr. ethnos - populli; trsia e t gjitha veorive t nj populli q e bn popullin si t veant. Etnomuzikologji /a gr. ethnos+muzikologji - deg e muzikologjis q studion folklorin muzikor. Etnopsikologji /a gr. ethnos psyche logia - popull shpirt shkenc; shkenca q merret me studimin e bashksive t popujve a t fiseve, etnopsikologu. Etologji /a gr. ethnos logos - popull fjal; filoz. shkenca q studion zakonet dhe shprehit e njerzve. 2. zool. shkenca q studion mnyrn e jets s organizmave t caktuar. Etyd /a fr. etude - studim arti a shkence, punim, vshtrim. 2. muz. kompozim instrumental me mjeshtri, vler t dukshme. Eubiotik /a gr. eu bios - mir jet; shkenc q studion mnyrn e drejt t jets. Eudemoni /a gr. eudaimonia - filoz. fat, fatbardhsi, lumturi. Eudiometr /ri gr. eudios metron - aparat pr caktimin e pranis s oksigjenit n ajr. Eufemizmi gr. euphesimsmos - shprehje e mir, figur q ka t bj me fjal t zbutura, dashamirse, q me hijeshi zvendsojn fjaln e rnd, t keqe, t dhimbshme, t turpshme pa ia prishur kuptimin e par, kuptimin e vrtet t

371

fjals a frazs p. sh. n vend se ta quajm nj njeri me emr prtac - nuk i plqen fort puna, pianec - i plqen t ngris gota, gnjeshtar - t pasakt, vdi - u nda prej nesh, na la . nganjher eufemizmat prdoren edhe pr qllime satirike. Eufoni /a gr. eu phone - z dhe tingull, bukurzani . Eufonik /e gr. bukur dhe tingull, bukurtingllues, bukurzanor shih! harmoni. Eufonium /i gr. euphonos - muz. bariton. Eufori /a gr. euphoria - durim, vetknaqsi, gzim i tepruar, gjendje e smur shpirtrore, smundje nervore, kur njeriu pushtohet nga ndjenja t forta gzimi, knaqsie e lumturie, si narkotik, pianec i madh, i bindur n parime t veta edhepse nuk jan objektive. Euforik /e lat. euphoros - i euforis, q shkakton eufori. Eukinetik /a gr. eu kineo - shkenca mbi shprehjen n lojn e baletit, ajo e lvizjes s drejt dhe t bukur. Eunuk /u gr. eunuchos - mashkull i tredhur q ruante grat e haremit, i skopitur. Eupati /a gr. eupatheia - durueshmria.
372

Eupne /a gr. mjek. frymmarrje normale. # kund. apnee. Eurek /a gr. eureka - e gjeta! ia qllova! pasthirrm, klithje e Arkimedit matematikan e fizikan grek, i cili duke ndenjur n banj, zbuloi ligjin se do trup i mbytur n lng humbas nga pesha e vet, aq sa sht pesha e shtrydhur e lngut (ose gazit) me t. Eureka! thuhet kur dikush m n fund zgjidh ndonj problem. Euritmi /k gr. eu rythmos - ritm, takt ; mjek. ritm i rregullt, rrahje ritmike e zemrs, puls i rregullt, harmonik. Eustazi /a gr. eu stasis - gjendje; ngritje dhe zbritje e barabart e siprfaqes s detit. Eutanazi /a gr. eu thanatos - mjek. vdekje e leht, lehtsim i dhembjeve, vuajtjeve q i bhet nj t smuri q ska shrim. Eutimi /a gr. eu thymos - shpirt, frym; mjek. gjendje e mir shpirtrore. Eutoki /a gr. eu tokos - lindje; mjek. lindje e mir, e rregullt, normale. Eutrofi /a gr. eu trophe - t ushqyerit; mjek. gjendje e t ushqyerit normal t organizmit. Evadim /i lat. evadere - ikje, largim, dalje, kcim,
373

arratisje nga burgu; evadoj nga burgu lat. iki , largohem nga burgu. Evakuim /i lat. evacuare - largim, heqje, zbrazje, trheqja dhe bartja e t plagosurve dhe t smurve nga fronti i lufts n prapavij, shprngulje e banorve dhe trheqja e t mirave materiale t rrezikuara nga armiku n koh lufte ose me rastin e ndonj fatkeqsie natyrore n koh paqe. Evalvimi lat. evalvatio - prcaktimi i vlers s dikaje, vlersimi. Evazion /i lat. evasio - prapsje, trheqje. Eventual /e fr. eventuel - i mundshm, i rastit ose e rastsishme, e mundshme, q mund t ndodh n kushte t caktuara. Eventual /isht lat. evenire - rastsisht, mundsisht. Eventualitet /i fr. eventualite - rast, mundsi. Evidenc /a lat. evidentia - pasqyr, dukje, flet regjistrimi, shnime a t dhna q pasqyrojn punn e br n nj ndrmarrje a institucion. Evidencoj lat. evidens - regjistroj, mbaj shnim pr di. Evident /i lat. evidens - i qart, i dukshm, i sakt. Evokim /i lat. ex voco - prej thrres; rikujtim, ndjellje kujtimesh, ngjallje kujtimesh. Evokoj lat. evocare - ndjell, prmend, kujtoj, sjell ndr mend, rikujtoj.

374

Evolucion /i lat. evolutio - filoz. pson ndryshim; proces i zhvillimit t nj sendi a dukurie nga nj gjendje e ult n nj m t lart dhe m cilsore. 2. biol. zhvillim shkall-shkall e i ngadalt i bimve dhe kafshve nga nj lloj n nj tjetr m t prsosur, nga nj gjendje n tjetrn, nga nj faz e zhvillimit n tjetrn. Evoluon /i lat. evolvere - kalon npr nj varg ndryshimesh e zhvillimesh; gjuh / nazale evolon dhe shkrihet n / : han hn, baj bj, asht sht. Evolucioni emergjent lat. emergere - ngrihet, del pr sipr, duket qart, ndryshim q duket qart. Evolucionon lat. evolutio - zhvillohet, i nnshtrohet zhvillimit. Evolues /e lat. evolvere - zhvillimor, evoluon zhvillohet shkall-shkall. Exat. ex - jasht, prej, nga munges, humbje. Exo gr. nga jasht. Ezofag /u gr. aisophagos - kaprcell q qon ushqimin n stomak. Ezopik /e gr. aisopeios - spirituoz, mendjeholl, gaztor, mahitar. 2. i shmtuar, i keq. Ezotropi /a lat. esotropia - mjek. syshtrembr. Fabul /a lat. fabula - prrall ose tregim i shkurtr q ka si personazhe kafsh bim a sende,

375

fjalt dhe veprimet i kan me kuptim alegorik dhe japin nj msim nga prvoja e jets; marrdhnjet midis njerzve shprehen trthorazi, me alegori duke i veshur kafsht ose sendet me t gjitha tiparet e njerzve, shpesh ka prmbajtje didaktike, msim moral q merr fund moral, Ezopi grek n shek. VI para e. r. pastaj Fedri romak lruan fabuln, n mnyr alegorike me an figurash, lavdruan vendosmrin e njeriut n luft me t keqen, trimrin, sinqeritetin, modestin, punn q njeriu kryen me respekt, sht i njohur La Fonteni frng, fabulist t shek. 17. n shqipe shkruan dhe prshtaten fabula nga gjuh t huaja Naimi,ajupi, Bulka, Xanoni, Kristo; disa fabula i quajn edhe renditjen e ngjarjeve n mnyr kronologjike n nj vepr letrare ( shih tek subjekti i veprs ). F A I K KO N I C A 15 03 1875-14 12 1942 I lindur n Konic nga nj familje feudale. Msimet e para i mori n vendlindje n gjuhn turke, arabe dhe greke. M von hyri n liceun frng t Stambollit q t vazhdoj msimet e mesme dhe studimet n Franc. N studimet pr filozofi q i bri n Dizhon t Parisit u nderua me mime pr aftsit e tij intelektuale jo t zakonta. M 1912 u

376

diplomua pr letrsi n uniiversitetin e Harvardit t SHBA . Eruditi dhe stilisti Faik Konica sht nj nga personalitetet m n z t kulturs dhe letrsis kombtare shqiptare. Prozator dhe poet, publicist dhe eseist, kritik letrar dhe prkthyes. Ai ngriti lart fjaln shqipe dhe mendimin letrar. Konica qysh i ri e lidhi jetn dhe veprn e tij me lvizjen kombtare shqiptare. M1895 botoi broshurn Shqipria dhe turqit n Paris. M 1897 nxjerr revistn politiko kulturore dhe letrare Albania n Bruksel t Belgjiks, t shkruar shqip, frngjisht dhe turqisht. Ai propogandoi /58 vite me radh Programin e lvizjes kombtare shqiptare 1897-1909. Pas ktij viti Konica shkon n SH B A ku drejton gazetn Dielli dhe m pas Trumbeta e Krujs. M 1912 u themelua Fedrata Vatra Konica ishte sekretar i prgjithshm i saj. Konica dhe Noli si udhheqs t Lvizjes ton Kombtare n SH B A mbrojtn shtjen shqiptare n Konferencn e Ambasadorve n Londer. N Kongresin shqiptar t Triests (1913) Konica u zgjodh kryetar dhe kundrshtoi copzimin e Shqipris nga armiqt e saj. Veprimtari diplomatike n dobi t atdheut zhvilloi n Austri, Zvicr dhe ItaliM 1921 u kthye n SHBA, u zgjodh kryetar i Federats Vatra Me ardhjen e A. Zogut n fuqi Konica u

377

emrua si ministr fuqiplot i Shqipris n SHBA. Ai vdiq n Vashington m 14 dhjetor 1942. Noli me t drejt e quajti Konicn Kryelironjs i gjuhs son dhe stilisti i prkryer. Penda e tij lroi pothuaj t gjitha gjinit dhe llojet letrare, me shije t lart larg modeleve t vjetruara. Veprimtarin e tij letrare dhe publicistike Konica e dha n revistn Albania dhe gazetn Dielli. Prgatiti prmbledhjen letrare Kandili i kuq t ln dorshkrim. M 1924 dha vllimin me prralla t prkthyera Nn hijen e hurmave Prozat satirike Doktor gjilpra zbulon rrnjt e drams s Mamurasit. Cikli i tregimeve Katr prralla nga Zullulandi, Shqipria si mu duk Veprn Shqipria kopshti shkmbor i Europs juglindore botuar m 1957. Publicistika e Konics e cila z vendin kryesor n veprimtari (artikuj, pamflete, ese polemika, shnime... pr gjysm shekulli) sht ajo kushtuar atdheut. Prpjekjet pr krijimin e nj shteti modern shqiptar me luft kundr prapambetjes ekonomike dhe sociale. Shqipria t mendoj e t punoj me shembullin e Europs. T ndriohet historia e popullit, vemas krijimi i nj gjuhe letrare
378

shqipe. Faik Konica dhe Noli i hapn rrug kritiks letrare shqiptare. Artikujt teorik e letrar t Konics Arti i t shkruarit, Ca kshilla pr artin e shkrimit, Kohtore letrare shqipe Ai vlerson lart krijimtarin e Rilindasve. Poezit Gjuha jon, Flamuri, Kushtrimi ose Marsejeza e shqiptarve, satira Anadollaku n msall dhe lirika Helena e Trojs, Proza Nj liqen, Ans s liqenit, Bora, Malli i mmdheut etj. q mbetn shembuj n letrsin ton. Skicat Mrika, N drit t hns. Ai q sht gati t vdes pr Shqiprin. Prrallat E bija e mbretit dhe trandofilat, I urti i malit, shkrime me plot fantazi. Eseu Jeta dhe librat. Gjuha e Konics sht e pasur, e bukur, e fuqishme, sintaksore dhe thjesht shqipe. Ndikimi i personalitetit t Konics si artist dhe erudit sht i ndjeshm n letrsin dhe kulturn shqiptare Populli i fal ata q e mundojn por nuk ka pr ti fal kurr ata q e rrejn Fajanc /a fr. faince - qeramik e nj deltine t przier me gjips q prdoret pr t br en kuzhine, sende tjera. Fajkua /oi lat. falko - zool. shpend grabitar me bisht t bardh, skifter, petrit. 2. fig. njeri i shkatht trim e guximtar.

379

Faksimil /e lat . faksimile - model, kopje, fotokopjim i dorshkrimeve, bj t ngjashm si ai mparshmi, riprodhim dokumenti n mnyr identike nga origjinali me an t shtypit, fotografimit a vizatimit. Faksimilet botohen nganjher s bashku me veprat pr t treguar shkrimin e autorit ose pr t vn n dukje fazat e procesit krijues, duke vn re korrigjimet e prishjet e bra n tekst nga vet dora e autorit. Fakt /i lat. factum - di e vrtet, , ndodhi e vrtet, dshmi e vrtet apo di tjetr q shrben pr t argumentuar nj mendim, nj tez pr t arritur deri n prfundim, dshmit pra q na shrbejn pr t mbshtetur akuzn ose pr t kundrshtuar at. Faktik /e lat. faktum - i vrtet, real. Faktoj lat. facere - vrtetoj me fakte, argumentoj di. Faktor /i lat. factor - rrethan a forc lvizse q ndihmon t kryhet nj pun, t arrihet nj prfundim; fakt q prcakton rrugn e zhvillimit t nj dukurie a di tjetr; mat. nj numr i plot, jo nr. nj, q kur shumzohet me vetveten ep nj, nuk ep prodhim. Fakultativ /e lat. fakultas - mundsi; i mundshm n kushte t caktuara, jo i domosdoshm, i

380

rastsishm, jo i detyrueshm. Falang /a gr. phalanx - dredhi ushtarake. 1. fig. krijim i nj ideje t re, fashizmi spanjoll. Falimentim /i it. fallimento - dshtim, dshtoi, bankotoi, humbi nj ndrmarrje, falimentoi nj ndrmarrje sepse shpenzimet jan m t mdha se sa fitimi. Fals /e lat. falsus - i rrem. Falsifikoj lat. falsificare - shtrembroj t vrtetn, falsifikues. F A N S T I L I A N N O L 1 1882 - 1965 Lindi n Ibrik Tepe, fshat shqiptar n Thrakn turke q kishte ruajtur gjuhn dhe doket e t parve. Noli i edukuar n nj mes t till u ushqye nga krenaria pr t kaluaren e atdheut. Idol kishte Sknderbeun dhe K. Kristoforidhin. Msimet e para i mori n vendlindje, gjimnazin n Adrianopolit n gjuhn greke. Helenizmin nuk e pranoi. Pr shkaqe ekonomike u detyrua ti ndrprej studimet filozofike n Univerzitetin e Athins. Ai punoi n nj teatr grek, kjo e nxiti tekZgjimi dram n gjuhn greke me prmbajtje pr liri shqiptare si dhe dramn shqipe Izraelit dhe filistin me po at prmbajtje. Nga 1907 Noli udha pas prkthimeve. M 1904 ishte si msues i greqishts n Egjipt. Atje fitoi simpatin e njeriut t zgjuar

381

energjik e i talentuar. M 1906 i nxitur nga patriott shqiptar shkoi n SHBA. Atje bashkpunoi me Sotir Pecin n botimin e gazetave Kombi dhe Dielli t cilat i drejtoi vet. M 1912 u krijua Federata Panshqiptare Vatra. N fillim u muar me pun t ndryshme pr t siguruar jetn. M 1908 patrioti filloi luftn pr ta shkputur kishn shqiptare nga Patrikana greke. Prktheu shqip liturgjit ortodokse q shrbesat t bhen n gjuhn kombtare. Noli, kshtu i ndrpriste ndikimet grekomdha. M 1912 bn prpjekje pr bashkimin kombtar, prkrah qeverin e I. Qemailit, viziton shum koloni npr Europ. M 1914 ishte n Durrs. Si kryetar iVatrs, m 1918 n Konferencn e paqs n Paris krkoi t drejtat e ligjshme T atdheut. M 1920 demokrati Nol demaskon kryefeudalin Zog m krkes Duam nj qeveri t popullit, prej popullit, pr popullin, t prbr prej njerzve me t ditur, m patriot, m t zotrit e m t ndershmit. M 10 qershor 1924 ushtria kombtare hyn n Tiran, Noli caktohet kryetar i qeveris, me nj program demokratik t plqyer shum nga fshatarsia. Noli duke mos marr masa ndaj aristokracis s kohs, m 24 dhjetor 1924 u
382

detyrua t ik. Regjimi zogist e dnoi me vdekje por n munges. Nga viti 1927 qe n Austri, m 1930 n SHBA n gazetn Republika vehet kundr regjimit zogist e tradhtarve t turqizuar e greqizuar. Shptimi mund t vij nga vegjlia. Noli pasuroi kulturn kombtare si poet, publicist, orator, kompozitor, kritik letrar, shqiprues, historian, muzikant. Vdiq m 19 mars 1965 n Florida t Ameriks nga nj smundje e rnd i veshur me veladonin e priftit. Veprat: Introdukta (parathnje), Betoveni dhe Revolucioni Francez 1947, Izraelit dhe Filistin m 1902, Poezi Albumi 1948 Boston, Historia e Sknderbeut 1921 dhe Shqiprimet artistike. Fanar /i it. fanale - fener ( feneroj it. jap sinjale me fener) Fanatik /izm lat. fanatikus - njeri dogmatik q verbrisht dhe me kmbngulje mbron fen a nj ide tjetr; zell i tepruar lidhur me fen, ai q mbron dhe zbaton me ngulm pa lshime nj mendim a dika t vetn; fanatizmi lat. besim i verbr dogmatik fetar, zell i tepruar n vepra fetare, q vepron e jeton sipas mendimeve e zakoneve prapanike, njeri i lidhur me mish e me shpirt pr dika.

383

Fantastik /e gr. phantastikos - pjell e fantazis, e pabesuar, e jashtzakonshme. Fantastik /a gr. phantastikos - rezultat i fantazis, nj gj q sht krijuar n imagjinat, e menduar, e uditshme, joreale. Fantazmagori /a gr. phfantasmagori - magji, halucinacion, shkathtsia e t treguarit t fantazms me ann e veglave optike. Fantazi /a gr. phantasia - prfytyrimi, paraqitje, figur, fuqi e prfytyrimit, aftsi e ndrgjegjs pr t krijuar figura shqisore ose logjike mbi bazn e transformimit t mbresave t marra nga realiteti, fluturim i lir i mendimit, gj e shpifur nga mendja, q nuk sht e vrtet dhe q nuk mund t realizohet, cop muzikore n form t lir. Fantazi krijuese - aftsia e shkrimtarit pr ti paraqitur faktet, objektet, njerzit, me gjallri dhe forc t atill sa t na duket sikur i shohim, sikur i kemi para sysh, me karakteristikat e tyre t veanta, si gjra konkrete e t njohura; fantazia sht forma m e lart dhe m e fuqishme e imagjinats krijuese, sht veti e gjenis krijuese t poetve dhe shrimtarve t mdhenj. Fantazma gr . phantasma - hije q na prhihet, q na fanitet; di q prfytyrohet si paralajmruese e nj t keqeje, di q ndjell nj t keqe, hije e keqe.

384

Fantazoj gr. phantasma - ndrroj, trilloj, sajoj, prfytyroj di t bukur e t kndshme q nuk sht por dshiroj t jet, trilloj t paqena q nuk kan ndodhur e nuk mund t ndodhin n t vrtet. Far /i nga ujdhesa Faros - fener elektrik, drit automobili. Farad /i fiz. Michael Faraday fizikan dhe kimist anglez 1791-67 njsi pr matjen e kapacitetit elektrik. Faradizm /mi nga Faradai - mjekim me an t rryms s alternuar me freguenc t vogl. Farise /u gr. pharisaeus - mis i partis religjioze politike te ebrejt, filistin. 2. fig. hipokrit, dyftyrsh. Farmaceutik /a lat. farmaceutik mjek. deg e mjeksis q merret me prgatitjen, prpunimin e me ruajtjen e barnave. Farmaceutik /u lat. farmaceutik - prdoret si bar mjekues ose parandalues i nj smundje. Farmaci /a lat. pharmacia - barnatore. Farmacist /i gr. pharmakon - barnatar i specializuar. Farmakologji /a gr. pharmakon - bar, ila, helm. 2. fig. thuhet pr do gj q sht e hidhur a shum e kripur, djathi ishte. 2. shkenca q studion barnat.

385

Farmakos /i gr. farmak+os - helmoj, i bj t keqen dikujt. Farmakolog /u gr. pharmakon logos - bar dije; specialist n farmaceutik. Fars /a lat. farsa - nj lloj komedie e shkurtr, shaka, tallje, pjes teatrale n nj akt me prmbajtje komike plot bufonada, nganjher edhe vulgare Dredhit e Skapenit t Molierit me elementet q ka, si dhe shum komedi t teatrit freng njihen si farsa. Fasad /a fr. faade - arkit. faqja e prparme e nj ndrtese, ana e jashtme, ballin, parse e pallatit, e shtpis. 2. fig. pamje e bukur. 3. keq. pamje q t gnjen, q fsheh t keqen a t shmtuarn. Fashikull /i lat. fasciculus - shtypshkr. pjes libri a reviste, q prbhet nga disa flet 4, 8, 16; secila nga pjest e nj vepre, q botohet pjes-pjes n libra t vegjl ose si broshura. Fashist /e it. fascista - antar i fashizmit ( form e diktaturs s hapt terroriste t borgjezis imperialiste) q ka pr qllim t shtyp lvizjen revolucinare t proletariatit dhe t masave t gjra punonjse, t zhduk nga rrnjt demokracin, t pushtoj me luft vende t tjera, Itali fashizmi u
386

shfaq m1922, n Gjermani 1933 pastaj n Spanj, n Japoni etj. Fat /i lat. fatum - koncept fetar mbi nj forc t mbinatyrshme q prcakton t mira e t kqia, ngjarje, fate e do hap t njeriut n jet. Fatalizm /mi fr. fatalisme - filoz. fet. koncept sipas t cilit do gj q ndodh n realitet duke e prfshir edhe jetn e njeriut, sht e prcaktuar nga nj vullnet i plotfuqishm e hyjnor, nga fati. Fatal /e lat. fatalis - q pmbys, fatalitet ose fatkeqsi. Fatur /a it. fattura - dftes q prmban llogarin e nj malli t shitur, kuitanc. Faturoj it. fatturare - shnoj n nj dftes sasin dhe mimin e nj malli q shitet ose blihet, bj faturn. Faull /i ang. foul - sport. gabim. Faun /a lat. fauna - shtazri. Favor /i lat. favor - nj e mir ( n t mirn tnde ) nj nder q i bhet tjetrit, hatr, paj, an ( n favor tnd ). Favorit /i lat. i preferuar, i dashur. Favorizoj fr. favoriser - anoj, i mbaj paj, hatr. Favorshm lat. favor - i dobishm pr njeriun, dik tjetr.

387

Faz /a gr. phasis - pjes jo e gjat kohe n zhvillimin e nj veprimtarie, t nj procesi, t nj dukurie etj. shkall e veant n zhvillimin e dikaje. 2. biol. shkall e veant n jetn e nj organizmi; sport. etap. 3. astr. fazat e ndrrimit t pamjes s Hns. 4. El. faza I II ; pjesa e nj rakete , fazore /ndryshim. FE kim. simbol kimik pr hekurin. Febrifug /a lat. febris fugare - v n ikje, dboj; mjek. mjete kundr etheve. Fedeizmi lat. fides - besim; filoz. doktrin q shtrembron shkencn pr t mbrojtur dogmat fetare, pr t vn shkencn n varsi t fes. Fbe /a gr. phoibos - astr. satelit i nnt i Saturnit i zbuluar n vitin 1898 nga Pikeringu. Frnet /i it. fernet - nj pije alkoolike me shije t hidhur e me veprim tonik. Federat /a it. federato - bashkim; shtet i formuar nga disa shtete t vogla, bashkim shtetesh n nj federat. 2. q lidhn me mnyrn e qeverisjes t nj federate. Fejton /i fr. feuilleton nga feuille - flet, artikull me karakter satirik q botohet zakonisht n shtypin periodik dhe v n pah t metat dhe dobsit n jetn e prditshme t njerzve, u prdor n Franc n shek. e 18. pr her t par n form artikujsh

388

kritik n lidhje letrsi e shkenc; n shqipe fejtoni u lrua gjat L. N. -s nga SH. Musaraj gati si nj pamflet, demaskon tradhtar e okupator t vendit edhe sot fejtonin e hasim n shtypin periodik dhe shrben pr t goditur t meta negative n shoqri. Fekale /t lat. fecali - agrokim. jashtqitjet e njeriut. Fekondim / i lat. fecundation - biol. bashkangjitja e qelizave frytore t femrs me ato t mashkullit, frytdhnja sht fmija q do t zhvillohet n mitrn e nns dhe pas nnt muajsh lindja e bebs s vocrr. 2. fekondimi lat. kryqzimi i qelizave nga sperma e dy gjinive. Feminizm /mi fr. feminisme - femra; lvizja e grave pr tu barazuar me t drejta si meshkujt. Feminist /i fr. feministe - bandill, gruar, apkn. Fener /i gr. phanarion; let. fanar. 1. llamb ndriimi me vajguri, me bateri. 2. udhrrfyes pr anijet, pr trenat etj. Feniks /i lat. phoenix - zog prrallor, simbol i ringjalljes s pandrprer, sipas mitologjis popullore ishte nj zog q kishte vetin t ndizej dhe t ringjallej prsri nga hiri i vet. 2. fig. me kt emr thirret nj njeri shum i shquar dhe me veti t jashtzakonshme n nj fush t

389

veprimtaris. Fenol /i gr. phaino-oleum - ndrioj vaj; kim. acid fenik, mjet pr dezinfektim. Fenologji /a gr. phaino logos - ndryshimet e bims gjat vjetit n lidhje me ndryshimin e klims njkohsisht. Fenomen /i gr. phainomenon - i shfaqur, i jashtzakonshm, i veant, me prirje dhe aftsi t jashtzakonshme. Fenomenal /izmi gr. phainomenon - filoz. rrym idealiste subjektive me tezn se objekti i drejtprdrejt i njohjes sht vetm ndijimi. Ferman /i turq. ferman - dekret a urdhr me shkrim i sulltanit n Perandorin Osmane pr nj gradim, pr nj dekorim, pr nj shprblim ( pr nj dnim iron ), dokument zyrtar, dshmi. Feri /a fr. feerie - zan, shtojzovalle, xhindt. 2. pjes teatrale me personazhe fantastike. Fermel /e turq. fermene - jelek i gjat grash i qndisur me ari. Ferment /i lat. fermentum - kim. far, maj, tharm. Fermentoj lat. fermentare - tharmtoj. Fermer/i fr. fermier - fshatar. Ferm /a fr. ferme - bujq; ndrmarrje gjedhesh, pulash shpendsh.

390

Fermium /i Fe kim. element radioaktiv, q prodhohet artificialisht, nr. rendor e ka 100. Fes /i turq. fes - kapu i kuq ( i zi ). Fest /a it. festa - e kremte, dit pushimi. Festim /i it. festa - mnyra e t kremtuarit. Festoj it. kremtoj. Festival /i fr. festival - fest publike, ku tregohen forcat e nj dege t artit ( muzikor, folklorik, sportiv ). Fetish /i fr. fetiche - idhull; gur, dru me pamje njeriu q besimtart i faln me prulje. Fetishizoj fr. fetich+izoj - i vesh nj sendi veti a fuqi magjike e t mbinatyrshme, e adhuroj at si hyjni dhe i prulem verbrisht, e shenjtroj nj send, i falem me prulje. 2. fig. e hyjnizoj e adhuroj, i besoj dhe i prulm diit verbrisht, e shndrroj dika n fetish ( turq. dini dinar thuhet pr ata njerz a matrapaz q botn dhe do gj tjetr e shikojn nprmjet paras). Feud /i lat. feudum - ifligar; pronar i madh tokash i rendit feudal, prfaqsues, pjestar i klass sunduese, shfrytzues i pamshir i klass s ult (bujkorobit). Feudal /i lat. feodalis - pronar i toks dhe shfrytzuesi i bujkorobit. Feudalizm /mi lat. rendi, sistemi ekonomik e

391

shoqror i mjeteve t prodhimit, rendi shfrytzues e sundues. Feudo-borgjeze lat. feodalis it. borghese - shpreh e mbron interesat e feudalve e t borgjezis kur (marrdhniet feudale grshetohen me marrdhniet kapitaliste). Fiasko /ja it. fiasco - dshtim i plot n nj pun, dshtoi. Fibr /ri lat. fibra - mjek. fill, fije, pejz. Fibrin /a lat. fibrina - mjek. nj lloj proteine q formohet n gjak n astin kur ky pikset. Fibroz /a lat. fibrosis - shumic, bollk; mjek. formim patologjik i indit fijor, shndrrim n ind fibroz, prirje pr formim t indit fijor (degjener. fibroid-fibrosis reperitonealis) Fibul /a lat. fibula - togz, mbrthec, karfic; anat. koska e jashtme dhe m e vogla e dy koskave t krcirit. Fidan /i turq. fidan - mnjoll; fidanishte turq. mnjollishte. Fideizm /mi lat. fides - filoz. doktrin reakcionare q shtrembron shkencn pr t mbrojtur dogmat fetare, pr ta vn shkencn n vartsi t fes, ithtar i ksaj sht fideisti.
392

Fifa fr. Federation Internationale de Fotball Association -Federata Ndrkombtare e Futbollit. Figur /a lat. figura - dukja, pamja e dikujt a e dikaje; pasqyrim i dikaje nga bota e brendshme / nga bota e jashtme n vetdijen e njeriut. 2. qndrim q merr dikush kur luan nj valle a balet. 3. mat. pjes e nj rrafshi e kufizuar me nj vij t mbyllur, trsi pikash e vijash, vizatim, skic, ilustrim; gjuh. figurat stilistike. 4. let. art. realizim artistik q mishron veori tipike t jets shoqrore, figur shahu. 5. muz. fig. ritmike, melodike etj. Figuroj lat. figurare - jap formn, formoj, imagjinoj, stolis, parafytyroj, zbukuroj. Figurshm lat. figur+shm - gjuh. q nuk prdoret n kuptimin e vertet drejtprdrejt, po n nj kuptim t prejadhur, i cili lidhet me t parin nprmjet ngjashmris, krahasimit q shpreh dika nprmjet nj figure. Figurativ /e lat. figurativus - q pasqyron me figura e n mnyr t gjall e konkrete di nga realiteti, i figurshm. Fiks /e lat. fixus - ekzakt, i prer, i caktuar me prpikri, pikrisht. Fiksoj fr. fixer - ngul, mbrthej, caktoj orn, ditn. Fiksues /e fr. fiksoj - ngulits.
393

Fiksim /i fr. fiksoj - trillim, sajim. Fiktiv /e lat. fiktivus - i menduar, i shtim, fals, false etj. Fil /i turq. fil - zool. elefant; shah. oficer i bardh ( i zi ). Filantrop /i gr. philanthropos - njeridashs, altruist # kund. mizantrop. Filantrpizm /mi gr. philos antropos - mik i njeriut; njeridashje, njerzi, humanitet. Filharmoni /a gr. philos harmonia - barazi zrash, orkestr simfonike q organizon koncerte dhe prhap muzik. Filateli /a fr. philatelie lirim nga tatimi; 2. mbledhje pullash poste pr koleksion; studimi i tyre pr t njohur vlern e tyre historike, klasifikimi pr ti ruajtur. Filatur /a it. filatura - tjerrje, t tjerrurit. Fildish /i turq. fildisi - dhmb elefanti, vlen pr stoli t ndryshme. Fildisht turq. fildisi - karfic, dorez, stoli, dhmb fildishi. Filet /a it. filetto - thel e holl mishi, e prer nga dy ant e shtylls kurrizore t nj kafshe, peshkut etj. pa hala, thela. Filetatur /a it. filettatura - tegel, t qepurit tegel, pet tegeli.

394

Filetoj lat. filettare - tjerr; tek. punoj vijaskat e vidhs. Filial /i lat. filialis - deg; i banks, i biblioteks etj. Filigran /i it. filigrana - telish FILIP SHIROKA DHE LUIGJ GURAKUQI Shiroka dhe Gurakuqi dy shrimtar q i afron jeta n mrgim, me motive shpeshher t njjta. Kta dy miq n vepr i bashkon ideali i kombtar, motivi i njjt i shprehur n vargje, malli pr atdhe, lufta n prag t lirimit kombtar. FILIP SHIROKA 1859 1935 Lindi n Shkodr, aty kreu shkolln italiane t qytetit. Punoi si librlidhs. Nj ndr pjesmarrsit e Lidhjs Shqiptare t Prizrenit. M 1880 mrgoi n Egjipt pr tu shptuar prndjekjeve osmane. Atje u lidh me lvizjen e emigrantve shqiptar, atje kaloi pjesn m t madhe t jets. Atbot filloi t vjershroj, punoi n Bejrut t Libanit ku dhe vdiq m 1935 Vjershat e shkruara n vitet 80 e 90 i prmblodhi n vllimin Zani i zemrs. Kto i kushtohen mallit pr atdhe ( vjershat nostalgjike t Shiroks). Prshkohen nga humori i holl dhe melankolia q
395

ka vet autori . Vjershat m t njohura t vllimit Shko dallndyshe dhe Dallndyshe eja Filipik /a Filipi mbret i Maqedonis - kshtu quheshin n fillim ligjratat e famshme t gojtarit grek Demosteni t vitit 349 deri m 338 para ers s re kundr Filipit, mbretit t Maqedonis, i cili rrezikonte pavarsin e Greqis. Filiteizm /mi gjerm. philister - mikroborgjez, dyftyrsi, shpirtngushtsi etj. Filistin /i gjerm. philister - njeri me horizont t ngusht mikroborgjez dhe me sjellje hipokrite. Film /i ang. film - shirit celuloidi, pllak e tejdukshme q prdoret pr t riprodhuar dika n fotografi, kinematografi, mjeksi. 2. shfaqje q regjistrohet n nj shirit t till dhe jepet n ekran, vepr kinematografike; shirit me pamje t ndryshme pr konkretizim msimi. Filmoj ang. film - kinem. regjistroj pamje ose skena n nj film kinematografik, marr n film. Filo gr. philos - q e do dik a dika, q ka dashuri pr di a pr dik: filoshqiptar, filokomunist, filogrek etj. Filokser /a gr. phillon xeros - shojz e that; zool. kandrr q dmton rnd hardhit. Filologji /a gr. philologia ( filos - mik, logos 396

fjal) me kt term prfshihen shkencat q merren me studimin e gjuhs, letrsis, kulturs s popujve t ndryshm, duke u mbshtetur kryesisht n studimin dhe interpretimin kritik t veprave letrare e historike t epokave t ndryshme. 2. si shkenc lindi n shek.17.18. kur filologt klasik prveq studimit t monumenteve t shkruara t bots antike, gjuhs e letrsis antike studjonin historin, t rdejtn, filozofin, besimin e popujve t lasht; n shek.19. me zhvillimin e vetdijes kombtare t popujve t Europs, mori hov t ri studimi i gjuhve dhe i letrsive kombtare. 3. kshtu lindi filologjia romane, gjermane. Filologji /a gr. philologia - trsia e shkencave q studiojn gjuhn dhe krijimtarin letrare t nj populli. Filologu gr. philologos - specialist, arsim t lart n filologji. Filozofi /a gr. phileo-sophia - dua dije, menuri; shkenca mbi ligjsit e prgjithshme t qenies dhe t mendimit, t njohjes njerzore. Filozof /i gr. philosophos - mendimtar q merret me problemet filozofike, njeri i ditur, q gjykon n mnyr t thelluar dhe me urtsi, specialist me arsim t lart n filozofi. Filozofoj gr. gjykoj duke i par shtjet nga

397

pikpamja filozofike. 2. iron. flas n mnyr abstrakte, duke prdorur arsyetime t ndrlikuara e fjal t mdha, por pa ndonj vler. Filtr /ri lat. filtrum - kullore. Filtrim /i lat. filtroj - kullim. Filtrues /e lat. filtrues - kulluese. Filxhan /i turq. filcan - kup e vogl e kafe. Final /e lat. finalis - fundi, prfundimtar; pjesa e fundit e nj vepre muzikore a teatrale. Finalist /i lat. final ist - pjesmarrs n garat e fundit. Finalist /e lat. final ist - sport. pjesmarrse n garat e fundit. Financ /a it. finanza - mjetet monetare q ka nj shtet, gjendja e tyre, qarkullimi i tyre dhe veprimet q kryhen me to. 2. deg e administrats shtetrore q merret me kto mjete e veprime. Financoj it. finanziare - e ndihmoj me t holla dik, jap dikujt mjete t nevojshme pr di . Fin a fines/a fr. fin < finesse - i imt, i holl; hollsi imtsi. Finok /u, e fr. finoque - mendjeholl e dinak, q vepron me dhelpri e djallzi, finok, finoke, ishte finok. 2. njeri i holl nga mendja e dinak, finok i madh njeri, dhelprak e i djallzuar. 3. finoku bot. lloj maraqi i but me er t mir, me gjethet e

398

poshtme t mishta e t mbledhura si qep, q hahen ose prdoren n mjeksi: finok i zier ( i skuqur ), sallat ( gjell ) me finok. Finokri /a fr. t qent finok, dinakri, dhelpri etj. Firm /a it. firma - nnshkrim; ndrmarrje industriale a tregtare e cila prodhon ose shet mallra me markn e vet. Firmoj it. firmare - nnshkruaj. Fiskal /e lat. fiscalis - lnd e arks shtetrore, i arks shtetrore, mbrojtje e t drejts shtetrore, te ne advokat. Fiskal /e lat. fiscalis - q i takon arks shtetrore, n dobi t arks shtetrore, viti fiskal, i mbledhjes borxheve, obligimeve, t ardhurave shtetrore. Fistul /a lat. fistula - mjek. kanal i panatyrshm q formohet m s shumti vetvetiu, rrallher pas operacionit, npr t cilin rrjedh lngu fiziologjik ( qumshti, pshtyma ) e patologjik ( qelbi ). Fishek /u turq. fisek - gzhoj metali mbushur me barut e me plumb dhe me kapsolle te fundi. Fizik /a gr. physis - shkenc natyrore, q studion vetit m t prgjithshme t materies si dhe ligjet e format themelore t lvizjes e t ndryshimit t saj. Fizik /e gr. physis - q ka t bj me trupat, me lndn, me natyrn q jan n t vrtet dhe kapen me an t shqisave ( toka, klima, bota bimore e

399

shtazore ). Fizikan /i gr. physis - spec. n fushn e fiziks. 2. fizikisht nga pikpamja fizike, nga ana lndore, sipas shkencs fizike, pikpamja e trupit e shndetit. Fiziologji /a gr. physis-logos - natyr-shkenc; shkenc natyrore q studion ndrtimin dhe veprimtarin jetsore normale t organizmave t gjall ose t nj organi t tyre. Fiziolog /u lat. physis logos - specialisti n fush t fiziologjis. Fizioterapi /a physis therapia - mjek. mjekimi me faktor natyror ( me an t drits, t nxehtsis, me ujra minerale, me ajr klimatik, instrumente elektrike etj.) Fjeld /i norv. fjeld - rrafshlart malore e t mbuluara me ksula akulli. Fjord /i norv. Fjord - gjeogr. gji deti, i thell e i ngusht me brigje t thepisura. Flagranc /a it. flagranza - asti kur dikush kapet n vend duke kryer nj faj ose nj gabim t rnd. Flagrant /e it. flagrante - q duket sheshit, i hapt, q nuk mund t mohohet (pr nj veprim jo t mir). Flaut /i it. flauto - muz. vegl frymore n trajtn e nj fyelli me 14 vrima. 2. flautisti it. muzicienti i

400

flauts. Flamur /i flamur/t flamuj/t plhur e holl e leht me forma e me ngjyra t ndryshme, q vihet n nj shtiz dhe sht simbol i nj shteti, i nj kombi, i nj organizate, i nj ushtrie. 2. figura e ktij simboli e qndisur ose e vizatuar diku: Flamuri kombtar, flamuri kuqezi, plhur e kuqe si gjaku me nj shqiponj t zez n mes. 3. ngjyra e kuqe simbolizon gjakun e derdhur t heronjve pr liri, n mbrojtje t popullit dhe atdheut; shqiponja ngjyrzez simbolizon sakrificn, flijimin e heronjve, martirve, dshmorve pr liri t atdheut. 4. fig. me flamur lidhn idet themelore q frymzojn njerzit dhe u tregojn rrugn q duhet t ndjekin n jetn e n veprimtarin e tyre. Flamuri ideal i lart frymzues, Flamuri i Sknderbeut, Flamur i liris, Himni i flamurit, Betohemi prpara flamurit. Flamuri shrben edhe si shenj, pr ti trhequr vmendjen dikujt. Flamurtari sht prijs i lufts, prijs i fitors e mbrojts i fitors, prijs i s res bashkkohore, ai u qndron n ball stuhive, n ball veprave t mdha. Flamurin shqiptar e qndisi Marigona. Ngrit flamurin e liris! Ngrit flamurin e fitores!
401

Flegmatik /e gr. phlegman - psikol. q i shfaq ndjenjat e mendimet dhe q vepron n mnyr t qet, t matur e t ngadalt, q sht i prmbajtur n t folur e n veprime; i shtruar e gjakftoht. Flit /i ang. flit - helm i lngshm q prdoret pr t shfarosur mizat etj. Flirt /i ang. flirt - dashuri pr humbje kohe pa qllime serioze. Flor /a lat. flora - bimsia. # kund. fauna shtazria. Flot /a fr. flotte - usht. trsia e anijeve luftarake tregtare t peshkimit etj; forca detare e nj shteti. Fluid /e lat. fluidus - mjek. i rrjedhshm, q rrjedh, i lngt. Fluks /i lat. fluxus - rrjedhje; fiz. hiperemi aktive arteriale. Fluor /i lat. fluere - kim. F. element kimik, gaz ngjyr t gjelbr n t verdh dhe me er t fort. Flur on lat. fluer - kim. shkputet nga trupi q e prmban dhe prhapet n ajr nj lnd e gazt. Fluoroshenc /a it. fluoroscenza - fiz. dukuria e disa materieve, t cilat nn ndikimin e rrezeve t padukshme t drits ( ultravjollce ) lshojn drit t dukshme e t theksuar; kjo dukuri ( fluoroshenc ) zgjat vetm n kohn e rrezatimit t materies, porsa ajo t pushoj, pushon edhe dukuria e

402

fluoroshencs. Fluror /e lat. fluere - i avullueshm. Fob gr. phobeomai - urrejts; kundrshtar i dikujt, frakofob. Fobi gr. frik, mosdurim; aerofobi, bakterofobi, fotofobi etj. Fobosi gr. phobos - astr. sateliti i par i Marsit, i zbuluar n vitin 1877 nga astronomi A. Holl. Fok /a gr. phoke - zool. gjitar i deteve polare, me trup t madh e me qaf t shkurtr, me kmb si lopat, lkurn t mbuluar me qime t shkurtra, q ushqehet me peshq dhe q gjuhet zakonisht pr ti marr dhjamin e lkurs. 2. fig. njeri i trash e i ngatht q mezi lviz. 3. mjek. smundje me ethe e mahisje lkure, t kuqt e madh. Foks /i ang. foxtrot - vallzim i shpejt n ifte. Folklor /i ang. folk lore - popull, dituri, kultur, trsia e krijimeve artistike gojore ( anonime ) t prcjellura brez pas brezi: rite, kng, valle, doke t nj populli. 2. ky term lindi n shek.19 n Europn perndimore dhe u prhap gjrsisht n terminologjin shkencore pr t shnuar krijimtarin popullore; folkloristi grumbullon dhe stjudion kto si p.sh. Frano Bardhi 113 proverba, Thimi Mitko Bleta shqiptare J. De Rade, Z. Jubani, Kamarda, G. Majer, J. G. Hahni, H.

403

Pederseni. Folkloristika ang. shkenca q merret mbledhjen sistemimin dhe studimin e krijimtaris artistike t nj populli, shkenca pr folklorin. Fond /i fr. fond - ek. fin. trsia e mjeteve monetare e materiale t caktuara pr nj qllim; trsia e ktyre mjeteve q shrbejn si burim dhe si rezerv kryesore pr dika, fond; pasuria e leksikut n gjuh, fondi i fjalve t nj gjuhe. 2. fig. pasuri e muar. Fonderi /a it. fonderia - shkritore, uzin ku derdhen n kallpe metali ose xhami. Fonditor /i fr. fonditore - puntori, shkrirsi. Fonem /a gr. phonema - gjuh. njsia m e vogl e sistemit tingullor t nj gjuhe, e cila shrben pr t ndrtuar fjalt dhe bn t dallohen veshjet tingullore t fjalve t ndryshme. Fonetik /a gr. phonetikos - gjuh. trsia e mjeteve tingullore t nj gjuhe, ndrtimi tingullor i nj gjuhe. 2. deg e gjuhsis, q studion mjetet tingullore t nj gjuhe, ndrtimin tingullor t saj dhe zhvillimin e tij ose sistemin e tingujve t artikulluar n prgjithsi. Fonograf /i gr. phone grapho - aparat q regjistron reprodukon zanoret. Fonogram gr. phone gramma - regjistrim zri n pllak, n nj film, ndrlidhje telefonike kur

404

dgjohemi n largsi. Fonologji /a gr. phone logia - gjuh. shkenca q studion sistemin e fonemave t nj gjuhe dhe ndryshimet e tyre d.m.th. sistemin e tingujve t nj gjuhe nga pikpamja e prdorimit t tyre shoqror n procesin e kumtimit midis njerzve. Fonotek gr. phone theke - ose diskoteka dhe gramoteka jan t incizuara n shiritin e magnetofonit t arkivit. Fontan /a lat. aqua fontana - burim, krua, shadrvan, ujhedhs etj. Foragjere /t it. foraggiera bujq. bim barishtore ( jonxh, misr, trshr etj.) ushqim pr kafsh ose pr shpendt. Formacion /i lat. formatio - shkoll, etap e caktuar n zhvillimin historik e shoqror t njerzimit. 2. rend ekonomik. 3. filoz. gjeol. trsia e shtresave t toks. 4. usht. nnrepart t s njjts arm, repart, trsi repartesh. 5. mnyra e vendosjes ose e rreshtimit t nj grupi njerzish t organizuar n nj pun t caktuar. Formal /e lat. formalis - q ka t bj me formn, sa pr sy e faqe, q sht sa pr tu dukur, sa pr form, mbshtetet vetm te forma dhe nuk e merr parasysh prmbajtjen, formalist. Formalisht lat. formal+ isht - sa pr sy e faqe.

405

Format /i it. formato - prmasat e nj libri, reviste, gazete gjatsia dhe gjrsia e faqes s radhitur. Formular /i it. formulario - flet me disa krkesa q duhet t mbushet me t dhnat e nevojshme. Formul/a lat. formula - pohim i shkurtr q prmbledh n mnyr t prer nj ide, nj parim; prkufizim i shkurtr e i prpikt, trsi shenjash e simbolesh. Formuloj it. formulare - shpreh me goj a me shkrim nj mendim, nj parim, nj rregull shkurt, art e n mnyr t prpikt. Fortifikat /a it. fortificata - usht. vend i fortifikuar ( vend me mure mbrojtse ) mure t trasha prej betonarmeje pr mbrojtje nga zjarri, nga armiku. Fortifikoj it. fortificare - ndrtoj mure, llogore, kulla pozicione zjarri pr tu mbrojtur, ngre fortifikata n nj vend, n nj qytet pr t forcuar mbrojtjen. Forum /i lat. forum - mbledhje e gjr e antarve t nj organi drejtues t zgjedhur, t nj partie a organizate tjetr, si edhe vet ky organ. 2. hist. shesh i mbledhjeve t gjra t popullit n Romn e Vjetr ku zhvilloheshin gjyqe e panaire. Fosforoshenc /a it. fosforoscenza - veti e trupave t cilt pr nj koh t gjat i jan ekspozuar

406

rrezeve t diellit, shndrisin n errsir; shkndijat e disa organizmave ( xixilloj ) Fosfat /i it. fosfato- kim. krip e acidit fosforik, pleh kimik. Fosfor /i Ph gr. phosphoros - element i thjesht kimik, helmues, q gjendet n disa minerale, n kocka, n indet e bimve e t kafshve. 2. fosforite kim. krip e acidit fosforik q shrben si lnd e par pr prodhimin e superfosfatit. Fosforike gr. phosphoros - q shrben si lnd e par pr prodhimin e suprfosfatit, q ndrit vetiu n errsir. Fosil /i lat. fossilis - skeleti i nj kafshe, eshtra t mbetura, gjeol. mbeturin e nj kafshe ose bime parahistorike, q sht mbuluar n tok dhe sht ruajtur n trajt t ngurtsuar. Fosilizohet / fosilizoj lat. kthehet n fosil, bhet fosil, skelet i nj kafshe a bime q ngursohet (fosilizohet) sndryshohet m. Foto gr. phos, photos - drit, pjes e par e disa fjalve t prbra. 2. spec. fotografi, fotoaparat, fotokopje, fotoreporter. Fotoamator /i gr. fotoamatore it. amatore, njeri q mirret me fotografim nga dshira, jo q e ka profesion. Fotokorespodent /i gr. fotokorrespondens -

407

publicist q i ep fotografi nj gazete nga vendi ku gjendet. Fotometr /ri gr. photometron - vegl e prsosur q vlen pr t matur intenzitetin e drits. Fotometri /a gr. photos metron - fiz. pjes e optiks q mat dritn. Foton /i gr. photon - fiz. grimc elementare e drits. Fotoreporter /i fr. photos-reporteur - fotograf q sht ngarkuar t ndjek ngjarjet me an t fotografive, t cilat botohen n nj gazet, n nj revist letrare. Fotostudio /ja gr. lat. foto-studium - studio ku shfaqen fotografit. Fototek /a gr. phos, phohos-theke - arkivi ku ruhen fotografit. Fototerapi /a gr. foto-therapeia - mjekim, t mjekuarit me an t drits, sidomos nn ndikimin e rrezeve t kaltra dhe rrezeve ultraviolete. Fototipi /a gr. phototypos - punimi i klishes me an t procesit fotokimik. Fototropizm /mi gr. photos tropos - rrotullim; rritja e organit bimor n drejtim t drits. Fragment /i lat. fragmentum - cop , pjes e marr vemas prej dikaje, pjes e nj vepre
408

artistike, pjes nga jeta dhe veprimtaria e dikujt. Fragmentoj lat. Fragment + oj - ndaj n pjes t trn, nj vepr letrare. Fragmentar /e lat. fragmentarium - libr. sht nj vepr e paplot, ka t mbledhura disa fragmente. Fragol /a it. fragola - bot. man i toks, dredhz, luleshtrydhe. Frak /u fr. frac - pallto e zez burri. Fraksion /i fr. lat. fraktio - prarje, grup prars, grup i organizuar njerzish, antar t nj partie politike, t cilt zhvillojn n parlament nj veprimtari t vetsishme, q pr shtje t veanta, ka pikpamje t ndryshme me vijn e prgjithshme t partis dhe hapur bn prpjekje brenda partis. 2. fraksionizmi sht veprimtaria prarse brenda nj partie politike. Fraktur /a lat. fractura - shkronj gotike, shkrim gotik; mjek. thyerje e koskave Franeskan /e it. fracescano - fet. murg i nj urdhri reaksionar katolik, t themeluar n shek. 13 ( kuvend kishe ) Frangu fr. franc - monedh e Francs, Belgjiks e Zvicrs. FRANG BARDHI ( 1606 1643 ) lindi n Kallmet t Zadrims, studioi n Kolegjin e Loretos, pastaj n at t Propogands Fide n Rom. Punoi

409

nj fjalor Dictonarium latinoepiroticum Fjalori latinisht - shqip q u botua m 1635 Gjergj Kastrioti - Sknderbeu , Proverba, etj. Frazeologji /a it. fraseologia - t shprehurit dhe dituri; gjuh. trsia e togjve dhe e thnjeve a e shprehjeve t qndrueshme t nj gjuhe, t cilat jan t pandashme nga ana leksikore, periudh. Frazeologji gjuhsore it. pjes e leksikologjis q studion njsit e tilla t nj gjuhe a t nj grupi gjuhsh . 2. njsi frazeologjike a tog i qndrueshm fjalsh ose thnje e shprehje e qndrueshme q ka tiparet dalluese t frazeologjis. 3. tipat e njsive frazeologjike: togfjalsh frazeologjik, fjalor frazeologjik, muz. pjes e shkurtr e nj vepre muzikore e q shpreh nj mendim t plot muzikor, fraz muzikore ( melodike ). 5. keq. stil frazeologjik ( stil i zbrazt ). Frazaman /i gr. phrasis - ( njeri i frazave q flet me fjal t mdha e bombastike ). Frazoj fr. fraser - flas fjal boshe; fjal e shprehje q dukn t bukura, por fshehin a shtrembrojn t vrtetn ( frazeologji demagogjike ). Fraz /a gr. phrasis - trsi fjalsh, t lidhura me njra tjetrn sipas rregullave gramat. t nj gjuhe, t cilat shprehin nj mendim t plot.
410

Frekuenc /a lat. frequentia - denduri; t prsriturit, shpejtsia e prdorimit, e goditjeve etj. denduri e lart ose e ult e rryms, tingujve. Frekuentuesi lat. frequentare - prsritje e shpesht e provave. Frekuentoj lat. frequentare - shkoj shpesh n prova. Fregat /a it. fregata - anije e shpejtluftarake, shqiponj deti. Frez /a it. fresare - punoj n frez nj metal a nj dru, i jap formn e duhur duke punuar n frez. 2. shkrifroj, thrmoj arn. Frngji /a turq. frengi - dritare e vogl n muret e kullave. 2. usht. dritare e vogl e tankut e bunkerit. Frigoterapi /a it. frigor therapia - mjek. mjekim, kurim me t ftoht. Frikativ /e fr. consonne fricative- fon. bashktingllore frkimore. Froidizm /mi rrym reaksionare idealiste n psikologjin e filozofin borgjeze q ka marr emrin sipas Zigmund Frojdit 1856/1939 mjek psikiatr, psikolog austriak ( psikoanaliz ). Front /i lat. frontis - ball. Frontal /e lat. frontalis - ball pr ball, luft frontale / luft ball pr ball. 2. trupa ushtarake t
411

armatosura, forca vepruese q qendron n vijn sulmuese n luft ball pr ball me armikun. 3. vendi ku jan prqndruar njerz pr nj aksion n nj fush t caktuar, n bujqsi, rrug, ndrtim. Frontal /e lat . frontalis - ballor. Frontalisht lat. fromtal+isht - n mnyr ballsore; fiz. zon kalimtare midis dy masave ajrore me veti fizike t ndryshme atmosferike, i ngroht, i ftoht; organizat e gjr masive q lufton pr vend, pavarsi kombtare ( fronti kombtar ). Frontispic /i lat. frontispicium - ballin. Fruktoz /a. fructus - kim. sheqeri i frutave. Frutari /a lat. fructus-dyqan pemsh, pemtari, frutikultur. Fruton lat. jep pem. Frutore /ja lat. fructus - en prej qelqi, plastike q prdoret pr t mbajtur pem n tryez. Ftiziatr /ri gr. phthisis - tuberkuloz, specialist pr smundjen e tuberkulozit t mushkrive. Fumarol /a it. fumarola - gjeogr. dalje gazi dhe avujsh nga krateret e vullkaneve, nga rrjedhat e lavs. Fundament /i lat. fundamentum - themel, baz e di.
412

Fundamental /e lat. fundamentalis - themelore. Funeral /i lat. funeralis - vdekje, mort, kufom, xhenaze, ceremoni e prmotshme q bhet kur varroset dikush, funeral zyrtar, morn pjes n funeral. Funeral /e lat. funeralis - e mortshme. Funksion /i lat. functio - zyrt. veprim i kryer prej nj npunsi, puna q bn nj vegl, nj mekanizm; veprimtaria a puna q kryen shteti ose nj organ, roli q luan gjuha n shoqri. Funksionar /i fr. fonctionnaire - zyrtar. Funksionoj fr. fonctioner - veproj, bj nj pun. Furor /e lat. furor trbim, zemrimi, dhun. Furore scribendi lat. shkres budallaqe. Furor poeticus lat. zemrim poetik, sulm. Fusnot /a gjerm. fusnnote - shnim n fund t faqes. Futur /i lat. futurus - gram. koha e ardhshme. Fuzion /i lat. fusio - shkrirje, tretje, bashkim tingujsh. Fuzionoj fr. fusionner - bashkoj, shkrij. Gaf /a fr. gaffe - pakujdesi, gabim, prok; fjal a shprehje e thn fare pa vend, gabim trashanik. Gagarel /i it. gaga - njeri q vishet pas mods, kokoroshi krekoset. Gajde /ja turq. gayda - vegl muzikore me frym.

413

Gajdexhiu turq. gaidaci - muz. pop. ai q i bie gajds. Gajush /a sk. gaj - pyll me driza e shkurre t dendura n nj vend moalik, shkurret, grehull. Gajtan /i turq. gaytan - shirit, gjalm i prdredhur prej mndafshi, leshi a pambuku, ari a argjendi me t cilin qendisen e stolisen veshjet kombtare. Galaktagog /a lat. galactagoga - mjek. mjete q nxisin sekretimin e qumshtit te lehona. Galaktapostem /a lat. galactapostema - mjek. absces i gjndrave t qumshtit. Galaktik /a gr. galaktos - qumsht; rruga e qumshtit, kashta e kumtrit. 2. trsi a numr i madh yjesh q formojn nj sistem m vete. Galaktiski /a gr. galactischia - qumsht; mjek. ndalim i sekretimit t qumshtit. Galaktocel /a lat. galactocele - mjek. tumor, cista e qumshtit. Galaktometr /ri lat. gala metron - mas pr dendsin e yndyrs s qumshtit. Galaktorre /a gr. galactorrhoea - mjek. rrjedhje e vetvetishme e qumshtit nga gjndrat (poligalaktia). Galaktoz /a lat. galactosa - biokimi sheqeri i qumshtit me fermentim. Galaktosemi /a lat. galactosaemia - mjek. helmim

414

nga qumshti, pr shkak t shfaqjes n gjak t acidit laktik. Galaktoterapi /a gr. gactotherapia - mjek. kurim me qumsht, me gji t nns. Galaktozim /a gr. galaktozyme - mjek. pije e ushqyeshme me qumsht pele. Galaktozuri /a gr. galactosuria - prania e galaktozs n urin. Galen /a gr. galene - xehe plumbi, q prmban squfur e plumb, sulfid i plumbit. Galeri /a fr. galerie - 1. teatr, vendi m i lart i nj teatri. 2. let. varg portretesh. 3. min. rrug nn dhe n nj minjer, vendi ku ekspozohen vepra arti. Galet /a it. galleta - buk e rreshkur, pite e pjekur dyher, peksimet. 2. gzhoja e krymbit t mndafsht. Gali /a lat. Gallia - Franca e sotme. Galicizm /mi fr. gallicisme - mnyr e t shprehurit t gjuhs frnge. Galikanizm /mi fr. gallicanus - rrym e kishs katolike frnge shek. 15-19 peshkopt synonin pavarsi m t madhe ndaj paps. Galium /i lat. gallium - kim. Ga. metal i but dhe i helmt, ngjyr argjend, q shkrihet leht, tek. prdoret n vend t zhivs. Galinac /e fr. gallinaces - zool. gallinaces -

415

familja e pulave. Galion /i fr. galion lloj anije lufte a tregtie; makin pr pastrimin e bors n rrug. Galofil /i gr. philos - mik. adhurues i galve, do gjje q sht frnge (gale), frankofil. Galofob /i gr. phobos - frik; ai q urren frngt dhe do gj q sht frnge. Galokor /a lat. galocore - drita, bebja e syrit; mjek. symac, me bebn e syrit t zgjatur. Galoman /i lat. galluamania - ithtar i frngve. Galop /i, galopon fr. vrapim me krcim i kalit, vrapon me t katra, trok. Galvanizm /mi sipas it. Luigj Galvanit fiz. shfaqje elektrike e tensionit t ult q prftohet prej kontaktit t ca metaleve t ndryshme. 2. galvanizoj it. tek. vesh nj send metalik duke e zhytur n nj lng, i cili prshkohet prej rryms elektrike, pr ta ruajtur nga ndryshku. 3. galvanizmi it. mjek. prdorimi i rryms elektrike t galvanit pr qllime mjekuese, operimi. Gambit /i fr. gambit - shah. hapje e lojs, duke sakrifikuar pionin pr t arrijtur pozit m t mir. Gamen /i fr. gamin - rruga, bandill, maskara. Gametocit /e gr. gameto cyti - mjek. qeliza seksuale t papjekura, faza paraardhse e gametave.

416

Gametogoni /a lat. gametogonia - lindje, shumzim me ann e gametave. 2. mjek. cikli i zhvillimit t parazitit t malaries te njeriu. Gametogjenez /a gr. gamos genesis - zanafill, lindje. 2. biol. procesi i zhvillimit t qelizave mashk. e fem. n gjndrat seksuale. Gamonomani /a gr. gameo mania - patologj. dshir e smur pr tu martuar. Gamonomi /a gr. gameo nomos - etn. shkenca q merret me doket, zakonet e martess, dasms. Gandizm /mi doktrin filozofike dhe politike e udhheqsit t popullit indian Mahatma Gandit, e mbshtetur n parime etike religjioze, q predikon t hequrit dor t forcs n luft pr lirim. Ganec /i sk. goni - ndjek, mit. figur e prrallave popullore, prfytyrohet si nj burr shum i dobt, i cili u tregon udhn shtrigave dhe i ndihmon ato: shtrigan, pris shtrigash, keq. kodosh. Gan /a it. gancio - grem; grryes druri nga metali i mpreht e me maj pr t gdhendur. Gangliom /a lat. gr. ganglioma - tumor i nyjeve limfatike. Ganglit /i lat. ganglitis - nyje; mjek. pezmatim i ganglioneve. Ganglion /i lat. ganglion - njtje nyjesh. Ganglioz /e lat. gangliosus - me shum gangle,

417

shum nyje. Gangren /a lat. gangraena - shkatrrim i indeve i nj pjese t organizmit, kalbzim nga q nuk ushqehen me gjak, vdekje indesh. Gangrenor /e lat. gangraena - q t shkatrron dalngadal. Gangster /i ang. gangster - pjestar i bandave t kriminelve; kriminel, vrass i pamshirshm. Gangsterizm /mi lat. gangster+izm - banditizmi. Ganimed /i astr. sateliti m i ndritshm i Jupiterit dhe m i madhi nga t gjith, ve Kalistos, me diametr prej 5150 km. Ganimed /i lat. mit. djali i Troit, shrbyes i Jovit. Garanc /a , garant /i, garanci /a, Garantoj fr. grantie - siguroj, sigurim, sigurues, dorzani; q sht e sigurt, e plot e pacenueshme. Gard /i fr. garde - sport. qndrimi mbrojts n lojn e boksit. Gard /a fr. garde - repart i posam i prbr nga trupa t zgjedhura ushtarake, q mbahen pr tu mbrojtur a pr t ruajtur udhheqsit e lart t nj vendi. 2. roje trupore, garda rinore ose garda e brezit t ri, gjenerata. Gardian /i ang. guardian - rojtar burgu, ushtar i gards ( gardisti )
418

Gar /a it. gara - takim, ndeshje sportive, gara, konkurrenc. Gasifikim /i lat. gasificatio - kim. shndrrimi nga gjendja e ngurt a e lngt n gjendje t gazt (zakonisht pr lnd djegse). 2. mjek. formim gazrash. Gastro gr. gaster - stomak, bark; mjek. pezmatim i stomakut ( gastriti gr. gastritis ). Gastralgji /a lat. gastralgia - shtangime stomaku, dhembje stomaku. Gastradinami /a lat. gastradynamia - mjek. dobsi funksionale e stomakut ( gastrastenia ). Gastrektomi /a lat. gastrectomia - mjek. heqje kirurgjikale e stomakut. Gastrocel /a lat. gastrocele - herni, tumor e nj pjese t stomakut. Gastrohepatik /u lat. gastrohepaticus - . mjek. q i prket stomakut dhe mlis s zez. Gastrokolik /e lat. gastrocolikus - q i prket stomakut dhe zorrve. Gastroksi /a lat. gastroxia - i thart, i mpreht. 2. mjek. sekretim i shtuar i acidit klorhidrik nga stomaku. Gastromalaci /a lat. gastromalacia - zbutje jonormale e mureve t stomakut. Gastropelgji /a lat. gastropelgia - mjek. paraliz e

419

mureve t stomakut. Gastroptoz /a lat. gastroptosis - mjek. rnje, ulje, shkarje posht e stomakut. Gastrorre /a lat. gastrorrhoea - . mjek. rrjedhje me shumic e lngut gastrik. Gastrospazm /a lat. gastrospasmus - ngrth; mjek. tkurrje konvulsive ( spazmatike ) e mureve t stomakut. Gastroskop /i lat. gastroscopia - shikoj; mjek. aparat pr shikimin e ans s brendshme t stomakut q nprmes kaprcellit futet n stomak. Gastrostomi /a gr. gastro nomos - prerje, hapje; mjek. krijim kirurgjikal i fistuls gastrike, goj pr ushqim n mnyr artificiale, n rast bllokimit t ezofagut. Gatofobi /a lat. catus gr. phobos - frik; mjek. smundje ( obsesion ) e shkaktuar nga frika prej macs. Gavet /a it. gavetta - usht. gavetta - en alumini e ushtarit pr ushqim n fush. GAVRIL DARA I RIU 1827 1885 Lindi n Pallac Adriano t Sicilis m 6 janar 1827, ky vijoi traditn e gjyshit jurist G. Dar Plakut. Msimet e para i mori n seminarin arbresh t Palermos, po n kt qytet i kreu edhe studimet e larta pr drejtsi. Ushtroi disa koh avokaturn n qytetin Xhirxhenti n jug t Sicilis. Dara i ri nuk e

420

njohti pr s afrmi De Radn, por ai e njohti mir veprn e tij dhe qe i ndikuar nga vepra e tij si n mbshtetje t poezis popullore ashtu edhe nga e kaluara historike e Sknderbeut. Dashuria pr liri dhe ajo pr bashkimin e Italis e shtyri talentin e tij ti shpreh n poezi kto ide, n vllimin Disa poezi shkruar italisht. Vllimi sht nj ditar i lvizjs revolucionare t asaj kohe. Drejtoi gazetn Palingenesi (Prtritja e jets) n t ciln u dallua si prozator, kritik, historian etj. Ai qe sekretar i prgjithshm n qeverin e Garibaldit m 1860 pr lirimin e Italis. Poema e par e tij n italishte ishte Ana Maria, q tigllon si nj himn pr atdheun e t parve. Vjershat Italis, Rrokni armt t kujtojn himnet luftarake t letrsis italiane t kohs. Ai hartoi edhe nj fjalor italisht shqip. Vjersha Himn Garibaldit, Vllimi Disa poezi 1847. q ishin nj kushtrim pr liri. N vitin 1871-74 drejtoi gazetn politike La riforma.Ai vdiq n nntor t 1885 duke ln 6 fmij t mitur. Ai ishte prkrahs i Lidhjes Shqiptare t Prizrenit duke par rrezikun q kanosej Shqipris nga shovenistt fqinj Ai ishte pr nj bashkpunim ndrballkanik kundr osman. Vepra e tij kryesore sht poemi Knga e sprasme e Bals Dara sht nj poet romanti, kjo duket

421

n veprat m par t shkruara n italisht por edhe n gjuhn shqipe Gavrosh /i fr. personazhi i romanit T mjert e Viktor Ygoit, djalosh i zgjuar, trim dhe bujar, q sillet rrugve. Gazeli /et arab. ghazl, tur. gazel - vjersh ose kng lirike arabo perse q i kndonte dashuris, vers, miqsis, gzimeve t jets dhe natyrs s bukur duke shprehur ndjenjat e brendshme poeti. 2. q prbhej nga distik ( dyvargsh ) me rim e q n distikun e fundit poeti zinte n goj emrin e vet dhe shprehte nj mendim q shrbente si mbyllje e vjershs, ( gazelit )... kujdes! 3. turq. gazal, gazel - dhi e egr e Azis . Gazet /a it. gazzetta - botim i prditshm ose periodik q prmban artikuj e shkrime pr nj ose shum fusha t jets ek. pol. kulturore e shoqrore. Gazetari /a it. gazzeta - veprimtari publicistike n nj gazet , revist, mjeshtri gazetari. Gaz /a fr. gaze - Gaza vend n Siri - rrjetz; plhur e holl pambuku e sterilizuar, prdoret pr lidhje plagsh. Gazel /a turq. gazel - dhi e egr e Azis. Gazel /i turq. gazel - let. lloj knge, vjershe lirike dashurie arabo-persiane, dyvargshe me rim, ku i kndohet dashuris, gzimeve t jets, natyrs etj.

422

Gazogjen /i lat. gr. gas+genos origjin, prejardhje; aparat pr t prodhuar me karbit nj lloj gazi q prdoret pr ngjitjen e metaleve ( gjenerator gazi ). Gazometri /a fr. gazometrie - kim. analiz q i bhet gazit Gefirobi /a gr. gephyra phobos - ur frik; mjek. smundje psikopatike e shkaktuar prej friks duke kaluar mbi uj ose mbi ur. Gejzer /i ang. geyser - gjeogr. burim me ujra t nxehta ose me avuj uji, q shprthejn her pas here si shatrvan, n zonat vullkanike. Geko /ja gjerm. gecko - hardhuc helmuese e vendeve t nxehta t Arabis. Gel /i fr. gel - akull, ngric; kim. mas xhelatinoze. Gelazm /mi gr. gelao - qeshem; mjek. t qeshurit artificial, zakonisht te njerzit e smur psikikisht. Gem /a lat. gemma - gur i mueshm pr unaza. Geminacion /i lat. geminatio - dyfishim bashktigllores si p.sh. ss, tt, rr mbassi, pritte, punna, zjarr etj. ( geminat ). Geriatri /a gr. geron eiatria - plak shron; mjek. deg q studion smundjet e pleqve dhe plakjen n prgjithsi. Geront /i quhej njeriu mbi 60 vjet n Greqin e

423

Vjetr. Geruzi /a gr. gerusia - kshill i pleqve, organ suprem n Greqin e Vjetr. Germanium /i lat. germanium - min. metal i fort, ngjyr argjendi, kristalor i thyeshm, gjysmprques n radioteknik, i prhaur n natyr t gjermanis, simb. Ge. GESTAPO /ja gjerm. Geheime Staats Polizei Polici shtetrore e fsheht e Gjermanis naziste, e formuar pas ardhjes n pushtet t partis nacionalsocialiste, me qllim q t luftonte kundrshtart e nazizmit. Gestoz /a lat. gestare - mjek. smundje e shkaktuar nga shtatznia, q manifestohet me vjellje e me vshtirsi t tjera. Gete /t it. ghetta - orap t gjata deri n brez pr vajza e gra; orap pa shputa deri n gju, q mbathin sportistt. Geto /a it. ghetto - lagje, zon e veuar n nj qytet, ku jan t detyruar t jetojn njerzit q i takojn nj race a nj feje t caktuar, t cilt prbuzen e prndiqen nga klasat sunduese e nga shteti. Grb /a sk. grba - krdhokull. Grdi /a sk. grditi - krup, m bn t vjell, m shtie krupn, m neveritet.

424

Grnet /a it. cornetta - muz. klarinet. Gibon /i ind. gibbon - zool. lloj majmuni antropomorf nga Azia Juglindore me gjymtyr t para shum t gjata. Giotin /a fr. guillotine - mekanizm pr prerjen e koks s t dnuarve me vdekje. 2. pr her t par sht ndrtuar n Franc, m 1892 me propozimin e J. I. Guillotin-it. Gilgamesh /i personazh q del nga prrallat sumere, asirase e babilonase; mbreti i sumerve, t cilit i kndohet n epin me t njjtin emr 2000 vjet para ers son. 2. fig. simbol i njeriut t cilin e prcjell sekreti i pashmangshm i vdekjes. Giz /a it. ghisa - metal shum i fort n prpunim, por i thyeshm, me ndrtim kokrrizor, q del nga lidhja e hekurit me nj prqindje t caktuar karboni. Glabel /a lat. glabella, glaber - pa qime, i lmuar; mjek. shtegu i ballit, vend pa qime ndrmjet vetullave, lulja e ballit. Gjedh /e ja /et bised. - model; di q merret a mbahet si shembull pr t br nj tjetr t ngjashm me te, shembull, tip, model. 2. monstr e nj lnde, e nj cohe, e nj malli si shembull. Gjen /i gr. genos - biol. element prbrs i
425

kromozoneve t brthams qelizore, q sht prues i tipareve t trashgueshme n organizmin pasardhs. Gjenealogji /a gr. genealogia - hitori e prejardhjes s nj fisi a nj familjeje njri pas tjetrit, deg ndihmse e historis, q studion vazhdimsin e brezave t nj fisi. 2. biol prejardhja e njeriut, kafshs a bims studimi n perioda. Gjeneral /i it. generale - titull m i lart ushtarak. 2. kryekomandant i ushtris s nj shteti. Gjenerallejtnant /i it. general laitent - shkalla e dyt e grads s gjeneralit. 2. ushtarak q mban kt grad. Gjeneralkolonel /i it. general colonelo - usht. shkalla e tret e grads s gjeneralit. Gjenerator /i it. generatore - tek. makin q shrben pr t prodhuar rrym elektrike, duke shndrruar nj energji tjetr n energji elektrike. 2. aparat q shrben pr t shndrruar lndn djegse n gaz t djegshm, gazogjen. 3. elektr. pajisje e posame pr prodhimin e valve ose lkundjeve me qllime t ndryshme. Gjenetik /a gr. genetikos - deg e biologjis, q studion zhvillimin e organizmave nga pikpamja e trashigimis s tipareve dhe e ndryshimit t tyre.

426

Gjenez /a gr. genesis - lindje, preardhja ose ngjizja fillestare e dikaje, zanafilla, nisma, krijimi fillestar i dikaje. Gjeni /u lat. genius - shkalla m e lart e e fuqis, mprehtsis mendore, aftsis dhe e talentit t njeriut n nj fush t veprimtaris krijuese; aftsi e jashtzakonshme (gjenial, talent i veant, i jashtzakonshm). Gjenocid /i lat. geno cidere - vrasje njeriu, shfarosje e pjesshme ose e grupeve t veanta kombtare, shfarosje e plot e nj populli ( etnocid ). Gjeo gr. ge - tok. Gjeodezi /a it. geodesia - shkenca q studion trajtn e Toks, q prcakton prmasat e saj dhe q merret me matje t ndryshme t siprfaqes pr t pasqyruar n plane dhe n harta. Gjeofizik /a gr. geo fizike - studimi i vetive fizike t toks, i magnetizmit dhe i elektricitetit t saj, i lvizjeve t kors, i meteorologjis dhe i proceseve fizike n tok, q bhet nga nj varg shkencash. Gjeografi /a gr. geo grafos - tok shkrim; shkenca q studion kushtet natyrore, n t cilat jetojn njerzit, shprndarjen e popullsis e t burimeve natyrore, vendosjen e zhvillimin e prodhimit, si edhe ndarjet e veorit shtetrore n vendet e

427

ndryshme t bots a n krahinat e nj vendi. Gjeokimi /a gr. geo kimi - shkenca q studion prhapjen e elementeve kimike n koren e toks. Gjeologji /a gr. geo logos - shkenca q merret me studimin e ndrtimit, t prbrjes, t formimit e t zhvillimit t kores s toks, me historin e trajtave t ngurosura t jets organike n tok dhe me krkimin e vendburimeve t mineraleve t dobishme; veorit e ndrtimit t shtresave t toks, t skmbinjve ose t nj vendi. Gjeometr/ri gr. geometri - tekniku q merret me matjen e siprfaqeve t t toks dhe me matjet e nevojshme pr ndrtimet. Gjeometri /a lat. gr. geometria - deg e matematiks q studion format e marrdhniet e trupave n hapsir, vetit e tyre dhe mnyrat e matjes s tyre; trajta e ndrtimit t dikaje si siprfaqe ose si vllim n hapsir. GJ E R GJ F I SH T A 23.10.1871 -30.12.1940 Fishta sht vazhduesi m autentik i Rilindjes son kombtare, shprehs i idealeve atdhetare dhe demo-kratike t shekullit 20. Ai u lind n fshatin Fisht t Zadrims dhe vdiq n Shkodr FamullItari i fshatit si t zgjuar Fishtn e drgoi n
428

Seminarin Franeskan t Shkodrs. M 1880 kur hapet seminri n Troshan, ktu ai shfaqi trillin poetik. M 1886 drgohet pr studime n BosnjeGuqiagor afr Travnikut. Msimet e para filozofike i mori n kuvendin e Suditks. Ato teologjike n kuvendin e Livnos. M 1893 i kreu studimet me sukses t shklqyeshm. M 1899 u b antar aktiv i shoqris Bashkimi t drejtuar nga poeti atdhetar Preng Doi. M 1902 emrohet drejtor i shkolls franceskane n Shkodr. Tani pa u hamend fut gjuhn shqipe si gjuh msimi n kt shkoll. M 1907 botoi kngt e para t Lahuts s Malsis kryeveprs s poezis epike shqiptare. M 1907 botoi Anzat e Parnasit prmbledhje satirike. M 1909 Pika voset lirik. M 1913 botoi prmbledhjen Mrizi i zanave M 1908 u zgjodh si kryetar i Kongresit t Manastirit dhe drejtoi punn e Komisionit talfabetit. M 1913 botoi n revistn letrare Hylli i drits dhe u b drejtor i saj. M 1916-17 botoi gazetn Posta e Shqypnis M 1916 bashk me L. Gurakuqin e themeluan Komisin letrare q kishte pr qllim krijimin e gjuhs letrare kombtare. M 1919-20 ky ishte sekretar i prgjithshm i delegacionit shqiptar n Konferencn e Paqs n Paris. N

429

dhjetor t vitit 1920 u zgjodh deputet i Shkodrs. N prill t vitit 1921 n mbledhjen e par t Parlamentit shqiptar u zgjodh nnkryetar dhe mori pjes n Revolucionin e Qershorit t 1924. Ai prndiqet pas kthimit t Zogut n Shqipri. Vitet 1925-26 i kaloi nItali ku krijoi, botoi dhe ribotoi. M 1937 botoi t plot Lahutn e Malsis Fishta njihet si poet, fetar, atdhetar, politikan. M 1931 Greqia i jep dekoratn e Foenix M 1939 Italia e bri antar t Akademis s saj. Veprimtaria Fishta kryesisht ishte poet, dyzet vite ia kushtoi kryeveprs Lahuta e Malsis. Vepra tjetr Mojsi Golemi dhe Deli Cena. Ai u quajt me t drejt Homeri i Shqipris. Fishta prdori 24 pseudonime. Lahuta e Malsis nga shum studiues sht quajtur Iliada shqiptare vlersuar si i vetmi epos kombtar i letrsis son. Cikli q hap poemin sht ai pr Oso Kukn dhe ngjarjet vazhdojn pr 20 vjet m von t ndrmjetsuara nga kngt Dervish Pasha dhe Kuvendi i Berlinit Kto dy kng japin atmosfern q ishte n dm t fatit ton kombtar. Cikli vijues sht ai i Lidhjs Shqiptare t Prizrenit, ku del pala armike. Mark Milani i Malit t Zi.

430

Pastaj un Mula, Tringa para dhe pas vdekjs. Knga e fundit Konferenca e Londonit Dramaturgjia e Fishts e shkruar n vargje, n esenc ka atdhedashurin. Dramat Odisea dhe kthimi i Uliksit n Itak, Shqiptari i qytetnuem, Jerina ose Mbretresha e Luleve Tragjedia Juda e Makob. Temat biblike Barit e Betlemit, Luigj Gonzaga. Proza eseistike e Fishts Nj udhtim n Turkin e re. Fishta ishte njohs i latinishts, frngjishts, italishts, greqishts s vjetr, gjuhve sllave. Ai prkthei fragmente nga Iliada, Kanconjert e Petrarks Prshtati n shqipe I smuri pr mend, Dredhit e Patukut t Molierit. Vepra e Fishts ka nj fjalor t gjr afr 25000 fjalsh. Ka meritn se kultivoi shtresa gjuhsore t gjalla, t pashfrytzuara deri m ather dhe krijoi n llojshmrin e gjinive letrare. Prandaj, ndikimi i tij n letrsin ton sht i madh e i shumanshm. Si njeri me kultur t gjr na shfaqet n eset pr Geten, pr arkitekturn dhe pr muzikn. Gjergj Kastrioti Sknderbeu ( 1405 1468 heroi yn legjendar , me rastin e fests s amurit, 28 Nntor 2001 u vendos mbi nj bazament - piedestal n
431

qendr t Prishtins nga i cili duke vzhguar prreth me krenari prshndet kosovart dhe Kosovn heroike , Kosovn e lir dhe demokratike. E mrkura n orn 15 Ndrsa personazhi i Snderbeut - heroit ton legjendar qe idol i bashkimit t forcave shqiptare pr fitore, frymzim pr luft lirimtare dhe mbrojtjen e liris, qe i njohur pr Ballkan dhe Europ. M 28 Nntor 1443 si fitimtar ngriti flamurin e liris n Krujn heroike. Gjest /i lat. gestus - lvizja e duarve a e koks pr t njohtuar dik nprmes shenjave ose q shoqron t folurit e njeriut. 2. e bme, dshmi pr qllimet dhe plotsim i shprehjes. Gjigant /i it. gigante - vigan, trupmadh dhe me fuqi t veant, punmadh, njeri q shquhet pr vepra madhshtore n art dhe shkenc. 2. mit. qenje mitologjike me shtat jashtzakonisht t madh e me fuqi t mbinatyrshme. Gjinekologji /a gr. gyne - grua; mjek. deg e mjeksis q merret me studimin e organizmit t femrs si nn, t veorive t ndrtimit e t veprimtaris s organeve gjinore si edhe me studimin e me mjekimin e smundjeve t tyre. Gjon Buzuku shek. 16. Meshari libr i
432

shkruar midis 20 marsit 1554 dhe 5 janarit 1555 vepra e par e shqips s shkruar n gegrishten veriore. Nuk dim se kur dhe ku lindi, ku vdiq, far studimesh kreu dhe ku punoi. M 1740 librin e zbuloi Gjon Nikoll Kazazi nga Gjakova dhe mendohet t jet shtypur n Venedik me alfabet latin. Lexim dhe analiz e veprave nga antologjia : Pasthnja e Mesharit, T mbytunit e bots nd uj, Djali shkaprdar dhe Gjyqi i Salamonit. GJON NIKOLL KAZAZI ( 1702 - 1752 ) Zbuluesi i Mesharit t Buzukut n bibliotekn e kolegjs s Propogands Fide n Rom m 1740. Autori studioi n kolegjet e Loretos n Itali dhe u doktorua n teologji dhe filozofi. Prktheu nj katekizm t vogl dhe e botoi n Rom m 1743. Lexim fragmenti nga Katekizmi, Lutjet e mngjezit Gjyle /ja turq. gle - sport. lmsh, predh, rruzull metali pr hedhje n gara sportive. Gjyzlyk /t turq. gzlik - syze. Glacial /e lat. glacialis - akull; gjeol. koha e akullit, epoka; mjek. i akullt, i ngrir si akull, i ngjan akullit. Glaciologji /a lat. glacieslogia - shkenca mbi akullin. Glaciolog /u lat. glaciologos - eksperti i
433

akullnajave. Gladiator /i lat. gladiator<gladius - shpat, thik, lufttar profesional, lufttar arene te romakt, pr ndonj shtje jetike; hist. gladiatori ishte nj rob lufte ose nj skllav q n Romn e vjetr e mbanin dhe strvitnin pr ta drguar n luft pr vdekje me skllevr a robr t lufts apo me kafsh t egra n arenn e cirkut; kusar, bandit e quanin n shenj prbuzje. Gladiol /a lat. gladiolo - bim si luleshpat. 2. mjek. trupi i kosks s gjoksit. Glagolitik /e sk. glagolica - alfabeti sllav i krijuar shek. IX. Glans /i lat. glans - maja e organit gjenital t mashkullit. Glaukom /a lat. glaucoma - mineral me ngjyr t gjelbr. 2. mjek. smundje e brendshme e syrit q shkaktohet nga ngritja e tensionit deri te verbimi. Glazur /a gjerm. glasur - vernik, rrshir pr tu dhn shklqim, pr t ruajtur orendit nga vjetrimi Glentis /i gr. glene - bebza e syrit; mjek. smundja, kallja e bebzs s syrit. Glenoidal /i lat gr. glenoidalis - zgavr e ngjashm; mjek. grop, zgavr kyqesh q I ngjan zgavrs.
434

Glet /a sk. gleto - dalt pr gdhendje guri ose druri. Gleukometr /ri gr. gleukos metron - njsi pr matjen e sheqerit n ver Gli /a lat. glia - zamk; mjek. zamk, ind nervor si zamka ( neuroglia ). Glicerin /a gr. glykys - i mbl; lng i trash pa ngjyr dhe pa er, me shije t mbl, nxirret nga yndyrnat, prdoret n mjeksi, kozmetik, teknik etj. Glif /i gr. glyfo - arkit. vija t skalitura n ornament. Glikemi /a lat. glycaemia - sheqer-gjak; mjek. prmbajtja e sheqerit n gjak. Gliko gr. glykys - reel, i mbl. Glikogjen /i lat. gr. glycus genes - q lind, q prodhon; mjek. nj polisakarid q sht karbohidrati kryesor n organizmin e njeriut dhe kafshs. Glikogjenez /a lat. gr. glycogenesis - mjek. formimi ose sinteza e glikogjenit; prodhimi i sheqerit sidomos te fmijt, anomali kronike e metabolizmit. Glikogjenoliz /a lat. glicogenolysis - mjek. zbrthim i glikogjenit dhe transformim i tij n glykoz.

435

Glikoliz /a lat. glycolysis - shkrirje; mjek. zbrthim i karbohidrateve n organizm n prbrs m t thjesht. Glikopeksi /a gr. glykys peksis - e mbl piksje; mjek. ngjitje e sheqerit n gjak, piksje. Glikopeni /a gr. glykus penia - i mbl munges; mjek. munges e sheqerit n gjak. Glikopoez /a lat. gr. glycopoesis - mjek. formim i sheqerit n mlin e zez prej glikogjenit. Glikorraki /a lat. gr. glyco rrhachia - shylla kurrizore e shpins; mjek. prania e glykozs n lngun e palcs s kurrizit. Glikozuri/a gr. glykus uron - mjek. prania e sheqerit n urin. Glin /a sk. glina - argjil, deltin e bardh a e kuqe. Gliom /a lat. gr. glioma - tumor nga indi i glis n fazn e zhvillimit. Gliosarkom /a lat. gr. gliosarcoma - tumor; mjek. tumor malinj i indit lidhs. Glioz /a lat. gliosis - mjek. smundje e neurolgjis me prani t gliomave. Glipotek/a gr. glypho theke lug+vitrin; koleksion punimesh t gdhendura n gur. Glisad/a fr. glissade - rrshqitje; lshim pjerrtas i aeroplanit n tok.

436

Glistr /ra sk. glista - zool. krimb unazor i shiut, plehit, toks; karrem. Glob /i lat. globus - top, sfer, rruzull, lmshi i toks, bota. Global /e isht lat. globus - i prgjithshm, trsor, i plot. Globalizim /i lat. realizim i planit vetm n sasi jo dhe n cilsi. Globin /a lat. globulus - kim. lloj albumini, pjes prbrse e hemoglobins. Globinuri /a lat. globinuria - mjek. prania e globulinave n urin. Globucelular /e lat. globucelularis - mjek. qeliza sferike, t rrumbullakta. Globoid /i lat. globus eidos - top form; trup i rrumbullakt. Globomielom /a lat. globomyeloma - palca e kurrizit, njtje, tumor, herni. Globtroter /i ang. globe trotter - dshir e njeriut pr ta shtitur botn. Globul /i lat. globulus - rruaz gjaku, drok, flusk. Globulicid /i lat. globulicidus - vrass; mjek. q shkatrron rruazat e kuqe t gjakut. Globulin /a lat. globulinum - kokrr, topth; kim. lloj albumine, q gjendet n gjak, n tambl, vez

437

dhe bim bishtajore. Glomerul /i lat. glomerulis - mjek. nyje, lmsh; grumbull ensh kapilare ose fibrash nervore. Glomerulonefroz /a lat. glomerulonephrosis mjek. smundje e veshkave, dmtim i tubulave veshkore. Glomus /i lat. glomus - mjek. nyje sferike ensh, lmsh vaskular Glorifikim /i lat. glorificatio - let. madhrim. Glorifikues /i it. glorificare - ai q madhron dika a dik. Glosalgji /a lat. glossalgia - mjek. dhembje gjuhe Glosar /i lat. glossarium - gjuh; gjuh. fjalor i fjalve t rralla i nj dialekti. Glos/a gr. glossa - fjal e rrall, lokucion; mjek. gjuh si organ. Glosit /i lat. glossitis - mjek. pezmatimi gjuhs. Glosocel /a lat. glossocele - herni, dalje jasht gojs e gjuhs, rritje, smundje inflamatore. Glosopati /a lat. glossopathia - vuajtje; mjek. smundje gjuhe. Glosopiroz /a lat. glossopyrosis - mjek. djegie e gjuhs. Glosopelgji /a lat. glossoplegia - goditje, paraliz e nervit gjuhs. Glosorrafia lat. glossorraphia - qepje; mjek. qepje

438

e gjuhs, sutur. Glososkopi /a lat<gr. glossoscopia - mjek. kqyrje, shikim, ekzaminim i gjuhs. Glosospazm /a lat<gr. spasmos - ngr; mjek. konvulsion gjuhe n raste epilepsie, histerie. Glosotomi /a lat<gr. glossotomia mjek. prerje, incizion i gjuhs. Glosotriki /a lat<gr. trichos - qime,flok ; mjek. gjuh leshtake. Glotal /e fr. glottal < glotta - gjuh; tingull shtegthor. Glot /a gr. glotta - gjuh; mjek. organ i zrit, fejzat n laring. Glotidektomi /a lat.<gr. glottidectomia - mjek. prerje e glots. Glotogoni /a gr. goni - lindje; zanafilla, prejardhja e gjuhs dhe t folurit njerzor; shkenca mbi prejardhjen e gjuhs. Glotograf /i gr. glotta grapho - gjuh shkruaj; aparat pr studimin e zrit t njeriut. Glotokronologji /a gr. chronos - koh; logos- dije dhe glota - gjuh; gjuh. metod krahasimtare q merret me statistikn e fjalve; leksikostatistik. Glotolog /u gr. glotta logos - studiues i gjuhs . Glotologji /a gr. glotta logos - gjuhsia.
439

Glukagon /i lat<gr. glucagonum - shpie, oj; mjek. faktor hiperglicenik dhe glikogjenolitik q prodhohet n pankreas n raste hipoglicemi a rritjes s hormonit t hipofizs prparme. Glykokortikoid /e lat. glucocorticoida - mjek. hormone t shtress s jashtme t gjndrs mbiveshkore. Glukoz /a lat. glucosa - i mbl; biokim. lnd e mbl nga grupi i monosaharideve, q gjendet kryesisht n frutat e pemve; sheqeri i rrushit. Glukozid /e lat. glucosidum - mjek. grup lndsh organike me prejardhje bimore; kombinim i sheqerit me alkoolet, fenolet dhe elementet e tjera organike. Glukozuri /a lat.<gr. glucosuria - prani e glykozs n urin. Glutin /a lat. glutinum - ngjits bimor q prftohet edhe nga eshtrat e shtazve. Gnatagji /a lat<gr. gnathalgia - mjek. dhembje n nofulln e poshtme. Gnatankiloz /a mjek. gnathankylosis palvizshmri e nofulls s poshtme. Gnatit /i lat . gr. gnathitis - mjek. pezmatim i nofulls Gnatoplastik /a lat. gr. gnathoplastica - mjek.
440

kirurgji plastike e nofulls. Gnatoskiz /a lat. gr. gnathoschisis - mjek. arje n nofulln e poshtme. Gnatospazm/a lat. gnathospasmus - mjek. ngr n nofulln e poshtme. Gneis /i gjerm. gnessis - gjeol. lloj shkmbi vullkanik kristalor me materie t przier kuarci, feldspati dhe mikje. Gnom /a ( poezi gnomike ) gr. gnome - sentenc, fjal e urt, lloj poezie q lulzoi n Greqin e vjetr me prmbajtje filozofike, morale e familjare dhe jepte kshilla praktike se si duhej t sillej njeriu, me prfaqsues Teogniti dhe Soloni. Gnomon /i gr. gnomon - or diellore, instrument pr caktimin e kohs prmes hijes s diellit; or diellore. Gnomonik /a fr. gnomonique - mjeshtria e konstruksionit t ors s diellit. Gnoseologji /ke gr. gnosis logia - filoz. shkenc njohjesh, burimesh; filoz. shkenc q tregon burimet e njohjes, format dhe metodat,teoria e njohjes. Gnoseolog /u gr. gnosis logia - filoz. teoriku, eskperti i procesit Gnothi seauton gr. njihe vetveten! sipas Sokratit.

441

Gnostik /a gr. gnostikos - filoz. rend religjioz q fen e mbshtet n dituri. Gnoz /a gr. gnosis - rrym filoz. idealiste ( mistike ). 2. sekt q prpiqej t kryej sintezn e krishtrimit me doktrinn izraelite dhe filozofin pagane. Gnuja fr. gnou - buall Afrike Gogol /i sk. gogol - figur prrallash q prfytyrohet si e tmerrshme, sipas prrallave popullore dordolec are apo kopshti pr t trembur shpezt dmtues. 2. pediceps cristatus lat. lloj shpendi ujs. Golar /e gr. galarion - lug e madhe e kuzhins; garuzhd. Golgeter /i ang. goal gatter - sport. golashnues. Golgot /a gr. golgotha - trekmbsh, vend i ekzekutimit me vdekje, nj kodr e vogl n Jerusalem ku sht kryqzuar Krishti. 2. fig. vuajtje, tortur, travaj. Goliat /i hebr. Goliath - mit. udhheqs i madh filistin, t cilin sipas Bibls e ka vrar Davidi i vogl n dyluftim. 2. fig. njeri i madh dhe i fort, kolos, gjigant. Gomor /a njri nga dy qytetet legjendare n Palestin, q sipas Bibls bashk me Sodmn kan qen shkatrruar n zjarr e squfur pr shkak t

442

mkateve t korrupcionit moral t popullsive t tyre; fig. tmerr, lebeti, llahtari, drithm, trishtim. Gonade /t lat. gonadis<gr. gone - lindje, far, sperm; anat. gjndrat kryesore seksuale ( vezoret dhe herdhet ) t organizmave shtazore, ku formohen dhe zhvillohen qelizat seksuale ( vezt dhe spermatozoidet ), gonakritia-spermatorre. Gonagr /ra lat. gonagra - mjek. podagra e kyit t gjurit. Gonalgji /a lat. gonalgia - mjek. dhembje e gjurit. Gonartrit /i lat. gonarthritis - ky gjuri; mjek. pezmatim i kyit t gjurit. Gonartrokraci /a lat. gonathrocace - prishje, dalje jasht prdorimit; mjek. smundje inflamatore e kyit t gjurit. Gonartromenigjit /i lat. ganarthromeningitis mjek. pezmatimi i cips sinovale t kyit t gjurit. Gonartrotom /i lat. gonarthrotomia - mjek. arje , prerje, hapje kirurgjikale e kyit t gjurit. Gone /ja gr. gony - L ( kndmats, skuadra ) .tek. vegl pr matjen e kndeve horizontale, q e prdorin muratort ose zdrukthtart. Gonekboli /a lat. gonecbolia - derdhje e sperms. Gonepoez /a lat. gr. gonepoesis - formim i fars, i sperms. Gong /u malajzisht - muz. shufr metali pr

443

goditje nj vegle muzikore; sport. disk prej metali, sinjal fillimi n lojn e boksit . Gongron /a gr. gongros - mjek. gung, mulla; smundje q manifestohet me t ajurit e arterieve, fytit, etj. gushat. Gonide /t lat. gonidium - bot. qelizat e algs q jetojn n simbioz me krpudha dhe formojn likenet. Gonidini /a lat. gonydynia - mjek. dhembje n kyqet e gjurit. Gonikamps /a lat. goniocampsis - mjek. shtrembrim ose prkulje jonormale e atikulacionit t gjurit. Goniokraniometri /a lat. gr. gonicraniometria kafka e koks; mjek. matje e kndeve skajeve t kafks. Goniometri/a lat. goniometer - kndmats. Gonit /i lat. gonitis - gju; mjek. inflamacion i nyjeve t gjurit (pezmatim i kyit t gjurit) . Gonocitolit /i lat. gonocystolithus - mjek formimi i gurit n qeskn e sperms ( vesica seminalis ). Gonocistopioz /a lat. gr. gonocystopiosis qelbzimi i qesks s sperms. Gonokok /a lat. gonococcus - lloj bakterieje, shkaktare e gonores. Gonopoez /a lat. gr. gonopoesis - far; mjek.

444

formim i sperms. Gonorre /ja lat. gr. gonorrhoea - mjek. smundje ngjitse, inflamatore, puruelente, q prek cipat mukoze gjenitale e q transmetohet me an kontaktesh seksuale. Gonostile /t lat. gr. gonostyli - mjek. shufra t holla medikamentoze n baz amidoni, kakoje etj. pr futje n kanalin urinor. Gonxhe /ja turq. gonce - bot. lule q ska elur ende, burbuqe; gonxhimi ose mugullimi, t bulzuarit e bimve. Gordian /i qytet n Azin e Vogl; mit. nyje gordiane - q e kishte lidhur mbreti frigias Gordioni zgjedhn pr bign e qerres kush mund ta zgjidhte kt nyje t fort, mund t bhej mbret i Azis, smundi askush ta zgjidh, Aleksandri i Maqedonis e preu me shpat. Goren /i bullg. er veriu, bor. Gorgon /a gr. Gorgo mit. e vjetr greke, qenje e tmershme femrore me mbaresa shtazore, me hund t shtypura, me dhmb t qitur jasht dhe me gjarprinj n vend t flokve; prej shikimit t Gorgons njerzit jan gurzuar. 2. zool. kafsh t vogla detare t familjes zoofite, jetojn n koloni. Gorill /a zool. majmun pa bisht, q rron n pyjet
445

e Afriks Perndimore dhe q i ngjan njeriut. Gorric /a sll. gornica - dardh e egr, dardhukl. 2. fig. i papjekur, gjepura . Gosti /a sll. gostija - mikpritje. Got /t hist. - fis gjerman. Gotik /e lat. gothicus - stil me harqe t thyera; gotishtja gjuh gjermanike. Gracje /t lat. graetiae - mit. hiroshet, hyjneshat e bukuris: Aglaia, Talia, Eufrosina. Gracioz /e lat. graciosus - i dashur, gjentil, i njerzishm. Gradacion /i lat. gradatio - shkallzim, shkallshkall. 2. muz. lartsim, fuqizimi e ngritja e tingullit. Grad /a lat. gradus - hap, shkall; njsi e matjes s temperaturs, shtypjes atmosferike; gjeom. njsi e matjes s kndit ose harkut, e barabart me 360 pjes t rrethit simb. 0 gjeogr. 360 pjes t paralelit a t meridianit, grad ushtarake, shkall muzikore, shkalla m e lart e shkollimit shkenc a artistik. Gradualisht lat. gradualis shkall - shkall. Grafem /a fr. grapheme - shkruaj; gjuh. shkronj, paraqitja shkrimore e tingullit. Grafi /a fr. graphie - shkrimi, gjuh. trsia e shenjave t shkrimit q prdoren n nj gjuh.
446

Grafik /a gr. grapho - shkruaj; art. gjini figurative, me vija t holla e t trasha pa prdorur ngjyra; vepr n piktur. Grafit /i gr. grpho - mineral, lloj i karbonit t kristalizuar ( pr fishta lapsi ). Grafolog /u gr. graphologos - ekspert pr t dalluar dorshkrimin e dikujt dhe q shpjegon cilsit e njeriut n baz t dorshkrimit t tij. Grafospazm /a lat. graphospasmus - mjek. ngr i gishtrinjve nga shkrimi, shtangim i muskujve. Gram i gr. gramma - njsi peshe . 2. grami lat. bim barishtore shumvjeare me krcej t nyjzuar dhe zvarrits, krah. pirrovin. Gramore /t lat. gramen - bot. familje bimsh njthelbore. Gramafon /i gr. grapho mania - shkruaj marrzi; tbim, shkrimtar pa talent krijues, shkruan shum, por veprat e tij nuk kan ndonj vler artistike; pasion a prirje e smur q kan pr t shkruar disa, fatkeqsisht iu mungon aftsia krijuese, bjn pun t kota dhe pa dobi, jonormale. Gramatik /a gr. grammatike - deg e gjuhsis q studion trsin e rregullave, trajtave t fjalve n gjuh dhe t lidhjes s fjalve n fjali ( morfologji e sintaks ). Graminac /e lat. graminaceae - bot. drithra

447

( graminoid ). Gram-kalori /a gr. calor - njsi pr matjen e sasis s nxehtsis. Gram-molekul /a gr. molekul - kim. pesha molekulare shprehur n gram. Granat /a it. granata - usht. predh altilerike e mbushur me lnd plasse. 2. sport. mjet n trajtn e nj shisheje q atleti prpiqet ta hedh sa m larg n garat sportive, granatieri; usht. granatahedhsi q hidhte bomba ( granata ) n ushtri. Granceol /a it. grancevola - zool. gaforre e madhe detare. GRAND lat. grandis< fr. grand - titull i lart aristokratik n Spanjn e dikurshme. Grandioz /e lat. grandiosus - madhshtor, solemn, monumental. Grandoman /i lat. grndo mani - e madhe dshir; megaloman, mendjemadh, pasion i smur, madhrim i vetvetes. Grand prix fr. grand prix - shprblimi m i madh q i ndahet dikujt pr arritje t jashtzakonshme n ndonj fush t caktuar shoqrore. Granil /i lat. granum - kokrr; lnd ndrtimi, gur t t vegjl t thyer me imento etj. me t cilin shtrohen dyshemet.
448

Granit /i fr. granit - gur ( shkmb ) i fort me prejardhje vullkanike i prbr nga kristale kuarci, mike me kristale . fig. UK - ja shkamb graniti ( d.m.th. e fort si gur graniti ). Granul /a lat. granulum - zvoglim; kokrriz, mjek. kokrriz n protoplazmn e shum qelizave, pilul e vogl me pesh 0,03-0,05-0,1g. etj. Granulim /i lat. granulum - kokrrzimi i lnds. Granulocit /e lat. granulocyti - qeliza q prmbajn granula. Granulom /a lat. granuloma - njtje, tumor i prbr nga indi kokrrizor, granuloj /thrmoj. Gratis lat. gratis - falas. Graviditet /i lat. graviditas - mjek. shtatzni. Gravitet /i lat. gravitas - fiz. fuqi e peshs, rndes. 2. astr. trheqja reciproke ndrmjet trupave makroskopik e mikroskopik, gravitacioni i Toks. Gravitoj fr. graviter - anoj kah qendra, prirem kah. Gravur /a fr. gravure - art. i gdhendjes mbi siprfaqen e shesht t nj sendi t fort prej metali, guri a druri pr t zbukuruar at. 2. vizatim ose mbishkrim n siprfaqet e sheshta t nj tobjekti. Grejder/i ang. grader - mekanizm pr mirmbajtjen e rrugve, pr pastrimin e dheut dhe
449

bors. Grekomani /a lat. graecus mania - pasion i smur, adhurim i tepruar i do gjje q sht greke. Grev /a fr. greve - ndrprerje puns pr nj koh t caktuar q organizohet nga puntort, me qllim q tu prmbushn krkesat e tyre; greva e vitit 99 e minatorve t Treps. Gri fr. gris - q ka ngjyrn e hirit, i hirt, i prhirt, gri. Grif /a it. grifone - mit. kafsh e madhe q prfytyrohej si prbindsh me krah, me trup luani dhe me kok shqiponje. 2. zool. gryps fulvus shpend i madh grabitqar. Gril /a fr. grille - roleta, grila dritaresh, grila burgu, gril, skar pr frgim, thurim, parmak me shufra hekuri q shrben si der, mur ndars. Griloj it. grillare - mbyll dritaren me kanat. Grimas /a fr. grimace - prqeshje, ngrdheshje, krveshje; shtrembrim i pavullnetshm ose me qllim i tipareve t fytyrs q shpreh nj ndjenj ( dhembje, neveri, prbuzje etj ). Grim /i fr. grime - mjete kozmetike (kremi, lapsat me ngjyra, mustaqet, mjekrra) q pdoren pr t ndryshuar fytyrn e dikujt pamjen e dikujt n prshtatje me rolin q luan aktori. 2. mjeshtri e

450

prdorimit t mjeteve t kozmetiks, makijazh. Grini /i ang. Grenvich - paralagje e Londrs, prmes s cils, n vendin ku gjendet observatoriumi i vjetr, kalon meridiani fillestar i Toks. Grivol /i fr. gris - kal me qime t prhime. Griz /i gjerm. gries - miell i bluar trash, lloj mielli. Grizet /a fr. grisette - vajz e varfr e cila prpiqet q me sjelljet e saj t trheq vmendjen e mashkullit. Griz /u fr. grisou - min. gaz eksploziv, gaz thngjillor i minjers. Grof /i gjerm. graf - titull aristokratik n shoqrin feudale kont, beg. Gro /ja fr. gros - pjes kryesore. Groplan /i fr. gros plan - i madh plan; detaj i zmadhuar, foto. e vetm nj objekt, nj pamje e zmadhuar. Grosist /e gjerm. grossist - tregtar i madh. 2. grosiste q shet mallra me shumic. Grosso modo lat. n vija t prgjithshme, pa hy n detaje. Groteks /e it. grottesco - qesharak, i pazakonshm; paraqitja n mnyr t theksuar komike ose qesharake e aspekteve t ndryshme t realitetit,

451

duke prdor hiprboln pr smadhim a zvoglim dhe duke ua ndryshuar formn gjrave n mnyr fantastike, duke u dhn form t shmtuar, gjrat e tmerrshme ti paraqes si qesharake. 2. me groteskn artisti i fjals vijs tregon qndrimin q mban ndaj realitetit, e zbulon pikpamjet e botkuptimin e vet, Shqedrini rus n Historia e nj qyteti citoj Do tju shkatrroj! . Sdo tju duroj! Groteska popullore shqipe : I ka mustakt sa dy desh galana. . Lak prmjetin gjokut po ia bn. Gubere /ja hung. guba - xhurdi, gun, tallagan; pelerin e gjat deri n gjunj. Gub /a turq. kuba - zgjebja e dhenve, rnje leshi. Gueril /a sp. guerila - luft e vogl, njsi e vogl me forca jo t mdha, me goditje t befasishme kundr armikut. 2. Guerilat kosovare: guerila drenicase, ajo preshevase q m von u shndrruan n ushtri t plota duke zhvilluar luft frontale, guerila e fshatarve dhe barinjve spanjoll. Guerre a outranse fr. luft pr jet a vdekje. Gurman /i fr. gourmand - lakmues, makut, gryks, llups, n t ngrn trpian. Gutacion /i lat. gutta - t avulluarit e bimve n

452

form pikash sidomos natn. Gutural /e lat. guturallis - tingull grykor, laringal (k,g,h) Guvernator /i it. guvernatore - drejtor i nj banke popullore a i nj themelate, zyrtar i lart provincial a departmenti. GWh shenj pr 1.000.000 kilovat-or. Hafz /i tur. hafiz - titull m i ult i klerikve mysliman, titull q i takon atij q e di prmendsh kuranin. Hafije /a turq. hafiye - spiun, fjal me prdorim t vjetr. Hajdut /i turq. haydud - hajn, vjedhs, cub, kaak. Haxhiografi /a gr. hagios grafos - i shenjt dhe shkruaj, me kt emr autort e vjetr, sidomos ata t mesjets q merreshin me prshkrime t shenjtorve dhe me tema fetare. 2. let. hagjiografike prdoret edhe si sinonim pr letrsi fetare. Halofit /e gr. halos - krip, fyton-bim; bim q rritet n vende t pasura me krip, sidomos pran brigjeve detare. Halogjen /i gr. halos-genesis krip e sajuar; secili nga katr elementet kimike ( jodi, klori, fluori, bromi ) q kur bashkohen me hidrogjenin, japin acide t paoksigjenuara dhe q gjenden n

453

natyr vetm si kripra. Halucinacion /i lat. hallucintio nis - prfytyrim i njeriut t smur, rregullim mendor, kur njeriut i paraqitn sende t paqena, flet n kllapi, kur sht i tronditur shpirtrisht. Halveti /u turq. Halveti - fet. sekt fetar mysliman, sipas t cilit njeriu duhet t jetoj i vetmuar, larg bots; pasues i ktij sekti. Han /i tur. han - bujtin, ndrtes afr rrugs apo n qytet, ku flinin udhtart, kalonin natn qoft edhe me qerre e kuaj. Haraq /i turq. harc - taks; detyrim q i paguente nj shtet nj shteti tjetr kur mundej prej prej tij a kur pranonte ti nshtrohej atij; taks e veant q jepte n t holla ose n natyr popullsia jomyslimane gjat kohs s pushtimit feudal ushtarak osman. Harem /i turq. harem - banes e veant e grave dhe e dashnoreve t prfaqsuesve t shtress s pasur muslimane; grat dhe dashnort e muslimanve q rrin n nj banes t veant. Hark /u lat. harkus - arm e br me nj shufr druri a metali t prkulur dhe me nj fill t fort t lidhur n dy ant, q sherben pr t hedhur shigjetn. 2. muz. hark i violins, qark. Harmoni /a gr. harmonia - lidhje, ndrtim i

454

rregullt; n art sht lidhje organike e pjesve prbrse t nj vepre; letrsi kuptojm njsin e ( unitetin ) kompozicionit; subjeti i veprs n renditje ngjarjesh e figurash bhet me harmoni, zgjedhja dhe renditja e fjalve, frazave, e q ksaj i kan dhn rndsi shkrimtar t mdhenj n botime t ndryshme. Hasan Prishtina 1873 1933 lindi n Vushtrri, nga klika zogiste u vra tradhtisht me t ulur n kafenen Astora t Selanikut m 14 gusht 1933, njri ndr aktivistt m t shquar t kryengritjes shqiptare t vitit 1912. Ai kishte t kryer Fakultetin e shkencave politike - juridike n Stamboll, qe ideologu i shtetit shqiptar me Ismail Qemailin. . Hasr /a tur. haser - rrogoz, thurin lini q na shrben sidomos n plazh pr ulje, shtrirje mbi te, nj rrogoz vend. Hasta la vista sp. hasta la vista - mirupafshim!, sht nj pasthirrm spanjolle, titull i romanit t Petro Markos. Haxhi e Haxhillk turq. hacilik - fet. shtegtim q bhet nga besimtart musliman e t krishter n vendet e ashtuquajtura t shenjta ( Mek e Jerusalem ); lutja fetare q bhet me kt rast. Haxhi titull q i jepet myslimanit ose t krishterit q ka shtegtuar ( vizituar ) njrn nga kto dy

455

vende t shenjta. Hebre /u. hebraeus - pjestar i nj populli q banonte n Palestin deri n shekujt e par t ers son dhe q m pas u shprnda n vende t ndryshme t bots - ifut, hegjemonizm Hedonizmi /me libr. - kt emrtim e kan marr ato doktrina filozofike, q e mojn ndjen si nj parim moral ose q e vlersojn knaqsin si qllim parsor t jets, ky u zhvillua n kohn e Rilindjes kundr asketizmit n fushn e zakoneve e t dokeve ( knaqsi estetike ) shek. 18/20 Nie teor.dalldis Hegjemoni /a gr. hegemonia - t qent n krye, n udhheqje e n drejtim t nj grupi shtetesh a klasash ose t nj lvizjeje politike e shoqrore; roli udhheqs, eprsia a sundimi mbi shtete e klasa t tjera. Hegjemonist /i gr. hegemonia - prirje pr eprsi, sundim mbi t tjert. Hekatomb /a gr. hekaton - therore 100 demash a kafshsh, gjakderdhje e madhe n Greqin e lasht. HEKS, HEKSA, HEKZA gr. shnon numrin gjasht. Heksagon /i gr. gjashtkndsh.
456

Heksagram /i yll i Davidit me gjasht cepa. Heksameron /i gr. heks hemera - gjasht ditsh. Heksametr /ri gr. heks metron - let. varg gjashtkmbsh. Heksapod /i gr. heks podos - zool. kandr me gjasht kmb. Hekta, hekto gr. hekaton njqind. Hektar /i 100 ari. Hektik /e gr. hektikos - ethe t gjata (hektike). Hektogram /i 100 gr. Hektolitr 100 litra. Hektometr /ri 100m. Hektar /i gr. hekaton lat. area - njqind ari ose nj hektar mas e siprfaqes s toks, q sht e barabart me 10.000 metra katror, nj ari ka dhjet metra katrore. Hektogram /i gr. hekaton dhe gramma - mas peshe e barabart me 100 gram. Hektolitr /ri gr. hekaton litra - mas pr lngje, mas vllimi pr lngje e barabart me njqind litra. Hektometr /ri gr. hekaton metron - mas gjatsie = 100 metra. Helen /i. hellenes - pjestar i popullsis s Greqis s lasht. Helenistike - periudha pasklasike greke shek. III457

II para ers s re, q lidhet me filologjin ( helenistikn ) e grekve t vjetr. Helik /a gr. heliks - pjes e anijes, aeroplanit, nj ventilatori, nj motori a nj aparati tjetr. 2. q prbhet nga katr flet t kryqzuara n nj bosht q rrotullohen me shpejtsi pr t pastruar ajrin, pr t ftohur dika etj. Helio gr. helios - diell. Heliocentrik /e gr. helios centrum - dielli sht qendr rreth t cilit rrotullohen planett. 1. Sistemi heliocentik i bots. Heliograf /i gr. helios grafo - aparat, teleskop pr t fotografuar Diellin. Heliografi /a gr. helios grafo - astr. deg q studion Diellin. Heliometr /ri gr. helios metron - instrument q mat diametrin e trupave qiellor dhe largsin midis tyre. Heliostat /i gr. helios statos - aparat q prqendron rreze dielli n nj pik. Helioterapi /a gr. helios therapia - mjekimi me rreze dielli. Heliotropizm /mi gr. helios tropos - bot. veti e sa bimve q kthehen nga rrezja e diellit. Helium /i gr. helios - He. element kimik, nuk
458

ndizet, pa er, i rrall n atmosfer, i tejdukshm, i leht e pa shije. Helmet /a it. elmetto - prkrenare metali pr ta mbrojtur kokn ( lufttari, motoristi, biiklisti, minatori ) nga goditjet. Helvetik /e lat. helveticus - zvicerane. Hem, hema, hemo gr. gjak. Hematologji /a gr. haima logos - gjak dhe shkenc; shkenca q merret me studimin e gjakut. Hemadenoz /a gr. adenos - gjndr; mjek do smundje e enve t gjakut. Hemagog /a gr. haema gogos - shkakton; barna q shtojn nxerrjen e gjakut n menstruacionet. Hematogjen /e gr. haima genes - q krijon gjak, gjakformues, i formuar nga gjaku, me prejardhje gjaku. Hematokraci /a gr. haima krateo - pushtet q mbahet sipas fisit e gjakut. Hematologji /a gr. haima logos - shkenca q mirret me studimin e gjakut. Hematoz /a gr. haimatosis - shndrrim n gjak i lngjeve ushqyese. Hematur /i gr. haima uron - nxerrja e gjakut me urin. Hemisfer /a gr. hemisis sfaira - gjysmrruzulli i

459

toks. Hemofil /i gr. haima filia - mjek. smundje e trashiguar gjaku, sepse ai mpikset me vones. Hemoglobin /a gr. haima globus - lnd organike , q prbn pjesn kryesore t rruazave t kuqe t gjakut, i jep ngjyrn e kuqe qon oksigjenin n indet e organizmit dhe merr dioksid karbonin. Hemogram /i gr. haima gramma - kuadri i gjakut, rrezulltatet. Hemorragji /a gr. rrhoe - rrjedh; mjek. rrjedhje e gjakut nga ent e gjakut, gjakderdhje. Hemorroide /t gr. haima rrhoe - zgjerim i venave n fund t zorrs s trash q shkakton rrjedhje gjaku; majasll. Hemostaz /a gr. haima stasis - ndales; mjek. ndalim i gjakderdhjes, i hemorragjis ose ndalim qarkullimi i gjakut n nj pjes t trupit. Hemoterapi /a gr. haima therapeia - mjekim; dhnje gjaku, transfuzioni. Henc /i ang. hands - prekje topit me dor, gabim n futboll dhe n hokej prve portierit q e ka t drejtn. Hendikep /i ang handicap - penges, vshtirsi n prgjithsi, njeri me cene, me t meta trupore. Hepat, hepato gr. hepatos - mlqi e zez.
460

Hepatit /i gr. hepatitis - mjek. pezmatim i mlqis s zez. Hepatogjen /e lat. hepatogenes - mjek. q lind n mlqin e zez, me prejardhje nga mlqia e zez. Hepatolit /i lat. gr. hepatholitus - mjek. gur mlqie, gur tmthi. Hepatopati /a lat. gr. hepatopathia - mjek. smundje e mlqis s zez n prgjithsi. Hepiend /i ang. happy end - prfundim i lumtur n romane, filma, teatr etj. Herbarium /i lat. herbarium - bimtore; bot. koleksion bimsh t thara pr qllime studimi. Herbicid /i lat. herba -bim dhe cidere-zhduk; lnd kimike helmuese, q prdoret pr t zhdukur barrat e kqia n arat e mbjella me t lashta. Herbivore /t lat. herba vorare - kafsh barngrnse. Herc /i fiz. gjerm. Hertz 1857-94 njsi e denduris s dridhjeve e barabart me nj lkundje n nj sekond. Hz. Herezi /a gr. hairesis - doktrin fetare kundr dogmatizmit kishtar, t fes sunduese, shkelje e ktyre pikpamjeve e normave duke mbshtetur e pasur n thelb qndrimin revolucionar t masave popullore n luft kundr sundimit feudal.
461

Heretik /u gr. hairetikos - kundrshtar ( i ndjekur ) i kishs nga mesjeta. Hermafroidit gr. i biri i Hermesit dhe Afrdits me dy sekse, dy gjini ( bim a kafsh ) deledash. Hermetik /e gr. Hermesi filozof mitologjik i Egjiptit t cilin grekt e lasht e konsideronin si krijues t t gjitha fshehtsive shkencore dhe bab t alkimis. Hermetikizm /mi gr. hermetik izmi - t qent shum i errt e i pakuptueshm pr shkak t gjuhs s vshtir ose t ideve e figurave t paqarta. Hermetikisht gr. hermetik isht - mbyllur sa skalon asgj. Herni /a lat. hernia - mjek. smundje q shkaktohet nga shkarja e nj organi t brendshm ose e nj pjese t tij npr nj t ar n nj vend tjetr t barkut a nn lkur; qeska e formuar nga organi q ka shkar n kt mnyr, dhjami. Hero /i gr. heros - trim, guximtar dhe burr me plot dinitet, ai q ka krye nj vepr t lart trimrie, e vetmohimi n luft pr popull dhe atdhe, ai q ka dhn jetn n luft kundr pushtuesve, tradhtarve e mercenarve. 2. ai q mishron vetit dhe tiparet kryesore dhe m pozitive t popullit, t mjedisit ku jeton, t nj epoke. 3. ai sht nj njeri filantrop q njerzit e kan shembull frymzimi,
462

kurdoher q paraqitet nevoja pr mbrojtje t popullit dhe atdheut, shkrimtari i jep rolin kryesor n veprn e vet si forc aktive q luan rol vendimtar n prmbajtjen ideore t veprs. Heroike lat. trimrore q shkon deri n vetmohim pr t mir, pr mbrojtje t vendit dhe popullit , frym heroike, shpiert heroik, akt heroik; heroi prfaqson njeriun m prparimtar t kohs dhe zgjon tek lexuesi dshirn pr ta imituar heroin e nj epoke p.sh. ka heronj t ndryshm, hero lufte, hero i veprs, hero i gjithsis, heroi i filmit. 3. heroikisht gr. luftoi ( qndroi ) heroikisht. Vdiq ( ra ) heroikisht. 4. heroizmi gr. trimri e pashoqe q shkon deri n vetmohim pr popull dhe atdhe. Lum ai q vdes pr atdhe, pr popull, pr liri. Ai vdes pr t lindur, n mesin e martirve t Kosovs s kuqe. Historia kombtare n analet e saj, emrin e tij e shnon me shkronja t arta n faqen e bardh pr t ndritur si nj shkndi rrugn e ardhmris. Ai sht hero, Ai ka dy jet, at q ia fali Kosovs martire, popullit t vet dhe jeta me kng q do t jehon e qndron prher n zemrat tona, n shpirtin ton. Heronjt nuk vdiqn, ata iu bashkuan diellit tna ndrisin prher. Ata u lindn n shkamb bashk me armn. U mbush malsia Kosovare me lufttar. Prin Adem Jashari !

463

Hetero gr. heteros - tjetr, i ndryshm / i dyt, i dyfisht. Heterogami /a gr. hetero gamia - bashkim i dy elementeve t ndryshme seks. Heterogjen /e gr. heteros genos - tjetr gjini; q ka veti a tipare t ndryshme nga burimi e nga prmbajtja, q prbhet prej njsish a prej pjessh t ndryshme nga natyra e tyre, q sht formuar prej llojesh t ndryshme, i przier. # homogjen. Het trik /u ang. hat trick - kapel dredhi (aftsi, mjeshtri) sport. dhurat kapele n lojn e kriketit, tani shnimi i tre golave n futboll prej t njjtit lojtar n t njjtn ndeshje. Hexhr /ra ar. hixhre - fillim i llogaritjes s epoks myslimane 16. VII. 622 e.r. emrtimi ka t bj me vitin kur Muhamedi kishte shkuar nga Meka n Medin. Heziton lat. paramendon, duhet punuar n t mir t ndonj shtjeje me rndsi (pa hezituar, pa paramenduar) Hiat /i /et lat. hiatus<hiare - hapem, ahem, hap gojn; gjuh. ndeshje, takim i dy zanoreve n brendi t nj fjale ose ndrmjet dy fjalve t shqiptuara
464

prnjher. 2. let. liri poetike q krijohet ather kur n nj varg, dy rrokje ( njra n fund dhe tjetra n fillim t fjals q ndjek ) nuk shkrihen n nj t vetme, megjithse e para mbaron dhe e dyta fillon me zanore # kund. elizioni. 3. hiati bhet sidomos kur zanoret jan t theksuara dhe nuk sht mir t bhet elizioni Fan Noli Rent, or Marathonomak Ja , arrive, ua the /gas e helm qe kjo myzhde/ . 4. mjek. plas e madhe, gryk, hapje, vrim. Hibrid /e lat. hybrida - zool. q ka dal nga kryqzimi i dy llojeve a i dy racave t afrta ( pr bimt dhe kafsht ) dhe nxjerr nj lloj a nj rac me veti e tipare t reja. Hidr /ra gr. hydra - kafsh e vocrr jokurrizore, me trupin si qese e zgjatur, q ka n njrn an gojn me disa fije t holla e t prkulshme dhe q jeton n ujra t qeta t lumenjve ose pellgje. 2. mit. prbindsh ose gjarpr i madh me shum koka q duhet goditur vazhdimisht (si armikun ) sepse prap nxjerr kok pr t vepruar. 3. fig. forc armiqsore. Hidr, hidra, hidro, gr. hydro - uj, ujor, q ka t bj me ujin. Hidrocefal /i gr. kefale - truri; mjek. hidropizi e trurit.
465

Hidraulik /a gr. hydraulikos - shkenca q studion ligjet e lvizjes s ujrave, si dhe mundsit e zbatimit t tyre n lmin e ekonomis. Hidrik /e gr. hidr ik - ujor. Hidrant /i gr. hidro ant - gyp ujsjellsi deri n cistern, q prdoret n raste zjarri ose pastrimi rrugsh. Hidrocentral /i gr. hhydro centralis - qendr e prodhimit t energjis elektrike, Hidrofil /i gr. q thith ujin dhe rron nga uji, lagshtidashs. Hidrofobi /a gr. hydro phobia - frika nga uji, Hidrofor /i gr. hydro foreus - aparat q sjell uj . Hidroenergjetik /a gr. q lidhet me forcn e ujit pr prodhimin e energjis elektrike; shfrytzon forcn e rnies s ujit pr prodhimin e energjis elektrike. Hidroelektrik /a gr. hydro elektrikos - q ka t bj me prodhimin e energjis elektrike nga hidrocentralet, shprndarjen dhe me shfrytzimin e saj. Hidrogjen /i gr. hydro genesis - kim. elementi m i leht kimik, zakonisht n trajtn e nj gazi pa ngjyr, pa er e pa shije, q kur bashkohet me oksigjenin, formon ujin; simboli sht H.
466

Hidrografi /a gr. grafia - shkrim; deg e gjeografis q studion dhe prshkruan ujrat n siprfaqen e toks; Hidrologji /a gr. logia - shkenca q studion ujrat e rruzullit toksor, vetit e tyre dhe qarkullimin e ujit n natyr. Hidrokarbur /i gr. karbur - bashkim kimik nga hidrogjeni e karboni. Hidroksid /i gr. oksid - trup q del nga bashkimi kimik i oksidit t nj metali me ujin. Hidrolabilitet /i gr<lat. hidrolabilis - i lkundshm, i paqndrueshm; mjek. humbje e aftsis s organizmit pr t rregulluar sasin e ujit n inde. Hidroliz /a gr. hydrolysis - zbrthim, shprbrje; kim. zbrthim i bashkimeve joorganike me an t ujit ose i bashkimeve organike me an t acideve a t alkaleve t holluara me uj. Hidrologji /a gr. hydro logos shkenc q studion ujrat dhe qarkullimin e tyre n natyr. Hidrometeorologu gr. hydro meteoros ogos specialist i ujrave dhe kohs. Hidrosfer /a gr. hydrosfaira - trsia e ujrave q shtrihen dhe lvizin mbi siprfaqen e toks. Hidroteknik /a gr. hydrotechnike - studion vlerat e burimeve ujore, kjo si deg e tekniks bn

467

ndertime t posaqme pr t shfrytzuar burimet e ujrave ose pr t penguar dmet q mund t sjellin ato. Hidroterapi /a gr. hydrotherapeia - mjekimi duke prdorur ujrat natyrore. Hidrometeorologji /a gr. meteoros - pezull; fush studimesh e krkimesh q merret me problemet e hidrologjis e t meteorologjis; t ujrave dhe kohs. Hidroplan /i gr. hydro aeroplan - aeroplan me pajisje t posame q ulet n uj. Hidrostat /i gr. hydro statos - i ngrehur, m kmb; tek. sfer qeliku pr krkime e studime n thellsit e deteve dhe t oqeaneve. Hien /a gr. hyaina - zool. kafsh e egr gjitare, mishngrnse e grabitqare, q jeton n shkretirat e Afriks dhe Azis dhe q ushqehet me krma. 2. fig. njeri gjakpirs, vrass i ndyr grabitqar, i pamshirshm. Hierarki /a gr. hieros-arkos bot-sundoj; rendi i titujve, i gradave ose i prgjegjsive n administratn civile, ushtarake e fetare, nga m t ultat deri n m t lartat, sipas lidhjeve dhe varsive q kan ndrmjet tyre. 2. organizimi shoqror, i cili ndrtohet mbi bazn e ktij rendi titujsh e gradash q kan npunsit sipas pushtetit,

468

varsis a t drejtave. 3. shkallzimi i dukurive t veanta t nj veprimtarie kur njera sht m e lart se tjetra q ndjek. Hierarkik /e gr. hieros archeo - bot sundoj; q i nnshtrohet hierarkis, q bhet sipas nj hierarkie. Hieroglif /et gr. hieros glyfo - bot gdhend a skalit; figur a shenj simbolike, q prdoret n shkrimin e disa gjuhve pr t shnuar nj nocion, nj rrokje ose nj tingull. 2. fig. shkrim i pakuptueshm ose q lexohet me shum vshtirsi. Hife /t gr. hyfe ind; bot. fije gjethi pa klorofil, pjes prbrse e micelit t krpudhave. Hifomicete /t lat.<gr. hyphomicetes ind krpudh; grup mykrash. Higjen /a gr. hygiainein - jam shndosh; rregulla dhe masa praktike q sherbejn n ruajtje dhe prmirsim t shndetit; deg e mjeksis q studion se n mjedis, n kushte dhe n mnyr duhet t jetoj a t punoj njeriu pr t ruajtur shndetin. Higjenik /e gr. higjien+ik - i pastr. Higjenizoj gr. higjien+izoj - pastroj e krijoj kushte t mira higjenike pr t penguar prhapjen e smundjeve.
469

Himen /i gr. hymen - sipas mit. perndia e martess. 2. hymen, mukoz, cip e holl e virgjris, n hyrje t vagjins. Himn /i gr. hymnos - kng kushtuar atdheut dhe kombit. Himni gr. sht nj kng lirike n t ciln poeti lavdon di q zgjon admirimin e tij. M heret himni ishte me karakter fetar, bheshin kng e lvdata perndis sidomos n Indi, Egjipt e Japoni. M von himni mori nj kuptim t ri. Himni kombtar, himn me plot frymzime poetike e patriotike, u b simbol i njsis s nj shteti dhe filloi t lrohet n at mnyr q t mund t kndohet nga ana e korit duke e shoqruar me muzik. Sot himne t tilla kan t gjitha kombet. Himnizoj gr. himn +izoj - ngris lart dik, i thuri kng, lavdata, ikndoj nj himn, kshtu quhej nj kng e lasht solemne, lavdi heronjve legjendar ose perndive. 2. n shek. e 19 himn u quajt nj kng solemne kushtuar heroizmit kombtar dhe shtetit. Himnizim /i gr. himnizoj - thurje lavdesh. Hiprbol /a gr. hyperballo - smadhim tej mass; sht nj trop me t cilin frymor, sende e fenomene paraqiten t zmadhuara tej mass n kng legjendare: Sa her burri frym po ngreh.

470

Ttana dyert me i her po iln. 2. gjeom. lakore q prftohet nga prerja e nj koni t dyfisht me an t nj rrafshi, i cili shkon paralel me boshtin e konit. Hiprbolizoj gr. hyperbolis - zmadhoj tej mase. Hiprbolik / e gr. hyperbolikos - i zmadhuar. Hipi /t ang. hip - mrzi e madhe, zymnim, depresion i smur, njerz endacak, zhelana me rrjedh nga shtresa sunduese q mohojn nevojn e lufts kundr nj sistemi gjakpirs. Hipik /e gr. hippikos - sport q zhvillohet me kuaj. Hipizm /mi gr. hipik+izmi - trsia e garave dhe ushtrimeve q bhen me kuaj, kalorsi. Hipodrom /i gr. hyppo dromos - kal rrug; sht fusha ku bhen vrapime dhe ushtrime me kuaj. Hipnotik /e gr. hypnotikos - gjumsjells, bar q t v n gjum, bar hipnotizues, bindje e thell q t magjeps. Hipnotizmi ang. hypnotisme prej gr. hypnosis deg e shkencs q studion mnyrat e hipnotizimit t njerzve dhe kafshve, ka njeri q t hipnotizon me an t sugjestionit, t v n gjum dhe sillet me njeri sipas vullnetit t vet. Hipnotizoj gr. hypnotiser - ndikoj fort mbi dik dhe l prshtypje aq t thell n te, sa shtanget, magjepset, e mjekoj nga ndonj smundje me an t

471

hipnozs. Hipnoz /a gr. hypnos gjum; sht gjendje e afrt me gjumin, forca, mjeshtria, mnyra bindse q t sjell gjum. 2. njeriut ia humb vullnetin me prshtypje t thella e ndikim aq sa ai vepron n mnyr t verbr. Hipnotik /e gr. hypnotikos - gjumsjells, njeri qndodhet n gjendje hipnoze. 2. i hipnotizuar i shtangur, i magjepsur, i vn n gjum me sugjestion, apo gjysm i fjetur. Hipoderm /a gr. hypo derma - nn lkur; mjek. shtresa e indeve t nnlkurs, larvat q jetojn nn lkurn e kafshve prtypse. Hipodrom /i gr. hypos dromos - kal,rrug a shteg; fush ku bhen vrapime dhe ushtrime me kuaj. Hipo gr. e ult, nn # Hiper lart, mbi, prmbi. Hipokrit /e gr. hypokrites - njeri q shtiret sikur sht i smur dhe i dashur, me qllim q t gnjej t tjert, dyftyrsh, shtiracak q nuk e zbulon fytyrn e vrtet me qllim mashtrues pr ta sendrtuar gnjeshtrn e vet me sukses. Hipokrizi /a gr. hypokrisis; ves i t keqit, mashtruesit, q hiqet sikur sht i mir, i virtytshm i dashur me qllim q t gnjej t tjert. # iltri, sinqeritet. Hipoksemi /a gr. hypo-oksigenium-haima - gjak;

472

mjek. prmbajtja e ult e oksigjenit n gjak. Hipologji /a gr. hyppos logos - shkenca q merret me studimin e kuajve, fiziologjin, klasifikimin mbajtjen, ruajtjen e tyre etj. Hipomnezi /a gr. hypo mnesis - kujtes, dobsim i kujtess dhe i t gjitha elementeve prbrse t kujtess. Hipopepsi /a gr. hypo pepsis - tretje e ushqimit, mjek. tretje e paksuar, e pamjaftueshme e ushqimeve. Hipopiezi /a gr. hypo-piesis - shtypje; mjek. ulje e shtypjes s gjakut q nuk sht simptom e ndonj smundje tjetr. Hipoplazi /a gr. hypo - plasis - formim, krijim; mjek. zhvillimi jo i plot i indeve, i organeve, i nj pjese t tyre ose i tr organizmit. Hiporeks /i gr. hyp oreksis - dobsim shije, oreksi. Hipostaz /a gr. hypo stasis - grumbullim i gjakut n kmb. Hiposteni /a gr. hypo asthenia - humbja e fuqis. Hipotek /a gr. hypotheke - kapare, a t holla peng n shoqrin kapitaliste, huamarrsi duhej ln peng nj pasuri t patundshme q siguronte shlyerjen e huas, pastaj siguronte t drejtn pr huamarrje. 2. zyra q kryente kto veprime qe nj hipotek.

473

Hipotekoj gr. hypotheke - l peng, kaparisi di. Hipotension /i gr. lat. hypo-tensio - mjek. tension i ult i gjakut, shtypja e ult e gjakut. Hipotez /a gr. hypothesis - mendim i pranuar prkohsisht e n mnyr paraprake si i vrtet. 2. prfundim q nxirret n shkenc mbi bazn e disa t dhnave pr t shpjeguar dukuri t ndryshme, por q ende nuk sht vrtetuar plotsisht me an t provs; do hamendje e pandehje q bhet pr dika sht hipotez. # teorema. Histeri /a gr. hysterikos - i trbuar , i vuajtur shfrenuar nga smundje mendore e shpirtrore. 2. smundje nervore q shoqrohet herpasher me britma, lot, dridhje, t qeshura . 3.fig. i trbuar, i paprmbajtur, veprimtari e ethshme n luft kundr dikujt. Histerik gr. hysterikos - i paprmbajtur, q vuan nga histeri. Histori /a lat. historia - bota, jeta, realiteti n zhvillimin e tyre t pandrprer. Proverbi latin thot Historia magistra vitae est ( historia sht msuesja e jets ) kjo regjistron me pedantri n analet e saj ngjarje, vende, data, fakte dhe shifra; rrfen me besnikri t kaluaren historike dhe t tanishmen bashkkohore. 2. shkenca q studion lindjen dhe zhvillimin e shoqris njerzore npr

474

periudha, epoka. Historik /u lat. historicus - prshkrim i vargut t ngjarjeve dhe i t dhnave q lidhen me lindjen dhe zhvillimin e nj veprimtarie t nj institucioni, t nj njsie ushtarake, histori, varg ngjarjesh. Histori, data historike : M1878 n Kongresin e Berlinit shtrohet shtja shqiptare- Ky Kongres ishte far e zez pr fillimin e L.I. Botrore. M 1912-13 Konferenca e Ambasadorve n Londer 55% e tokave etnike shqiptare u jepen Serbis, Greqis dhe Malit t Zi rreth 60% t popullit shqiptar mbesin jasht kufijve t Shqipris q si shtet krijohet m 1912. -M 1919 Konferenca e Paqs n Paris ia zgjati jetn 34 vjet perandoris osmane n ballkan. -M 1945 shum vise shqiptare u lan jasht kufijve t Kosovs si: Bujanovci, Presheva, Medvegja -M 10 qershor 1878 u themelua Lidhja Shqiptqre e Prizrenit q shnon fazn m gjallruese t veprimit politik dhe atdhetar t R.K.SH. -M 1879 Pashko Vasa boton n gjuhn frnge vllimin E verteta mbi Shqiprin dhe shqiptart q ishte platforma e par politike e Lidhjes s Prizrenit. -M 1898 Sami Frashri botoi projektin Shqipria q ka qen sht dhe do bhetk u prshkruhet
475

gjendja politike dhe kulturore dhe paraqet krkesat pr liri dhe pavarsi, sheston m organizimin e shtetit t ardhshm shqiptar si shtet i formuar mbi parime t demokracis Europjane. -M 1815 n Kongresin e Vjenes, studjues t shumt njohin prejardhjen shqiptare nga Ilirt me 1 miljon musliman 750 mij ortodoks dhe 250 mij katolik(P.Vasa) - Evlia Qelebiu udhprshkruesi turk thot turqit e humbn emrin e shqipris shkaku i humbjeve n kohn e Sknderbeut. -M 1844 Projekti i Ilija Garashaninit emrat e sllavve t jugut i mbulon me emrin serbt -Bashkimi i t gjithve n Serbin e madhe-Akti i par ishte coptimi i tokave shqiptare q me 3 mars 1878 n qytezn Shn Stefan afr Stambollit T njejtin vit e bri dhe Brlini. -M 1912, 34 vjet m von Kongresi i Londres. -M 11-12 qershor 1999 n orn 12t nats NATO hyri n Kosov. -M 5 mars 1998 barbari serb rrethoi kulln e Jasharajve pr her t tret. Xha shabani dha kushtrimin Liri ose vdekje Luft e ashpr ku gjetn vdekjen shum shqeh, por aty biejn edhe disa antar t familjes jashari pr mos t vdekur kurr. Do t mbetet dat e shnuar
476

n histori,kjo e enjte e trimave q ishin br tmerr pr Beogradin. -Vetm ai q rrezikon jeton i lir thon latint. HOC ANNO ( kt vit ) HOC LOKO ( n kt vend ) HOC MENSE ( kt muaj ) HOC SENSU ( n kt kuptim ) HOC ERAT IN VOTIS ( kjo ishte n dshirat e mia - poeti i Roms s vjetr Horaci) HOC ERAT DEMONSTRANDUM ( kjo duhej t demonstrohej ) HODIE MIHI, CRAS TIBI ( lat. sot pr mua , nesr pr ty ). HOKUS - POKUS lat. hoc est corpus - ky sht trupi i magjistarit mendohet q kto jan fjal latine t zvetnuaranga prifti katolik kur i shqipton me rastin e kungimit, fjal me t ciln paralajmrohet rezulltati i ndonj marifeti, dredhi, mashtrim i suksesshm n prgjithsi. Homazh /i fr. hommage - nderim i veant q i bhet nj njeriu ose kujtimit t tij n shenj dashurie e mirnjohje t thell. 2. ceremonia q bhet pr kt quhet homazh HOMO lat. homo novus - njeri iri, fillestar. Homo primigenius lat. paranjeri. Homo rusticus lat. njeri malok, i paqytetruar.

477

Homo sapiens lat. njeri i ditur, njeri shkencor. Homoseksual /e gr. lat. prirje jo e natyrshme, martesa femr me femr ose anasjelltas. HOMO HOMINI LUPUS EST lat. njeriu pr njeriun sht ujk fjal e filozofit t shquar Hobs, pikpamjet kapitaliste n lidhje me marrdhnjet njerzore. Homo lat. homo - njeri, homo - i njejt, i ngjashm. Homografi /a lat. homo grapho - shkruaj; gjuh. fjal q shkruhen n t njejtn mnyr. Homogjen /e gr. homos genes - i njejt, q lind e q ka prejardhje t njejt; q prbhet nga njsi, pjes t s njejts far, tipare a veti t njejta pr nga natyra a nga prejardhja e tyre. # hetero genes gr. tipare t ndryshme, veti t ndryshme. Homonim /i gr. homo nymos - i njejt dhe emr; fjal q shkruhen e shqiptohen nj lloj por kan kuptime t ndryshme si p.sh. ver ( pije ) dhe ver ( stin ); ka ( folje ) dhe ka ( emr kafshe ). 2. n letrsi shfytzohet pr qllime satire ose p t krijuar rim si: Testembili qesh e lot, qesh e lot, ke moj vash, q qan me lot - folklor homonimi lot ka kuptim t ndryshm si p. sh. lot loton, lot - luan, lot - qan; hut dhe huti shpend ( pushk me nj fishek ), brezare sinonim pr varse

478

rrobash, leh e punuar perimesh. 2. homonimia sht prputhje tingullore e dy a m shum njsive t ndryshme gjuhsore. 3. homonimik q ka t njejtin titull a t njejtin emr me nj tjetr. HONORIS CAUSA lat. pr nderim, n shenj nderimi q dshirojm ti shprehim dikujt. Hordhi /a turq. horda - band e egr gjakatare, bashkim shtetror i fiseve endacake turke, barbare. Horizont /i gr. horizon, horizontos - vija rrethore m e tejme n hapsir deri ku arrin vshtrimi yn, vija ku duket sikur kur puqet qielli me tokn ose me siprfaqen e ujrave, hapsira sa sheh syri yn. 2. rrethi i dijeve a njohurive t dikujtai ka horizont t gjr diturie. 3. ant e horizontit: veri, jug, lindje, perendim. 4. gjeol. horizont nntoksor i minjers Trepa. Hormon /i ang. hormone - nxit, trheq; fiziol. lnd q prodhohet nga gjndrat me sekrecion t brendshm dhe q ushtron nj ndikim t rndsishm n proceset e ndryshme t organizmit. 2. hormonoterapia mjekimi me hormone. Horoskop /i gr. hora - skopi - or-shikoj, prshkrim pa baza shkencore i fatit t njeriut, i mbshtetur kinse n pozicionin e yjeve n momentin e lindjes s secilit. Hortikultur /a lat. hortus-cultura - kopsht dhe

479

rritje; kopshtari. Horribile dictu ( lat. sht e tmerrshme t thuhet ). Horribile visu, ( lat. sht e tmerrshme t shikohet) Horribile auditu ( lat. sht e tmerrshme t dgjohet ) Hosan /a hebr. hosianna - shpto; klithje me t ciln ifutt, sipas Bibls prshndetnin Krishtin kur hyri solemnisht n Jeruzalem. Hoxh /a turq. hoca - titull musliman pr at q kryen shrbime fetare. 2. hoxhesh turq. e shoqja e hoxhs. Huligan /i ang. hooligan - rrugaq, keqbrs, bandit. Human /e lat. humanus - njerzor, dashamir i njeriut, i denj pr njeriun, i mshirshm, filantrop. 2. ai q ndihmon njeriun, ia lehtson jetn atij, ai q ka kto tipare, ide njerzore e fisnike sht humanitar. Humanist /i lat. humanista - sht prfaqsues dhe prkrahs i humanizmit, prkushtues i ideve t tij, ai mban qndrim njerzor e fisnik, tregon dashuri t thell, kujdes pr mirqenjen njerzore. Humanizm /mi u quajt lvizja prparimtare e kohs s Rilindjes q ishte kundr shtypjes feudale e errsirs kishtare dhe luftonte pr mbrojtjen e t

480

drejtave, t liris s mendimit e personalitetit t njeriut, me ndjenja, dashuri e kujdes pr mirqenjen njerzore; humanist - et ishin shkrimtar, artist dhe dietar t epoks s Rilindjes, ata q studiuan dhe prhapen artin, kulturn e bots antike greke e romake; shkrimtart e ksaj epoke n qendr t vmendjes venin njeriun, me interesat, gzimet e hidhrimet e tij, prandaj dhe u quajtn humanist. HUMANIZMI DHE RENESANSA Rilindja spari lindi n Itali shek. 15. pr baz pati ndryshimet ek. shoqrore q ndodhn n at koh. Epoka e Rilidjes me intersim t madh anon me konceptet materialiste n shkenc dhe filozofi. Njihet me elemente realizmi n letrsi dhe art prkundr kishs q shtermbronte kulturn antike. Rndsi historike Rilindja ka n krijimin e nj kulture t re laike, t liroj njeriun nga autoriteti i kishs feudale dhe i fes. Ideologjia mesjetare llogariste njeriun nj mysafir t prkohshm n kt bot, e lente pa shpresa, n epokn e Rilindjes njeriu u b vet qendr e studimit nga ana shkencore, filozofike artistike e letrare. Shek. 15 dhe 16 solli udhtimin e kolombs, zbulimi i kontinenteve, zbulimi i shtypshkronjs, formimi i kombeve, gjuhs s kombeve. Krijimtaria 481

folkloristike e masave t gjra. Letrsia italiane e Renesanss: Mateo Boiardo Orlandi i dashuruar dhee poezia kalorsiake e Renesanss shek. 15. Lodviko Ariosta Orlandi i trbuar Nikoll Makiaveli Sundimtari Reformacioni i martin Luterit n Gjrmani. Renesansa angleze: Tomas Mori Utopia, Viliem Shekspiri: Poemat dhe sonetet, Tragjedit, Kronikat historike, Komedit. Epoka e art e letrsis spanjolle Miguel De Servantesi Don Kishoti i Mans, Novelat shembullore Renesansa n Franc : Fransua Rable Gargantua dhe Pantagrueli Humor /i lat. humor - lagshtir, lng trupor; shaka thumbuese dhe qesharake q godet nj t met por nuk lndon; thumbim i leht, shaka q i bhet dikujt. 2. let. form e komiks q pasqyron ant qesharake t sendeve, t fenomeneve njerzore ndryshe nga satira prqeshen e vehen n loj veqori, t meta t veanta t njeriut pa shprehur urrejtje a zemrim, duke e br lexuesin a shikuesi t qesh , Humorist /i lat. humorista - sht krijuesi, aktori i veprs , ka raste kur humori kalon n ironi dhe e bn lexuesin t mendoj m thell pr t metat dhe dobsit e kritikuara n mnyr t trthort.
482

Humoresk /a fr. humoresque - sht tregim me prmbajtje qesendie, shprehet me ton t leht e talls edhe n kng. Hyri /a turq. huri - bukuroshe, q parafytyrohej sikur rrinte n parajs pr t br m t lumtur shpirtat e njerzve, virgjiresha e parajss. 2. folk. Hyria e detit si figur e prrallave gjysma peshk e gjysma grua, bukuroshe e pashoqe. IBIDEM IB ose IBID lat. po aty, po n at vend, n t njjtin vend, n t njjtn vepr, n t njjtn faqe t ndonj libri. 2. kt e prdorin hartuesit e antologjive , shum veprave tjera. Ide /a gr. idea - koncept pasqyrimi n ndrgjegjn e njeriut, botn e tij objektive, synim, mendim, parim themelor, koncept i veant n procesin e njohjes s realitetit. Idet e Marsit lat. Idibus Martiis d.m.th. 15 mars t vitit 44 p. e, r. sht vrar Kaj Jul Cezari, prijs ushtarak dhe burr shteti romak ( idet te romakt quhej dita 15 e marsit, korrikut, tetorit ) Ideal /i lat. idealis - piksynim kryesor n sendrtimin e dshirs s njeriut, qllim i lart me vler t prsosur bindse q udhheq luftn, punn mendrisht.
483

Idealist /i lat. ideal ist - botkuptim filozofik. # kund. materjalist lat. botkuptim shkencor. Ideal /e lat. idealis - di e prsosur e menduar edhe m e bukur se q sht, shembull, model pr t tjera. Idealizim /mi fr. idealisme - filoz. prfytyrim a paraqitje e dikaje shum m t mir e m t bukur nga q sht n t vrtet, zbukurim. Idealizoj fr. idealiser - e mendoj dik a dika si t prsosur, e kthej n shembull t prkryer, e quaj si ideale. Identik /e lat. identicus - i njjt me nj tjetr, krejt i njllojt me nj tjetr. 2. q sht po ai, identik me at. Identitet /i lat. identitas - barazi a ngjashmri e plot e nj dukurie a sendi me nj dukuri a send tjetr, t qent identik, njjtsi, prputhje e plot. 1. t qent i veant nga t tjert dhe i njjt vetm me vetvetn n disa tipare q shrbejn pr tu njohur pa vshtirsi si i till, t qent po ai; mat. barazimi. 2. njeriu dhe foto e tij; letrnjohtim identiteti. Ideo gr. idea - ide; q shpreh ann ideore t nj nocioni. Ideoartistik /e gr. ideo artistik - q lidhet me ann ideore dhe me ann artistike. Ideoestetik /e gr. ideo estetik - q lidhet me ann

484

ideore dhe me ann estetike. Ideografi /a gr. ideo grapho - lloj shkrimi me t cilin paraqiten fytyra n vend t shkronjave, si shkruanin fenikasit e vjetr. Ideolog /u gr. ideologos - ai q prpunon ose shpreh, pron dhe mbron ideologjin e nj klase, t nj grupi shoqror, t nj partie, t nj sistemi politiko-shoqror. 2. prfqsues i nj ideologjie. Ideologji /a gr. ideo logia - sistem idesh e pikpamjesh, politike, filozofike, juridike, estetike, morale e fetare q shprehin interesat, qndrimin e krkesat e nj klase, t nj grupi shoqror, partie etj. si pjes e suprstrukturs dhe q pasqyrojn n fund t fundit marrdhnjet ekonomike. 2. botkuptim ideor q lidhet me nj ideologji, idet kryesore t nj vepre artistike, shfaqje etj. Id est lat. d.m.th . ( i , e ). Ideshmri /a gr. ideo - qndrim i shndosh ideologjik, shprehja, prhapja, mbrojtja e ideve prparimtare e revolucionare, trsia e ideve t nj vepre letrare, t nj shfaqje artistike etj. 2. pasuri ideore. Idil /i gr. eidyllion - let. krijim i vogl n vargje, krijim me subjekt dashurie, sken dashurie baritore, q paraqet jetn e barinjve n gji t natyrs n mnyr t idealizuar pa brenga pa

485

kokarje, pa trazime jet e qet dhe e lumtur, ngjarje e vogl dashurie. 2. fig. ironi. dashuri e madhe, e fort midis dy vetave ose dy palve, thuhet kshtu me qllim prgojimi. Idio gr. idios - i vet, i tij; i veant, personal, specifik, jo i zakonshm, q nuk shkaktohet artificialisht. Idioglos /a gr. idio glosa - gjuh. t folurit e panyjtuar, shqiptim jo i drejt i tingujve grykor, pa ndryshim anatomik t organeve. Idiograf /i gr. idio grafo - shkruaj; nnshkrim, firm, dora e vet. Idiolatri /a gr. idio latreia - vetdashje, egoizm. Idiom /a gr. idioma - shprehje origjinale, e ngurosur trsisht a pjesrisht n gjuh, q nuk mund t prkthehet fjal pr fjal n gjuh t tjera. 2. prngjitje, njsi frazeologjike p.sh. i bie m qaf, sy ndr sy, se ha turpin me buk, m mori n qaf, hedh hi syve, i fikn dern, pra nj fjal e veant q prdoret n kuptim t figurshm vetm n nj gjuh e q nuk ka prkthim t drejtprdrejt n gjuh tjera. 3. let. prdorimi i idiomave gjallron gjuhn dhe shrben pr individualizimin e personazheve, veprs i ep ngjyr lokale, popullore, kombtare
486

Idiomotor /i gr. psikomotor. 2. refleksi idiomotor refleksi i vmendjes. Idioneuroz /a gr. mjek. rregullim n funksionet e nervave, neuroz idiopatike. Idiopat /i gr. idiopathos - smundje, vuajtje; mjek. smundje primare, q lind n mnyr t pavarur, q nuk varet nga smundje t tjera, as simpatike as traumatike. Idiosinkrazi /a gr. ido synkrasis - przierje; ndjeshmri individuale e veant ndaj disa barnave, proteinave, gjellrave etj. Idiotizmi gr. idiotismos - t folur t veant; letrsi prdoren pr individualizimin e personazheve ose pr ti dhn ngjyr lokale veprs letrare, jan fjal m shum q prdoren n ndonj nndialekt. 2. quhen edhe provincializma a dialektizma. Idiot /i gr. idiotes - i paditur, injorant; mjek. njeri me zhvillim mendor shum t mangt q nga lindja, ai q vuan nga idiotsia, sillet e flet si idiot, budallallk. Idiotsi /a gr. idiotes - mjek. munges e rnd e zhvillimit mendor, q nga lindja. IDIS REDIBIS NUMQUAM PERIBIS IN BELLO lat. orakulli i Delfit Pitia ia kishte thn nj pyetsi; fjalia sht e dykuptimshme; nse vhet presja pas ( redibis ) d.m.th. do t shkosh,

487

do t kthehesh, nuk do t vritesh kurr n luft .mirpo nse presja vhet pas ( numquam ) d.m.th. # kund. do t shkosh, kurr nuk do t kthehesh, do t vritesh n luft gramatikant e marrin kt fjali si shembull tipik pr t treguar se rndsi ka vendi i presjes n nj tekst. IGNOTI NULLA CURATIO MORBI lat. ska mjekim pr smundjen e panjohur. Ignipunktut /a lat. ignis punctura zjarr shpim; mjek. shpim me gjilpra me maje t nxeht, t skuqur pr mjekim. Igumen /i gr. igumenos - udhheqs; kryetar i nj manastiri t murgjve ortodoks. Ikon /a gr. eikon - figur, fytyr; figur e nj shenjti t krishter, e pikturuar mbi nj drras a mbi nj cop druri. 2. i zbeht n fytyr, i tretur, i ngrir e pa gjallri, i pajet. Ikongraf /i gr. eikon graphos - piktor ikonash. Ikonografi /a gr. eikon grphia - deg e pikturimit dhe studimit t ikonave. Ikonom /i gr. eikonomos - fet. titulli m i ult n hierarkin fetare ortodokse, prift i thjesht. Ikonostas /i gr. eikono stasis - perde druri, e latuar dhe e stolisur me ikona, mbajtse ikonash. Iksi lat. X - shkronj e alfabetit latin. 2. mat. madhsi e panjohur. 3. fiz. simbol i nj lloj

488

rrezesh e grimcash. 4. iks njeri mnyr e paprcaktuar. 5. iks vepra e sende t paprcaktuara etj. Iktologji /a gr. ichtys logos - peshk; zool. deg q merret me studimin e peshqve. Ila turq. ilac - lng, pluhur, hape, melhem etj. Ilaritet /i lat. hilaritas - t qeshura; gaz q shprthen kur dikush tallet me dik a me dika ose kur dikush sillet, vepron e flet n mnyr qesharake. Ilativ /e lat. illativus - shkak; gjuh. lidhz ilative ( lidhz shkakore ), fjali ilative ( fjali shkakore ) etj. Ilegal /e lat. illegalis - q jeton vepron e lufton kundr regjimit e rendit n fuqi, duke jetuar e vepruar n fshehtsi t madhe, botime fshehurazi q jan jasht ligjit nga regjimi n fuqi. # kund. legale ( hapur, sheshit ). Ilegjitim /e lat. illegitimus - drejt. i jashtligjshm, joligjor. Ilik /u turq. ilik - vrim kopse, lak pr t mbajtur varur di. 2. brez pantollonash ku futet rripi, syth n nj rrjet. Ilir, ilirt ishin ndr popujt m t vjetr t Ballkanit dhe Europs, ishin t part tan. 100 mi vjet m par e popullonin Ballkanin.
489

Iliri quhej vendi i t parve tan, vendbanimi i tyre ishin kryesisht kshtjellat si ajo e Durrsit, Therands, Ulqini, Ulpiana, Shkodra, Apollonia, Bylisi, Dimali t ndrtuara n vende m t larta Fiset kryesore ilire ishin taulantt, enkeleasit, dalmatt, ardiant, dardant, molost,, epirott, albant, liburnt et. Ilixhe /ja turq. ilica - banj e ujrave t nxehta. Iluminizm /mi fr. illuminisme - rrym ideologjike, politike e shoqrore n Europ shek. 17 /18 q shprehte idet e synimet e borgjezis prparimtare dhe q drejtohej kundr feudalizmit, fes e kishs, por q duke u nisur nga pikpamja idealiste, se gjoja ndrgjegja luan rolin vendimtar n zhvillimin e shoqris, predikonte se t gjitha t kqijat e shoqris mund t zhduken e se zakonet, normat e moralit, jetesa mund t ndryshohen duke rrnjosur tek t gjith idet e s mirs e t s drejts, duke prhapur arsimin, kulturn e dijet shkencore dhe duke vendosur kshtu mbretrin e arsyes, ndriim. 2. prhapja e dituris, kulturs dhe arsimit n gjuhn amtare, edukim i ndjenjs kombtare, prparim i shoqris n luft kundr errsirs e prapambeturis. Iluminist /i fr. iluministe - prhapsi i dituris, arsimit te ne n shek. 19 .

490

Iluministe fr. ndriim, rrym q ka pr ide prhapjen e dituris, arsimin dhe kulturn n popull si ideolog, shkrimtar, shkenctar q apin vepra pr ta zhdukur n shoqri errsirn, prapambeturin Hovin e zhvillimin e pati n gjysmn e dyt t shek. 18. kur shoqria nga tri shtresa t privilegjuara : Aristokracia Klerikt Borgjezia q kishte platformn e vet ideologjike, t krijuar nga filozoft q kishte n radht e veta: Volteri, Didroi, Rusoi, Bufoni, Monteskje piknisja e ksaj filozofie ishte lufta kundr sistemit feudal, me parimet liri, barazi, vllazrim. Krijimtaria e iluministve i drejtohej popullit, me nj frym sa m t prshtatshme, sa m t thjesht q t mund ta prvehtsojn m leht turmat e gjra popullore. Iluministt e quanin vetn Qytetar t mbar bots. Ata i dhan krijimtaris s tyre karakter kozmopolit ( teori borgjeze reaksionare, q duke shuar e duke kaluar ndjenjat me karakter kombtar, veprat e tyre t jen me karakter botror, t shtetit t bots ). Ilustrim /i lat. illustrare - vizatim, skic a fotografi me zbukurime t ndryshme q jepen n nj revist, n nj libr etj. pr ta br prmbajtjen m t qart,

491

m trheqse e m t kuptueshme, shembull q shrben pr ta sqaruar m mir nj mendim, nj ide, nj ligjrat etj. Ilustroj lat. illustrare - pajis me vizatime nj revist, libr etj. sjell shembuj pr ta sqaruar nj mendim. Iluzion /i lat. illusio-onis - prceptim, prfytyrim, mendim i gabuar a i shtrembruar q kemi krijuar pr dik a dika pa e njohur mir t vrtetn, pr shkak t metave shqisore a rrethanave, dukje e gnjeshtrt. 2. fig. shpres e kot me t ciln gnjejm vetn, ndrr e zbrazt. Iluzionist /i lat. illusion ist - artist cirku q me shkathtsi e shpejtsi, me gnjeshtra krijon te spektatort prshtypje t gabuara, gjra t paqena q t duken si t vrteta. Imagjinar /e lat. imaginarius - e pavrtet, joreale, di q vetm merret me mend, sht pjell e mendjes q prfytyrohet e q mendohet si e vrtet, q duket ose q bhet si e vrtet. # kund. i vrtet, real, objektiv . Imagjinat /a it. immaginata< immaginare prfytyrimi, e marr me mend, pjell e mendjes, trillim, sinonim ka fantazin, proces psikik pr t krijuar n vetdije figura t reja. 2. psik. aftsia e njeriut pr t krijuar, zbuluar a shpikur di t re n

492

baz t prvojs s fituar dhe njohurive t grumbulluara gjat jets. Imagjinoj it. immaginare - e marr npr mend, e prfytyroj, e z se. Imanent /e lat. immanens< immanere - qndron n, qndron brenda; q e prmban vet sendi a dukuria, q sht n natyrn e vet sendit a t vet dukuris, q buron dhe q kushtzohet nga vet kjo natyr e nga ligjet e brendshme, pavarsisht nga rrethanat, kushtet e ndikimet e jashtme. Imazh /i fr. image - shmblltyr, pamje; i figurshm, figur a shmblltyr e nj njeriu, e nj sendi a nj dukurie etj. q riprodhohet n mendjen ton n baz t prceptimeve dhe t prshtypjeve t mparshme pa qen aty vet ky njeri, ky send, kjo dukuri etj. 2. prfytyrim i prafrt i dikujt, pamje q na sjell dika parasysh, figur q mishron dika. 3. let. fig. artistike q ndrtohet me alegori, me metafor, krahasime. Imbecil /i lat. imbecillis - budalla, me t meta mendore. Imediat /e lat. immediatus - n qendr t vmendjes me t marr informim; i menjihershm, i ngutshm, i pandrmjetm, pun a problem m i afrt pr t intervenuar, i drejtprdrejt, pun q nuk pret, aty pr aty, flak pr flak.

493

Imigrim /i lat. immigrare - vendosje n dhe t huaj pr t punuar e jetuar prher atje. Imigroj lat. immigrare - vij e vendosem n nj vend t huaj. Imigrant /i lat. imigrans - i huaj, i ardhur. Imitim /i lat. imitari - brje dika pik pr pik si e bn ose si e ka br nj tjetr, riprodhim n mnyr t prpikt a shum t ngjashme i lvizjeve, i sjelljeve, i veprimeve etj. t nj tjetri, shrbim. 2. dika q sht br sipas shmbllimit t nj tjetre. Imitoj lat. imitera - bj si nj tjetr, kopjoj orgjinalin, krijoj nj vepr letrare, artistike duke pasur si model veprn e nj krijuesi tjetr. Imoral /e lat. immoralis - i pandershm, q sillet a vepron n kundrshti me krkesat e moralit, imoral. 2. imoraliteti pandershmri, t qent imoral, i pandershm. Imperativ /i lat. imperativus - gjuh. urdhrore, mnyra urdhrore p.sh. shko!, nisu!, puno!, mso! Tani, vetm tani, n kohn e tashme. Imperfekt /i lat. imperfektum - gjuh. e pakryera, koha e pakryer e foljeve: punoja, msoja, shkoja etj. Imperializm /mi ang. imperialism - faza m e lart dhe e fundit e kapitalizmit, q karakterizohet nga prqndrimi i prodhimit e i kapitalit n duart e

494

monopoleve t mdha e nga sundimi i oligarkis financiare, nga krizat dhe nga kontradiktat, lufta e papajtueshme ndrmjet vendeve t mdha kapitaliste pr t siguruar lnd t para e tregje, pr t eksportuar kapitalet, pr t pushtuar vende t tjera, pr t rindar botn dhe pr t shfrytzuar deri n palc popujt e tjer. 2. kapitalizm monopolist, form e organizimit ekonomik, politik e shtetror n kt faz t lart e t fundit, parazitare. Implementim /i lat. implementum - plotsimi, gjra ndimse, implementim i planit vjetor. Implementum contraktus - prfundim i kontrats. Implikim /i lat. implicare - prfshirje; lidhje, ngrthim, nnkuptim. Implikoj lat. implicare - prfshij, nnkuptoj; jokal. prfshin n vete, ngrthen, prmban. Impiant /i it. impianto - tek. trsi veglash e pajisjesh n nj fabrik, n nj laborator, n nj repart q shrbejn pr t kryer nj pun t caktuar. Imponim /i lat. imponere - ndjellje respekti; shkaktim admirimi. Imponoj lat. imponere - vendos, shkaktoj, l prshtypje t fort, ndjell respekt, hiqem pr t madh, pr i zoti si kush q edhe ai, ata ti prgjigjen krkess sime, sipas meje m e mira, m

495

aktualja etj. Importim /i lat. importare - mallra q blihen jasht shtetit, sjellja e tyre ne vendin ton pr plotsimin e nevojave. Importoj lat. importare - blej mallra t ndryshme jasht shtetit dhe i sjell pr nevojat e vendit . # kund. eksportoj. Impotenc /a lat. impotentia - mjek. munges fuqie, dobsi, i paaft sidomos seksual; person impotent, impotente. Impozant /e fr. imposant - i madhrishm, madhshtor; q ka veti shum t shquara dhe t mahnit me madhshtin e vet, t bn ta admirosh e ta nderosh, q shquhet pr madhrin e vet. Impresionizm /mi fr. impressionisme prshtypje; let. art. rryma e par formaliste n artin borgjez, e cila mohon prmbajtjen shoqrore dhe ideshmrin e artit e t letrsis, shkputet nga traditat e shndosha kombtare dhe n vend q t pasqyroj n mnyr t thell botn e jetn reale, synon t paraqit botn subjektive, ndijimet iluzionet vetjake t artistit a shkrimtarit. Imprimatur /a lat. mund t shtypet, e lejonte censura botimin e nj vepre, epte plqimin pr botim, redaktori etj. Improvizim /i lat. improvisare - krijim aty pr

496

aty, pa qen i prgatitur q m par, paparashikuar, papritur. 2. krijoj di aty pr aty, flak pr flak pa ndonj prgatitje paraprake. Improvizoj lat. improvisare - krijoj di papritur; trilloj nga mendja aty pr aty, krijim art. vjersh, valle. 2. sajoj pa qen i prgatitur. Impuls /i lat. impulsus - shtytje, goditje; hov, vrull, nxitje, forc e brendshme q t v n lvizje ose veprim, t shton dshirn e zellin pr nj pun, frymzim i i menjhershm dhe i papritur. 2. fiz. val e rryms elektrike, e drits q vie shpetjt dhe ndrpritet. 3. fiziol. shtys nervore q prhapet menjher npr sistemin nervor dhe nxit lvizje t nj organi trupor. Impulsiv /e lat. impulsivus - i paprmbajtur, q flet a vepron pa menduar. Imun /e. immunis - i lir; mjek. q ka imunitet, q sht i mbrojtur nga smundjet ngjitse, q sht i pandjeshm ndaj smundjeve ngjitse. Imunitet /i lat. imunitas mjek. veti mbrojtse q ka nj organizm pr tu br ball disa mikrobeve ose pr t mos u dmtuar nga disa helme, pr mos tu prekur nga nj smundje. 2. drejt. imunitet i nj ambasadori, si prfqsues i shtetit t vet, e drejt e veant pr mos tiu nnshtruar disa ligjeve shtetrore t nj vendi; e drejt q e gzon edhe nj

497

deputet n baz t kushtetuts pr mos tu arrestuar, pr mos tu prekur penalisht, paprekshmri etj. Imunizoj fr. immuniser - mjek. e bj q nj organizm t fitoj veti e aftsi mbrojtse, t prballoj mikrobe, helme, i jap imunitet. In absentia lat. n munges t, meq mungon. In aternum lat. prher, pr gjith jetn. In agone lat. n luft; mjek. n agoni, n gjendje agonie, duke dhn shpirt. Inat /i turq. inat bised. ndjenj shqetsimi q pushton dik, humbje e gjakftohtsis, mri etj. In camera caritas lat. n bes, n katr sy. Incest /i lat. incestum - turp; marrdhnje seksuale midis personash q jan t afrt nga gjaku dhe nuk mund t bjn martes ligjore. In medias res lat. n mjedisin e gjrave; tro, n sy, hapur. Ino gr. is, inos - fill, fije, fibr. 2. i fibrs, prej fibrs. In status quo ante lat. n gjendjen e mparshme, pa ndonj ndryshim. Instilacion /i lat. instillatio onis - mjek. futje, injektim pik-pik n trup i lngjeve n ndonj zgavr t organizmit ( klizma me pika ). In vino veritas lat. e vrteta sht n ver ( alcohol )

498

Involvoj lat. involvere - prziej, ndrlikoj, ngatrroj dik n nj shtje; jam involuar ose jam i zhytur thell n borxh; mbshtjell, ndrlikoj strukturn e fjalis; zhytm n nj shtje si bashkveprues, mbaj n vetdije, sjell prfundime etj. Inaugurim /i lat. inaugurare - prurim, ceremoni zyrtare me fillimin e ndrtimit apo mbarimit t nj fabrike, shkolle, pallati, rruge. 2. kremtim i vnies n pun a n prdorim t dikaje, festim i fillimit t saj, prurim. Inauguroj lat. inaugurare - pruroj. Incident /i lat. incidens - ndodhi e papritur, zakonisht e padshirueshme, q pengon punn ose q dmton gjendjen a ecurin e rregullt t punve. 2. ndodhi e vogl q mund t sjell pasoja t rnda n marrdhniet midis dy a m shum shteteve Incizim /i lat. incisare - regjistrim n shirit magnetofoni, disk gramafoni, cd e disqe kompjuteri i kngve, valleve, filmave etj. Incizoj lat. incisare - regjistroj n shirita e disqe t ndryshme fjalime etj. Incognito lat. incognitus - i panjohur; fshehurazi, me tjetr emr. 1. njeri q fshehet duke mbajtur nj emr t huaj, me q dshiron t mbetet i paindetifikuar realisht.

499

Indeks /i lat. index - tregues; mat. shenj, numr ose shkronj q u vihet prbri shkronjave t shprehjeve pr ti dalluar. 2. indeks i studetit ku vihen notat e marra n provim. Independenc /a it. indipendenza - pavarsi, luft pavarsie. Indetifikim /i lat. indetificare - njjtsim, njjtsoj, vnje e shenjs s barazimit t plot midis dy gjrave, i prqas dhe i quaj t njejta dy gjra. Indetifikoj lat. indetificare - arrij ta zbuloj nj njeri, frymor a send n baz t gjurmve t lna ose n baz t dhnave t ndryshme q posedoj, nj bim a kafsh n baz t klass, t llojit ku bn pjes, moshs, afris me qenje e sende, zbuloj at q m duhet pr t vrtetuar di. Indici lat. indicium shenj q na udhzon di, mundsi supozimi. 2. shenj simptomatike, piknisje e nj dyshimi. Indiferent /e lat. indifferens - i ftoht, q rri mnjan, moskokqarje, mosinteresim pr punn shoqrore, sidomos pr gjra q nuk jan vetjake, nuk i bn prshtypje asgj, nuk kundrvepron ndaj ngacmimeve. 2. indiferenc mosprfillje. Indigo /ja lat. indicus - kolor, boj indiane, kopiativ, letr karboni.

500

Indigjen /i it. indigeno - vendas, pjestar rrnjs i nj popullsie. # kund. ardhs. Indigjen /e it. indigeno - ka lindur aty ku edhe jeton, sht krijuar aty ku ndodhet. # kund. ardhur nga largu. Indikacion /i lat. indikationis - paralajmrim, shenja t smundjes kur pacienti do mjekim ose barna, udhzime pr ta prballuar smundjen. Indinjat /a it. indignata - zemrat, urrejtje pr di t padrejt; urrej, indinjoj. Individ /i lat. individus - i veant, i posam, i pandashm; nj njeri m vete, pjestar i veant i shoqris, i nj grupi ku ai bn pjes etj. 2. fshatar, bujk zejtar q nuk sht antar i ndonj ekonomie, ndrmarrje, koperative zejtarsh. Individual /e lat. individualis - q lidhet vetm me nj njeri, q sht pron e nj individi, vetjake etj. Individualist /i lat. individualis - ai q v interesat e veta mbi ato shoqrore. Individualizoj lat. individualiser - veoj nj individ nga t tjert me karakteristikat q ka. 2. art. e dalloj nj personazh, nj mjedis nga t tjert nprmjet veorive q i ka vetm ai, ajo etj. 3. let. paraqitja e personazhit t veprs letrare si nj individ q dallohet mir nga t tjert, si nj qenje e gjall me tipare t veanta fizike e morale;

501

pasqyrimi i jts me ngjarje konkrete, zbulon at q sht tipike pr nj koh pr nj shoqri, tipizimi ndihmon individualizimin e personazheve n nj vepr, n nj sken, bn q te duken si t njerz t gjall, ngjarje t vrteta ( kurse tipi. pa indiv. dhe anasjellas, japin skena t thata e trumbetuese t autorit ) vlen t prmendet poemi Hanko Halla e Ali Asllanit. Indoeuropian /e lat. indo-europeanus indoeuropiane; familje e madhe gjuhsh t cilat i kan disa veori gjuhsore t ngjashme, t afrta si shqipja, greqishtja, indishtja, iranishtja, armenishtja; gjuht romane si 1. gjuh. latine, ( itale, portugale., romake, frnge ) 2. gjuht gjermanike si ( baltike, sllave, kelte etj.) q ka t bj me kto gjuh, q studion kto gjuh. 3. gjuh t afrta me ca veori t prbashkta. Indolenc /a lat. indolentia - pandjeshmri e dhembjeve, plogshti, pushim i dhembjes; indiferentizm, joaktiv ndaj puns e ndaj bots q e rrethon. Indolent /i lat. indolent - i ngatht, i plogt indiferent; mjek. i padhembshm, q nuk shkakton dhembje, indiferente. Induksion /i fr. induction - logj. mnyr arsyetimi, q niset nga e veanta pr t nxjerr t

502

prgjithshmen, nxjerrja e nj prfundimi logjik. # kund. deduksioni . Induktiv /e lat. inductivus - q ka t bj me induksionin si mnyr arsyetimi. Induktoj lat. inductere - nxjerr nj prfundim logjik duke kaluar nga tezat e veanta n teza t prgjithshme. 2. prodhimi i rryms elektrike me an t induksionit ( aparati, elektromotori etj. ) Industri /a lat. industria - deg e ekonomis kombtare q merret me nxjerrjen e pasurive nntoksore, me shfrytzimin e burimeve t ndryshme energjetike, me prpunimin e lndve t para dhe me gatitjen e prodhimeve t ndryshme; trsia e uzinave, kombinateve, e minjerave q shrbejn pr prodhimin e madh e t mekanizuar t mirave materiale n prgjithsi ose pr nevoja e qllime t veanta, industrializoj. Inerci /a lat. inertia - fiz. plogti. 2. fig. plogshti. Inert /e lat. iners i plogt. Inert /i lat. iners - i plogt, pa dshir veprimi a pune. Infantil /e lat. infantilis - foshnjor, fmijror q ka mbetur pa u zhvilluar mir nga ana fizike e mendore. Infatilizm /mi lat. infatilismus - penges n zhvillimin e organizmit.

503

Infektim /i. infection - ngjitje e nj smundjeje, marrja e mikrobeve a e baktereve, prhapje tek t tjert e mikrobeve a e baktereve q shkaktojn smundje, praj. 2. fig. dhnje e di t keqe dikujt n mnyrn e jetess dhe t t menduarit, infektoi. Infektiv /e lat. infectivus - ngjitse, repart i smundjeve ngjitse Infektoj lat. infecter - i ngjit dikujt nj smundje. Inferior /e lat. inferior - m i vogl ,m i pavlefshm; i nnshtruar, n nj shkall m t ult se tjetri, i dors s dyt, dytsor, dytsore. 2. fig. m i dobt, i cilsis m t keqe. Infermier /i it. infermiere - punonjs i shrbimit mjeksor me detyra ndihmse n spitale e ambulanca, motr medicinale. Infiltrim /i lat. infiltrare - grumbullim n inde i lndve jonormale.1. gjendje patologjike e indeve e shkaktuar nga prania e disa lndve jonormale pr to. 2. fig. deprtim a futje e ngadalshme e elementve t huaj n nj organizat, infiltroj. Infinitezimal /e fr. infintesimal - mat. sasi tepr e vogl, tejet. Infinitiv /i lat. infinitivus - gjuh. paskajore, nj nga format e pashtjelluara t foljes, e cila shpreh nj veprim a nj gjendje n mnyr t prgjithshme, pa u lidhur me nj koh a vet t caktuar ( pr t

504

punuar, pr t studiuar, pr t shkruar etj. ) mat. sht nj vij , drejtz e pafund, paskajshmri, infinite. Inflacion /i lat. inflatio onis - ek. vnja n qarkullim e nj sasie m t madhe kartmonedhash se sa jan nevojat e vrteta t qarkullimit t mallrave, q sjell si pasoj zhvlersimin e kartmonedhs, ngritjen e mimeve e uljen e fuqis blerse t punonjsve dhe q i shrben pasurimit t mtejshm t nj grushti monopolistsh. Inflamacion /i lat. inflammatio - pezmatim, mahisje e nj pjese trupi ,organi, e nj plage etj. Influenc /a lat. influentia - ndikim. Influencoj lat. ndikoj. In folio it. libro in foglio - format i botimit t nj libri, albumi, reviste, fleta e t cilit sht paluar dyfish. Informacion /i lat. informatio onis - njohtim q marrim, t dhna pr nj ngjarje, lajm pr dik a di; veprimtari q synon t marr e t jap njohtime pr dik pr dika. Informat /a lat. informata - njohtim q marrim gjat hetimit pr t zbuluar t vrtetn. Informativ /e lat. informativus - q shrben pr t dhn njoftimet e nevojshme, t dhnat e krkuara q prmban informata.

505

Informator /i lat. informator - ai q mbledh t dhna fshehtas pr t zbuluar t vrtetn ( jep dhe merr informata ). Informim /i lat. informare - njoftim, kumtim, pr nj gj. Informoj lat. njoftoj pr dika, jap t dhna, lajmroj dik. Informatik /a lat. informare - shkenca q merret me studimin e shfrytzimit t t dhnave pr t arritur rezultate sa m t mira n ekonomi, n shkenc, n teknik ( sht zhvilluar n koh t fundit duke i vn n veprim makinat elektronike si mjete pr prpunimin dhe trajtimin e t dhnave ) Informbyro /ja fr. bureau dinformations - zyra e informacionit; organ kshilldhns i partive komuniste t Francs, BRSS, Jugosllavis, Italis, ekosllovakis, Hungaris i themeluar m 1947 me seli n Beograd me qndrime pr t mbrojtur frontin socialist n bot, m 1948 ky kshill kaloi dhe u vendos me seli n Bukuresht. Infra lat. infra - nn, posht, rreze infra t kuqe; fiz. rreze t padukshme t nxehtsis me gjatsi m t madhe valore se sa gjatsia e valve t rrezeve t drits; kto rreze mundsojn fotografimin natn. Infrakostal /e lat. infracostalis - mjek. q ndodhet
506

nn brinj, posht brinjs. Infraksion /i lat. infraktio onis - thyerje jo e plot e kosks. Infrakt /i lat. infractus - mjek. vdekja e nj indi a e nj pjese t nj organi kur prishen ose kur mbyllen ent q e ushqejn me gjak. Inframaksilar /e lat. inframaxillaris - mjek. q ndodhet nn nofulln e siprme. Infraorbital /e lat. infraorbitalis - mjek. q sht posht grops s syrit. Infrapatelare lat. posht kups s gjurit. Infraskapular /e lat. mjek. nnshpatullor. Infrasternal /e lat. infrasternalis - mjek. nn drrasn e gjoksit. Infratemporal /e lat. infratemporalis - nntmblor. Infraumbilikal /e lat. infraumbilicalis nnkrthiz Infrastruktur /a lat. infrastructura - ek. nnstruktur, baz e nevojshme ekonomike dhe organizative e ndonj veprimtarie me shkall t lart zhvillimi ( rrjeti i qarkullimit, rrugt, binart, kanalizimi, ujsjellsi, rryma, parqe, spitale, shkolla dhe prfshirja e fuqis puntore etj. 2. emrtim i prgjithshm pr objektet ushtarake ( aeroportet, kazermat ). Infuz /i lat. infuzum - mjek. ekstrakt ujor i

507

parimeve aktive t nxjerra prej bimve mjeksore. Infuzion /i lat. infusio onis - injektim me sasi t mdha i nj lngu ( tretja fiziologjike n plazm, zvendsues gjaku etj ). zakonisht n ven, pikpik. 2. farmaceutik barna q prgatiten duke zier pjest e ndryshme t bimve ( ekstraktim ). Ingranazh /i fr. engrenage - hibridizim; tek. rrot e dhmbzuar q shrben pr t pruar lvizjen n nj mekanizm, sistem rrotash t dhmbzuara q ngrthehen njra me tjetrn dhe q projn nj lvizje. 2. sistem i brendshm pjessh, bashkveprues i dikaje, mekanizmi. Inhalacion /i lat. inhalatio onis - mjek. thithje e gazrave, e preparateve dhe e lngjeve t pulverizuara pr qllime mjekimi ( inhalator pr frymmarrje, astmatik etj.). In honorem lat. pr nder t. Inicial /e lat. initialis - fillestar, i fillimit, nistor, i par. Iniciale /t lat. initiales, initum - shkronjat e para t emrit e t mbiemrit t nj personi N. F. Naim Frashri. Iniciativ /a lat. initiativa - nism, fillim, shtys, nxitje pr t ndrmarr nj pun. Iniciator /i lat. initiator - ai q fillon i pari, nj pun a nj veprimtari, nismtari q jep shtysn e

508

par dikaje, q nxit t tjert t ndrmarrin dika, vetvepruesi. Injektim /i lat. injectare - mjek. futje me gjilpr nn lkur, n muskul a n ent e gjakut e nj bari t lngshm, e gjakut etj. pr mjekim a pr qllime t tjera. Injeksion /i lat. injectio onis - gjilpr me kt lng. Injektoj lat. injectare - shtie me gjilpr nn lkur n muskuj a n ent e gjakut nj lng, nj gaz etj. Injoranc /a lat. ignorantia - padituri, munges arsimi; trashtin, padije. 2. keq. njohje e cekt zakonisht n nj fush t dijes pr nj dukuri. 3. injoranc it. ignoraza - trashamani . Injorant /i it. ignorante - njeri i paarsimuar, i paditur, q i kupton sendet keq, q nuk i kupton fare gjrat, i kufizuar, i cekt pr ndonj fush t dijes. Inkandeshent /e it. incandescente - spec. i nxehur aq shum sa zbardhet, bhet i ndritshm, kur nxehet shum ndrion. Inkapsulim /i lat. inkapsulatio - mjek. mbules, cip q mbshtjell nj kapsul. Inkarnim /i lat. incarnatio - pikt. ngjyr nga fytyr e njeriut, e kuqe e qelur q prgjason mishit; mjek. cytsi, protein, ushqyesi ndihms, thelbi i zhvillimit

509

t muskulaturs. Inkarnues /e lat. shtatmadhshtor, shtatmadhria, azgan / e, shtathedhur/a, shtatselvia, si p.sh. Monaliza inkarnim ( prgjasim ) i bukuris dhe shtatmadhris; fotografia, prgjasimi ose figurimi i ndonj ideje nga krishtrimi, Jesusi inkarnim i perndis ( besimit ), Sokrati inkarnim i menquris, i esencs s menquris, Ciceroni inkarnim i gojtaris ( ligjrimit ), Erosi inkarnim i dashuris. Inkasant /i it. inkassante - arktar institucioni, arktar q mbledh t holla pr arkn e nj institucioni, sidomos n terren; inkasant rryme n dy fshatra, n dy lagje t qytetit . Inkluzive lat. inclusio bashkangjitje n, prmbajtje n vete e nj grupi, prllogari n vete, nnkuptim. Inkluzuar lat. inkorporuar n , q prmban n vete, q nnkuptohet n vete, mbyll n vete nj njeri ose nj grup. Inkludoj lat. in claudere - mbyll, mbyllem n vete, nnkuptoj, prllogaris n vete. Inkohernc /a lat. incohaerentia - renditje e paprshtatshme, prishje e lidhjes s zakonshme logjike t t menduarit. Inkompatibil /e lat. incompatibilis - i papajtueshm, q nuk shkon bashk me dika. 2.

510

Inkopabilitet lat. papajtueshmri, mospajtim, mospranim. Inkriminim /i lat. incriminari - padi, akuz, fajsim. Inkriminoj lat. incriminari - drejt. padit, fajsoj, akuzoj. Inkubacion /i lat. incubatio onis - spec. koha q kur mikrobet a bakteret hyjn n nj organizm deri kur shfaqen shenjat e para t smundjes, periudha gjat s cils smundja zhvillohet pa u vn re, n mnyr t fshehur. 2. qndrimi i vezve t puls n inkubator, deri sa qelin zogjt e vegjl ( me puln kllok ose me inkubator ). Inkubator /i lat. incubator - aparat me temperatur dhe lagshti t prshtatshme pr mbajtjen e foshnjeve t lindura para kohe. 2. makin e posame ku vihen vezt n t ngroht pr t nxjerr zogj t vegjl. Inkuizicion /i lat. inquisitio onis - hist. organizat terroriste policore e gjyqsore e kishs katolike, e themeluar n shek. 13 q ndiqte, burgoste e zhdukte mizorisht njerzit prparimtar, zbulues, shkenctar q hidhnin posht dogmat fetare dhe dilnin kundr sundimit t kishs (inkuizicioni e dogji tmerrsisht, n turr t druve Xhordano Brunen pr zbulim t sistemit heliocentrik ( toka ...

511

sillet rreth diellit ). Inkurajoj it. incorare - jap zemr e guxim dikujt, trimroj, kurajoj, gjallroj dik, i jap shtytje, e prkrahi, e mbush me besim pr ta kryer nj pun , nj studim. 2. e bj ta ndiej vetn m t sigurt, e gjallroj dhe e nxit pr dika. # kund. shkurajim. Inkursion /i lat. incursio - sulm i thell i papritur armikut nga prapavija, qendrave t banuara t tij. Inogjen /e gr. inogenes - mjek. q lind n indet. Inogjenez /a gr. inogenesis - mjek. formim i indit fijor. Inokos /e sk. inokosan - vetjak, personal, individual; q kryhet nga nj njeri i caktuar; organ i pavarur ( organ inokos,vetjak ). Inokulim /i lat. inokulatio onis - futje e nj mikrobi patogjen n trupin e shndosh t individit, duke shkaktuar smundje t leht q pasohet nga imuniteti (material, mikrob infektiv e serumit n indet e gjallesave). Inorganik /e lat. inorganicus - kim. joorganik. Inovacion /i lat. innovatio onis - risi, dukuri e re, dika q hyn e re n jet. Inozit /i gr lat. ino situs - i vendosur; mjek sheqer q gjendet n muskuj, n bim C12H18O6; lnd organike kristaline q ngjan me sheqerin. Insekt /i lat insectum - kandrr.

512

Insektar /i lat. insektarium ark pr t rritur insekte, zakonisht pr qllime studimi. Insekticid /i lat. insecticidus - kim. lnd q shfaros, helmon insektet, mbyts pr ( mizat, mushkonjat, pleshtat, imkat ) insektvrass. Inseminim /i lat. inseminatio onis - mjek. futje e sperms n vagjin me rrug artificiale. Insensibil /e lat. insensibilis - i pandjeshm, pandieshmri i pakapshm pr shqisat, q nuk ndjen, q i mungon ndjeshmria, pasensibilitet . Insensibiliteti lat. munges e ndjeshmris, pandjeshmri. Insert /i lat. inseratum - lajm, informat e shkurtr nprmes radios, televizionit. 2. shnim i shkurtr n gazet. Insinuat /a lat. insinuare - trillim shpifs pr t fajsuar dik pr t keq, pr ta nnshtruar dik me dhelpri, pr t gnjyer dik, bn romuze, rren t mdha . Insitim /i lat. insistere - kambngulje, ngulm, krkes me kokfortsi pr di. Insistoj lat. insistere - ngulmoj, ngul kmb, krkoj me kokfortsi. In situ lat. n vendin e vet, normalisht. Insolacion /i lat. insolatio onis - djellzim, mjekim me banja dielli ose edhe goditje nga dielli pr

513

shkak t qndrimit gjat. Inspektim /i lat. inspectare - mbikqyrje, kontrollim duke dhn udhzime t duhura. Inspektoj lat. inspectare - konstatoj si sht gjendja n nj shkoll, n nj ndrmarrje. Inspirim /i lat. inspirare - frymzim, frymzoj; natyra e bukur n lartsi malore, breg detit, pran liqenit, lumit, m josh, m trheq, m frymzon ta shkruaj nj vjersh t bukur apo ta kndoj nj kng, frymzimi nuk le t qet p. sh. poetin 2. mjek. t marrurit frym, faza e par e frymmarrjes. Inspirator lat. inspirator - frymzues. Instalim /i lat. installare - vendosje e aparateve, makinave t ndryshme n vendet ku ato duhet t punojn, uzin, fabrik, laborator etj. Instanc /a lat. instantia - shkall e veant ( instanc e veant, shkall e lart, instanc e lart ) shkall e veant shtetrore, administrative q ka n dor zgjidhjen e nj shtjeje. 2. shkall e veant e nj procesi gjygjsor e q ka t drejt t zgjidh nj shtje gjygjsore. Instikt /i lat. instinctus - biol. aftsi e lindur dhe e trashiguar te do lloj i qenjeve t gjalla, q bn
514

organizimin t veproj n mnyr t pavetdijshme pr tiu prshtatur mjedisit e pr tiu prgjigjur ndryshimeve t tij. 2. shtys e vetvetishme q nxit kafsht e njerzit t kryejn lvizje e veprime t pavetdijshme, prirje, dshir q e bn njeriun t mbaj nj qndrim, nj sjellje, nj mnyr t caktuar. 3. fig. nuhatje. Instiktiv /e lat. instictivus - q vie, kushtzohet nga instikti, vetiu. Instilator /i lat. instillator - mjek. piktore, gyp i vogl qelqi q shrben pr t hedhur barnat me pika. Institucion /i lat. institutio onis - organizm shtetror a shoqror, q zhvillon veprimtarin e vet n nj fush t caktuar t ekonomis, t shkencs, t arsimit, t kulturs, t politiks. 2. drejt. mnyr jetese ose sjellje q sht e rregulluar sipas disa ligjeve, normave zakoneve t vendosura brez pas brezi te nj popull. Institut /i lat. intitutum - shkoll q prgatit specialist n deg t ndryshme t ek. t shkencs, kulturs, tekniks etj. Instruksion /i lat. instructio onis - udhzim q duhet ndjekur, shpjegime e sqarime q jepen pr nj shtje, pr nj pun etj. prmbledhje rregullash e udhzimesh q duhet zbatuar. 2. usht.

515

seminar, prgatitje t veanta n nj shkoll ushtarake, n nj kurs etj. Instruktiv /e lat. instructivus - udhzues, shpjegues. Instruktoj lat. instruere - udhzoj, msoj dik si duhet kryer nj pun. Instruktor /i lat. instructor - punonjs n komitetin e partis, t rinis q udhzon, ndihmon organizatat n disa shtje, baz n punn e tyre. 2. instruktor ai q jep msim pr t prvetsuar nj mjeshtri, nj strvitje si p.sh. instruktor pr patentshofera. Instrument /i lat. instrumentum - vegl, vegl muzikore, instrumentist. 2. vegl, mjet etj. Insuficienc /a lat. insufficientia - i pamjaftueshm; mjek. funksion i pamjaftueshm i nj organi ( mosmbyllja e plot e valvulave, kllapave t zemrs ) dobsi funksionale. Insuflacion /i lat. insuflatio onis - mjek. futja e ajrit n mushkri pr frymmarrje artificiale. Insuflator /i lat. insuflator - mjek. aparat i vogl pr fryrje, ajri, pluhuri, gazi etj. Insulin /a lat. insulinum - mjek. hormon me natyr proteinike q formohet n ishujt e langerhansit n pankreas dhe q derdhet n gjak.
516

Intabulim /i lat. intabulare - shnim, shnoj, regjistrim n tabul ( n tapi ) 2. kadastrim, shnim n kadastr, intabuloj. Integral /i lat. integralis - trsor; mat. madhsi trsore e vshtruar si shum e pjesve t veta pambarimisht t vogla. Integrim /i lat. integrare - lidhje e pjesve ose e anve t dikaje n nj t tr, prfshirje e dikaje n nj t tr si pjes prbrse dhe e pandar e saj. 2. bashkim a shkrirje n nj t vetme. # integrim. Integritet /i lat. integritas - t qent nj i tr dhe i paprekshm. 2. trsi toksore, q prbn nj njsi t vetme, t pandar e t paprekshme. Integroj lat. integrare - bashkoj a shkrij n nj trsi t vetme, disa pjes, disa an etj. Intelekt /i lat. intellektus - aftsi mendore pr t arsyetuar e pr t gjykuar, forca e arsyes a e gjykimit; shkalla q ka arritur njeriu n zhvillimin mendor. Intelektual /i lat. inellectualis - q merret kryesisht me punn mendore. Intelektualizm /mi, intelektualist lat. < fr. intellectualisme - keq. ai, ata q vuajn nga
517

intelektualizmi, mundohen t jen ata q nuk jan, intelektualizmi borgjez. Inteligjenc /a lat. intelligentia - aftsia mendore pr t njohur, pr t kuptuar e pr t menduar, zgjuarsi. Inteligjenci /a lat. intelligentia - intelektualt e nj vendi, shtresa intelektuale. Intenc /a lat. intentio - qllim, objektiv. Intendenc /a lat. intendantia - usht. repart a seksion i posam q merret me furnizimin e trupave dhe me ann ekonomike e finansiare n prgjithsi. 2. zyra e ktij reparti. Intendent /i it. intendente - ai q kujdeset pr furnizimin e trupave dhe pr ann ekonomike e financiare n prgjithsi; ai q bn punn e ekonomit e t llogaritarit n ushtri, prgjegjs i intendencs. Intensifikim /i it. intensificare - bj m t fort e m t thell, i rrit vrullin, e fuqizoj, e bj m intenziv; shtoj, rrit dendsoj shum. Intensitet /i lat. intensitas - shkall e lart force, energjie, vrulli etj. me t ciln bhet dika n mnyr t shpejt e t thell, fuqi veprimi, t qent intensiv. 2. forca e dikaje, fuqia q lviz. 3. fiz.

518

sasi, forc, ngarkes e rryms elektrike q kalon npr qark n nj njsi kohe, forc e fushs elektrike ose magnetike. Intenziv /e lat. i dendur e i fuqishm, i thell; q siguron rendimente t larta me organizim sa m t prsosur t puns. Inter lat. inter - midis, ndr, ndrmjet. Inter arma silent musae lat. gjat lufts muzat heshtin ( gjersa lufta vazhdon, nuk prparon as shkenca, as arti ). INTER ARMA SILENT LEGES lat. gjat lufts ligjet heshtin; lufta nuk njeh, nuk respekton ligjet. Interdental /e lat. interdentalis - fon. ndrdhmbor; tingull q shqiptohet duke kaluar nj pjes e ajrit midis dhmbve. Inter nos lat. ndrmjet nesh! Le t mbes ndrmjet nesh! Interogativ /i lat. interrogativus - gjuh. pyets, trajt pyetse. Interpelanc /a it. interpellanza - krkes e posame q i bhet qeveris ose nj ministri t saj n shtetet borgjeze nga ana e deputetve t parlamentit q t dhn shpjegim pr nj shtje
519

Inter Paesentes lat. ndrmjet t pranishmve, prej atyre q jan t pranishm. Interpol /i fr. Organisation internationale de police criminelle - Organizat ndrkombtare e policis kundr kriminelve. Inters /i lat. interesse - prirje drejt dikujt a dikaje q na plqen, q na trheq, dshir pr tu afruar me t, pr ta njohur m mir. 2. gj q sjell dobi, prfitim, fitim q sigurohet nga nj kredi, nga nj kamat etj. Interesant /e fr. interesant - q t trheq vmendjen, t plqen, q t ngjall interesim ( vmendje, kujdes, interes etj.) Interfernc /a ang. interference - ndrhyrje, przierje n prgjithsi. 2. fiz. prforcim ose dobsim reciprok i valve ( zanore, elektrike, t drits ) kur ato ndeshen, pengesa n emetimin e programit t radios apo t televizionit, przierje me emisionet e stacioneve tjera. 3. gjuh. elemente t huaja gjuhsore q przihen n nj gjuh. Interier /i fr. interieur - pjesa e brendshme e nj banese e nj lokali, rregullimi dhe mobilimi. 2. fotografim i kuadrove filmike brenda nj lokali, jo n natyr. Interkalar /e lat. intercalaris - astr. dita e 29 e

520

shkurtit q paraqitet n vitin e brisht, nj her n katr vjet. 1. mjek. i ndrkallur, q ndodhet midis dy tjerve, dit pa ethe pa temp. 2. fin. kamat interkalare lat. pjes e fitimit q merr banka prej dits s akordimit t kredis deri n ditn e shlyerjes s faturave n at kredi ( ndrmjetkamat) Interkontinental /e lat. intercontinentalis ndrkontinental, q shtrihet, bhet ose kalon ndrmjet kontinenteve t ndryshme. Interkostal /e lat. intercostalis - mjek. ndrbrinjor, q ndodhet ndrmjet brinjve. Interlud /i lat. interludium - art. shfaqje e shkurtr a numr i vogl humoristik q luhet ndrmjet akteve t nj pjese teatrale. 2. muz. Intermexo ( pjes e vogl muzikore q luhet me vegla zakonisht ndrmjet aktetve a skenave t nj opere ); ske muzikor, humoristik. Intermaksilar /e lat. intermaxillaris - mjek. q ndodhet ndrmjet nofullave t siprme. Intermitent /e lat. intermittens - q shfaqet me ndrprerje, me intervale, q ndrpritet e shfaqet prsri. Intermuskular /e lat. intermuscularis - mjek. ndrmuskular, q ndodhet midis muskujve.
521

Intern /e lat. internus - i e brendshme, pun, gjra interne, tregti interne, smundje interne. Internist /i lat. internistus - mjek i smundjeve t brendshme. Internim /i lat. internare - fut, dnoj, mbyll brenda nj njeri t rrezikshm, n vend t caktuar ku kontrollohet nga policia dhe ku ka liri t kufizuar. Internoj lat. internare - e syrgjynos, e drgoj t dnuarin n internim, pa pasur t drejt q t largohet q andej. Internacional /e fr. internationale - ndrkombtar. 1. bashkim ndrkombtar i njerzve q kan pikpamje e synime t prbashkta. 2. himni ndrkombtar i proletarve. 3. gjuh. ndrkombtarizmat q prdoren n nj gjuh ose fjalt internacionale. Internat /i fr. internat - konvikt i studentve. Interpretim /i lat. interpretari - shpjegim, shkoqitje; shpjegoj a shkoqit dika t errt e t vshtir pr t tjert, ashtu si e kuptoj ose si e mendoj un. 2. jap mendimet, dshirat, krkesat e nj tjetri, flas n emr t nj tjetri duke u br zdhs i tij, luaj nj rol n dram ose luaj nj pjes
522

muzikore, kndoj nj kng a luaj nj valle n nj shfaqje. Interval /i lat. intervallum - koha ndrmjet dy ngjarjeve, dy dukurive a dy veprimeve, largsi a hapsir midis dy sendeve, midis dy pikave. 2. muz. ndryshimi i nj tingulli nga nj tjetr q sht m i lart a m i ult . Intervaskular /e lat. intervascularis ndrvaskular; mjek. q ndodhet ndrmjet enve t gjakut. Intervencion /i lat. interventi onis - ndrhyrje me dhun e nj shteti n punt e brendshme t nj vendi pr ta pushtuar at, pr qllime ek. pol. usht. etj. Intervencionist /i lat. interventio onis - ndrhyrs. Intervenoz /e lat. intervenosus - mjek. ndrnervor, q ndodhet ndrmjet venave. Intervist /a. intervista - bisedim q bn nj udhheqs politik a shoqror, nj njeri i shquar, nj prfaqsues zyrtar etj. me nj gazetar pr shtje t rndsishme; q botohet n shtyp ose jepet n radio ose televizion, intervistoj dik. Intervokal /e lat. intervocalis - ndrzanore, q gjendet ndrmjet zanoreve ( bashktingllore ).
523

Intestinal /e lat. intestinalis - mjek. q u prket zorrve, i zorrve. Intim /e lat. intimus - m i brendshmi, m i thelli; q ka t bj me dshirat, ndjenjat, mendimet vetjake, botn e brendshme q i takon nj njeriu, ose nj rrethi t caktuar. Intimitet /i fr. intimite - fshehtsira q i takon vetm nj njeriu ose nj rrethi t ngusht njerzish ( dashuri intime midis dy vetave ). Intoksikim /i lat. gr. intoxicare brendahelmoj; helmim i organizmit t njeriut ose t nj qenje t gjall, intoksikoj. Intonacion /i it. intonazione - ngritja, ulja e zrit, theksimi a mnyra e shqiptimit t fjalve, melodija, ritmi i t folurit. 2. muz. tingllim i veant i nj pjese muzikore. Intonoj it. intonare - ia them kngs; luaj me vegla muzikore himnin e nj shteti. Intra lat. intra - n brendin, brenda, prbrenda, midis, ndrmjet. Intraabdominal /e lat. intraabdominalis - mjek. q ndodhet n bark, brenda n bark. Intraartikular /e lat. intraarticularis - brenda n kye (artikulacione).

524

Intrakardial /e lat. intrakardialis - q ndodhet brenda n zemr. Intracelular /e lat. intracellularis - brendaqelizor. Intrakranial /e lat. intracranialis - brenda kafks s koks. Intrakutan /e lat. intracutaneus - brenda lkurs. Intra muros lat. ndrmjet ( katr ) mureve, fshehtas. Intramuskular /e lat. intramuscularis - mjek. brendamuskular. Intrasigjent /e lat. intransigente - papajtueshmri. Intranzitiv /e lat. intransitivum - gjuh. folje jokalimtare. Intravenoz /e lat. intravenosus - brendavenor. Intravital /e lat. intravitalis - n, gjat jets. Intrig /a lat. intrigo - pabesi, vnje n kurth e dikujt pr qllime jo t ndershme, pun tinzare e pabes q dikush e bn pr t arritur qllimet e tij, kurdis nj intrig pr dik. Intrigoj lat. intrigare kurdis nj intrig pr dik. Intrigant /i lat. intrigante - ngatrrestari, qllimkeqi, ai q vepron fshehurazi pr ta futur n kurth dik, pr ta dmtuar dik. 2. let. nj varg veprimesh t ndrlikuara, ngjarje t ngatrruara q zbulojn qllimet e kundrta t personazheve t nj

525

vepre letrare dhe ndikojn n rrjedhn e zhvillimit t subjektit t veprs. Introdukt /a lat. introductio - parathnje, hyrje n nj vepr. 1. muz. pjesa hyrse e nj vepre muzikore, n oper, simfoni, sonat: jan t njohura introduktat e Fan Nolit. Introvert /e lat. introversus - psik. i mbyllur n vetvete, q rri i veuar e si mnjan, i trhequr. Intubacion /i lat. intubatio - mjek. futje e gypave t veant nprmjet gojs n laring, n rastin e stenozave akute laring. Intuit /a it. intuito - prvoj, aftsi e njeriut e fituar nga prvoja, pr ta njohur realitetin dretprdrejt n baz t dijeve t grumbulluara q m par, aftsi pr t kuptuar di shpejt, leht, drejt e me mprehtsi n baz t prvojs q ka pasur ndonj arsimim tjetr. Intumeshenc /a lat. intumescentia - mjek. fryrje, enjtje pr shkak t grumbullimit t konsiderueshm t lngut n palcn e kurrizit, zgjerim, trashje. Invadim /i lat. invasio invadere - sulm i papritur, vrshim i forcave t huaja n nj vend. 2. invadim, shprngulje e madhe njerzish duke vrshuar nj
526

vend t caktuar. 3. mjek. hyrje a deprtim i mikrobeve t zakonshme ( saprofile ) n organizm, hyrje e mikrobeve patogjene q shkaktojn smundje ngjitse, infektime etj. Invalid /i lat. invalidus - q ka humbur pjesrisht ose trsisht aftsin pr pun nga ndonj smundje a gjymtim. Invaliditet /i lat. invaliditas - paaftsi e plot. Inventar /i lat. inventarium - trsia e sendeve n nj objekt. Invektiv /a lat. invectivus - nam /a /t. Invencion /i lat. gjeturia gjat hartimit n veprn letrare. Inventar /i lat. inventarium - trsia e sendeve, e orendive dhe e materialeve t ndryshme, q i prkasin nj ndrmarrje, nj institucioni etj. q jan pron e dikujt ose q i ka n ngarkim dikush. 1. materiale t nevojshme dhe t domosdoshme pr dika. 2. regjistrim nj pr nj i mallrave t nj depoje a t nj dyqani bashk me mimin duke kontrolluar gjendjen e tyre, lista q prmban kt inventarizim. Inventarizoj it. inventariare - regjistroj n inventar t gjitha sendet q ka nj ndrmarrje.
527

Inventiv /e lat. inventivus - shpiks, q ka shpirt apo aftsi shpikse, zbulues, Invers /e lat. inversus - kthej, prmbys, ndrroj; mjek. i kthyer mbrapsht, prmbysur, shtrembruar. 2. i anasjellt me drejtim t prkundrt. Inverzion /i lat. invertio onis - kthes, kthim nga ana tjetr. 1. gjuh. anasjell, vendosje e premrit vetor prapa foljes ( punon ti ). 2. mat. renditje e prmbysur e madhsive ose drejtim i prkundrt i ndryshimit t madhsive. Investim /i lat. investitio< fol. investire - vnje, v nj shum parash, l nj shum parash a kapital n nj ndrmarrje, pr ta prdorur pr zhvillim ekonomik, pr ndrtim, pr rritjen e prtritjen e mjeteve n prodhim, pr qllime ushtarake, kapital. Investoj lat. investire - v nj shum parash a nj kapital n nj ndrmarrje industriale, q investohet pr di, pr ndrtime, pr rritjen e nmjeteve t prodhimit etj. Inxhi /t turq. inc - margaritar, perl, rruaza, stoli, zbukurime. Inxhineri /a it. inginieria - fush e veprimtaris ekonomike ku punojn inxhinjert, shkurt. inxh. Inxhinjer /i it. inginiere - specialist n nj fush t
528

tekniks, industris a t mbrojtjes q drejton, bn planet dhe ndjek zbatimin e tyre n ndertime t ndryshme. Ipso fakto lat. vetvetiu; n mnyr t pavarur, nga vet faktet, n rrethana t natyrs; pa shtys t jashtme. Ipsilon /i (Y) gr. ypsilon - mat. fiz. shenj e nj madhsie t panjohur. Ira lat. ira - zemrim; n mit. romake quhej perndia e zemrimit, e mllefit dhe e hakmarrjes. Irid /a gr. iris, iridis - ylberi; mit. greke lajmtare e hyjnive, personifikim i ylberit. 2. anat. irida e syrit q rrethon beben dhe rregullon hapjen e mbylljen e saj sipas forcs s drits. Ironi /a gr. eironeia - shtirje, dredhi, tallje, qesendi me dik a dika. 1. kjo si figur stilistike sajohet kur nj mendim a ndjenj e shprehur sht n kundrshti t plot, me at ka ne mendojm, me at ka sht n t vrtet; lavdon at q sht pr tu qeshur, at q sht pr tu prbuzur, tall at q sht pr tu lavduar: koprracin e quajm dorlir, trimin - frikacak ose n t folurit e zakonshm ironin e shprehim me ton t zrit a me kontekst Bukur e paske br!, Na knaqe!, Kok e
529

menur, por mkat se e mbajn dy kmb let. ironia sht nj mjet i fuqishm pr t shprehur zemrim, urrejtje, prbuzje, e prdorin shum shkrimtart e mdhenj. Ironik /e gr. ai q e ka zakon t qesendis, tallet. Irracional /e lat. irrationalis - e palogjikshme, e paarsyeshme. 1. filoz. q nuk mund t shpjegohet nga arsyeja e nga logjika njerzore. # kund. racionale. 2. mat. shprehje irracionale sht shprehje q prveq katr veprimeve arith. prmban edhe at t rrnjs katrore, nuk mund t paraqiten n trajtn e nj raporti t dy numrave t plot; q nuk sht as i plot as thyesor . Irredentist /i it. Irredentista - ai q luftonte pr bashkim krahinash t banuara me popuj q itakojn nj gjuhe nj kombi ( italia irredenta italia e paliruar 1878 ) lvizje politike e nacionalistave italian pr bashkimin e krahinave nn sundimin austrohungarez. Irredentizm /mi it. irridentismo - ishte programi i tyre politik, program pr bashkim krahinash. Istikam /i turq. istihkam - llogor, llogore ushtarake, kanale luftarake q hapen nga ushtria
530

n raste ushtrimesh ushtarake ose n rast lufte kundr armikut. Itis gr. itis - prapashtes q tregon pezmatim ose mahisje. 1. nephritis gr. nefrit, pezmatim i veshkave. Isa Boletini ( 1864 1916 ) lindi n fshatin Boletin t Mitrovics, pop. e quanin luan i Shqipris, i ngjashm me Garibaldin e Italis, me Hudin anglez. Ismaili Q. dhe Isa B. ishin nj diell i Shqipris q luftuan me mish e shpirt pr trsin e atdheut shqiptar, dy markant sa t mdhenj aq t dashur pr kombin, 1912 ngritn flamurin kombtar n Vlorn heroike. Un jam mir kur sht mir Shqipnia citonte Isa Boletini. Ismail Qemaili Vlor m 1912 Shpalli pavarsin e Shqipris. Ngriti flamurin e kuq me shqiponjn dykrenare n mes. Djemt e mij bra pasuri t ia lija Shqipris. Po ju l nj atdhe amanet. Lamtumir ! Izo gr. isos - i njjt, i barabart, i ngjashm ( parashtes ). Izogami /a gr. iso gamos - martes; bot. formim i vezs me shkrirjen dhe me bashkimin e gametave t njjta.
531

Izolant /i it. isolante - el. lnd q nuk prcjell rrymn elektrike, nxehtsin, lagshtin ose zrin dhe q prdoret pr izolim ose pr t br pajisje izoluese. Izolator /i it. isolatore - joprques i rryms elektrike. Izolim /i it. isolare - veim, shkputje e plot e nj vendi nga vendet tjera, mbshtjellje a veshje e nj sendi me nj shtres veuese. Izohips /a gr. iso hypsos - e njejt lartsi; gjeog. vija t cilat n hartn gjeografike i lidhin vendet me lartsi t njjt. Izomeri /a gr. iso meros - e njjt pjes; kim. dukuri n kimi kur disa lidhje organike e kan t njjtn prbrje t elementeve kimike, mirpo dallohen ndrmjet veti me cilsi fiziko-kimike pr shkak t radhitjes s ndryshme t atomeve n molekul. Izometrik /e gr. isometros - masnjnjshm /me. Izotop /i gr. iso-topos - i njjti vend; lloj atomi i nj elementi kimik, me brtham t njllojt me atomet e tjera t ktij elementi, por q dallohet prej tyre nga masa atomike. 2. trup i thjesht i t njjtit rend me nj trup tjetr n tabeln e elementeve kimike, po q dallohet prej tij nga masa e ndryshme atomike.

532

Jak /a turq. yaka - qafz e nj veshjeje. Jakz turq. yaka - llabane, kapu bariu nga leshi i dhis. Jakatar /i turq. yaka tar - mjeshtri i jakave. Jakobin /i fr. jacobin - demokrat revolucionar, antar i shoqats politike pariziene n kohn e Rev. Borgj. Fr. shek.18. Jasemin /i turq. yasemin - lule me er, flet ylli, kacavarse e vendeve t nxehta. Jatagan /i turq. yatagan - lloj shpate q ngjishej n brez. Jelek /u turq. yelek - krahol pa mng. Jenier /i turq. yeni eri - i ri ushtar; ushtar kmbsor i trupave t zgjedhura osmane. 2. nj i ri i marr nga vendet e pushtuara prej turqis, ishte strvitur e prgatitur pr luft. J E R O N I M D E R A D E ( 1814-1903 ) De Rade u lind n Maki, fshat i vogl n Kalabri. Ai sht nj figur e ndritur poliedrike, hartues i m se 24 veprave q u prkasin lmenjve t ndryshm t gjuhs dhe letrsis shqipe. Patriot i kulluar i atdheut t t parve, nga ku synon krenarin kombtare. Gazeta Arbreshi i Italis 1848 ishte prhapje e ides kombtare shqiptare. M 1849 De Rade filloi t punoj si msues i

533

gjuhs shqipe n Kolegjin Shn Adrianit. Pr kto ide prparimtare dhe zhvillim t kulturs amtare e pushuan nga puna dhe ia ndaluan gazetn. Pas vitit 1860 emri i De Rads u b i njohur n botn e kulturs europjane. Lamartini frng shkruante Poezia ka lindur n brigjet tuaja dhe atje duhet t rikthehet. Poemat tuaja kan fjal q do t mbushin me krenari do njeri. Tre vjet i pushuar, De Rade kohn e kaloi npr fshatrat arbreshe si mbledhs i folklorit . Ai do t zbuloj shpiertin e popyllit t vet. Kryevepra, poemi Kngt e Milosaos e botuar m 1836 n Napoli, shnon agimin e romantizmit n letrsin ton kombtare, megjithat hyn n kornizn e veprave me tematik nga shek. 15. Poemi ka 30 -37 kng, mirret si nj ditar lirik n t cilin De Rade grshetoi idile dashurie t prjetuar, kult ndaj poezis popullore, ide pr lirim kombtar, nostalgji, protest, lirik t shprehur (elemente t romantizmit). Kroi i fshatit, ambient real erotik, vendtakimi i t rinjve. Milosao bir i princit t Shkodrs, Rina bij bariu, e bija e Kalogres. Dashuria duket e shprehur m shum n veprime e shenja se sa n fjal. Trimi dhe vasha takohen te kroi. Skuqn e i buzqeshin njri tjetrit, apin shenjat e dashuris

534

njri tjetrit. Dhurojn njri tjetrin. Milosao i magjepsur e prcjell Rinn e viziton n shtpi, te kroi e gjetiu. Rina i dhuron dy moll q simbolizojn dashurin e qiltr fshatare. Ardhi dit e arbrit. Milosao vrapon n detyr pr mbrojtjen e atdheut, kjo ishte detyr e par. Vepra sht si protest e shoqris me klasa q pengon martesn e dy t rinjve Milosaos dhe Rins. Sipas De Rades vetm me nj tronditje t madhe (deus ex machina) arrihet barazia dhe harmonia shoqrore midis t pasurve dhe t varfrve. Poeti parafytyron nj trmet i cili do ta rrnoj Shkodrn N grmadhat e ktij trmeti do martohen Rina dhe Milosao, pasiq termeti u humbasi pasurin, t gjith mbetn t klass s varfr. Gjat prshkrimit t bukurive natyrore, shihet dashuria q ushqen poeti pr fshatin, idilin fshatarak, jetn atje. Dallohet momenti psikologjik dhe ndikimi i letrsis popullore n brendin e poemit. Ka personazhe t pikturuara me mjeshtri. Milosao prfundon jetn n sheshin e lufts me mall pr ta par Shkodrn dhe motrn e tij. Poemi Kngt e Milosaos shnoi agimin e nj periudhe t re n letrsin kombtare dhe qe nj kushtrim pr lirimin e atdheut strgjyshor. De Rade qe nj romantik prparimtar q i kndonte si t

535

pazakonshmes edhe t zakonshmes n rrethana kohe. Veprat kryesore q i shkroi: M 1839 poemi Serafina Topia. M 1832 I mrguari i Krujs. M 1866 Parimet e estetiks. M 1866 Lashtsia e kombit shqiptar. Rapsodi t nj poeme arbreshe. M 1873 Skenderbeu i pafan. M 1883 Fjamuri i arbrit revist. M 1894 Pellazg e shqiptar. Konferenc mbi gjuhn shqipe. M1889AutobiologjiaTragjedSofonisba M 1898 Nj pasqyr e jets njerzore. Jezuit /i lat. Jesus fr. jesuite - murg i urdhrit fetar katolik t ashtuquajturShoqata e Jesuit 2. fig. njeri shum i keq, i djallzuar dhe i egr, q hiqet si i mir e i but pr t mashtruar t tjert, njeri dinak e hipokrit, i pabes, dyftyrsh q prdor edhe mjetet m t ulta pr t arritur qllimet e veta Jezuit /i lat. hipokrit e kusar, i pamshir, lajkatar e mashtrues. Jon /i gr. ion - q ecn, q lviz; atom a molekul q ka humbas elektrone ose q ka marr elektrone t teprta. 2. atom ose grup atomesh me ngarkes elektrike.

536

Jonizim /i gr. jon+izoj - shndrrim i atomeve e i molekulave pa ngarkes n thrmija me ngarkes elektrike pozitive ose negative. 2. formimi i joneve n nj mjedis, dukuria e shndrrimit t atomeve a t molekulave n jone, prania e joneve n nj mjedis, jonizoj. Jonisfer /a gr. sfaira-rruzull; shtresa m e siprme e atmosfers, q fillon n nj lartsi prej m shum 80 km. dhe q prmban shum jone e elektrone t lira. Jubilar /e lat. jubilarius, jubile - prvjetor , kremtimi i nj prvjetori t rndsishm, i nj ngjarjeje t shnuar, q i prket nj jubileu. Jubile /u lat. jubilaeum - prvjetor i rndsishm i jets s dikujt, i nj ngjarje t shnuar etj. kremtim q bhet pr kt prvjetor, zakonisht n rrumbullaksim vitesh p.sh. dhjetvjetori, njqindvjetori, jubileu. Jud /a hebr. juda, prej Jehuda - njri nga dishepujt e Krishtit i cili sipas Bibls, kishte tradhtuar msuesin e vet, ktej edhe kuptimi: tradhtar e shpiun i poshtr, ai q e shet edhe baban a vllan e vet.
537

Junior /t lat. junior - m i ri; sport. lojtar t rinj deri m 18 vite. Junta sp. Junta - reaksionar borgjez q ka marr pushtetin me dhun dhe n emrin e nj kshilli, asambleje shtyp e shfrytzon egrsisht popullin. Juri /a ang. jury - grup njerzish q prbjn nj komision, i cili ka pr detyr t vlersoj e t shpall fituesit n nj gar, n nj konkurs etj. gjyqtaria n nj gar, ndeshje sportive. 2. drejt. grup njerzish n vendet borgjeze q vendosin pr fajsin e t pandehurit. JUL VARIBOBA ( 1724 1788 ) Lindi n Mbusat t Kalabris, msimet i mori n kolegjin e Benedetos Ulanos. Poet i njohur i letrsis s vjetr arbreshe. Vepra e tij Gjella e Shn Mris Virgjr u shtyp n Rom m 1762. Vepra paralajmron nj etap t re n letrsin arbreshe . Lexim fragmentesh nga antologjia : Oj e ndermja Rexhin Shn Mris Shn Mria qan t birin Knga e t zgjuarit, Ninull etj Juridik /e lat. juridicus - q lidhet me normat e me ligjet e s drejts, t nj shoqrie, si dhe me
538

shpjegimin, me studimin e me zbatimin e tyre, ligjor, q lidhet me drejtsin dhe me t drejtn, i drejtsis e i s drejts. Juridikisht lat. juridik + isht - me ligj; n baz t rregullave dhe normave juridike, nga ana ligjore. Juridiksioni lat. juridiction - e drejt e nj organi pr t br nj gjyq, pr t zgjidhur nj shtje, pr t ushtruar nj veprimtari t caktuar. 2. vendi, rrethi brenda t cilit nj organ ka t drejt ta ushtroj detyrn. Jurispudenc /a lat. jurispudentia - shkencat e drejtsis; drejtsia si speciale a si profesion. Juristi lat. jurista - specialist me arsim t lart n fushn e drejtsis. Justifikoj lat. justificare - prligj, shfajsoj. Justifikim /i lat. justificare - prligjie. Justifikueshm lat. justificare - i prligjshm. Juta ang. jute- bot. bim; bim aziatike pr fije litarsh dhe plhura t trasha, fijet q nxirren nga lvorja e ksaj bime. Juvenili /a lat. juvenilis - vepra nga mosha e re e autorit. Kabare /ja fr. cabaret - lokal nate, lokal ku pin, lokal ku kndojn e vallzojn.
539

Kabinet /i fr. cabinet - dhom e veant n nj institucion, q ka mjetet dhe paisjet e duhura pr studim p.sh. kabineti i kimis, kabineti i fiziks, kabineti shtetror sht trsia e ministrave q prbjn qeverin e nj shteti. Kabin /a fr. cabine - kthin e vogl q shrben si vend pune pr nj njeri. Kabllo /ja fr. cableau - tel i trash shum fijesh i veshur me nj shtes mbrojtse, kabllo elektrike. Kaak /u turq. kaak - cub, njeri q ikte nga shtpia n mal dhe luftonte sunduesin dhe padrejtsit. Kaamaku turq. kaamak - prvlak, mmlig me miell misri. Kaavid /a it. cacciavite - vegl q shtrngon vidat dhe ansjellas. Kakavall /i it. caciocavallo - lloj djathi i fort e me shum lyr q bhet n trajt t veant nga qumshti i dels. Kadastr /ri fr. cadastre - regjistr ku shnohen t dhnat pr siprfaqen e toks pr bujqsi, livadhe, male, tok e papunuar. 2. zyra e ktyre dokumentave sht kadastri, Kadastroj fr. kadastrer - bj regjistrimin e nj toke p.sh. toke t bler.

540

Kadenc /a it. cadenza - muz. kthes n mbyllje t nj farze muzikore. 1. pjes e koncertit q instrumentisti luan me fantazi pa e shoqruar orkestra. 2. ritm me theks n vargjet e poezis. 3. fig. psritje e zhurmave, lvizjeve a goditjeve q vijn rregullisht njra pas tjetrs. Kadet /i fr. cadet - nxns i shkolls s mesme ose akademis ushtarake. Kadi /u turq. kadi - gjykats civil e fetar n koh e sundimit osman ( gjykim sipas sheriatit, zakonsht ai ishte nj hoxh ). Kadife /t turq. kadife - lloj plhure e trash me fije nga mndafshi, perde kadife. Kadril /i fr. quadrille - valle iftsh, prball njeri tjetrit. Kafaz /i turq. kafes - thurim me shufra hekuri pr zogj, kafsh apo edhe pr sende tjera. Kaike /ja turq. kayk - lundr e vogl me lopata. Kajmak /u turq. kaymak - ajk. Kajmekam /i t urq. kaymakam - nnprefekt ( i nj krahine ) Kakao /ja sp. cacao - pem tropikale, prher e blert, prdoret pr okolada dhe pije tjera. Kakofoni /a gr. kakophonia - keqtingllim. Kaktus /i gr. kaktos - fik deti me gjethe gjithnj t

541

gjelbra e gjembore, fryte q hahen, q duron shum thatsirn. 2. sht edhe lule zbukurimi. Kakuminal /e lat. cacuminalis - gjuh. bashktingllore q nyjtohet me maj t gjuhs. Kala /ja turq. kale - kshtjell vend i sigurt pr mbrojtje, i rrethuar me mure. 2. fig. di tepr e madhe, e ndrtuar nga pun e prbashkt e nj populli, pikmbshtetje e sigurt. Kalandr /ra lat. calandra - lloj laureshe, insekt gruri a orizi. 2. makin q u jep shklqim nj stofi a nj plhure. 3. makin pr t kthyer a petzuar nj metal, kalandroj. Kaldaj /a it. caldaia - ngrehin me kazana me avull me tr pajisjen, ngrohtore industriale. Kalem /i turq. kalem - laps shkrimi, pip shartimi i hardhis, shkop i vogl, maja e dhmbit t sharrs. Kalemgji /u turq. kalemci - gazetar. Kalendar /i lat. calendarium - sistem i ndarjes s kohs, dit, muaj, vite, periudha kohore; libr q ka t bj me kohn nga 1 janari - 31 dhjetor. Kalibr /ri it. kalibro - vegl e posame pr t matur diametrin e nj gypi, gryks s arms s zjarrt. Kalibroj it. kalibrare - i jap formn a madhsin e duhur nj detaj a nj predhe.

542

Kalif /i turq. halife - sundues, pasardhs i muhamedit, titull sulltansh. Kaligraf /i gr. kalligrapheo - bukurshkrim, art. bukurshkrimi. Kalikoz /a lat. chalicosis - mjek. pluhurr guri i thithur nga njeriu. Kalinoplastik /a lat. chalinoplastica - mjek. plastik kirurgjike e cepave t gojs. Kalk /u fr. calque - letr, plhur e tejdukshme q prdoret pr t kopjuar skica, vizatime t ndryshme duke vn plhurn mbi figurn q duam ta kopjojm. Kalk fr. n gjuh dmth. prkthim bukfal, fjal pr fjal nga nj gjuh e huaj n gjuhn shqipe, jo origjinal. Kalkoz /a lat. chalcosis - bakr; mjek. depozitm i bakrit n inde. Kalk /u fr. calque - 1. letr a plhur e tejdukshme pr t kopjuar vizatime t ndryshme . 2. gjuh. fjal ose shprehje q krijohet me prkthim bukfal, joorigjinal si do shqipja. Kalkulacion /i lat. calculatio - llogari, parallogari. Kalkuloj lat. llogaris; fig. prllogaris.
543

Kalkulativ /e lat. q llogaritet, i caktuar, vrtetuar, i themeluar n kalkulime. Kallaj /i turq. kalay - kim. simb. Sn. metal i but q prdoret pr shklqimin e enve, n veanti enve t bakrit, kallajxhiu. Kallam /i gr. kalamos - bim shumvjeare e vendeve t lagshta, prdoret pr t mbuluar ati. 2. bot. shavar, kundje, masur pr penj, pipth, fyell, pipz, gzhoj plumbi, krciri i kmbs q mbulon arapa. Kallamar /i gr. kalami+ar - kuti ku mbahet ngjyra e shkrimit, shishe. Kallame /ja gr. kalami - krcilli i misrit; ar e korrur me misr apo me grur , hamullore, tallisht, kallamisht, hamullisht. Kallauz /i turq. kilavuz - udhheqs, dashi i kopes, mblesi, elsi kopil, kunj pr t hapur vrima, keq. njeri i paguar... Kallp /i turq. kalip - shabllon, skem, model; q sherben pr punimin, formn q dshirohet , modelin e nj sendi pa e lodhur kokn dhe zbatohet verbazi p.sh. shabllon kpucsh, tjegullash. Kallum /ja turq. grop wc.
544

Kallogjer /i gr. kalo geros - i bukur plak, murg ortodoks, njeri q bn jet t mbyllur, ai q sht shkputur nga jeta e gjall, njeri q bn shrbime fetare n kish. Kallogre /a gr. kallogre - murgesh ortodokse, grua e vetmuar pa fmij, pa tafrm, korb, grua e mjer q sht pr tu mshiruar. Kalodermi /a lat. chalodermia - rrudhja e lkurs. Kalori /a it. caloria - nxehtsi, sasia e kalorive q jep nj ushqim. 2. fiz. njsi matje. Kalorifer /i it. calorifero - radiator pr ngrohje t shtpis me avull ose me uj. Kalimetr /ri it. caloria metron - aparati q mat sasin e nxehtsis q ka nj trup. Kalvinizm /mi fr. sipas emrit Jan Calvini doktrin fetare e protestantve perndimor: Franc Angli, Gjermani, Holand, Skandinavi, Skoci, Hungari. Kalori /a it. caloria, lat. calor - nxehtsi; fiz. njsi e matjes s nxehtsis, sasia e kalorive q jep nj ushqim. Kamare /ja turq. kamara - dollap servisesh, n mur pr kafe dhe qaj, xhezve, filxhan (zakonisht dollap dy anve toxhakut n od burrash)

545

musendra muri pr servise, t varura n mur, kthin, kabin n vapor. Kamat /a it. kamatos - fitim; fajde, pjes e fitimit q merr shteti ose banka pr nj kredi t lshuar dikujt, interes. Kamban /a it. campana - zile, mjet tingllues n kisha. Kambrik /u ang. cambric sipas qytetit Cambrai n Franc - plhur liri a pambuku e bardh q prdoret pr araf, prveshje t brendshme. Kamer /a lat camera - dhom e errt e zbrazt, aparat foto. Kameri /a turq. kameriye - tarrac e katit t dyt pr lule. Kamarier /i it. camariere - puntor restorani q u shrben me gjell e me pije njerzve. Kam /a turq. kama - thik me dy tehe, q mbahet n kllf, arm brezi. Kambial /i it. kambiale - dokument detyrimi, dftes, dokument financiar q detyron dik ta shlyej shumn e parave t marra hua, n afat t caktuar, ta paguaj nj shum ose shumn e parave pr mallrat e blera me kredi.
546

Kameleon /i lat. camoeleon - zvarranik, luan q zvarritet pr tok, zool. zvarranik nga vendet e ngrohta, bari i ngjashm me hardhin, q ndrron ngjyrn e lkurs n prshtatje me ngjyrn e vendit, mjedisit ku ndodhet; kamaleon e quajm edhe njeriun dyftyrsh apo shum faqesh q ndrron qndrimin pr mbrojtjen e interesave t veta. Kameraman /i ang. Cam man mjeshtr q fotografon me kamer, skena t ndryshme pr film ose pr tve; kamera sht aparati marrs i foto. tve. dhe foto kinomatografike. Kamikaz /t jap. piloti japonez, vetvrass i cili bashk me aeroplanin ( torpedo ) plot eksploziv hidhet mbi anijen e armikut (Er perndie Fortun q shek.13. e shptoi Japonin nga invazioni i flots mongole ) Kamillaf /i gr. kamelauke - kapela e priftit dhe e murgut ortodoks n trajt cilindri. Kamin /a gr. kaminos - furr ku piqen tjegulla, tulla, furr glqerore. 2. grumbull sendesh, stiv, pirg. Kamion /i fr. camion - makin q bart sende t rnda. 2. kamioneta gr. pr t vogla.
547

Kamomil /i lat. camomilla - mjek. lule e ksaj bime njvjeare nevoitet si bar qetsues i nervave, q prgatitet duke zier me uj lulet e thara t kamomils. Kamosh /i it. camoscio - lkur e but me push nga njera an, prdoret pr kpuc, anta. Kamp /i it. campo - vendqndrim i prkohshm, zakonisht me adra, qendr pushimi pr t rinj a puntor, pushimore, kamp burgu etj. Kamuflazh /i fr. camuflage - kamuflimi; 1. maskimi i nj sendi duke mbuluar e ndrruar ngjyrn q mos t diktohet. 2. fig. mnyr pr t fshehur qllimet e veprimet dikushi. Kampion /i it. campione sport. titull q i ipet vendit t par n nj gar, nj ekipi, nj sportisti. Kampionati it. kur ekipi a sportisti i vendit t par dhurohet me nj kup, nj flamur etj. Kamuflim /i fr. camuflage, camoufler - maskim, maskoj nj send, ia ndrroj ngjyrn, e bj q mos t diktohet nga t tjert, veprim , form, mnyr a mjet q prdor dikush pr t i mshehur ose pr t maskuar veprimet e qllimet e tij. Kamufloj fr. maskoj, fshehi q mos t dallohet nj send, mos t zbulohet etj.
548

Kanal /i lat. canalis - hendek i hapur pr t ujitur, vjask (lugu), kanal tv. me val t veanta. Kanalizoj lat. canaliser - i jap drejtim t caktuar nj pune. Kanape /ja fr. canape - divan drrase pa dyshek, ndenjse e gjat pr ulje. Kanarin /a it. canarino - zool. zog kngtar sa trumcaku i shkatht e q kndon bukur. 2. vajz, kngtare e bukur. Kanape /a fr. canape - nim, divan, ulse e gjat nga drrasa ku uln disa veta, kanape apo divan ode pr ulje. Kancelar /i lat. cancellarius - kryeministr n gjermani. 2. kancelari quhet zyra e tij. Kancer /i lat. cancer - mjek. bullung q shfaqet n trupin e njeriut, tumor i keq q shkatrron indet e organet pr rreth. Kandel /a it. candela - aparat pr ndezjen e motorit me plcitje. Kandidat /i lat. kandidatus - personi i propozuar pr nj organ t lart t pushtetit. Kandil /i turq. kandil - bishtuk q bn drit, mjet i thjesht ndriimi, drita e dobt e ktij mjeti, fitilaq, shandan, kandila makine.
549

Kangjell /a gr. kangeli - parmak me shufra hekuri pr t rrethuar nj oborr, nj lulishte, nj kso porte. Kanistr /ra gr. kanistron - en e thurur nga xunkthi, shport q sherben pr buk, pem, thurima nga kalli gruri pr zbukurime. Kanibal /i sp. canibal - njeringrns, gjakatar i egr dhe mizor; ai q i prket fazs m t ult t zhvillimit njerzor. Kanibalizm /mi sp. Canibal izm hist. njerzit prdorin si ushqim mishin e njeriut, njerzit e fazs s egrsis, faz e egrsis s madhe, barbarizm, kanibalizm. Kanoni /et gr. kanon - rregull , n estetikn antike kanone quheshin disa prpjestime t shprehura n numra q i prdorte skulptori ose piktori, n epokn e Rilindjes antike trupi ideal i njeriut duhej t ishte 7,5 deri n 8,5 m i gjat se koka e tij. Shkrimtari kanonet si rregulla fikse detyrohej ti ndjek pr ruajtje t tri njsive p. sh. dramatike: njsi veprimi, kohe dhe vendi, meq kto shkpusin artin nga krkesat e gjalla t jets, nuk kan ndonj prsosmri , dihet se do model i nxjerr nga jeta ka nj prmbajtje t caktuar historike dhe konkrete.
550

Kanonier /a it. cannoniera - usht. anije e vogl lufte. Kanotazh /i fr. kanotage - sport. vozitje barkash. Kantautor /i it. kant autare - kngtar q i kndon kngt t cilat i ka shkruar dhe kompozuar vet. Kantin /a it. cantina - vend i freskt ku ruhen pijet. Kantier /i lat. cantiere - vendndrtimi i anijeve. Kanton /i fr. canton - njsi e vogl administrative, krahin autonome n Franc. Kanun /i turq. kanun, gr. kanon - prmbledhje ligjesh e normash t trashiguara brez pas brezi t pashkruara q mbron interesat e sunduesit, kanunizoj rregulla q duhet zbatuar n mnyr dogmatike. 2. kanunore a rregullore, statut. Kaolin /i kin. kao ling - kodr e lart n Kin e pasur me argjil, lnd e par pr prodhimin e parcelonit. Kaos /i lat. chaos, prej gr. haos - pshtjellim i madh, rrmuj, rregullim i plot, kaotike, e paorganizuar. Kaotik /e it. caotico - q sht pshtjellim i madh, q bhet pa rregull e pa organizim, i rrmujshm.
551

Kapacitet /i lat. capacitas atis - 1. mundsi q ka nj en, nj dhom pr t zn sasi t caktuar. 2. fuqia e nj makine, e nj motori pr t br nj pun. 3. aftsia mendore a krijuese e dikujt etj. Kapedan /i it. capitano - komandant trim me shpirt luftarak i nj ushtrie. 2. kapiten i anijes. 3. hist. bajraktar. Kapel /a it. capello - ksul, shapk me streh. Kap /a it. cappa - kapel, grumbull duajsh drithi t vn n kmb, stiv, kapule, kapic. Kapilar /e lat. capillaris - anat. gypa t holl gjaku sa qimja. Kapital /i lat. capitalis - pasuria, parat, mjetet e prodhimit nga t cilat nxjerr prfitime kapitalisti. Kapitalizm /mi lat. kapital+ izmi - formacion, sistem ekonomiko shoqror ku mjetet e prodhimit jan pron private, shteti tatimon me mbivlern pronart. Kapiten /i fr. capitaine - komandanti i nj anijeje a aeroplani, grad ushtarake e pilotit, marinarit. 2. sport. udhheqsi i nj ekipi. Kapitull /i lat. capitulum - secila nga pjest kryesore t nj libri. Kapitullim /i lat. capitullare - dorzim armikut, humbje e besimit para pengesave, fatkeqsive.
552

Kapllan /i turq. kapllan - tigri n prrallat popullore. Kaprolli /ja lat. capreolus - zool. dythundrak me brir i familjes s drerve me qime t kuqrreme ( kaprolli mashkulli i sorkadhes ) Kapot /a it. cappotto - pallto dimri.prej stofi t trash, pallto ushtarake. 2. mbules e metalt q hapet e mbyllet dhe mbron nj mekanizm nga pluhuri, nga lagshtira. Karabina /ja tur. karabina - kulm, shtpia u vu nn kulm, vuri karabina. 2. ndrtes q i jan br muret e atia, por nuk sht suvatuar, nuk i jan vn dyer e dritare, ndrtes e pambaruar plotsisht. Karabinjer /i it. carabiniere - xhandar italian, ushtar i zgjedhur i kambsoris, i paisur me karabin ( pushk e leht e me tyt t shkurtr ), qits i mir me karabin. Karafil /i turq. karanfil - bot. bim barishtore me lule t bukura ngjyra t ndryshme e er t kndshme. Karajfilja it. Carlo figlio ( Karli dhe i biri ) pushk e gjat q shkrehej me strall. Karakoll /i turq. kara kol - i ziu ushtar; vendroja e
553

ushtarit n kufi. Karakush /i turq. karakus - smundje e kyqeve t kmbve te kali, enjtje. Karamboll /i fr. carambole - fjal inde, goditja e dy bilave me biln e par n lojen e bilardos. 2. prplasja e dy makinave, dy vetave. Karakter /i lat. character, gr. haracter - shenj dalluese, tipar, sht trsia e veorive shpirtrore ( psikike ) t njeriut q shfaqen tek ai n rrethana t ndryshme njerzore, n veprimtarin e tij, qndrimi i tij personal kundrejt fenomeneve t jets, sjellja dhe vlersimi q u bn atyre. Karakteri lat. ka pr veori kmbnguljen, vullnetin, vendosmrin pr tia arritur nj qllimi, ka qndres e burrri. 3. n letrsi karakter quhet figura e njeriut me tipare individuale e shoqrore t theksuara me saktsi t madhe p.sh. Sknderbeu n poemin Knga e sprasme e Bals heroi q pasqyron shpiertin, aspiratat, dshirat, doket, zakonet, dashurin pr liri, luftat heroike t nj populli ka karakter kombtar. 4. karakter klasor lat. kur arti ishte i lidhur, peng i bindjeve t klass sunduese. Karakteristik /e fr. carteristique - sht njeriu q shquhet , dallohet me tiparet e veta t veanta n
554

lloin e vet, veorikto q i prgjigjen karakterit t nj njeriu t nj populli t nj epoke. Karakteristik /a fr. caracteristique - trsia e vetive fizike e morale, t sjelljes e t veprimtaris s dikujt, q e dallojn at nga t tjert, prshkrim i tipareve t jashtme, dhe veorive t prgjithshme morale n esenc . 2. kur njeriu ndrronte vendin e puns, konkuronte t gjej pun, me dokumente duhej ta kishte karakteristikn e vrtetuar nga vend i puns. Karakterizoj fr. caracteriser - jap tiparet fizike e morale pr dik, prshkrimi a prcaktimi i karakterit t dikujt. Karantin /a it. quarantina - vend i veuar ku bhet kontrollimi shndetsor i t smurve pr t parandaluar ndonj epidemi. Karbon /i lat. carbo onis - kim. element kimik, jometal, cimb. C. laps karboni pr vizatim, letr karboni. Karbonizoj fr. karboniser - kthej n qymyr, e shprbj duke e djegur n temp. t lart, prpunoj, ngop me gaz karbonik nj lng, tretsir. Karburant /i it. carburante - naft, benzin, lnd djegse. Kardan /i it. Cardano shpiksi italian - cardano

555

tek. nyj mekanike n motor q mundson lvizjen n t gjitha drejtimet. Kardio lat. cardia - zemr, q ka t bj me zemrn. Kardiodem /i gr. kardia demia - dhjamosje e zemrs. Kardiograf /i gr. kardia grapho - shkruaj; aparat q regjistron rrahjet e zemrs. Kardiogram /i gr. kardia gramma - shenj; paraqitja grafike e puns s zemrs. Kardiolog /u gr. logos - dije; mjeku specialist i zemrs. Kardiologji /a gr. pavijon i posam i zemrs. Kardiopat /i gr. pathos smundje - smundje e paprcaktuar e zemrs. Kardiofob /i gr. phobos - frik patologjike nga smundjet e zemrs. Kardioplegji /a gr. pelge - goditje, plag, dmtim n zemr. Kardioterapi /a gr. therapia - mjekim i zemrs. Kardiovaskular /e lat. vasculum - ent e gjakut dhe zemrs. Karikator /i it. krehr fisheksh. Karikatur /a it. caricatura - lloj i artit figurativ q kritikon e demaskon ant negative n sjelljet e

556

n veprimet e dikujt duke br vizatime q zmadhon tiparet e t metave, i paraqet ato n mnyr qesharake a t vajtueshme n krahasim me at q duhet t ket dikush. Karikaturizoj it. karikatur izoj - bj karikaturn e dikujt. Karizm /ma nlat. Carisma - forc personale, fuqi vetanake, i plotfuqishm. Karizmatik /e lat. carisma tik - m i forti, m i prligjshm, si sot Tomi Bleri anglez n prag t mileniumit lll. Karikatur /a it. caricatura - lloj i artit figurativ q kritikon, demaskon t metat, ant negative n sjellje, veprime t dikujt, nj paraqitje e deformuar dhe e zmadhuar, q n mnyr qesharake godet t metat q bien n sy m tepr, nprmes nj vizatimi, nj pikture, nj skene ose nj vepre letrare. 2. karikaturn autori ka si nj arm t fuqishme pr t demaskuar t meta dhe dobsi; ndonjher ai ka pr qllim vetm shakan pa t keq. Karikaturizoj it. carikatur izoj - bj qesharake apo t vajtueshme di me veprn e krijuar, n krahasim me at q duhet t ket. Kartel /a it. cartella - dy flet letre me t dhna pr nj njeri, a pr nj mall.
557

Kartmonedh /a it. carta moneta - letr me vler pr blerjen dhe shitjen e mallrave, bilet banke. Kartpostale /ja fr. carta postale - kartolin q mund ti drgohet dikujt pa zarf. Kartotek /a fr. carte + theke - vend ku mbahen kartela t radhitura, t sistemuara nepr skedare, dollape. Kartuq /i it. cartuccia - karton i kuq. Karter /i ang. carter - en pr vajin e motorit, mbshtjells metalik pr t mbrojtur nj aparat. Karvan /i pers. karvan - varg njerzish, kuajsh. Karrier /a it. carriera - koh e zgjatjes n nj pozit, profesion, gradim i shpejt, karrierizmi synim pr t zn poste. Karroc /a it. carroza - karroc dore, karrocier, karroja pr kuaj e qe, karropunues. Kasaturr /a it. casiatore - thik, shpat, bajonet e gjuetarit. Kask /a fr. cassa - helmet, kapel metali, kaskat blu t mbrojtjes. Kashai /a turq. kasagi - kruese e metali pr kuaj. Kasaturr /a lat. cacciatore - shpat, bajonet, thik q prdorej n gjueti. Kata gr. kata - fj. form. posht, nn, gjat. Katabolizm /mi lat. catabolismus - shkatrroj,
558

hedh posht, zbrthim i lndve organike n qeliza, disimilim. Katakizm /mi gr. kataklysmos - prmbytje, vrshim i papritur, fatkeqsi e madhe a kthes e papritur q sjell prmbysje e shkatrrime n mas, katastrof, shembje dheu . Katakomb /i it. catacomba - galeri, tunele, shpella t nndheshme me origjin nga Roma e vjetr, labirinthe, vend i errt, i mbyllur, i heshtur ku leht hyhet e vshtir sht pr t dalur, shrbejn pr tu fshehur gjat lufts me kundrshtarin; Shpell e Dragobis ishte katakomb i BajramCurrit me shok. Katadioptri /ke gr. kata dioptrika - shkenc q ka t bj me ndalim a reflektim drite; optik. lnd qelqi q ofron dhe zmadhon objektet: qelq, pasqyre, syza. Kataklizm /i gr. kataklysmos - prmbytje, vrshim, prmbysje e madhe dhe e papritur, shembje e nj pjese t dheut. 2. fakeqsi e madhe q sjell pa pritur shkatrrime, prmbytje n mas, katastrof, shkatrrim ekonomik i vendit. Katalepsi /a lat. catalepsia - mpirje, shtangje e trupit, e pjesve t veanta, q shoqrohet me
559

humbjen e aftsis pr lvizjet e vullnetshme. Katalizator /i lat. catalysator - nxits, prques i nj qllimi a piksynimi; lnd q ndryshojn shpejtsin e reaksioneve kimike, pa u ndryshuar vet. Katalog /u lat. katalogos - libr, regjistr emrash me nr. tel. katalog i nj ndrmarrje tregtare i ilustruar me shpjegime e foto. Katallan /i lat. catalanus, sp. catalano ( banor i Katalonis ) - mit. ciklop; figur e prrallave popullore, parafytyrohej si njeri i egr me shtat vigan me nj sy n ball, q hante njerz. Katamnez /a lat. catamnesis - kujtoj; mjek. grumbullimi i t dhnave mbi t smurin nga ndrprerja e mjekimit. Kataplazm /a lat. cataplasma - lyej; procedura e vendosjes t disa formave farmaceutike n vendin e smur. Katapleksi /a lat. cataplexia - goditje; mjek. ngrirje, shtangie q vrehet pas disa ngacmimesh ose friksimesh t forta. Katapult /a lat. catapulta hist. arm e vjetr me gur, trar t mprehur shigjet, me lnd djegse zift, katran etj. mjet pr shkputjen e pilotit
560

automatikisht nga aeroplani n rast rreziku. Katarr /i lat. catarrhus - rrjedh; pezmatim me eksudat e cipave mukoz, veanrisht i rrugve t siprme t frymmarrjes, i stomakut. Katarakt /i gr. katarraktes - ujvare; mjek. perdja e syrit q pengon t parit. Katastrof /a lat. catastrofa - tronditje, fatkeqsi e madhe e papritur me dame materiale dhe t vdekur, vrshimi, trmeti. 2. let. dramat me pasoja tragjike pr heroin. Katatoni /a lat. catatonia - ngreh, tendos; mjek. palvizshmri, sindrom i ngrirjes motorike, q sjell habi, eksitim. Katars /a gr. katharsis - spastrim, dlirje, sipas Aristotelit gjendje shpirtrore q krijohet tek spektatort kur ndjekun zhvillimin e ngjarjeve t tragjedis, e cila u ngjall keqardhje pr vuajtjet e heroit, frik e dhembshuri pr fatin e tij. 2. katarsa gr. sht qllimi i tragjedis, me ngjarje tronditse e prekse t saj, ka synim moral dhe edukues, duke e kthjelluar dhe spastruar shpirtin e spektatorit. Katedr /ra gr. kathedra - vend i ngritur n nj sall, klas pr at q ligjron. 2. shkolla, dhoma e nj grupi pedagogsh. Katedral /a lat. kathedralis - fet. kryekish n nj

561

qytet me peshkopin e vet. Kategori /a gr. kategoria - grupi, lloji; filoz. nocion kryesor, thelbsor q pasqyron realitetin objektiv, q sht formuar gjat procesit t ndrlikuar historik n baz t praktiks shoqrore materja, lvizja, koha etj. 2. emrtim i prgjithshm i nj klase me tipare t prbashkta. 3. shkall e vlersimit t aftsis a kualifikimit t punonjsve, sipas cilsis s puns q bjn marrin edhe shprblimin. Kategorik /e gr. kategorikos - q shprehet n mnyr t prer e t qart, i pakundrshtueshm, q shpreh vendosmri. Kategorizim /i gr. kategoriser - klasifikimi i sendeve, i aftsive, ndarja n grupe e sendeve. 2. bj vlersimin e aftsis. Katekizm /mi lat. catechismus - fet. shtjellim i dogms s krishter me pytje dhe prgjigje, libri fetar q prmban kt shtjellim. Kateter /i gr. katheter - mjek. tub i zbrazt q futet n fshikn urinare pr ta zbrazur ose pr ta lar at. Katod /a gr. katodos - fiz. elektrod e polit negativ. # kund. anod ose poli pozitiv.
562

Katran /i turq. katran - zift. q prdoret pr lyerje litarsh katranosa ose e lyeva. Katolicizm /mi fr. katolicisme - feja e krishter q prfaqsohet nga kisha katolike, q ka si qendr Vatikanin dhe drejtohet nga papa; feja katolike, katolik/u , katolikt. Katrahur /at bised. rrmuj, zallamahi, katrahurat e jets, u b katrahur. Katraligu /t njeri shum i keq, keqbrs Katraloj /a bised. dfrim me kng e muhabet, qejf; mbaroi ajo katraloj. Katronet /a bised. lodr q lviz mbi 4 rrot. Katriprisht / nga t gjitha ant, drejtimet, n mnyr t gjithanshme, t qart e t plot; studioj ( analizoj ), vrtetoj e provoj katriprisht, vrtetim i katrpt, pohim i, fytyr etj. Kauboj /i ang. cowboy - bari, trim i Ameriks Veriore, kalors q i ruan bagtin, i hipur n kal u sillej pr rreth, avanturist i perndimit t egr Kauz /a lat. causa - shtje e madhe, e drejt q mbron me kmbngulje interesat e nj klase. Kauuk /u indisht. kao ou - lott e drurit, lnd e prkulshme q kullon nga trungu i disa drurve, lng druri q rritet rreth lumit Amazon, nxirret nga

563

nafta, qymyrguri etj. Kauter /i lat. cauter - mjek. instrument metalik q skuqet dhe shrben pr djegie t plagve. Kauz /a lat. causa - shtje e madhe dhe e drejt; trsia e interesave t nj klase, q i mbron me kmbngulje. Kavalier /i it. cavaliere - djal i ri, burr bujar, q me mirsjellje dhe eleganc shoqron vajza e gra n valle. 2. ai q u paguan grave pije, dordhn. Kavern /a lat. caverna - mjek. zbrazti e vogl q bhet n mushkri a ndonj tjetr organ t trupit nga tbc. Kazerm /a vendosur nj repart ushtarak. Kazino /ja it. casino - lokal argtimi, sall leximi, kumorhane. Kazuistik /a lat. casuistica - grumbullimi dhe studimi i rasteve t smundjeve. Kazus /i lat. casus - rast i smundjes bashk me rrethanat. Kefalodini /a lat. kephalodinia - marramendje, marrje mendsh, rrotullim. Kefalofim /a lat. kephalophima - mjek. tumor n kok. Kefalografi /a lat. kephalographia - mjek. incizim,
564

grafi e koks. Kefalologji /a lat. kephalologia - mjek. studim pr kokn dhe smundjet. Kefalomiozit /i lat. kephalomyositis - pezmatim i muskujve t koks. Kefalonkus /i lat. kephaloncus - tumor n kok. Kefalopat /i lat. kephalopathia - mjek. dhembje koke. Keilit /i lat. cheilitis - mjek. pezmatim i buzve. Keirologji /a lat. cheiro logia - dor; mjek. bised me shurdhmemec, me shenja, me duar. Kemoz /a gr. chemosis - mjek. njtje e cips lidhse t syrit. Kep /i ang. cape - shkmb i madh i thepisur me nj ose disa maja t mprehta, thep, cep. 2. gjeogr. breg shkmbor q zgjatet n det, hund toke n det. 3. ekan majth pr kos, pr guri etj. Kng /t nj lirik me origjin t lasht, disa strofa me refren, msoheshin prmendsh, kndoheshin me melodi n raste pune, feste a dasme, ninulla, kng pr heronj dhe ngjarje historike, krijuesi ishte nj i talentuar anonim, populli q e kndoi dhe e prcolli vazhdimisht goj pas goje brez pas brezi. 2. poet t frymzuar nga kjo filluan krijimtarin e shkruar ( artistike ).

565

Kibernetik /a ang. cybernetics - shkenc q studion ligjet ose veorit e prgjithshme t drejtimit n organizmat e gjall e t makinave si edhe metodat e mundsit teknike pr t lehtsuar punn e njeriut, duke zvendsuar disa nga veprimet e tij mendore e praktike me an t aparateve e t paisjeve t ndrlikuara automatike. Kibernetik /a ang. cybernetics - shkenc q ka si objekt studimin matamatik t funksionimit t sistemeve materiale t vetdrejtuara ( pavarsisht nse jan sisteme natyrale, sociale ose teorike ) si dhe gjetjen e metodave dhe mundsive teknike pr t lehtsuar punn e njeriut, duke e zvendsuar disa nga veprimet e tij mendore e praktike me an t aparateve e t pajisjeve automatike. Kieziologji /a gr. kyesiologia - shkenca q merretme studimin dhe dukurit e shtatznis. Kilanogiom /a lat. chylangioma - mjek. tumor i enve limfatike t zorrve. Kilemi /a lat. chylaemia - prani e kilusit ose qumshtit n gjak. Kilot /a fr. culottes - t mbathura sportive, pantallona prej gjuri e posht t ngushta. Kiloton /i gr. =1000 tonelata. Kilovat /i KW gr. = 1000 wat njsi e matjes s
566

fuqis s rryms elektrike. Kilus /i lat. chylus - lng si qumsht i cili formohet n zorr nga ushqimet q treten dhe prmban t gjitha lndt q thithen nga organizmi. Kimi /a lat. chimia - shkenca q studion prbrjen e ndrtimin e lndve, vetit e tyre dhe shndrrimin e tyre n nj lnd tjetr. 2. prbrja cilsore, kimike e nj lnde 3. lnd msimore q jep kto njohuri t ksaj shkence t nevojshme n shkoll, tekst q prmban kto njohuri. Kimoterapi /a gr. chemi theraphi - mjekim i smundjeve ngjitse me preparate kimike q veprojn mbi mikroorganizma patogjene duke mos dmtuar organizmin. Kinema /ja gr. kinema - lvizje, pallat me aparat kinematografik ku shfaqen filma. Kinematografi /a gr. kinema grapho - art i marrjes n film t pamjeve a t figurave t ndryshme dhe riprodhimit t tyre n ekran me ann e nj aparati t posm, prodhim i filmave. Kinetik /a gr. kinetikos - energjia q prodhohet nga lvizja e nj trupi, q lidhet me lvizjen, energji kinetike ose energji e lvizjes. 2. deg e mekaniks teorike, q prfshin dinamikn dhe statikn.

567

King size ang. mas mbretrore, emrtim i nj lloji t caktuar cigaresh luksoze amerikane. Kinin /a farm. pluhur q nxirret nga lvorja e drurit t kins n Peru prdoret si hape a kokrr kundr smurjes s malarjes. Kinkaleri /a it. chincaglieria - dyqan ikrrimash, sende t vocrra. Kinoklub /i gr. kino club - klub i paisur me nj sall pr shfaqje filmash. Kinokronik /a gr. kino chronica - koh; gjini e artit kinematografik, q paraqet n film ngjarje nga jeta dhe nga veprimtaria e punonjsve. Kinostudio /ja gr. kino studio - institucion kulturo artistik, ku punojn skenarist, regjisor, aktor, operator etj. pr prodhimin e filmave kinematografik, ndmarrje e prodhimit t filmave. Kinoteatr/ri gr. kino theatrum - pallat q shrben pr teatr dhe filma. Kinotek /a gr. kino theke - arkiv kinematografik, ku ruhen filmat e vjetr. Kiosk /u turq. ksk - dyqan i vogl gazetash e ikrrimesh. Kiper /i gjerm. kipper - vetzhkarkues, mjet me karroceri lvizse pr zhgarkim.
568

Kiragra gr. cheiragra - dhembja e duarve, kiralgjia. Kirartrit /i gr. cheirartritis - pezmatim i kyit dhe i gishtrinjve t dors. Kiromegali /a gr. cheirmegalia - zmadhim jonormal i dors. # kund. kiromikri. Kirurg /u lat. chirurgus - mjek i specializuar pr kirurgji. Kirurgji /a lat. chirurgia - operimi, mjekim i smundjeve me an t operimit. Kistit /i gr. kysthitis - pezmatim i vagjins. Kitarragji /a gr. kyttarrhagia - gjakderdhje, hemorragji nga alveola e dhmbit. Klan /i ang. klan - familje, hist. grup shoqror nga njerz t nj gjaku n bashksin primitive, fis. 2. keq. grup njerzish me interesa vetjake. Klasifikim /i lat. classificare - ndaj n klas, n kategori frymor a sende, klasifikoj. Klasicizm /mi fr. classicisme - drejtim letrar e artistik q kishte model artin antik me nj sistem rregullash estetike, dominoi gjat shek. 17- 18 Me fjaln klasis n lmin e kulturs nnkuptohet trashigimia e vlerave kulturore dhe letrare. Sipas Eskilit dramaturgut antik, arti dhe letrsia klasike kishin mbshtetje n arsyen e shndosh. Faktort
569

q e bn t faqet: 1. kontributi i humanistve pr lirimin e mendjes s njeriut nga metodat skolastike ( njeri i shkputur nga jeta e gjall ) dhe obskurantiste (errsi, padituri, mohues i shkencs) kishtare. 2. nevoja pr nj paq dhe stabilizim t prgjithshm, pas luftrave qytetare e fetare. Kjo arrihej nga nj pushtet qendror absolut monarkia absolute franceze. Mund t prmendim rolin e veant t ministrit t Dinastis burbone, Kardinali fuqiplot Rishel q bashk me Shaplen formoi Akademin fraceze 1635. letrsia u quajt letrsi oborrtare. Si mbshtetje e klasicizmit ishte filozofia racionaliste e Rene Dekartit. Vepra e Dekartit Studime mbi metodn 1637 dhe parimi i ndryshimit univerzal. Dekarti prjashtonte funksionin e shqisave, parimi i t ndarit t vshtrsive. Prfaqsuesit: Malerb, DObinjak, Shaplen Klasicizmi si drejtim kryesor stilistik n letrsin frnge t shek. 17. Baza racionaliste e Klasicizmit dhe filozofia e Rene Dekartit, La Fonteni Prrallzat . Tragjedia klasiciste Pjer Kornei Sidi, Horaci. Komedia e Zhan Rasinit Andromaka, Fedra, Ifigjenia n Aulid Molieri Tartufi, Koprraci, Mizantropi, Don Zhuani Klasicizmi te anglezt Xhon Milton Parajsa e humbur te spanjollt Jeta sht

570

ndrr drame e Kalderon de la BarksLetrsia n shek e 18 vazhdon me Daniel Defo Robinson Kruso, Xhonaton Suift Udhtimet e Guliverit Sentimentalizmi n letrsin angleze me Robert Brns e Riardsonin. Klasika gjermane dhe lvizja letrare m i njohuri sht Johan Walfgang Gte me Vuajtjet e djaloshit Verter, Fausti dramat dhe poeat, dhe Fridrih Shiler me dramat Vilhelm Teli, Hajdutt, Intrig dhe dashurii Klasik /e fr. classique - shembull, model pr kohn; q sht krijuar prej nj klasiku ose prej klasikve, q sht br model e ka krijuar tradit, i prsosur, tipik, karakteristik, m i miri n lloin e vet; q lidhet me artin dhe kulturn antike greke e romake, q i takon nj periudhe t zhvillimit t lart; letrsi klasike model m i miri n llojin e vet, tipik, karakteristik q ka krijuar tradit ku prfshihen vepra q e ruajn aktualitetin. Klasik /u fr. clasique - krijues i ksaj doktrine a shkence, sht autori i veprave shkencore, letrare, artistike, q kan nj prmbajtje t thell ideore dhe nj form t prsosur, jan thesare t kulturs kombtare a botrore dhe prbjn modele n fusha prkatse: vepr klasike, gjuh klasike metod klasike, elemente klasike, muzik a balet klasik,
571

shembull a model klasik, shkrimtar klasik (shkrimtar t let. vj. greko-romake). Klauzul /a it. clausola - nj nga pikat e veanta t nj traktati, n nj marrveshje n nj kontrat; dispozit e veant q i shtohet nj marrveshje a neneve t nj traktati. Klauzur /a it. clausura - mbyllje, provim me shkrim prfundimtar n fakultete e shkolla t larta. Klavikul /a lat. clavicula - anat. heks, prerja e heksit pr t lehtsuar lindjen e fmijs tepr t shndosh quhet klavikulotomi. Kleptomani /a gr. klepto mania - vjedhja, smundje, apo si ves pr t vjedhur, kobar e anormal. 2. mjek. dshir pr vjedhje q mbshtetet n t meta psikike. Kler /i gr. kleros - shrbyesi fetar, kleriku. Klerikalizm /mi fr. clerecalisme - sundimi i kishs n jetn politike. Klient /i it. it. cliente - blersi, myshteriu, ai q blen dika, gjithnj n t njejtin dyqan. Klik /a fr . clique - keq. grup i vogl njerzish me nj ambicje interesi a qllimkeq. Klimakterium /i lat. climacterium - riprodhues i aktivitetit seksual.

572

Klimatoterapi /a gr. klimo therapia - shrimi i smundjes me klim t prshtatshme. Klim /a gr. klima - moti n nj vend me t tra dukurit atmosferike shi, bor, er; mjedisi q na rrethon. Klinik /a gr. klinikos - q viziton n shtrat; institucion i veant ku vizitohen e mjekohen t smurt dhe zhvillohet nj msim e pun shkencore e mjeksis. Kliring /u ang. clearing - fin. sistem i shlyerjes s llogarive me an t mallrave, t cilat i japin njri tjetrit, dy shtete me marrveshje tregtare. Klishe /ja fr. clich - pllak prej metali a druri ku sht gdhendur nj reliev nj figur a nj foto. pr tu riprodhuar n nj botim; keq. ide q prsritet. Klitor /i lat. clitoris - kathic i vagjins s femrs. Klizm /a gr. klysma - pomp pastrimi q fut lngje n zorrn e trash. Klishe /ja fr. cliche - pllak prej metali a druri, kallp ku sht gdhendur n reliev nj figur a nj fotografi pr tu riprodhuar shum kso figura n nj botim ( klishe kallp ), figura e riprodhuar n shtyp; keq. ide, mendim, shprehje, q sht prdorur shpesh dhe prsritet njsoj.
573

Kloazma gr. chloasma - pigmente t femrs shtatzn. Klonik /e lat. clonicus - ngri konvulsiv. Klor /i gr. chloros - i blert, Cl element kimik, gaz mbyts m i rnd se ajri, i tretshm n uj e me veti helmuese e dezinfektuese. Kloremi /a lat. cloraemia - paksim i hemoglobins ( rruezave t kuqe t gjakut ). Klorhidrik /e gr. chloros hydor - tretsir nga klori dhe hidrogjeni acidi klorhidrik. Klorofil /i gr. chloros phyllon - i blert dhe gjeth pigment q u jep ngjyr gjetheve ndihmon pr t prvetsuar karbonin shndrron trupin e bims edhe me veprim t energjis diellore. Klorom /a gr. chloros oma - tumor n rritje periostale, kuadri leucemik i gjakut. Klorur /i it. kim. krip q fitohet nga bashkimi i acidklorhidrikut me nj baz. Kloun /i ang. artist cirku, qesharak me lvizje dhe veprime, keq. palao Klub /i ang. shoqat a organizat e punonjsve t nj profesioni, art, kultur, argtim etj.
574

Ko, kom, kon lat. cum, con, com, cor fjalformuese me kuptimin - me dhe bashk. Koagulim /i lat. coagulare - piksje e gjakut. Koaguloj lat. coagulare - ngrij, piks gjakun shndrroj nj substanc organike n gjendje t lngt ose t ngurt. Koautor /i lat. ko autor - bashkautor. Koalicion /i lat. coalitus - lidhje ( bashkim ) mes partish, shtetesh pr t mbrojtur interesa t njjta. Kobalt /i gjerm. kobalt - Co metal ngjyr argjend, m i fort se hekuri e q shkrihet n temp. t lart. Kobr /ra port. Cobra capela - gjarpr me syze, qaf t larme e helmues, nj gram i helmit t kobrs mjafton ti mbyti 50 veta. Koobash /i turq. kocabasi - kryeplaku i fshatit. Kod /i fr. code - prmbledhje e sistemuar e normave juridike, rregulla, udhzime n nj fush t caktuar q duhet zbatuar. 2. sistem shenjash telefoni, telegrafi, radio (kodeks). Kodifikoj fr. codificare - prpunoj, sistemoj, prmbledh n nj kod nj trsi rregullash e udhzimesh q duhen zbatuar n nj fush t caktuar. Kodoj fr. coder - prcjell, jap a shkruaj nj
575

njohtim a nj urdhr, me ndihmn e nj kodi, shifroj. Koeficient /i lat. coefficiens - mat. numr para nj shprehje algjebrike ose para nj formule kimike q tregon se sa her duhet t rritet vlera e shprehjes ose e pjesve t formuls. 1. numr q tregon se sa her duhet t rritet nj madhsi e panjohur a e ndryshueshme. 2. madhsi q prcakton nj cilsi a veti t nj trupi. Kofin /i gr. kofinos - kosh me purteka pr t bartur pem. Kofoterapi /a lat. cophotherapia - mjekim i t shurdhve. Koine /a gr. koine - njsimi i gjuhs nga dialektet. Koitus /i lat. coitus - bashkim; akt seksual, ndrzim, kopulim, ethje. Kogito ergo som mendoj pra ekzistoj moto e R. Dekartit. 1596/1650 filoz. racionalist francez. Kohezion /i lat. cohaesio onis - fiz. cohaesio forc q bashkon, forca q mban t bashkuara fort molekulat e nj trupi. Koherent /i lat. cohaerens - i bashkuar i ngjitur pr ide, mendim parimor q nuk bie n kundrshtim me vetvetn.

576

Koherenc /a lat. cohaerentia - libr. bashkim idesh, lidhje prputhje e plot parimore. Koincidenc /a lat. coincidentia - prputhje e ngjarjeve n t njejtn koh ose prputhje e rastit, bashkprkues. Koincident /i lat. coincidens entis - prputhet, q prkon me, koincidon me kohn, bashkveprues. Kok /u lat. cocus - mjek. qeliz bakteriale e vogl sferike. Kokain /a sp. cocaina - lnd, narkotik helmuese q prdoret n mjeksi pr anestezi lokale ose si narkotik, nxirret nga flett e nj shkurreje tropikale Kokakol /a ang. coca-cola pije freskuese e SHBA shek. 19. me nj pjes t vogl t kafeins. Kokard /a fr. cocarde - shenj metalike n kapeln zyrtare. Koksi ang. coke - lnd djegse e ngurt, ka trajtn e qymyrit me pore prftohet nga distilimi i that i qymyrit, i torfs, prdoret n industrin e metalurgjis. Koksidioz /a latisos spora hominis smundje qymyri. Koktej ang. coctail - pritje e thjesht ( zyrtare ) me pije t ndryshme, pije e przier liker, ver, konjak.
577

Kolaboracionist /i it. collaborazionista - tradhtar, ai q bashkpunon me pushtuesin dhe tradhton atdheun e vet. Kolagog /a lat. lnd mjekuese q lehtson zbrazjen e fshiks s tmthit, kalimin e tmthit n zorr. Kolalgji /a lat. colalgia - zorra e trash, dhembje n zorr e trash. Kolangjit /i lat. cholangitis - pezmatim i kanaleve t tmthit. Kolaudim /i , kolaudoj it. collaudare - spec. kontrolloj nj makin a aparat para se tia filloj puns me t. Kolazh /i fr. collage - kallorisje e letrs ose e plhurs me ngjits pr t penguar thithjen e ngjyrave; piktur prej letre lara-lara ose prej ndonj materiali tjetr. Kolacistit /i lat. cholecystitis - pezmatim i fshiks s tmthit. Kolecistopat /i lat. cholecytopathia - smundja e tmthit. Kolocistotem /i lat. cholecystotomia - prerja e fshiks. Koleg /u lat. collega - libr. shok i nj profesioni, kryesisht q merret me pun mendore, shok
578

pune. Kolegj /i it. collegio - shkoll e lart n perndim e SHBA. 2. drejt. kshill i posam pran nj gjykate t lart. Kolegjial /e it. collegiale - grup njerzish q mbshteten n parimin e kolegjialitetit, n pun t prbashkt, kolektive. Kolegjium /i it. kollegium - organ kshillues a drejtues i nj institucioni: kolegjiumi i mjekve. Koleksion /i fr. collection - grumbullim i sendeve, bimve me kritere t caktura: koleksion pulash, gazetash, bimsh kafshsh t nj lloji ose q kan lidhje ndrmjet tyre. Kolektiv /i lat. collectivus - grup njerzish q punojn n nj ndrmarrje a institucion, kan qllime t prbashkta, t organizuar pr t kryer detyra t caktuara. # kund. individuale. Kolektivisht lat. kolektiv isht - s bashku, bashkrisht. Kolektivizoj fr. collectiviser - e bj pron t prbashkt. Kolektor /i lat. collektor - spec. ai q sistemon monstra t ndryshme gursh, mineralesh, bimsh. 2. pjes e rrumbullakt e dinamos a e makins
579

elektrike, q shrben pr shndrrimin e rryms s ndryshueshme n rrym t vijueshme. 3. gyp i madh kanalizimi ku derdhen shum gypa ansor. Kolendr /ra lat. calendarum - etnogr. kng ritesh q kndonin fmija pr Vit t Ri, kng kulaqesh n festa e krishtlindje. Koler /a lat. cholera - rrjedh; mjek. shfaqet me njtje e qelbzim zorrsh, me vjellje dhe dhembje barku, sht smundje ngjitse, koleroide e ngjashme me kolern. Kolik /a lat. colica - mjek. dhembje t forta barku. Kolipost /a fr. colis postal - pako poste, me pesh t caktuar. Kolon /i lat. colonus - hist. skllav, fshatar i lir q merr nj cop tok pr ta punuar duke paguar taksa. 2. popullsi e shtetit pushtues q hyn n toka t huaja dhe i punon e i shfrytzon ato. Kolonel /i it. colonello - grad ushtarake. Kolon /a it. colonna - shtyll; varg njerzish, automjetesh, kuajsh q lvizin n nj vij, njri pas tjetrit. Koloni /a lat. colonia - vend i pushtuar nga armiku, humbas pavarsin dhe shfrytzohet egrsisht nga armiku, popullsi e ndjekur jasht

580

vendit t vet , punon dhe jeton n nj vend t huaj. Kolonizoj fr. coloniser - e pushtoj nj vend t huaj dhe e populloj. Kolonj fr. eau de cologne - tretsir n alkool e me er t mir, prdoret pr tu lyer ose pas rrojs. Kolor /i lat. color - ngjyr ose kolorit bashkim harmonik i ngjyrave q prdoret pr t br nj tabllo, nj gravur. Kolos /kolosal /e lat. colosus colosalis - libr. njeri i madh, njeri vigan, njeri i shkencs a artit tepr i njohur, madhshtor, i jashtzakonshm. Koll /i it. colla - tretsir a lnd e bardh ngjitse, e prgatitur me nisheste e me lnd t tjera kimike, q prdoret pr t ngrir jakat e kmishave; kollarisi, ngrij jakat, fortsoj. Komandant /i it. comandante - ushtarak q komandon nj njsi ushtarake, komandant skuadre a brigade n aksionet rinore vullnetare. Komand /a it. comando organ udhheqs q komandon , urdhr i prer q u jepet ushtarve. Komandoj it. organizoj ose drejtoj nj skuadr. Komandos /t port. comandos - antar t nj organizate ose t nj ushtrie, q drgohen n nj
581

shtet armik a n nj vend tjetr pr qllime dmprurse, pr sabotime etj. Komasacion /i lat. commasatio - bashkim i arave t shprndara n nj siprfaqe t pashkputur, pr qllime t shfrytzimit m ekonomik t toks. Kombinezon /i fr. combinaison - kmish e brendshme grash, zakonisht prej plhure t holl e me rripa q kalojn mbi supe. Kombinat /i lat. kombinatus - i bashkuar, ndrmarrje e madhe industriale e cila prfshin disa uzina e fabrika q lidhen ndrmjet tyre nga prodhimi dhe nga procesi teknologjik. 1. bashkimi i disa ndrmarrjeve t nj dege t industris, ndrtesat e ksaj ndrmarrje. 2. makin e ndrlikuar q kryen disa pun, Kombinati Trepa etj. Komedi /a lat. comedia - fshat dhe kng; lloj i gjinis dramatike, q ka vepra me subjekt gazmor, godet, prqesh vese dhe sjellje t kqia t njerzve, shfaqja e ksaj vepre n sken tek shikuesi sjell situata komike, konflikti prfundon i lumtur n dobi t personazheve pozitive. # kund. tragjedia . Komediograf /i lat. comediographos - quhet hartuesi i komedive.
582

Komedia 14 vje dhndr AZ Personazhet: Zoti Vangjel plak i pasur Zonja Tan - gruaja e Vangjelit Gjini djali i tyre Marigoja nuse e tij Zonja Kote kusherir e Tans, Zonja Briri nj lehon, Prifti, Nuni, Brodani, Abazi krushq, gra, burra, upa djem. Komedi e vjershruar me katr skena ajupi thumbon rrept zakonin prapanik t martesave n mosh t paprshtatshme. Kjo ishte nj dukuri q prsritej shpeshher npr fshatra. Komedia mbshtetet n kngn popullore ajupi duke shfrytzuar kt tem krijoi nj komedi ku humori e satira arrin nj shkall mjaft t lart. Subjekti i veprs i veprs: Tana ankohet dhe don ta bindVangjelin q ta martojn Gjinin 14 vjear, meq ishte e lodhur nga puna e rnd e fushs dhe e shtpis. Vangjeli prse t kam marr grua Grat pr pun po jan Puno sa t duash vet Arat epi ne t tret Moj grua bn si t duash Dhe m qaf ti kesh vet N strofn e dyt shihet Vangjeli lshon pe

583

burrris: Tana kaq dua Nuk marr nuse pr sis Po pr punt e shtpis Domos do t doj Ta martojm! Tana qan nga gazi M shptove nga marazi Tani do t bhem vjerr Tana- pse kuvendon kshtu mor burr Pyetn fmija kurr Vangjeli - shuaj dritn dhe shko bjer Marigojamotr m ke mua O lum e prrua Ti m more grua Gjini Pse u zemrove Dhe u hidhrove Kur slot ndonj lodr S t dua si motr T dua si mm Po hajde t flem Se m mori gjumi Nusja fli t marrt lumi.
584

N komedi shihet gjuha e individualizuar dhe e tipizuar e personazheve. Vlen prmendur Tann si fjalamane dhe qndrimin e saj si grua. Dialogt jan t shkurtr dhe nxisin dinamizmin e veprimit t komedis. Komemoracion /i lat. commemoratio nis - tubim solemn pr t shprehur nderim t veant nj njeriu t vdekur; tubim solemn n shenj prkujtimi t nj prvjetori t rndsishm. Koment /i lat. commentum - intrpretim, shpjegimi e vlersimi q bhet rreth nj ngjarje shoqrore politike, mendime e vrejtje rreth nj ngjarje, nj vepre a nj vendimi. 2. let. koment sht shpjegimi e vlersimi q i bhet nj teksti, nj kapitulli pr t ndriuar pjest e errta t tekstit. Komentet sh. lat. mund t sqarojn shtje gjuhsore, ndrtime frazash ose fjal t rralla, emra vendesh a personazhesh historike; mund t prgnjeshtrojn ose t kundrshtojn ndonj mendim a pikpamje t autorit q komentuesit nuk i duket e drejt; komentet shnohen n fund t do faqeje, n fund t do kapitulli ose n fund t do vepre. 3. koment letrar quhet analiza e nj vepre me vlerat e saj artistike, prmbajtjen, figurat e ndryshme dhe veorit e stilit t shkrimtarit.
585

Komentues /i lat. komentoj - ai q vlerson e zbrthen nj shkrim a nj tekst q t kuptohet m mir prmbajtja e tij, ai q interpreton n radio a n shtyp. Komentoj lat. commentari - vlersoj a zbrthej nj vepr, shpjegoj a interpretoj, pais me shpjegime nj tekst. Komik /u gr. komicos - aktor komedish, q luan role komike, q ka t bj me komedin, i komedis, q t bn t qeshsh me prmbajtjen e saj qoft ajo pjes letrare, teatrale a filmike. 2. veori e bots emocionale q prshkon nj vepr letrare a artistike, q buron nga mosprputhja ndrmjet asaj q paraqitet dhe t vrtets ndrmjet fjalve dhe veprave, duke krijuar pamje e situata qesharake, situata absurde ku demaskohen t meta dhe vese, shkrimtari i mvesh me petkun e humorit , dallim nga satira dhe groteska q figurat e tyre me demaskime arrijn deri n karikatur. Komikja i afron situatat me tragjikn: komedit Koprraci Tartufi t Molierit V. Gete e bnin m tepr t qante se sa t qeshte, kurse Bajroni shprehej qesh pr punt e njerzve ve pse smund t qaj Komisar /i it. commissario - shef i nj sekcioni t policis; usht. udhheqs i puns politike n nj
586

njsi ushtarake, prgjegjs kryesor n komand q merret me edukimin politik e luftarak, udhheqs brigadash me pun vullnetare n akcione, npuns i lart shtetror. Komisarjat /i it. commissariato - organ shtetror q kryesohet nga nj komisar, zyra e komesariatit t policis. Komod /e it. comodo - i prshtatshm, i rehatshm, komod. Komodin /a it. comodino - dollap i vogl me sirtar q vendoset pran shtratit pr imtsira vetjake; krevat me komodina ansh. Komo /ja it. como - dollap i ult me sirtar pr ndrresa, araf etj. komo me pasqyr, v n sirtart e komos etj. Komparativ /e lat. comparativus - krahasim, metod krahasuese; metod e studimit historik krahasues, n shkencn e gjuhs dhe letrsis, ngjashmria q vrehet ndrmjet disa veprave letrare t popujve t ndryshm shpjegohet nga komperativistt me an t teoris s subjekteve shtegtuese kt lloj studimi e lroi E. abej. 2. teori komparativi ose krahasimi sajohet kur nj send e krahasojm me nj tjetr, me qllim q ta njohim m mir a sqarojm m bukur pop. Ma ka shtatin si selvi, ballin si inxhi gojn si kuti etj. q

587

nj gj e panjohur ose e errt t bhet e kuptueshme: X si mjellm e plagueme. Kompensim /i lat. compensare - zhdmtim, humbjen e kompensoj me shprblim; treg. prllogaritje e krkesave reciproke pr t paguar borxhin; barazim i llogaris s borxheve dhe krkesave. Kompensoj lat. compensare - sjell n masn e barazimit, barazoj, shpaguaj, zhdmtoj. Kompetenc /a lat. competentia - njohuri, aftsi, dije t thella q ka dikush n nj fush, aftsi q i siguron t rdejtn e zgjidhjes s nj problemi, nj shtjeje n baz t ligjeve, rregullave n fuqi, kompetenc e nj zyrtari t caktuar nga shteti. Kompiutor /i ang. computor - aparat elektronik q prdoret pr llogaritje automatike. Kompleks /i lat. complexus - trsi elementesh, sendesh, dukurish, veprimesh q plotsojn njera tjetrn, t lidhura e t grshetuara mir, grup kngtarsh me zrin e instrumentet. 2. mjek. trsi e shenjave t smundjes. Komplet /i lat. complet - kostum. 2.numr i plot, i tr, t gjith njerzit. 2. t gjitha vlimet e nj vepre, numrat e nj reviste.
588

Komplikim /i lat. complicare - ngatrroj. 2. ndrlikohet smundja. Kompliment /i fr. compliment - lajk, fjal e mir q i thuhet dikujt ndr sy, lavdata n thojza. Komplot /i fr. complot - marrveshje e fsheht e nj grupi njerzish n dm t shtetit, pabesi vrasje a dmtimi dikujt. Komplotoj fr. comploter - dmtoj shtetin qeverin a dik. Komponent /i lat. componentum - pjes prbrse, prbrs, secila pjes nga nj e tr. Komposto /ja it. composta - mblsir e lngshme, me pem t thata ose t njoma t ziera pr pak koh n uj me sheqer. Kompozitor /i it. compositor - ai q krijon vepra muzikore, ai q kompozon. Kompres /a it. leck e lagur, q vihet t smurit mbi kok, trup. Kompresori it. paisje q shrben pr t shtypur ajrin, avullin me gazrat, ngjeshs. 2. mjek. muskuli shtrngues. Komprometim /i it. njollosje e dikujt para t tjerve, prlyerje me pun jo t ndershme. Kompromis /i lat. lshim, marrveshje q arrijn dy pal kundrshtare duke i br lshime njera tjetrs, pajtim me lshime.

589

Komshi /u turq. komsi - fqinj. Kompozicion /i lat. compositio onis - bashkim, rregullim 1. let. ndrtim i brendshm i nj vepre letrare, muzikore a artistike, me synim zbulimi t ides s veprs, mnyra e ndrtimit dhe vendosja e pjesve prbrse t veprs, subjekti, personazhe, ngjarje, prolog e epilog. 2. kompozicioni bhet sipas llojit t veprs. Komun /a fr. commune njsi administrative lokale ; ndrtesa ku qndron administrata lokale ( organ shtetror ) q prfshin disa fshatra, nj krahin. Komunale fr q lidhet me ekonomi dhe ndrtimtari brenda komuns. Komunikacion /i lat. sistemi i rrugve toksore, ujore, ajrore; trsia e mjeteve q sigurojn lvizje, import, transport. Komun /a fr. commune bashksi; njsi administrative lokale q prfshin zakonisht nj krahin, disa fshatra, organ shtetror lokal kjo bnte bashkim ekonomik , kulturor t qytetarve. Komuna e Parisit e formuar m 18 mars 1871 ishte shtet i masave punonjse pas fitors s revolucionit 1871 prpjekja e par n bot pr t vendosur diktaturn e proletariatit.
590

Komunikat /a it. comunicato - njohtim zyrtar pr shtje t rndsishme kombtare ose ndrkombtare, q bhet botrisht neprmes t shtypit radios. Komunikoj it. comunicare - njohtoj, kumtoj, lajmroj. Komunitet /i lat comunitas - grup njerzish t nj kombi q i lidhin interesat; bashksi, komun, grup njerzish q kan t njjten fe dhe njihet nga shteti, bashksi njerzish pr t siguruar jetsn n sistemin primitiv. Kon /i lat. conus - trup gjeometrik n trajtn e nj hinke t prmbysur. Koncentrat /i it. concentrato - libr. ushqim i that pr njerz, i prpunuar me mnyra t ndryshme, q prdoret pr gatime t shpejta. 2. bujq. krunde, gzhutash q rrit peshn e shpezve dhe shtazve. Koncentrik /e lat. concentricus - gjeom. bashkqendror; me qendr t prbashkt, q ka t njjten qendr. Koncepcion /i lat. conceptio onis - mendim, ide, plan i paramenduar po jo i prfunduar, parafytyrimi i par i nj njeriu, artisti, nocion. 2. mjek. znje, fekondimi i vezs. Koncept /i lat. conceptus - marr, kap, kuptoj; trsia e pikpamjeve dhe mendimeve t njeriut

591

pr nj shtje, mendim paraprak. Konceptim /i lat. concetio - shestimi si dhe Konceptoj lat. shestoj, kap; arrij t formoj nj koncept t qart pr sende a dukuri t bots reale. Koncert /i it. concerto - shfaqja e nj vepre muzikore ose nj programi artistik t larmishm me kng, valle. Koncesion /i lat. concessio - marrveshje midis dy shteteve pr shfrytzimin e nj pasurie natyrore, krijimi i nj ndrmarrje industriale. Koncil /i lat. concilium - kuvend, kuvend kishtar. Konciz /e lat. i shkurt n mendime, i prer dhe i kuptueshm. Kondak /u turq. kundak - qyt pushke, automatiku. Kondensator it. condensator - dendsoj, aparat n makinat me avull, q ftoh avullin pr ta kthyer n uj. 2. aparat pr grumbullimin e energjis elektrike. 3. thjerrz q mbledh rrezet n nj pik t caktuar. Kondensoj lat. condensare - dendsoj, rras. 2. mjek. trash. Kondensim /i it. condensare - dendsim. 2. mjek. trashje. Kondicion /i lat. conditio onis - kusht, kondit. 2. gjendje fizike e shpirtrore e dikujt. Kondicio sine kva non lat. kusht pa t cilin nuk

592

mund t veprohet, t flitet. Kondicional /i lat. condicionalis - mnyra kushtore. Kondit lat. conditio onis - kusht. Kondro gr. chondros - krc, i krcit, krcesh. Kondrit /i lat. chondritis - mjek. pezmatim krci. Kondrektom /i lat. chondros ektomia - prerje kirurgjike e krcit. Kondrom /a lat. chondroma - krc tumor - rritje e indit krcor. Kondom fr. condom kllef penisi pr ruajtje nga ndonj smundje infektuese ose prdorim i tij kundr shtatzanis. Konduktor /i lat. conduktor - shoqrues i trenit, autobusit, biletshitsi. Konfederat /a lat. confederare - bashkim, bashkim i disa shteteve q ruajn njfar pavarsie, nn nj pushtet qendror t prbashkt. 2. bashkimi i disa organizatave shoqrore n nj t vetme, federat, bashkim. Konfeksion /i fr. confection onis - qepje rrobash, rrobaqepsia, fabrik rrobesh. 2. dyqani ku shiten rroba t gatshme. Konfer lat. confer - cf. me kuptimin - krahaso! shih te! Konferenc /a lat. conferentia - mbledhje e gjr

593

me karakter kombtar, me prfaqsues t ndryshm, politik, shkencor, letrar. Konferenca e Bujanit mbajtur m 31 dhjetor 1943 deri m 2 janar 1944 n fshatin Bujan t Malsis s Gjakovs ( Tropoj ) ku morn pjes 43 delegat shqiptar dhe 6 serb e malazez. Kryetar Mehmet Hoxha. N te bnin pjes Fadil Hoxha, Xhavit Nimani, Rifat Berisha, Zekiria Rexha, Xheladin Hana, Hajdar Dushi. PKJ m 28 mars 1944 lshoi letrn kundr vendimeve t konferencs. Ajo nuk njohti formimin e Kshillit Nacionallirimtar, nuk pranoi vetvendosje pr Kosovn, as bashkimin e Kosovs me Shqiprin, iu b hile kosovarve PKSH ja e la n heshtje kt padrejtsi t madhe. Konferenca e Mukjes mbajtur m 1 dhe 2 gusht 1943 Abas Kupi u prpoq t arrij bashkpunim midis Frontit Nacionallirimtar dhe Ballit Kombtar n luft kundr pushtuesit PKSH me E. Hoxhn hodhi posht kt konferenc duke urdhruar asgjasimin e A. Kupit i cili iku n SHBA. ku dhe vdiq m 1976. Konfesion /i lat. confessio onis - fet. besim fetar, nj i penduar krkon falje para priftit pr mkatet e menduara e t bra. Konfident /i lat. confidens - besnik, sqarim i
594

besueshm, pr dik , person i besueshm n t dhna. Konfiguracion /i lat. configuratio onis - gjeog. pamje, form e nj terreni. 2. mjek. forma e prgjithshme e trupit. 3. kim. vendosja e atomeve n molekul. Konfiskoj lat. confiscare - marr pa shprblim pronn e pasuris nj t dnuari, ndaloj shitjen e nj gazete. Konfiskim /i lat. confiscare - marrje pa shprblim, shndrrim n pron shteti. 2. kontraband, ndalim i shitjes s nj gazete. Konflikt /i lat. confliktus - ndeshje, prleshje; mosmarrveshje e thell midis dy njerzve a dy palve, acarim marrdhnjesh midis dy shtetve q qon deri n luft t armatosur. 2. let. ndeshja e personazheve me synime t kundrta n nj vepr letrare, t ciln e prdor shkrimtari pr t zbuluar veorit e karakterit t tyre njerzor. Konformist /e ang. conformist - libr. pajtim vetm me fjal, me mendimet, veprimet e sjelljet e dikujt, sa pr sy e faqe me interesat e shumics ose m t fortve. Konfrontim /i lat. confrontare - ballafaqim, mosmarrveshje, krahasim, konflikt p.sh. ballafaqoj mendimet, ballafaqimi i s res me t vjetrn ose

595

konfrontoj a prqas, konfrontim a prqasje. Konfrontativ /e n gjuhsi e shkenca tjera sht zvendsuar me termin shqip prqass, studim prqass. Konfuz /e lat. confusus i pshtjelluar, i turbullt, i hutuar , i ngatrruar, , i trullosur, i habitur, jo i qart n mendime si shprehje t ngatrruara, shkaktoi pshtjellim t madh, rrmuj e madhe, gjendje e pshtjelluar etj. Konfuzion /i lat. confusio onis - hutim; mjek. turbullim, gjendje mendore me przierje mendimesh, paqartsi mendore. Konglomerat /i fr. conglomerat - gjeol. shkmb i prbr nga gur a shtresa gursh t ndryshm, t bashkuar me argjil, okside hekuri etj. 2. bashkim mekanik, i rastit dhe i dobt i sendeve a i dukurive t ndryshme; przierje e parregullt. Konglutinim /i fr. conglutinatio onis - mjek. bashkngjitje, lidhje. Kongregacion /i lat. bashkim i kuvendeve kishtare, vllazri, shoqat fetare, kuvend, mbledhje. Kongres /i lat. congressus - mbledhje e gjr me karakter kombtar a ndrkombtar, ku marrin pjes prfaqsues t organizatave politike, shoqrore e shkencore etj. ose prfaqsues t shteteve t
596

ndryshme t cilt marrin vendime pr probleme themelore me rndsi t veant. 2. organi m i lart i nj organizate shoqrore. 3. organi legjislativ n SHBA dhe n disa vende tjera, kongresisti sht antar i kongresit. Kongresi i Berlinit mbajtur m Kongresi i Manastirit u mbajt n nntor t vitit 1908 pr t vendosur Alfabetin me t cilin do t shkruhej shqipja, nga ky vit shqipja ka alfabetin e saj t ngjashm me at latin, Kongresi i Elbasanit mbajtur m 1909 ku morn pjes 35 prfaqsues nga shoqrit e klubet shqiptare, aty u vendos q n Elbasan t hapet shkolla e mesme normale ( pedagogjike )kjo ndodhi m 1dhjetor 1909.Msuesit e par t ksaj shkolle ishin Luigj Gurakuqi ( ishte edhe drejtor i par i ksaj shkolle.Aleksandr Xhuvani dhe Sotir Peci. Kongresi i Prmetit mbajtur m 24 maj 1944 vendosi t ndalohej hyrja e mbretit Zog n Shqipri, Ballin demaskon dhe lufton si nj organizat t rrezikshme dhe reaksionareE. Hoxha ne vemi drejt likuidimit t Ballit Pushtetin do ta udhheq PKSH me E:H. n krye.. Kongruenc /a lat. congruere - prputhje, barazi; ngjashmri ndrmjet dy gjrave, dy dukurive, pajtim i plot.

597

Kongjestion /i lat. congestio onis - mjek. grumbullim jonormal i gjakut n nj pjes t trupit. Konioz /a lat. coniosis pluhur; pluhurosje, smundje e shkaktuar nga thithja e pluhurit. Koniuktur /a nlat. conjunctura - gjendje e rrethanave q kan t bjn me nj shtje, nj dukuri , e krijuar brenda nj koh t caktuar n fusha t jets shoq. politike , ekonomike ( lvizja e mimeve, kursi i letrave me vler, fitimet etj. koniuktur e mir ose rast i volitshm pr fitime , konjuktur e keqe, e paprshtatshme ), gjendja n tregun ekonomik n krahasim me ofertn dhe krkesn . Konjugacion /i lat. conjugatio - gram. zgjedhim i foljeve npr veta (un punoj, ne punojm, ata punojn etj.) Konkav /e lat. concavus - fiz. thjerrz e lugt, mjek. i zgavruar, i lugt. # konveks. Konklav /a lat. conclave - dhom e mbyllur me els, kshill, kuvendi i kardinalve tubohen pr t zgjedhur papn e ri. Konkluzion /i lat. konklusion onis - prfundimi. Konkordat /i lat. concordatum - marrveshja e paps me nj shtet tjetr. Konop /i lat. conopeum - litar, trkuz. Konotacion /i fr. connotation - gjuh. ngjyrim,

598

nuanc p.sh. fjala bor ofron konotacionet: bardhsi, ftoht, acar, ngric, gun, kapel. Konveks /e lat. convecsus - fiz. thjerrz e prkulur, e prmbyst. Konkret /e lat. concretus - lndor, mund t kapet me ann e shqisave, q ekziston realisht. 1. reale, i qart, i prcaktuar mir. 2. gjuh. emrton nj send t kapshm me shqisa. Konkretisht lat. realisht. # abstrakte lat. ideore. Konkurrenc /a fr. concurrence - gar a prpjekje pr tia kaluar dikujt tjetr; gara midis dy ndrmarrjeve pr t rritur mimet ose anaselltas me qllim prfitimi. Konkurent /i fr. concurrens entis - ai q merr pjes n nj konkurs bashk me nj tjetr pr inkuadrim, konkurrenc n nj gar sportive. Konkurroj fr. concurrere - marr pjes, hy n nj gar. Konkurs /i lat. concursus - gar ndrmjet disa pjesmarrsve pr t provuar e zhvilluar dijet ose pr t uar prpara krijimtarin n nj fush t arsimit, t kulturs e t arteve; sipas disa krkesave e sipas nj kualifikimi, me konkurs shpalln vende t zbrazta ( vakante ) t puns n nj institucion a ndrmarrje shoqrore.
599

Konsekuenc /a lat. consequentia - libr. pasoj, rrjedhim, ndjekje me me vendosmri, me kmbngulje, gjer n fund e nj vije t caktuar, t qent konseguent, karakteri konsekuent, parimor. Konsenzus /i lat. consensus - marrveshje, ujdi ndmjet dy a m shum palve pr nj shtje me detyrime reciproke, rrog me konsensus ( marrveshje ) q bnte klasa politike n ish jugosll. Konservator /i lat. consevatore - koncepte t vjetruara, q mbrojn t kaluaren e prapambetur pa e prfillur t sotmen prparimtare. Konservatorizm /mi lat. conservatorismo mbshtet t kaluaren e prapambetur duke penguar ecjen prpara, ecjen me kohn. Konserv /a it. conserva - turshi, mish, pem a perime q ruhen pr nj koh m t gjat n en t mbyllura. Konservoj it. conservare - prpunoj n mnyr t veant nj send, e ruaj pr m gjat. Konsiderat /a it. considerata - mendim, gjykim a pikpamje q kemi pr dik ose dika, nderim a mendim i mir pr dik. 2. arsye nga nisemi pr t vepruar ose pr t kryer dika. Konsiderueshm /mi lat. mjaft i madh, i rdsishm, me respekt.

600

Konsilium /i lat. consilium - kshill, konsult, mbledhje e mjekve, kolegj i mjekve lidhur me nj operacion. 2.consilium medicorum lat. konsiliumi i mjekve. Konsistenc /a it. consistenza - dendsi, shkall dendsie, qndrueshmri. Konsolidoj lat. consolidare - forcoj, rregulloj, kndell di. Konsolidim /i lat. prforcim, rregullim; mjek. forcon, shron. Konsonant /i lat. consonans antis bashktingllore. Konsonant /e lat. constans antis - i qndrueshm, kmbnguls, i prhershm, i pandryshueshm, e pandrysh. Konstant /a fr. constante - vler e pandryshueshme, numr i pavarur nga numrat e ndryshm. Konspekt /i lat. conspektus - prmbledhje e shkurtr me shkrim, q prfshin shtjet kryesore t prmbajtjes s nj vepre, t nj libri, t nj lnde msimore kur sht fjala pr nj konspekt t arsimtarit t historis, t gjuhs dhe letrsis. Konspekt /i lat. conspektus - prmbledhje e shkurtr me shkrim, q prfshin shtjet kryesore t prmbajtjes s nj vepre, t nj libri, t nj

601

artikulli a t nj programi msimor. Konspiracion /i lat. conspiratio onis - fshehtsi, veprim i fsheht, trsi e mnyrave dhe metodave q prdor nj organizat ilegale pr t mbajtur t fsheht veprimtarin dhe antart e saj. Konspirativ/ e konspirator /i lat. conspirativus ilegal. Komplotist /i lat. complot ist - ai q mban t fsheht veprimtarin e nj organizate ilegale. Konstatim /i fr. costater tio - vnje re, diktim i nj fakti, i nj gabimi; vrtetim i gjendjes s dikaje. Konstatoj fr. constater - vj re, diktoj nj fakt, vrtetoj t qent e dikaje, gjendjen. Konstitucion /i lat. constitutio nis - ndrtimi, rregulimi; anat. ndrtim i trupit, struktura e trupit. Konstitucional /e lat. constitutionalis - drejt. kushtetues; anat. q ka t bj me ndrtimin e trupit. Konstitucionalizm /mi lat. constitutionalisme drejt. sistem kushtetues q prfill interesat e popullit nprmjet prfaqsuesve t tij. Konstipacion /i lat. constipatio onis - mjek. kapsllk. Konstitutiv /e lat. constitutivus - prbrs, q sht si element prbrs ( i kushtetuts ), si subjekt prbrs. 2. i prcaktuar, i vrtetuar, objektiv e

602

thelbsor. Konstruktiv /e lat. constructivus - ndrtim ndrtese, apo i nj mekanizmi t brendshm duke treguar edhe rrugt e konstruktimit t di. # kund. destruktive lat. rrnuese. Konstruksion /i lat. constructio onis - tek. ndrtim i brendshm, mnyra e ndrtimit t nj projekti a t nj mekanizmi me mjete e paisje n trsi. 2. mjek. ndrtimi i trupit t nj qenje t gjall, forma e tij. Konstruktor /i lat. constructor - personeli q bn skema, plane ndrtimi. Konsull /i lat. consul - dipl. prfaqsues zyrtar i nj shteti, n nj qytet t nj shteti tjetr, q sht ngarkuar t mbroj interesat e bashkatdhetarve pran autoriteteve lokale e interesat tregtare t shtetit t vet dhe t merret me legalizimin e dokumenteve, me veprime t gjedjes civile, me lshimin e pasaportave, t vizave etj. Konsullat /a lat. consulatus - dipl. agjenci zyrtare e nj shteti n qytetin e shtetit tjetr q siguron dhe mbron interesat e shtetasve t vet, ndrtesa e ksaj agjencie. Konsult /a it. consulta - mbledhje me specialist a me prfaqsues t ON nj dege t caktuar t shkencs, t arsimit, t prodhimit, ku shtrohen e rrihen probleme dhe shkmbehen mendime e

603

prvoja pr nj pun. 2. mjek. takimi i mjekve specialist pr t shkmbyer mendime pr gjendjen e nj t smuri dhe pr mnyrn e mjekimit t tij. Konsultativ /e lat. consultativus - libr. kshillimor. Konsultim /i lat. consultatio - kshillim midis prof. me student rreth nj shtjeje. Konsultoj / konsultohem lat. consultare - kshilloj e kshillohem. Konsultor /e lat. konsult ore kshillimore, kshillimore pr gra shtatzna. Konsumim /i konsumoj it. consumatore - prdor, shpenzim, shpenzoj, harxhoj. 2. mjek. tretje, dobsim. Konsumi it. consumo - ek. prdorim i t mirave materiale, nj sendi pr t plotsuar nevojat vetjake, shpenzimi pr nevojat e prditshme. Konsumator /i it. consumatore - ai q prdor dhe harxhon, shpenzues. 2. ai konsumon alkool, pi. Kont /i it. conte - hist. titull aristokrat m ilart se i baronit. Kontabl /e fr. comptable - fin. q ka t bj me kontabilitetin, llogari, i llogaris. Kontabilitet /i fr. comptabilite - teoria e praktika e llogaritjes n t holla e vlerave ekonomike n prodhim, n shprndarje dhe n konsum. 2. mbajtja e llogarive pr prodhim, shpenzim, arkullim

604

mallrash n nj ndrmarrje, deg e administrats q merret me kto llogari, kontabiliteti lnd msimore etj. Kontakti lat. contactus - libr. takim i dy a m shum vetave. Kontaktoj fr. contacter - takoj dik, jam n lidhje, miqsi me dik. Kontaminim /i lat. contaminare - prlyerje, flliqje e di. me mikrobe. 2. mjek. plaga, ushqimi, materiali kirurgjik, helmim, flliqje radioaktive e njerzve, armve, pajimeve, e objekteve. Kontaminoj lat. contaminare - ndyej. # kund. dekontaminimi - pastroj Kontanjer /i ang. container - ark e posame pr t transportuar ushqim n gjendje t freskt. 2. sanduk mallrash a mbeturinash. Kontra lat. contra - kundr, kundrejt, pjes e par e fjalve t prbra, nj fjalformuese p.sh. Kontrabas /i it. contrabbasso - muz. violina e basit. Kontracepsion /i lat. contraceptio - mjek. shmangie e mbetjes me barr. Kontraband /a it. contrabbando - futja a nxerrja e mallrave, brenda kufirit shtetror fshehurazi, duke prdorur mnyra joligjore pr ti shptuar kontrollit doganor apo edhe kontrollit t shtetit

605

brenda kufijve, kontrabandisti. Kontradikt /a lat. contradicta - mospajtim a mosprputhje mendimesh, arsyetimesh ose fjalsh, kundrshti n mendime, n nj tez, mosmarrveshje ndrmjet njerzve a ndrmjet palve, munges harmonie. 2. filoz. kategori e dialektiks, q shpreh lidhjen e lufts ndrmjet anve a prirjeve t kundrta ndaj sendeve a dukurive n natyr dhe shoqri, n mendimin njerzor. Kontradiktor /i lat. contradictorius kundrthnsi q bie n kundrshti me nj tjetr ose me vetveten, kundrshton at q ka thn m par. Kontraktues /e fr. contrakter - lidh kontrat ( marrveshje me shkrim ) me nj ndrmarrje pr shitjen apo blerjen e nj malli apo di tjetr. 2. shitblerje me kushte dhe detyrime t pranuara nga t dy palt. Kontraktoj fr. contracter - libr. lidh kontrat pr dika, kt lidhje e bn kontraktuesi. Kontraktur /a lat. contractura - mjek. shkurtim, tkurrje ( e vazhduar ose spazmodike ). Kontrapunkt /i lat. contra punctum - pik, prball piks; muz. dy a m shum melodi t lidhen e t tingllojn me nj harmoni.

606

Kontrarevolucioni lat. contrarevolutio onis kundrrevolucion Kontrast /i fr. contrase - libr. kundrshti, gj e kundrt. 1. dallim shum i madh midis dy a m shum sendeve, njerzve ose mendimeve t tyre q arrin deri n kundrvnje, kundrshtim a kontradit q shprehet hapur dhe qart, foto. dallim i theksuar i ngjyrave, q arrin deri n ngjyra t kundrta dhe q bn m te qart figurn n nj piktur, foto. n ekranin e tve s. 2. let. mjet artistik q qndron n t vnit ball pr ball t figurave artistike, karaktereve tabllove, ndjenjave, ideve, tipareve t kundrta, kur shkrimtari do t spikas m mir nj figur t caktuar, i v prball nj tip me cilsi t kundrta; pr dallim nga antiteza me shprehje e mendime t veanta, kontrasti ka nj vshtrim shum m t gjr se v ball pr ball figura artistike, tabllo t tra, prshkrime t gjata etj. Bukuria q vret proz e migjenit , hijeshia e natyrs shrben si nj sfond i bardh nga ku spikat me forc jeta e zez e malsorit n vitet e 30 -ta. Kontrat /a it. contratto - drejt. marrveshje me shkrim ndrmjet dy palve, dy ndrmarrjeve, ku prcaktohen t drejtat dhe detyrimet ligjore t tyre, dokumenti q prmban kt marrveshje.

607

Kontravers /a fr. contraverse - grindje, mosmarrveshje n lidhje me nj shtje. Kontravers /e fr. contraverse - e diskutueshme, e kontestueshme. 2. mjek. i drejtuar n ann e kundrt. Kontribut /i it. contributo - ndihm, ndihm n forma e mnyra t ndryshme q jep secili pr t kryer nj pun a nj vepr t dobishme n shoqri. 2. pjesmarrja e dikujt n nj pun dhe vlera e puns q ka kryer, shuma e t hollave q jep pr nj shpenzim t prbashkt. 3. kontributi q jep dikush n fushn e shkencs, t artit a t lehtsis. Kontribuoj lat. contribuere - jap ndihmn time, krijoj dika me vler n nj fush t dijs. Kontroll /i it. controllo - shqyrtim si sht kryer nj pun, rishikim i fakteve dhe dokumenteve, msuesi kontrollon njohurit e nxnsve, mjeku kontrollon gjendjen shndetsore t smurit. Kontrolloj it. controllare - shqyrtoj edhe njher, rishikoj, provoj, aparat kontrollues. Kontuzion /i lat. contusio onis - mjek. - goditje, shtypje pa lndime t pjesve t jashtme t trupit. Konvaleshenc /a it. convalescenza kndellje, shrim, mjek. rrug shrimi t smurit deri n fillim t puns, konvaleshent Konvejer /i ang. conveyer - tek. transportues,

608

makin bartse. Konvektor /i lat. convector - mbart; aparat pr ngrohjen e nj lokali ( kalorifier ). Konvent /a lat. conventio - marrveshje mids dy a m shum shteteve pr shkmbime n fushn tregtare, kulturore a politike, konvent ndrkombtare, Konventa e Gjenevs 52. Konvergjenc /a it. convergenza - libr. ecje drejt afrimit me nj tjetr, bashkimit. # kund. divergjenc. Konvertibil /e it. convertibile - ek. q mund t shndrrohet n, q mund t ndryshohet, treg konvertibil. Konvertim /i, konvertoj lat. convertere - ndryshoj kushtet e huas shtetrore duke ulur prindjen; kthej n nj njisi t prbashkt. Konvertor /i lat. convertor - adaptor q mundson pranim t programit tve. Konverzacion /i lat. conversatio onis - bised midis dy a m shum vetash, komunikim. 2. pyetje dhe prgjigje. Konveks /e lat. convexus - fiz. i prkulur, thjerrz konvekse. # konkave. Konvikt /i lat. convictus - shtpia e studentave. Konvulsion /i lat. convulsio onis mjek. ngr, spazm.

609

Konvulsiv /e lat. convulsivus - mjek. ngr, q prcillet me ngre, ngrth, spazm, spazmatik. Konvulsion /i lat. convulsio onis - mjek. ngr spazma. Konvulsibilitet /i lat. convulsibilitas - mjek. prirje pr ngr. Kooperim /i lat. cooperari - bashkpunoj me dik pr prodhime m t mdha. Kooperoj lat. cooperari - lidhem, bashkpunoj me nj tjetr. Kooptim /i lat. cooptare - drejt. futja e antarve t rinj n nj organ pr t plotsuar vendet e lira, emrtimi ( pranimi ) i tyre pa br zgjedhje t reja. Koordinat /a lat. coordinata - spec. madhsi, t dhna t prpikta pr t gjetur vendin ku ndodhet dikush a zhvillohet nj veprim p.sh. nuk ia di koordinatat. Kordinator /i fr. cordinateur harmonizues, kur nj grup rrah nj shtje me rndsi, zgjedh kordinatorin q bashkrendit mendimet dhe vie n prfundim t krkuar. Koordinim /i lat. coordinare - bashkrenditja, harmonizimi. Koperton /i it. copertone - goma e jashtme e rrots s biiklets, makinave, pjesa e jashtme e topit t futbollit q mbshtjell e mbron kamerdaren.

610

Kopil /i turq. kopil - finok, dinak shejtan, i lindur jasht martese. 2. filiz i ri, rrnj e nj peme. Kopulacion /i lat. copulatio onis - akti seksual, fekondimi, shkrirja e plot e dy qelizave ( bashkim i). Kooperativ /a lat. cooperativa - dyqan, pikshitje e mallrave n sistemin socialist. Kor /i lat. chorus - grup i organizuar kngtarsh, aktorsh, pjes muzikore q kndohet me grup njerzish me disa zra dhe q kan nj drejtues, grup aktorsh n dramaturgjin e vjetr greke q vallzonin e kndonin kng lirike n sken e q udhheqeshin nga korifeu. Koral /i lat. corallium - lnd glqerore e formuar nga skeletet e ca shtazve shumqelizore t palvizshme ( popilve ) q jetojn s bashku n det ngjitur npr shkrepa; stoli t ndryshme bhen nga kjo lnd. Kordel /i turq. kordele - shirit mndafshi, shirit floksh, shirit i nj pakoje. Kordit /i lat. chorditis vocalis - mjek. tejza zri, pezmatim tejzash zri. Kordom /a lat. chor doma / tejz tumor - mjek. q lind nga mbeturinat e kords s shpins. Kordon /i it. cordone - fije t nj filli, litari, qostek
611

ore, radh a varg njerzish, tel elektriku me dy fije t veshura. Koreferat /i lat. correferatus - kumtim plotsues ( referat i dyt ). Korekliz /a lat. coreclisis - mjek. mbyllje e bebs s syrit me nj cip t rreme. Korife /u gr. koryfe - kreu, kryetari, pris; drejtuesi i korit n dramaturgjin e vjetr greke, i cili tregonte n sken pr jetn e heroit. 2. njeri shum i shquar i nj lamije arti, shkence, korifeu i shkencs Korium /i lat. corium - lkur; mjek. lkur e vrtet, shtresa nn epiderm. Korner /i ang. corner - knd; knd n fushn sportive. Korniz /a it. cornice - paravaz i fotografis, i dritares, kuadr. Kosov /a - vend i pjerrt, emr me etimologji ilire : kos ( i pjerrt ), o ( sht ), v ( vnd ) Kostum /i it. costume - komplet teshash pr gra a burra ( xhaket me pantollona a xhaket me fund pr gra ). Korparmat /a it. corpo - trup, armata - ushtri; hist. njsia m e madhe n ushtri, truparmat apo korparmat. Korporat /a it. corporato - esnaf, bashkes, bashkim tregtarsh a zejtarsh t nj vendi ose t

612

nj krahine, n nj organizat pr t mbrojtur m mir interesat e tyre: korporata e zejtarve, korporata e energjis elektrike, esnaf n rendin feudal. 2. organizat punonjsve t njjtit profesion pr t mbrojtur interesat e tyre, n shoqrin kapitaliste. Korpus /i lat. corpus - trup; ndrtesa kryesore n nj grup ndrtesash; usht. njsi e armatosur luftarake, operativ strategjike q prbhet nga divizione e disa brigada, komisari si komandant korpusi: korpusi i makins ( trupi, mekanizmi, pjesa kryesore e makins ), korpusi i folklorit shqiptar ose trsia e veprave t ksaj fushe. Korrekt /e lat. correctus - ndreqje, njeriu q me prpikri, me koh kryen detyrat q merr. Korrektoj lat. korrektoj - ndreq gabimet gjuhsore n nj shkrim ( korrektur lat. korrigjim ) .Korrektor /i lat. corrector - ndreqsi i gabimeve, punonjs i nj shtypshkronje a i nj shtpie botuese, i cili ndreq gabimet e shtypit; ai q ndreq gabimet gjuhsore n nj shkrim. Korrektur /a lat. correctura - korrigjimi, procesi i korrigjimit dhe i prmirsimit t gabimeve. Korrelacion /i lat. correlatio - lidhje, bashklidhje bashkmarrdhnje lidhje ( lidhja midis dy a m shum palve, sendeve, poleve, fushave t shkencs,

613

artit ). Korrespodenc /a lat. correspodentia letrkmbimi midis dy a m shum vetave. 2. studim privat, jo i rregullt, Korrespodent /i lat. correspodens bashkpuntori i nj gazete, reviste, i radios, i nj agjencie telegrafike, q drgon lajme e artikuj nga vendi ku gjendet. Korrid /a sp. corrida - gar, luft me dema, q mbahet e ruhet n Spanj prej shek. 15. sot sht shum aktuale atje. Korridor /i it. corridore - hajat, treme me parmak, korridor. Korrozion /i lat. corrozio onis - brejtje, grryerje, ndryshku. Korroziv /e lat. corrosivus - brejts, q grryen, q ndryshket. Korruptim /i lat. corruptum - prishje morale, marrje e rrugs s keqe; ryshfetit, shkelje ligjesh pr shrbime t caktuara, korrupcioni. Kortezh /i fr. kortege - korteu, vargan njerzish q marrin pjes n nj ceremoni solemne apo vargan i nj ceremonie tjetr. Kosto /ja it. costo - shpenzimet, kosto e jetess it. shpenzimet q i duhen njeriut pr t jetuar; kostoja
614

e lart, kosto e ult, kosto e mesme. Kozeri /a fr. causerie - artikull qesharak i nj gazete. Kozmik /e gr. kozmosi - gjithsia, hapsira qiellore. Kozmodrom /i gr. kozmo drom - vendfluturimi i anieve koz. Kozmografi /a gr. kozmo grafo - shkenc e trupave qiellor. Kozmonaut /i gr. kozmos nauta - ai q bn fluturime kozmike. Kozmopolizm /mi gr. kozmopolit izm - teori borgjeze q lufton shtetin kombtar duke krkuar nj shtet botror me qllim q t prligj nnshtrimin e sundimin e popujve . Kramp /i lat. crampus - mjek. ngr, kontraktim muskular. Kranimetri lat. cranium metron - mjek. matja e kafks. Kras /i lat. krasis - przierje e lngjeve n trupin e njeriut. 2. let. shkrirje e dy fjalve n nj duke humbur rrokjen e fundit. Krater /i gr. krater - gjeog. gryka e vullkanit q vie si hinka dhe derdhet lava. Kreacion /i lat. creatio onis - krijim i ri, origjinal,
615

zbulim i ri, shpikje. Kreativ a kreator /i fr. creativus, creator - krijues. Kredi /a lat. creditum - marrje t hollash nga banka me kusht t pagimit me kste ose pak nga pak. 2. kreditor # debitor. Krem /i fr. crme - past pr kozmetik, ilaq lkure, ajk, qumsht, maz, kajmak. Kremator /i lat. crematorium - furr ku digjn e bhen hi t vdekurit. Kredo lat. credo - besoj. Krenoterapi /a lat. crenotherapia - mjekimi me uj mineral. Krep /i fr. crepe - fes i zis. Kreshme /t lat. quaresima - fet. kremte e t krishterve q u ndalon besimtarve t vet t han buk me mish e bylmet, kreshmet e mdha prej 7 javsh para pashkve, kreshmet e vocrra prej gjasht javsh para krishtlindjeve, kreshmet e gushtit, dyjavt e para t gushtit. Kretin /i fr. cretain - idiot. Krezm /mi lat. quaresima - fet. vaje katolike. Kreistezi /a lat. crayesthasia - ndjeshmri jonormale ndaj t ftohtit. Krestomaci /a gr. chrestomatheia - dobi-msoj; sinonim me antologji, ( krestomacia mbledh pjes shkencore, historike shpjegon m thell e m

616

gjrsisht tekstin / antologjia m shum me pjes letrare ) prmbledhje studimesh t zgjedhura letrare a shkencore nga autor t ndryshm q bhet sipas nj programi t caktuar msimor. Krestomaci e Historis s Kohs s Mesme tekst pr shkolla t mesme. Krif /a sk. grivna - dorza t misrit t korrur, jele, kresht. Krik /u it. cricco - tek. mjet q shrben pr t ngritur pesha t automjeteve, pr ndrrimin e rrotave. Krikll /a sk. krigla - got e madhe qelqi me nj dorz, got birre. Krimoterapi /a lat. chrymotherapia - mjekim me t ftohta. Kriolit /i gr. kryos lithos - gjeol. gur xeheje gjysm i muar. Krim /i lat. crimen - veprim q kryhet n kundrshti me ligjet n fuqi, q ka pasoja t dmshme, t rrezikshme pr shtetin dhe shoqrin, q dnohet n baz t kodit penal. 2. vrasje, djegie, shkatrrime e veprime njerzore q bhen nga persona, regjime antipopullore. Kriminal /e lat. criminalis - di q sht n kundrshti me arsyen e shndosh dhe qndrimin e njeriut t drejt e t ndershm.

617

Kriptogam /e gr. krypto gameo - bim q nuk qelin lule. Kriptograf /i gr. krypto grafo - shkrim i fsheht q lexohet vetm n baz t shifrs s njohur. Kriptogram /i gr. krypto gramma - shkrim a tekst i shkruar me shenja t fshehta, duhet gjetur elsinpastaj duke ua ndrruar vendin shkronjave t gjendet kuptimi. Kriptologji /a gr. krypto logos - shkenca q merret me me deshifrimin e shenjave t fshehta. Kripton /i gr. krypto - kimi kr. element nga grupi i gazeve fisnik, pesh atomike 30.7. Kristal /i gr. krystallos - akull; gur natyror shumfaqsh, i tejdukshm me pesh dhe pamje t qelqit, prpunohet me plumb dhe silikate potasi, prdoret pr t br zbukurime, qelqurina. Kristalizim / kristalizoj gr. cristalliser - i jap trajt kristali, e bj t qendrueshm. 2. teori. i jap nj form nj drejtim t prcaktuar mir nj ideje, nj procesi t zhvillimit. Kristalografi /a gr. crystallos grafo - dega q studion kristalet. Krisht /i gr. christos - i lyer; fet. themelues i krishtrimit. Kritik /a lat. criticus - shoshitja e analiza q i bhet nj pune, nj veprimi ose sjelljes s dikujt,

618

duke vlersuar ant e mira dhe kryesisht duke zbuluar e duke vn n dukje t metat e gabimet, n shoqri, familje me qllim q t ndreqen pr t ecur prpara. 1. studim shkencor q analizon a shqyrton nj vepr letrare, artistike ose shkencore pr t vn n dukje vlerat e saj, si dhe t metat, gabimet e zbrazsit me qllim q kto t shmangen e t ndreqen, artikull a studim kritik. 2. let. deg e shkencs mbi letrsin e artin, q merret me analizn e gjithanshme t veprave letrare e artistike duke i vlersuar ato nga ana ideore e artistike n baz t parimeve t caktuara, duke vn n dukje ant e mira dhe dobsit e tyre n lidhje t ngusht me krkesat ideore e artistike t kohs. 3. kritikoj lat. gjykoj, sheshoj, vlersoj. 4. kritike lat. q shpreh kritik; q lidhet me nj gjendje, e cila krkon kujdes t veant, q lidhet me shtje t rndsishme, vshtirsi pr tu kaluar, t rrezikshme etj. 5. kritiku gr. ai q merret me kritik letrare, ai q analizon nj vepr letrare, artistike a shkencore, gjykues a vlersues i nj vepre duke u bazuar n disa parime. Kritizer /i gjerm. kritisieren - kritik me mani vend e pa vend pa arsye t shndosha. Kriz /a gr. krisis - gjendje e rnd ekonomike, falimentim, shkatrrim i prodhuesve t vegjl,

619

ngritje mimesh, shtim papunsie. 2. kriz financiare gr. zhvleftsim i arit dhe keqsim i qarkullimit t tij, q qon n luft t ashpr midis kapitalistve pr zonat e valuts, kriz politike, kriz qeveritare gr. dorheqja e nj qeverie, zvendsimi i saj me qeverin e re. Kroki /a fr. croquis - art. skic, maket. Krokodili lat. crocodilus - nj rrshqanor i madh me trup, 6m. i gjat me lkur t fort , kok t shtypur, dhmb t fort rron n ujrat tropikale. 2. lot krokodili gr. lot t rrem e dinak q lshon dikushi, me qllim q t mallngjej e t mashtroj t tjert. Krol /i ang. craw - sport. lloj noti duke zhytur kryet n uj dhe duke kmbyer radhazi kraht e kmbt. Krom /i gr. chroma - Cr. metal i fort ngjyr hiri e shklqim argjend, nuk ndryshket dhe prdoret pr t veshur sende t metalta. Kromafinom /a lat. chromaffinoma - tumor prej qelizash t indeve kromafine. Kromanjon /i fr. chro magnon - vend n Franc ku n shek.19. u zbuluan mbeturinat e paraardhsit t njeriut nga epoka e paleolitit.
620

Kromatik /e lat. chromaticus - ngjyr, i ngjyrosur. Kromatodizopsi /a gr. chromatodydys - munges, rregullim; mjek. prceptim jo normal i ngjyrave. Kromatoz /a lat. chromatosis - mjek. pigmentim, ngjyrim i teprt i lkurs. Kromaturi /a lat. chromaturia - mjek. urin me ngjyr jonormale. Kromim /i gr. kromoj - veshje e sendeve nga metali me nj shtres t holl kromi pr ti ruajtur nga ndryshku, kromoj ose lyeva. Kromofag /a lat. chromophagi - mjek. qeliza q thithin pigmentin e flokve. Kromofil /e lat. chromophilus - send q ngjyroset leht. Kromofobi /a lat. chromophobus - ngjyroset me vshtirsi. Kromoterapi /a gr. chromo therapia - mjekimi me an t ngjyrave. Kromozom /e lat. chromosoma - biol. trupa t qelizave me rol trashigimie qysh nga lindja. Kronik /a lat. cronica - koh, vepr ku jan shnuar vit pr vit ngjarjet historike, prmbledhje ngjarjesh historike, fakte e ngjarje t jets t renditura njra pas tjetrs, sipas kohs kur kan ndodhur. 2. let. vepr letrare me tem historike, n
621

t ciln autori ndjek me prpikri rendin kohor, kino filmi dokumentar me ngjarje t renditura sipas kohs, nj rubrik e gazets kushtuar ngjarjeve e lajmeve t prditshme. Kronologji /a lat. chronologia . renditje ngjarjesh historike vit pas viti. Kronologjia n historin kombtare nga iliria : Mbreti Bardhyli 2500 vjet m par, formoi mbretrin e par ilire me bashkimin e fiseve, me qendr n Ohr, ku jetonte fisi i enkelasve, ai rimori nga tre mbretr maqedonas tokat ilire t pushtuara m par. Glauki, mori pushtetin me fisin e taulatve, shteti ilir zhvillohet shum, nxori monedhn e vet. zhvilloi tregtin me shum shtete t ballkanit, artin dhe kulturn n Bylis, Dimal, Shkodr, Lezh Ulqin Longari, 2300 vjet m par, krijoi mbretrin dardane, q shtrihej nga kosova deri te Nishi, Kuksi , kishte ushtri t fort dhe t organizuar mir. ishte fitimtar n lufta me armiq, pastaj mbretruan Pirroja i Epirit 2300 m par, bashkoi rreth vets t gjitha fiset Epirote. Pirro i shkolluar n Egjipt pr shkathtsi lufte, n moshn 22 vjeare kthehet n atdhe dhe zn fronin mbretror, t cilin e

622

mbajti plot 25 vjet. Ishte mik dhe i dashur pr ushtart, Ata e quanin shqipon malesh Pirro prgjigjej ju jeni kriht e mij Pirroja ishte i pathyeshm n luft me armikun, edhe kur e humbas ushtrin n luft Ai luftn e fiton vetm, nga ktu mbetet t thuhet Si fitorja e Pirros Ai me 30. 000 lufttar dhe 300 elefant pr 7 vite mbajti t pushtuar Italin, kur u kthye n Epir pas nj viti vritet n nj qytet t Greqis befasisht. Agronit, mbretria ilire e tij para 2200 vjetsh, nga fisi i ardianve, me nj ushtri t fuqishme mori tokat e taulntve, labeatve e dardanve, mori Shkodrn dhe Lezhn, nga lumi Nerona ( Neretva ) n veri deri te Vjosa n jug. Teuta mori mbretrin e t shoq Agronit, zgjroi kufijt e mbretris, me luft fitoi nga Epirott dhe dardant, i liroi robrit e zn n Epir. Me flotn e saj t njohur mori Korfuzin duke shkatrruar flotn greke, me kt flota ilire njihej si flota ndr m t fuiqishmet n Mesdhe. Roma nuk e shikonte me sy t mir sundimin ilir q shtrihej edhe n Itali.Pas 62 vjetsh lufte n kohn e mbretris Gencit romakt mundn ushtrin ilire, shkatrruan 70 qytete, I kthyen n skllevr 15000 njerz, grabitn arin dhe argjendin mbretit Genc. Ilirt duke mos mujt ta durojn sundimin e rnd

623

romak N vitin 6, rrokn armt dhe nisn luftn Baton si nj udhheqs i shquar. Nga viti 9 400 iliria luftoi vazhdimisht kundr ushtrive romake, mirpo ilirt nuk arritn t fitojn lirin. - Nga viti 400 500 gjermant q jetonin n veri t Europs pushtuan gadishullin Ballkanik edhe trojet shqiptare, n fund vitit 500 u larguan n Itali. Ata shfrytzonin vendet m t pasura me xehe - Nga viti 550 700 n ballkan ke dyndjet sllave nga veriu, serbe e kroate. Vendosja e tyre n Ballkan ngushtoi vendbanimin shqiptar. Shqiptart si popull i lasht i prballoi katrahurat duke ruajtur gjuhn, doke e zakone ilire 1000 vjet m par. - Rreth 1000 vjet m par gadishulli Ballkanik ishte nn sundimin e Perandoris s Bizantit ku bnin pjes shqiptart, grekt, bullgart, rumunt serb etj.kryeqytet kishte Stambollin (Konstandinopojn ) Princi Progon 1190 zotronte tokat nga Durrsi n Dibr, ai formoi shtetin shqiptar me kryeqytet Krujn, duke i mbetur jasht kufijve mjaft vende t banuara me shqiptar.
624

 Princi Dhimitr m 1208 Shqipria bhet e pavarur gjat sundimit t tij, nga P. Bizantine, zhvillohen fshatra e qytete n kt koh, shqiptart bn marrdhnie me shtetet e Europs Perendimore. - Nga viti 1350 princi Topiaj jetonte n Kruj, Muzaka n Berat, Ballsha n Shkodr dhe Ulqin, Dukagjint n Lezh, Zenevizi n Gjirokastr. do familje princrore kishte simbolet e saj. Flamurin dhe stemn. Topiajt ( luanin ), Balshajt ( kokn e ujkut), Dukagjinasit (shqiponjn e zez me nj kok n fush t bardh ) Kastriott ( shqiponjn e zez dykrenare mbi fush t kuqe ) Tri principatat e mdha shqiptare pas vitit 1350 ishin: Principata e Karl Topis me qendr n Durrs, i cili nnshtroi princrit m t vegjl, por nuk arriti n bashkimin e tokave shqiptare n nj shtet . - Gjergj Balsha i II me qendr n Shkodr dhe Ulqin u vra n luft. Pa arritur qllimit pr bashkim n nj shtet. - Gjin Bua Shpata me qendr n Art sot n Greqi, i nnshtroi princrit e vegjl shqiptar, por u pengua nga sulmi i ushtrive osmanen viset shqiptare. Kta princr formuan shtetet e tyre, por nuk arritn t formojn nj shtet t vetm shqiptar. N shek. 14
625

t vend iliris erdhi arbri, lufta, kultura , shkolla arbreshe q bhej npr kisha me alfabet latin msuesi ishte vet prifti.. N arbri dalloheshin tri familje t mdha feudale t prmendura m par. M 1371 turqit filluan ti pushtojn vendet e ballkanit njrn pas tjetrs, n betejn e lumit Maric thyen princrit e Ballkanit t bashkuar kundr sundimit turk.n at bashkim bnte pjes edhe kryezoti i Vlors Aleksandri. M 27 qershor 1389 Sulltan Murati me nj ushtri thej forcat e Ballkanit dhe vazhdoi pushtimin mtutje npr krahina t ndryshme t Shqipris. Osmant dbonin nga vendi, vritnin, merrnin nizam, merrnin peng fmijt e ka jo. Por sulltani u vra me thik nga Millosh Kopiliqi, u vra edhe despoti serb Car Llazari. Arbri jetonte n zonat thella malore, prballonte m leht armikun. M 1432 Gjergj Arianiti mundi keq ushtrin osmane, duke e futur at n luginn e lumit Shkumbin, n kt luft morn pjes t gjith burra, gra, fmij.. - Principata e Kastriotve, me origjin nga Hasi i Kuksit Pal Kastrioti gjyshi i Sknderbeut, - Gjon Kastrioti babai i Sknderbeut, Kjo pricipat zgjroi kufijt deri detin Adriatik, detin Egje te Gostivari n Maqedoni dhe kufizohej me Princ. e Arianitve n jug, Princ. e Dukagjinve dhe

626

Topiajve Osmant morn Krujn n fund t vitit 1414, Gjoni kishte katr djem Stanishin, Reposhin, Kostandinin dhe Gjergji m i vogli. Gjoni i dha peng bijt e tij Sulltanit, me qllim q nj dit do ti kthehen dhe ta bjn shtetin shqiptar . Sknderbeu i kthehet Shqipris, dy vllezr iu kishin vra, Stanishin e kishte ende gjall. Sknderbeu mbajti t lir Shqiprin pr 25 vjet me radh duke fituar n lufta kundrosmane, m 28 Nntor 1443 ngriti flamurin e Kastriotve n Krujn heroike, sot flamuri kombtar. M 2 mars 1444 n Kuvendin e Lezhs, Sknderbeu i bashkoi shqiptart pr t luftuar kundr pushtuesve osman krijoi beslidhjen shqiptare duke u br komandant i saj Gjergj Kastrioti Sknderbeu. Kishte nj ushtri t prhershme prej 8000 ushtarsh dhe 15 mij vullnetarsh, Ai korri fitore pas fitors. Shqiptart u bn t njohur n Europ, pr kto suksese shkruajtn shum Europian. Ushtria e Beslidhjes n fushn e Torviollit t Dibrs, qe fitore e bindshme. Ajo forcoi besimin, Sknderbeu korri 24 fitore n luft me ushtrin osmane. Tri fitore t mdha i pati para Krujs. M 1468 Sknderbeu vdiq, Shqipria bie nn sundimin osman, shum shqiptar emigruan pr More, Itali.. Sknderbeu 1405 17 janar 1468 Vojsava ishte

627

nna e tij, motrat ishin Mara, Jella, Angjelina, Vllajka dhe e vogla Mamica. Donika ishte gruaja e Sknderbeut e bija e Komnenit. Gjoni i biri dhe Sknderbeu i Ri ishte nipi i Gjergj Kastriotit. Pas vdekjes s Sknderbeut 1468 Donika ishte shprngulur n Itali. Pushtetin e morn Nikoll dhe Lek Dukagjini. Donika kthehet n Shqipri me Gjonin , dhe nipin Sknderin e ri , me shpres e gzim t madh e pritn shqiptart por, lufta e tyre nuk pati sukses. Osmant pushtuan trojet shqiptare, popullsia u ndoq e masakrua, Durrsi, Shkodra, Berati, Kruja, Lezha u kthyen n fshatra, mase 200 mij veta mrguan pr Italin e jugut. Kronist /i it. cronista - koh; autori q bn kronikn e nj gazete a reviste. Kros /i ang. cross countri - sport. vrapim me shum pjesmarrs q bhet zakonisht n vende t hapura me pengesa natyrore dhe n lartsi malore. Kroshe /u fr. crochet - sport. goditje me pjesn e prparme t boksit. Krup /i ang. croup - fyt i keq; difteri, pezmatim i gryks, mukozs s fytit. Ksantofil /i gr. ksantos fyllon - gjeth i verdh; pigment i verdh i gjetheve.

628

Ksenofil /i gr. ksenos fileo - dua, adhuroj; mirdashs i t huajit. Ksenofob /i gr. ksenos fobeo - i huaj friksohem; ai q urren do gj t huaj, q nuk pranon asgj t huaj. Ksenologji /a gr. ksenos logos e huaj dije; shkenca q studion dukuri t fshehta ( okultizm ). Ksilograf /i gr. ksilon grafon - dru shkruaj; art i gdhendjes n dru. Ksilologji /a gr. ksilon logos - dru shkenc; shkenca q studion llojet e drunjve. Ksenofil /i gr. ksenos fileo - adhuron t huajt. # kund. ksenofob ai q urren t huajt, friksohet nga ata i urren ata. Kuadr /ri it. quadro - grup profesional, kuadri arsimor. Kualifikim /i lat. qualificare - prgatitje profesionale n nj deg t shkencs artit, kulturs, prodhimit. Kualitativ /e lat. qualitativus - cilsor. Kuantitativ /e lat. quantitativus - sasior. Kuartet /i lat. quartetto - muz. katr zra, 4 vegla, 4 muzikan. Kub /i lat. cubus - gjeom. trup gjeometrik me 6 faqe dhe 6 katrore t barabarta; 2m kub (vllim).

629

Kuestionar /i it. questionario - pyetsori. Kuestur /a it. questura - poskomanda, gjindarmria italiane. Kuintal /i fr. quintal - 100 kgr. pesh. Kuintesenc /a it. quintessenza - baza, thelbi i dikaje. Kuisling /u norv. Vidkun Quisling - shrbtor i t huajt, tradhtar me damk, kundr popullit t vet. Kuarc /i gjer. quarz - stralli, gur stralli, ( pop. brinc e cila n frkim me unor eliku prodhon xixa , pr ndezje cigareje, zjarri), mineral pa ngjyr, i fort dhe i patretshm, kristal q ka gjasht cepa t ndritshme, gjendet n natyr si nj mas e ngjeshur n trajt guri. Kuisling /u mbiemri i majorit Norvegjes i cili n shrbim t gjermanve nnshtroi Norvegjin; tradhtar me damk, kukull. Vidkun Kuisling. Kult /i lat. cultus - adhurim i tepruar i dikujt, gjunjzim para tij; nuk ka kult pr asnj president, pr asnj njeri. Kult /i lat. cultus - sherbes fetare pr nder t nj hyjnie sipas besimeve t kota; adhurim i tepruar para dikujt, gjunjzim. Kultivator / i lat. cultivator - tek. makin me plor
630

pr prashitje. Kultivoj lat. cultivare - libr. mbjell nj bim a nj pem. Kultur /a lat. cultura - t arriturat e nj populli n prgjithsi shkenc, art. 2. shkalla e zhvillimit q ka arritur nj popull. Kulturoj lat. kultur oj - i jap edukat t shndosh dikujt. Kuluar /e fr. couloirs - grup njerzish t nj mjeshtrie, rrethet. Kumri /a turq. kumru - zool. pllumbesha me pendla si t kuqe. Kuot /a lat. quota - lartsi mbidetare e shnuar me nj numr. Kupe /t fr. coupe - kabin treni pr udhtar. Kupol /a it. cupola - arkit. kube. Kupon /i fr. coupon - cop letre nga blloku i biletave, faturave, lat me vler, ek, fatur. Kup/a lat. couppa - en e thell prej qelqi, errumbullakt, vazo qelqi a metali q ipet dhurat nj ekipi sportiv. Kuplet /i fr. couplet - let. muz. kng satirike. Kuprit /i fr. cuprite - bakr, xehe bakri. Kuraj /a it. coraggio - guxim. Kuran /i arab. kur an - fjala e zotit q duhet t
631

lexohet, libr q prmban dogmat e fes muslimane dhe legjenda t ndryshme mitike. Kurbet /i turq. gurbet - dheu i huaj, mrgimi n dhe t huaj pr bukn e gojs, shtje politik etj. Kurim /i lat. curare - mjekoj, shroj; kura q i kshillon mjeku dikujt, bj kura pr t shruar nj smundje apo pr t prmirsuar gjendjen shndetsore. 2. mbikqyr vazhdimisht nj t smur dhe i kshilloj kura pr tu shruar. Kurim /i lat. cura - barna, mjete sipas kshillave; mjekim, shrim, kuroj, kshilloj. Kurs /i fr. cours - msim n nj koh t caktuar, vit msimor. Kursiv /e gjerm. kursiv - shkrim shtypi i pjerrt si ai i dors. Kurtizan /e fr. courtisane - zonj e oborrit mbretror, femr e prdal, dashnore elegante. Kurtizane /ia fr. courtisane - zonj e oborrit mbretror, femr me moral t ult, femr e prdal, dashnore elegante Kusar /i hung. kusar - hajn, plkits, grabits me dhun, kusarisht /hajdute, merret me kusari. Kushinet /a it. cuscinetto - tek. dy rrath eliku t petzuar n makin q shrbejn pr lehtsim rrotullimi.
632

Kushtetues /e q shpallet me kushtetut, q e prmban kushtetuta, q sht n prputhje me kushtetut, q bazohet n kushtetut; e drejta kushtetuese, garanci kushtetuese, shtet kushtetues, monarki kushtetuese regjim shtetror ku pushteti i monarkut sht i kufizuar nga kushtetuta. 2. q miraton kushtetutn e nj vendi, ligjvns. Asamble kushtetuese. Kuvend kushtetues. Kongres kushtetues, kongres q miraton normat themelore pr krijimin e nj organizate, partie, shoqate. Kushtetut /a ligji themelor i nj shteti, q prcakton rendin politik, ekonomik e shoqror t tij, sistemin e zgjedhjeve, organet e larta dhe lokale t pushtetit shtetror e t administrats shtetrore, organizimin e mbrojtjes s vendit e t forcave t armatosura, t gjykatave e t prokuroris si dhe t drejtat e detyrat themelore t shtetasve; kushtetut e re, shpallja e kushtetuts, miratimi i kushtetuts; Kuzhin /a fr. bised: kuzhin me musendra t bukura, lavatriqe, frigorifer, ftohs, enlars, tryez me karriga, nj nap e qndisur mbi tryez, nj po t kristalt elektrik, dritare me grila, perde t varura n brezare argjendi, kishte pjata, lug, pirun t kromosur, nj garuzhd, nj gjym me nj ajnik prmbi, nj servis me salc ( domatesh e specash t shtypur ) nga njra an melmesa

633

( biberi t kuq, t zi, biber aromatik, biber t sert e t mbl n ann tjetr nj servis bocash me erzin pr gjellra, nj kripanik dhe lloj-lloj gotash, brisqe, thika, ca biule pr t thithur lngje, gzhalla ose rrmojca pr ti pastruar dhmbt nga mrsi, ca cop plhure ( pecet pr buk, fshiu buzt me pecet, e mbshtolli me pecet ) Pece /ja pr ti fshir gotat, ent, pece e lagur etj. Kuvendi i Lezhs / u mbajt m 2 mars 1444 n lezh. N kt kuvend Sknderbeu mblodhi t gjith princat shqiptar , ku u vendos krijimi i beslidhjes pr bashkimin e t gjith shqiptarve n luft kundr regjimit osman. Komandant i prgjithshm i beslidjes u zgjodh Sknderbeu, 25 vjet rresht udhhoqi me ushtrin e tij duke korrur n 24 beteja fitore Kto beteja e bn t njohur n mbar Europn. lirin nuk ua solla un, por e gjeta ktu mes jush citoi Sknderbeu me t kthyer nga Turqia.. prher kishte 8000 ushtar tarmatosur me shpata, mburoja, heshta e shigjeta. N rast lufte befasonin edhe 10 15 mij ushtar vullnetar. Tri fitoret e Krujs rrfenin Krujn si vendin e vtm t lir n Ballkan. Shqiptart u bn t njohur n Europ. Lufta kishte synim mbrojtjen e atdheut, t gjuhs, pr zakone e kultur shqiptare.
634

Kyretazh /i fr. curetage - pastrim i mitrs pas dshtimit. Kyri /u fr. sipas emrit Curie; fiz. njsi pr matjen e veprimit t substancs radioaktive. Labia lat. labia< labial - buz , buzore, zanore buzore. Labiale /t lat. labialis - buzoret. Labializoj lat. labialiser - gjuh. shqiptoj tinguj me buz. Labil /e lat. labilis - i luhatshm. # stabil lat. i qndrueshm. Labilitet /i lat. labilis - pavendosmri, luhatje. Labiodentale /t lat. gjuh. shqiptimi i tingujve buzoro dhmbor. Labionazale /t lat. labialis nasalis - buzohundore Labiovelare /t lat. labiovelaris buzoprapaqiellzor. Labirint /i gr. labyrinthos- situat, pozit nga e cila vshtir gjendet rrugdalja, Laborant /i lat. laborans - bashkpuntor shkencor ose teknik i cili punon n laborator. Laborator /i lat. laboratorium - lokal pr kryerjen e punve t ndryshme shkencore e teknike. Laburist /i ang. laburist - ithtar i partis puntore angleze.
635

Lagun /a it. laguna - knet, si liqen, i ndar nga deti n rr. Laik /u gr. laos - popull, turm, laikos gr. i popullit, popullor, i turms a i mass s gjr; joprofesionalist, profan, person i paprvoj e aftsi profesionale n nj shkenc, art etj., dikur person q nuk i prket klerit. Laike gr laos, q nuk sht fetar, nuk sht kishtar, q nuk ka prmbajtje fetare, q nuk merret me fen, q nuk i prket fes e klerit. # kund. fetar. Laikt e shqips jan bejtegjinj si Nezim Berati e H. Z. Kamberi me veprat si shembull vlen vjersha Paraja Laitmotivi /et gjerm. leiten ose leitmotiv - drejton, udhheq ose motivi themelor q prshkon mbar veprn muzikore, nj tem e plot q prsritet sidomos n opera, sa her q del nj personazh i caktuar, prshkruhet nj fenomen nj ide, nj situat; let. mendimi kryesor n nj vepr letrare, mendimi q prsritet dhe vihet n dukje vazhdimisht nga autori shembull vlen Korbi poezi e E. Poe prkthyer bukur nga F. Noli, onomatopea kurr m prsritet n fund t do strofe, kjo kumbon si nj laitmotiv q e mundon poetin pr humbjen e njeriut t dashur; laitmotivi sht idea qllimi themelor q udhheq

636

veprimtarin e dikujt. Lakeu fr. laquais - shbtor me uniform; fig. lajkatar, anaklpirs. Lakonizm /mi gr. lakonismos - shprehje e shkurt dhe e qart ( si vepronin lakont, spartant n Greqin e lasht ) . Lakonik /e gr. i shkurt, i prmbledhur, thelbor; ai q flet e shkruan shkur dhe prer. Lakonizmi takohet sidomos ndr proverba, aforizma e mbishkrime; jan t njohura shprehjet lakonike t filozofve grek panta rhei do gj rrjedh Herakliti, gr. gnothi seauton njihe vetveten e Sokratit. Lakrimogjen /e lat. lacrima-genos lot-sjells, gaz lotsjells. Laktat /i. lactis - qumsht; kim. kripra t thatorit (acidit) t qumshtit. Laktoflavina fr. munges e vit. B n qumsht, perime, vez q shkakton dmtimin e syve, lkurs. Laktoz /i lat lactis - qumsht; sheqer i qumshtit t sisorve. Lambik /u it. lambicco - en me muslluk pr t lar duart e syt. Lambiaz /a mjek rus Lambli -. smundje ngjitse e zorrve, zakonisht tek fmijt, e shkaktuar nga
637

lambliet. Lambli /e rus. Lambli - parazitt e zorrve. Lamel /a it. lamella - pllak e holl metali, brisk rroje, zhilet; sigures elektrike; lamela e nj hoteli, pallati. Lam /a peruan. llama - deve pa gung, kafsh ngarkese. Landr /ra lat. nerium oleander - bot. shkurre e helmuese me er t mir, flet t blerta e lule t kuqe. Lanet /i turq. lanet - djall, dreq. Lanolin/a lat. lesh-vaj; yndyr nga leshi i deleve q prdoret n farmaceutik e kozmetik. Lanser /i fr. lancer - gyp pr lansim, hedhjen e torpedave. Lapidar /i lat. lapidaris - prmendore e ngritur pr t prjetsuar nj ngjarje t shnuar. Lapil /a lat. lapillus - guralec. Lapsus /i lat. lapsus - gabim, lajthitje, m rrshqiti kmba. Lapsus kalami lat. gabim shkrimi. lapsus lingua lat. lajthitje n t folur, rrshqitje. Largo it. largo - muz. shenja p temp m t ngadalshm. Laring /u gr. laryx - fyti, gabzher, laringu. Laringal /e lat. laryngos - fyt, gabzher, gurmaz;

638

gjuh. grykore. Laringolog /u mjek. laryngo logos - spec. pr smundjet e fytit Laringoskop /i lat. laryngo skopeo - mjek. pasqyr pr shikim t fytit. Laringjit /i lat. laryngitis - pezmatim i mukozs s bronkeve, i laringut. Larv /a lat. larva - mask, fantazm, vegulli; zool. kandrr uji sapo ka dal nga veza. Larvicid /i lat. larva cidere - mjet pr zhdukjen e insekteve . Laser /i ang. light amplification by stimulated emission by radiation - fiz. burim drite i cili prodhon drit shum t fort monokromatike. Laso /ja sp. lazo - litar i lidhur si sy n fund, prdoret si lak pr t zn kafsh. Lateks /i gr. latex - lng q nxirret nga trugu i drurit tropikal, nga nxirret kauuku. Latent /e lat. latens - q rri i fshehur, i pashfaqur, i mbuluar. 2. smundje latente lat. q mezi i bhet diagnoza. Lateral /e lat. lateralis - ansor; tinguj lateral, tinguj ansor q shqiptohen duke kaluar ajri ans s gjuhs kur ajo puqet me dhmb ose me qiellzn e fort. Latifond /i lat. latifondium - pron e madhe toke

639

q sht n duart e t pasurve dhe q punohet me bujq t shfrytzuar. 2. latifondi lat. pronar i madh tokash, pronar latifondi. Laureat /i lat. laureatus - i kurorzuar me dafin, lar, letrar, artist, person q fiton mimin e par dhe m t lart n nj konkurs. Lavaman /i it. lavamano<lavaboja, lat. lavabo do t laj; squll pr pastrimin e syve, duarve, lavapjat. Lav /a it. lava - lavor; lnd minerale q del e shkrir dhe shum e nxeht nga krateret e vullkaneve e pastaj ngrin. Lecitin /a gr. lekitos - t verdht e vezs, bashkime kimike me farrat e bimve q prdoren n medicin dhe kozmetik. Legal /e lat. legalis - ligjore, legalizoj, e bj ligjore, t njohur, e vrtetoj hapur, q lejohet nga ligjet n fuqi. kund. # ilegale lat. joligjore, e panjohur, e pavrtetuar, e fsheht. Legalisht lat. legal isht - ligjrisht. Legalizim /i fr. legaliser - ligjsimi; t vrtetuarit e nj dokumenti nga ana e pushtetit, nnshkrimi i dokumentit. Legat /a lat. legatio - prfaqsi diplomatike e prhershme e nj shteti pran nj shteti tjetr, e cila sht n nj shkall m e ult se ambasada dhe

640

drejtohet nga nj ministr fuqiplot. Leguminoz /e lat. lagiminosae - bot. bishtajore. Legjend /a lat. legenda ( legere - lexoj ) ajo ka duhet t lexohet, tregim i trilluar, prrall, gojdhn mbi nj ngjarje historike. 2. shnime q i shtohen nj harte, plani, grafikoni a ndonj mbishkrim monedhe,medalje. Let. nj tregim fatastik, q mbshtetet n nj ngjarje historike, reale p.sh. legjenda e kshtjells Rozafat t Shkodrs flitet pr rrethanat e ndrtimit t saj; legjendat kan origjin nga koha e lasht dhe shpesh paraqesin njeriun n luft me natyrn, luft pr ta kuptuar dhe nnshtruar ambientin q e rrethon; legjendat u kan shrbyer ca shkrimtarve si mbshtetje artistike p.sh Fausti i Gtes, poemaScodra, poema Argjiro e Kadares. Let. anonime kemi legjenda pr Sknderbeun si hero kombtar. 2. shnime q i shtohen nj harte a grafikoni. Legjion /i lat. legionis - rom. njsi ushtarake dhe luftarake rreth 6000 vetash; mizri, turm, mori njerzish n parakalim. Legjionar /i lat. legionarius - hist. ushtar i legjionit romak. Legjislacion /i lat. legislatio - ligjdhns; pushtet ligjdhns ( trsia e ligjeve t nj shteti ). Legjislativ /e ang. legislative - ligjvnsi, hartuesi

641

i ligjeve . Legjislatur /a lat. legislatura - koha e caktuar me ligj pr kryerjen e nj veprimtarie t nj organi prfaqsues ligjvns. Legjitim /e lat. legitimus - i bazuar n ligj, ligjor, e drejt ars. Legur /a it. legatura - lidh, bashkoj przierje metalike hekuri, bronzi, eliku, mesingu(lidhje, eliazh me an shkrirjes) LEK MATRNGA ( 1560 1619 ) lindi n Piano Dei Grei Itali, studioi n Kolegjin fetar t Shn Atanasit n Rom.Vepra E mbsueme e krishter u botua n Rom m 1592. Matrnga dha t parn vjersh shqipe, nj strof fetare tet vargjesh. Lexim i veprave n antologjin shqipe : - Kng e prshpitshme, - Ati yn dhe Besoj, - Falmi perndesh

642

Leksem /a fr. lexeme - gjuh. fjal, shprehje si njsi themelore e gjuhs, e t folurit ( p.sh. pun + ojm = leksem + morfem. Leksikon /i gr. leksikon - fjalor; fjalor ku shpjegohen kuptimet e ndryshme t fjals. Leksikologji /a gr. leksikon logia - fjalor shkenc; shkenca q studion leksikun e gjuhs. Leksikolog /u gr. leksik logos - spec.n fushn e leksikologjis. Leksion /i lat. lectio - or msimi, njsia msimore Lektor /i lat. lector - lexues; redaktor gjuhsor i dorshkrimeve; msimdhns q mban leksione gjuhsore n univesitet, i msimeve praktike t gjuhve t gjalla. Lekturoj lat. lektur oj - bj redakturn gjuhsore t nj dorshkrimi ( redaktoj ). Lektur /a lat. lectura - t lexuarit dhe redaktura gjusore e teksteve n dorshkrim. Lektur pr letrsi t vjetr botrore : Epi Gilgameshi, Marabharata Ramajana, Bibla Nga klasika: Sofokliu Antigona Virgjili Eneida Homeri Iliada Nga humanizmi europian : Dante Aligeri Ferri Petrarka Kanonciere Bokaio Dekameroni Shekspiri Romeu dhe

643

Xhylieta Molieri Tartufi Servantesi Don Kishoti M. Barleti Histori e jets dhe t bmave t Sknderbeut Lektur nga lirika popullore ( 1784 1844 ) Nga Antologji e letrsis shqipe lexoni! Shum u desh vasha me trimin T fala katundit Mbe mor shok mbe Knga e G. Trbeshit Ninullat Ritet e motmotit Kng pune Knga e Vitit t Ri Kng dasmash Kng dashurie Lektur nga epika popullore Knga Gjergj Elez Alia Sknderbeu dhe Miloshini Knga Mic Sokoli Nga epika n proz Ded Alia dhe Katallani Muji dhe martesa e Halilit Lektur nga liriko - epika : Knga Aga Ymeri Konstantini voglith Llojet e prziera liriko epike

644

Fabula Balada Poemi Llojet letrare shkencore: Ditari, kronika, reportazha, biografia, fejtoni, memoaret, udhprshkrimi, autobiografia. Lektur pr vitin e I II gjimnaz Ali Abdihoxha Nj vjesht me stuhi Dritro Agolli Komisari Memo R. Tagora Kopshtari H. Sylejmani Fmijt e lumit tim Sterio Spasse Novela Jakov Xoxe Lumi i vdekur Ismail Kadare Poezi E. Gjerqeku Poezi Lektur pr vitin e III - IV gjimnaz Haki Strmilli Sikur tisha djal Petro Marko Horizont Nonda Bulka Thumba pa helm Dhimitr Shuteriqi Tregime t zgjedhura Ernest Hemiguej T kesh e t mos kesh Ramiz Kelmendi Heshtja e armve Rexhep QosjaVdekja m vjen prej syve t till Dhimitr Xhuvani Tregime t zgjedhura Rexhai Surroi Orteku Shefqet Musaraj Para agimit

645

Sotir Andoni Novela t zgjedhura Albert Kamy I huaji Pablo Neruda Prmbledhje poezish Ismail Kadare Gjenerali i ushtris s vdekur Lektur nga gjuha : Fonetik: Metafonia, apofonia, asimilimi, palatalizmi, rotacizmi Fonetika diferenciale dallimet midis gjuhs s shkruar dhe gjuhs s folur. Fonologji fonema object i studimit, variantet, tiparet, kundrvnjet, fonema dhe tingulli, fonema dhe grafema, sistemi fonologjik Menjanimi i fjalve t huaja e dialektore, pjest e ligjrats ilustrim me shembuj, hartimet letrare dhe gazetareske, or letrare, recitime, dramatizime dhe Lektur nga letrsia e huaj / Lexoni dhe shkruani pr veprat e lexuara nga letrsia e huaj Homeri Odisea Eskili Prometheu i mbrthyer Sofokliu Edipi mbret , Antigona Shekspiri Hamleti Servantesi Don Kishoti i Mans GTE Vuajtjet e Verterit t Ri dhe Fausti TEMAT GREKE /ATHINA : Afrodita, Arketipi, Dionisi, Narcisi, Labirinti,

646

Prometeu, Feniksi TEMAT BIBLIKE / JERUSALEMI: Abrahami, Adami, Eva, Apokolipsa, Kaini, Jezusi, Krishti, Satana TEMAT LETRARE : Antigona, Don Zhuani, Fausti, Hamleti, Don Kishoti, Akili, Igjena, Edipi, Odiseu TEMAT HISTORIKE Cezari, Napoleoni, Aleksandri i Madh, Kolombi, Pirro etj. TEMAT VENDORE Babiloni, Edeni, Elderado, Makonda, Evropa, Dablini, Kruja, Prizreni TEMAT E HERONJVE Diktatori, Liberatori, Rilindja, Dekadenca, Revolucioni etj. TEMAT E KOHS Pranvera, vera, vjeshta, dimri, rinia, pjekuria, pleqria, vdekja, dashuria, ijimi etj. TEMAT SHQIPTARE ijimi, besa, rilindja, gjakmarrja Tema historike Ilirt, Sknderbeu, Lidhja e Prizrenit TEMA LETRARE Ura e Shenjt, Konstandini e Doruntina, Ago ymeri TEMA T PRHERSHME Rilindja, hroi kombtar, Himni kombtar.
647

Lemur /i lat. lemures - gjysmmajmun, si jan edhe maki, makaku, magoti q jeton n pyjet Madagaskar, Afrik dhe Azi. Lenicion /i lat. lenition - butsi, i zbutur; gjuh. zbutje fonetike. Lent /a rus. lenta - shirit mndafshi n t cilin mbahen dekoratat m t larta. Lenticele /t it. lenticello - bot. vrimat n periderm, n indin epidermal sekondar. Lepidodentron /i gr. dru i periudhs karbonike, mbeturinat jan gjetur n qymyrguri. Lepidopter /t gr. lepidos pteron - zool. fluturat. Lepidoste /u gr. lepidos osteon - lloj peshku hals m i madh se 1m . Leptocefal /e gr. leptos kefale - i holl kok - larva e ngjals, q e ka kokn t ngusht. Letargji /a gr. lethe argia - harres-mosveprim, pushim, t ndenjurit. 2. biol. gjym i thell dimror i disa gjallesave, topitje, plogshti, ngathtsi e madhe, gjendje e fjetur,letargji. Letrsi /a lat. littera - etimol. germ e nj alfabeti q lidh letrsin si nj nga llojet e artit me shkrimin, me veprat letrare dhe veprat gojore; letrsia si art i fjals s shkruar q zhvillohet hap pas hapi, koh pas kohe, q shkrimtari prmes
648

figurave artistike shpreh idet dhe ndjenjat e veta q burimin e kan te jeta shoqrore derisa shkenctari pasqyron realitetin me an prgjithsimesh e konceptesh; letrsia artistike q burimin e ka nga letrsia gojore ka gjinin epike ose tregimtare ( romanin, tregimin, noveln) , gjinin lirike ( oden, sonetin, elegjin, satirn ) dhe gjinin dramatike ( tragjedin, komedin, dramn etj.) derisa llojet i ndajm n nnlloje e zhanre:romani ka romanin historik, romanin fantastik etj; ode ka nnlloje od patriotike, ode dashurore; komedia ka komedin e karakterit dhe komedin e zakoneve etj. LETRSIA ANTIKE GREKO - ROMAKE Veorit e letrsis klasike greko-romake Krijuesit e letrsis antike jan grekt dhe romakt. N kohn e lasht t sistemit shoqror skllavopronar, filloi lulzimi i ksaj letrsie t quajtur letrsi klasike. Klasike quhen veprat letrare ose artistike q pr vlern e tyre meritojn t mern si model. Pa sistemin skllavopronar shkruante Engelsi nuk do t ekzistonte shteti i athershm grek. As arti, as shkenca e as Perandoria romake. Pa helenizmin dhe pa perandorin romake nuk do t ishte as Europa moderne me artin, kulturn e shkencn e

649

saj. Nga kjo del se Greqia dhe Roma jan djepi i zhvillimit t kulturs n Europ. Pra kjo letrsi do t studiuar. Grekt dhe Latint i kan vu bazat e letrsis Europiane. Kjo letrsi u zhvillua n mnyr t vetvetishme, pa ndjekur modelet e nj letrsie tjetr. Burimet e saj t para qen krijimet e ndryshme t folklorit dhe letrsis gojore. Letrsia klasike greke ka filluar n shek. 9 para epoks s re. Letrsia latine nisi t lulzoj nga shek. 3 para epok. s re, n gjurmt dhe n shembullin e saj. Letrsia antike greke sipas karakterit dhe veorive t saj ndahet n dy periudha t mdha: Periudha e letrsis klasike dhe Periudha e letrsis pasklasike. LETRSIA KLASIKE ishte fryt i shprehjes s shoqris skllavopronare, n kohn e formimit dhe lulzimit t saj. Ajo zgjati disa shekuj dhe mori fund n kohn e Aleksandrit t Madh. Kur Ai e pushtoi greqin dhe kjo kultur mori hovin e zhvillimit edhe jasht kufijve grek si n Raguz, Padov, Venedik e gjetiu. Kt periudh e karakterizon nj zhvillim i hovshm i poezis epike dhe lirike. Kjo prfshin kohn nga fillimet gjer n luftrat persiane shek. 11 gjer vitin 500 para epoks s re. Periudha helene ose jonike - dorike dhe e letrsis antike, q zgjat nga periudha e luftrave persiane deri n

650

pushtimin e Maqedonis vitit 500 -300 para e. s re. LETRSIA PASKLASIKE GREKE Kjo shpreh raportet e shoqris skllavopronare n rnie e sipr. Kjo u themelua nga shek. 4 para ers son gjer n fund t kohs s vjetr. Faz t ciln e karakterizon zhvillimi i hovshm i poezis dramatike dhe proza. Poezia epike ishte e njohur edhe m par tek babilonasit me Gilgameshin e pastaj veprat epike t aedit popullor grek Homerit. Iliada dhe Odisea epose t cilat trajtojn lnd nga cikli i miteve heroike mbi Luftn e Trojs, pr ka sht shkruar edhe m par. Kjo q v n diskutim se eposet jan unitariste, homerike apo eposet jan pluraliste nga aed grek.

651

Letrsia e vjetr shqiptare Populli ilir, shqiptar si nj ppopull me kultur m t lasht n Europ, me nj letrsi t pasur anonime, mjerisht t shkruar von duke u bazuar n dokumente dhe n vepra t letrsis s vjetr shqipe q kemi deri m sot. Shkrimtar dhe shkenctar tan apin mendime pr shkrime m t vjetra t shqips s lasht. Nga shek. i 12 flitet pr filozofin e quajtur Thoti, ne presim n t ardhmn ta njohim at dhe veprn e tij nga studiues e gjurmues. Pastaj pr arkitekt Aleks Torrketa nga Durrsi, shum i njohur pr arkitekturat e bra duke filluar nga Raguza deri n Vatikan t Italis. Shn Jeronimi i njohur n kulturn e huaj si dhe shum t tjer. Murgu gjerman Brokardi i vitit 1332 citon: Shqiptart, ndonse kan nj gjuh krejtsisht tjetr nga latint, n librat e tyre prdorin alfabetin latin . Shqipja e shkruar tani dshmohet vetm nga shek. i 15 n kohn e Sknderbeut. Humanizmi u lind dhe uzhvillua s pari n Itali ( Ky nj shkas q veprat shqip i kan t shkruara m shum me alfabet latin) ku u shkolluan pr priftrinj edhe humanistt tan t par n fillim shek. 15. si Gjon Gazulli emr i njohur n kulturn e Raguzs. Leonid Tomeu ( 1456 -1531 ). Mikel Maruli ( shek. 15) me origjin shqiptare, nga nj familje e

652

shprngulur nga Moreja n Itali (njihet me pezit malli pr vendlindjen dhe ato t dashuris. Dhimitr Frngu (1443-1625) shquhet si historian me veprn e tij pr Sknderbeu botuar m 1535. Marin Beqikemi (1448-1526) u njoh si profesor i retoriks, vepra pr dy rrethimet e Shkodrs nga osmant m 1474 dhe 1478. Marin Barleti (1460-1513) nga Shkodra figura m e madhe e humanizmit shqiptar e shek. 15 dhe 16. Veprat Rrethimi i Shkodrs (1504) dhe Historia e jets e t bmave t Sknderbeut shkruar latinisht dhe botuar n Rom rreth vitit 1508 1510 por e prkthyer dhe e lexuar n gjuh t ndryshme t bots, duke br t pavdekshm kujtimin e Sknderbeut n Europ Leucemi /a gr. leukos haima - i bardhi gjak; mjek. smundje gjaku me rast shkaktohet shtimi i madh i leukocitve n dm t eritrociteve. Leukocite /t gr. leukos kytos - rruazat e bardha t gjakut. Eritrocite /t krah. rruazat e kuqe t gjakut. Leukocitoz /a gr. leukos kytos - rruaz, en e zgavrt; mjek. smundje me shtim t rruazave t bardha t gjakut. Leukorre /a lat. leucorrhoea - mjek. teshat, menstruacionet te femrat.

653

Levend /i turq. levend - burr, djal shtathedhur, trim e i fuqishm. Lev /a it. leva - fiz. lloz, ngrits; shufr q ka nj pikmbshtetje dhe shrben pr t ngritur, a pr t lvizur m leht trupat e rndgjema pikn mbshtetse do ta lvizi tokn thot. A. Levirat /i lat. levir - kunat (martesa me gruan ve t vllait) krah. sororat. Liberal /e lat. liberalis - liridashs, t menduarit dhe t vepruarit e lir. Liberalizoj fr. liberaliser - e bj m tolerant, qndrim i but ndaj gabimeve, dukurive negative, ideologjive armiqsore. Liberalizm /mi fr. liberalisme - liridashje, t menduarit e lir. 2. ai q bn lshime ndaj t metave dhe gabimeve, i but, tolerant. 3. teoria dhe praktika e liris s pakufizuar t tregut, toleranc e tepruar. Liberator /i lat. liberator - lirues, shptimtar. 2. aeroplan bombardues i SHBA n L. II. Botrore. Liberte, Fraternite, Egalite, fr. ( liri, vllazrim, barazi ) deviz e Revolucionit borgjez francez 1789. Libido /ja lat. libido - shtir, babzi, lakmi e madhe; epsh, pasion sexual.
654

Libret /i it. libretto - librez; let. art. teksti letrar i nj vepre muzikore q luhet n sken. 2. tekst opere ose baleti. Licenc /a lat. licentia - autorizim, leje pr prdorimin e shpikjes s huaj. Lice /u lat. lyce - gjimnaz n Athinn e vjetr n t cilin filozofin e jepte Aristoteli. 2. liceisti lat. nxns i liceut. Licitacion /i lat. licittion - shitblerje publike e nj gjje me an ankandi ( kush e paguan m tepr mund ta blej ). Licitoj lat. licitari - shes, blej me ankand publik, qes n ankand publik. Licitues lat. licitoj - ai q merr pjes n nj ankand publik. Lider /i ang. laeder - udhheqs, prijs i nj partie politike. Liderizm /mi ang. lider izm - ambicje, dshir pr tu dalluar si politikan. Lidhja e Prizreni Lidhja e dyt e Prizrenit mbajtur m 16 shtator 1943 ku morn pjes prfaqsues nga Kosova, Dibra, Ulqini, Struga, Tuzi. Lidhja udhheqej nga patrioti i njohur Bedri Pejani N programin e saj kishte bashkimin e Kosovs me Shqiprin, n Prizren t formohej nj organ ekzekutiv pr

655

bashkim dhe mbrojtjen e vendit Lift /i ang. lift - ashensor i pallateve shumkatsh, liftboj shrbyes. Ligament /i lat. ligamentum - anat. lidhse, zgjatim i fort prej indesh, q bashkon pjest e veanta t skeletit ose organe t veanta t trupit. Ligatur /a lat. ligare - lidh, bashkoj, bashkangjit, bashkimi i dy a m shum shkronjave n nj shkronj, n nj shenj grafike. 2. muz. vija e lakuar q i lidh notat, lakore. 3. mjek. fill, pe q prdoret n kirurgji pr lidhjen e enve t gjakut, aliazh przierja e bakrit ose plumbi q i shtohet arit apo argjendit pr ta br m t fort. 2. ligroin benzin e rnd q nxirret nga destilimi i nafts. Likuid /e lat. liquidus - bank. q i ka skaduar koha pr pages. 2. q shndrrohet leht n para t gatshme. 3. treg. me t holla t gatshme (n dor, i sigurt) gjuh. l, ll, r, rr. likuidet. Likuidimi lat. liquidus - shlyerja e borxhit, huas, llogaris. 2. zhdukje, asgjasim i armikut, ekzekutim me vdekje, eliminoj . Liliput /t - shkurtabiqt, ishull i trilluar Udhtimet e Guliverit t Sviftit 1726. liliputant e vegjl, t pavler, sa grima.
656

Limf /a lat. lympha - uj; fiziol. lng i pangjyr ose i verdh, i ngarkuar me globule t bardha, q qarkullon brenda enve limfatike, gjak i bardh. 2. bot. lng q qarkullon brenda trupit t bimve. Limfocit /i lat. lympho kytos - lloj rruazash t bardha gjaku. Limit /i lat. limes - caku, kufiri, shkalla m e lart ose e m e fundit e dikaje, skaji i fundit deri ku arrijm di. 2. fig. shkalla m e lart q synojm ta arrijm. 3. mat. cak, madhsi e pandryshueshme, s cils mund ti afrohet shum nj madhsi e ndryshueshme. 3. gjuh. plots limitativ lat. plots kufizimi ( ai ishte i fort nga trupi ). Limitim /i lat. caktim pagese ose caktim mimi, afat i caktuar. Limitoj lat. limitare - caktoj mimin. Limitativ /e lat. limitativus - i kufizuar. Limnolog /u gr. limne - liqen; shkenctar q merret me studimin e ujrave toksore. Limnologji /a gr. limne logos - uj i ndejur, i amullt, liqen. 2. biol. deg q studion qenjet e gjalla n ujrat toksore. Lin /i ang. lynch - zakon sipas t cilit njerzit bjn gjyq vet, vrasin pa gjyq personat q akuzohen ose dyshohen pr nj krim, njeriu ekzekuton vet.

657

Linon ang. lynche - var, e vret, djeg dik pa i br gjyq, ekzekuton dnimin me vdekje, si vepronin bandat raciste e fashiste n SHBA dhe vende tjera borgjeze, pr t asgjasuar njerz t zi, revolucionar. Linear /e lat. linearis - vijor; q sht n form t vijs s drejt, q sht me vija, q ka trajtn e nj vije. 2. mat. q shtrihet n vij t drejt, q prllogaritet n rrafshin horizontal (i gjatsis). 3. fiz. shpejtsia e lvizjes s pikave, q prcaktohet sipas gjatsis s rrugs q bhet brenda nj njsie kohore. Linguistik /a fr. linguistique - gjuhsi; shkenca q studion gjuhn si dukuri shoqrore, ligjet e rregullsit e sistemit t saj, prdorimin e saj dhe zhvillimin historik. Linguist /i fr. linguiste - studiuesi i gjuhs. Linotip /i ang. linotype - makin shtypshkrimi (tipografike) q i radhit shkronjat n rreshta t plot plumbi e jo me fjal t veanta, si bn monotipi. Linotipsit /i ang. linotype - tipogr. puntor shtypshkronje q i radhit shkronjat n linotip. Linjit /i lat. lignum - dru; lloj qymyrguri ngjyr kafeje t mbyllur.
658

Liparit /i min. lloj shkmbi vullkanik, i ngjan granitit (sipas ishullit Lipari n detin Tirren). Lipaz /a lat. lipasa - dhjam, yndyr; ferment q nxit zbrthimin e yndyrs n glicerin ( gjendet n pankreas, n farn e ricinit ). Lipemi /a lat. lipaemia - yndyr n gjak; mjek. rritja e yndyrs n gjak. Lipoid /i gr. lipos eidos - form; yndyr n gjak. Lir /a gr. lyra - muz. vegl muzikore. 2. let. simbol frymzimi nga vije shprehja lirik. Lirik /a gr. lirikos - gjini e letrsis artistike e cila prfshin veprat q shprehin n vargje ndjenjat, prshtypjet, shqetsimet, dshirat e prjetimet e tjera t poetit q prekin n shpirt. 2. lirika gr. trsia e veprave t ksaj gjinie,vet fjala vjen nga lira - lirik nj vegl muzikore e shoqruar me kng te grekt e vjetr, poezia lirike m e vjetr sht ajo popullore duke filluar nga kngt e puns, dasms, ritenga kjo doli lirika artistike ( e shkruar), n do vepr lirike ne shohim edhe njeriun e nj epoke t caktuar, t nj rendi shoqror, njohim ato fenomene q kan prekur ndjenjat e poetit, lirika zhvillimin e madh e pat pas romantizmit, kur autori filloi ti shpreh ndjenjat vehtjake, subjektive. Lirizm /mi fr. lyrisme - nj poezi ka lirizm, kur

659

poeti i frymzuar thell na beson ndjenjat e veta m intime, prvojn vetjake, flet me nj ton t lart e t entuziazmuar, plot afsh e hov lirik psh. Andrra e jets e Mjedjes, I. Kadare Prse mendohen kto male etj. Liriko epike gr. lyriko epique - poezi vepr; vepr letrare artistike n vargje ku grshetohen forma epike me at lirike, poezia liriko-epike kan t bjn veprimet, qndrimet e personazheve, bashk me prshtypjet q i lindin vet poetit nga rrethanat e jets, kshtu lirika grshetohet me paraqitjen epike tregimtare t ngjarjeve p.sh. Bajroniajld HaroldDe Rade Milosaot Lirizmi fr. kur poeti i frymzuar thell na beson ndjenjat e veta m intime, prvojn vetjake e shpreh me ton t lart t entuziazmuar, plot afsh e hov lirik. Litera lat. littera - shkronj; ad literam lat. fjal pr fjal. Literatur /a lat. litteratura - shkrim, tekst i shkruar. 2. let. trsia e veprave artistike t shkruara n poezi a n proz, t nj populli ose t popujve n prgjithsi. 3. lista e veprave t shfytzuara gjat hartimit t nj teksti. 4. trsia e veprave t botuara mbi nj shkenc etj.
660

Litiaz /a lat. lithiasis - gur; mjek. formim i ngurtsuar n disa organe t smura brenda n trupin e njeriut ( n veshk, n mlqi, n tamth etj.) Litium /i gr. lithos - gur; simb. Li kim. metal alkalik m i lehti nga t gjitha metalet, pesha atomike 6.939 nr. rend. 3. Litoglif /i gr. lithos glypho - gurgdhends. Litograf /i gr. lithos grapho - mjeshtri e shkrimeve dhe figurave n gur. Litologji /a gr. lithos logia - shkenca q studion shkmbinjt, gurt. Litomorf /i gr. lithos morphe - gur trajt; gur q ka marr pamjen e njeriut a nj kafshe. Litosfer /a gr. lithos sphaira - gur gjyle ose sfer; korja e gurt e toks, e trash rreth 120 km. Litot /a gr. litotes - thjeshtsim, paksim, zbutje. 2. let. figur retorike, kur poeti, shkrimtari shkruan pak, shkurt me qllim q pjesn tjetr e le q t kuptohet m shum. # kund. hiprbola. Litotomi /a gr. lithos tome - gur prerje; mjek. ndrhyrje kirurgjike, prerje, pr heqjen e gurve nga fshika urinare. Liturgji /a lat. liturgia - shrbes, flijim; fet. shrbesa kryesore q bhet n kish, zakonisht n mengjes ose paradreke. Livand /a it. livanda - bot. gjysmshkurre q bn

661

lule t kaltra me er t mir; vaj livande q prdoret n mjeksi dhe kozmetik. Livr /ra lat. livra - peshore n farmaci. Livrim /i fr. livrer - treg. i jap dikujt nj mall q sht paguar, porositur m par. Liz /a gr. lysis - zgjidhje; mjek. ulje graduale e temp. nga ethet. # kund. kriza. Lizez /a fr. liseus - lexuese; shirit libri nga mndafshi q shrben pr t shnuar vendin, faqn ku e kemi ndrpre leximin. Lizin /a lat. lysina - tretje, zbrthim; aminoacid C6H14O3 prbrje e shum albumineve, pjes prbrse e qensishme e ushqimit. 2. lizina kim. materje n serumin e gjakut q i tretin bakteriet ose eritrcitet. Lizofrom /i gr. lysos - trets; treg. dezinfektues i prbr nga tretja e sapunit e formolit. Lizol /i gr. lysis olum - tretje-vaj; mjet dezinfektues helmues q prftohet nga metani. Llahtari /a bised. tmerr, ankth i madh, frik e madhe; e mori llahtari - u tremb shum, u tmerrua. 2. llahtaris bised. e tmerroi, e friksoj shum dik. 3. ulrim e llahtarshme, ikn t llahtarisura, u llatarisn nga trmeti, thirri me llahtari etj.
662

Llamje /a gr. mit. figur e besimeve popullore, si nj gjarpr shum i madh, i ngjashm me kuedrn. LIamarin /a gr. lamarina - teneqe e trash e veshur zakonisht me zing. Lob /i ang. lob - hedhja e topit mbi portjerin n port; tenis. hedhja e topit lart mbi kundrshtarin q vrapon kah rrjeta; njera nga pjest e mushkrive. 2. lobi ang. lobby - paradhom, kthin femra pr t gjith. 3. njeri a grup njerzish q njohin pun e jet politike amerikane, pa t ciln nuk mund t kryhet asgj me rndsi. Lobektomi /a gr. lobos ektome - thel, pjes e prer; operacion duke hequr njrn nga dy pjest e mushkrive. Lobelin /a kim. sipas em. t mjekut Lobel alkaloid i lngut q nxirret nga bima Libelia inflata kim. q avullohet e i vjen era si duhanit; prdoret n mjeksi n form injeksioni si mjet pr nxitjen e frymmarrjes. Log. ( logaritmi ) ang. aparat pr matjen e shpejtsis s anijeve. Logaritm /mi lat. logarithsmus - t folurit, llogari, prpjestim . 2. mat. treguesi i fuqis, n t cilin duhet t ngrihet nj numr i caktuar (q quhet baz) pr t dhn nj numr tjetr. Logjik /a gr. logos - arsye, mendim; shkenca q

663

studion ligjet e mendimit dhe format e tij. 2. logjike gr. e arsyeshme. Logjistik /a gr. logistikos - i shkatht n llogaritje, n vlersim; shkathtsia e llogaritjes me an t shkronjave, aftsia e nxjerrjes s prfundimeve. 2. usht. shkenca q merret me studimin e kohs e t hapsirs q jan t nevojshme pr kryerjen e nj lvizjeje taktike. Logoped /i gr. logos pedeia - t folurit n edukim; arsimtar i cili punon n largimin e t metave dhe t rregullimeve t t folurit. Logopedi /a gr. logo paidos - mjek. shkenca q merret me studimin dhe me mjekimin e defekteve t t folurit. Logotipi /a gr. logos typos - fjal figur; shtypja, riprodhimi me ann e klisheve n nj botim. Lojal /i gr. lojal - ligjor, i drejt, besnik, i ndershm. Lojalitet /i gr. lojal itet - prpikri n pun, n kryerjen e detyrave t veta. Lokacion /i lat. locatio - vend i caktuar objektesh ekonomike, grup ndrmarrjesh apo t nj dege tjetr. Lokal /i lat. lokalis - pallat, sall, dhom pr shrbime t ndryshme zyrtare ekonomike, kulturore, restoran, kafe ose bar-bufe.

664

Lokal /e lat. locus - vend; q vepron e jeton n nj rreth, fshat, krahin q sht karakteristik e nj vendi t caktuar. Lokalist /i lat. lokal ist - ai q mbyllet n krahinn e vet, nuk del jasht caqeve t saja. Lokalitet /i lat. localitas - qendr e vogl banimi. Lokalizma /t lat. localis - e folme e nj fshati a vendi t caktuar q dallon nga tjerat t folme. Lokalizoj lat. localiser - e prqendroj, e kufizoj n nj vend t caktuar, e pengoj t prhapet. Lokativ /i lat. lokativus - rasa vendore q lidhet me lidhzat: ku, tek, kudo, ngado tregon vendin e ndodhis, veprimit pr dika a pr dik etj. Loco citato lat. n vendin e cekur. Lokomocion /i lat. locus motio; mjek. ndrrimi i vendit, kalimi nga nj vend n tjetrin. Lokomotiv /a it. locomotiva - makin elektrike ose me avull, q trheq vagonat e trenit mbi binart e hekurudhs. Lokomotor /i it. lokomotore - lokomotiv elektrike. Loksodrom /i gr.loxo - rrug e trthort; vija e imagjinuar n rruzullin toksor e cila i pret t gjitha meridianet n t njjtin knd. Lokucion /i lat. locutio - flas. Lokus delikt /i lat. locus delicti - vendi ku sht kryer vepra penale.

665

Longjitudinal /e it. longitudinale - q ka t bj me gjatsin e dikaje, gjatsor, i gjatsis. Loran /i ang. longrange navigation - lundrim i gjat; aparat n anije e aeroplana q kap radiosinjalet dhe me ndihmn e tyre prcakton pozitn e vet momentale t lundrimit ose t fluturimit. Lord /i ang. lord - titull i trashguar i aristokracis s lart angleze ose titull i atyre q kan detyra t larta shtetrore. 2. ai q e mban kt titull: lordi i admiralitetit. Lubrifikim /i it. lubrificare - lyej; lyrsim, t lyerit me vaj a me nj lnd tjetr t but pjest e nj makine, t nj mekanizmi etj. Lucid /e lat. lucidus - i qart, i kthjellt, q sht i aft pr t gjykuar mir dhe drejt, i qart n mendime e gjykime. Luciditet /i lat. lucidus - qartsi, kthjelltsi, aftsi, vetdije . Lucifer /i lat. Ylli i Mngjesit, planeti Afrdita. 2. prijs, shef i djajve. 2. fig. dreqi vet. LUIGJ GURAKUQI ( 1879 1925 ) Lindi n Shkodr, aty bri msimet e para. Pa e krye shkolln e mesme, ai shkoi n Itali dhe mbaroi kolegjin e Shnmitr Korons n Kalabri, ku ishte nxns i De Rads. Studimet e larta t shkencave

666

biologjike i vijoi n Napoli. Si student bri emr t poetit dhe t publicistit me pseudonimin Lek Gruda. Gurakuqi ishte nj ndr figurat m t prkushtuara t shtjes kombtare dhe atdhetare. M 1908 u kthye n Shqipri, u b shpejt nj nga udhheqsit kryesor t lvizjes kombtare. Ishte drejtor i shkolls normale t Elbasanit, mori pjes n Kongresin e Manastirit, nj nga udhheqsit e kryengritjeve t Veriut 1911 1912. Ai ishte krahu i djatht i I. Qemailit n Shpalljen e Pavarsis 1912. nj nga themeluesit e Komisis Letrare n Shkodr. N vitin 1921 23 ishte deputet i Shkodrs n opozit me A. Zogun dhe feudal tjer. Si bashklufttar i Fan Nolit, Gurakuqi qe udhheqs m aktiv i Revolucionit Demokratiko Borgjez t qershorit 1924. pas kumdrrevolucionit emigroi n Itali, n mars 1925 u vra n Bari nga klika zogiste. Pas lufts populli ia solli eshtrat n atdhe dhe e nderoi me titujt e lart Hero i popullit dhe Msues i popullit. Noli duke vlersuar shum figurn e Gurakuqit, ia kushtoi vjershn Syrgjyn gjall e Syrgjyn vdekur. Krijimtaria poetike e Gurakuqit prfshin vitet 1898 1907. M 1941 krijimet e tij u mblodhn n vllimin Vjersha. Ai shkroi edhe disa libra shkollore. M 1906 libri Vargnimi n gjuhn

667

shqipe ishte si nj prpjekje pr hartimin e metriks ton, duke krkuar ngritje t mjeshtris artistike n letrsin amtare, dhe formulon rregulla t ndrtimit t vargjeve. N vjershnDeka e zanave thekson se Shqipria sht vend i poezis, erdhe e zanave, pr atdheun duhet kng e nivelit t lart artistik. M 1912 Gurakuqi shkroi Kndimet vjersha pr t vegjlit. Vjersha e tij e par T prgjegjur Geg Postrips n vjershn e Shiroks Shko dallndyshe Gurakuqi flet pr gjendjen e mjer t Shqipris. Mandej Dallndyshs, Shpis sime,Kujtimi i t dashunve, Malli e sa t tjera q kan t bjn me fatin e vendit dhe popullit atbot.Vjershat patriotike t Gurakuqit jan si nj kushtrim 29 Tetuer 1900, Shqypja e burrit, Kng, T falun atdhetarit t Kosovs. Qndresa e mbetet si krijimi m i njohur i Luigjit, poeti shpreh pezmin e t riut romantik q , pasi sht dehur nga ndrrat e bukura, e gjen fort t idht realitetin. Prap njeriu duhet t qndroj e t mos dshprohet, ndryshe kjo jet do t ishte pakuptim, sikur njeriu mos t kishte nj qllim t lart, q zemrn ta forcon,njeriu vazhdon me vendosmri n realizimin idealeve t veta. Gurakuqin e njohim si bublicist, trajtues t problemeve t ndryshme t kohs n

668

revistn Albania n Kalendari Kombiar, gazeta Drita, Liria e Shqipris, La nacione albaneze. Gurakuqin e njohim si politikan e orator .Lexim dhe analiz vllimi Vjersha t L. G. dhe vllimi Zani i zemrs nga F. Shiroka. Luks /i lat. luxus - shklqim, jet n pasuri me sende veshje e stoli tepr t shtrenjta, jet luksoze. Luks /i lat. lux Lx. drit; njsi matse e ndriimit. Luksacion /i lat. luxatio - ndrydhja e ashtit n nyje. Lumbago /ja lat. lumbus - kryqe, krbishte; mjek. dhembja e kryqeve, q shfaqet si pasoj e ftohjes. Lumen /i lat. lumen - drit, shklqim; njsia matse pr forcn e drits, Lm. 2. fig. mendje e ndritur, kapacitet. Lumikon /i lat. aparat q foto edhe n errsir t plot, prdoret sidomos n radioskopin mjeksore. Luminal /i lat. lumen - drit; farm. pluhur i bardh e kristalor, prdoret n mjeksi si mjet qetsimi. Luminishenc /a it. luminiscenza - fiz. emrtim i t gjitha llojeve t ndriimeve, q nuk prftohen me rritjen e temperaturs, por nga shum shkaqe t tjera.

669

Lunar /e lat. luna - hna. Lunaut /i lat. luna nautes - fluturues n hn. Lunt /a gjerm. lunte - fitil, fitil pr t ndezur minn ose dinamitin. Luping /u ang. looping - akrobacion me aeroplan. Lupulin /i lat. humulus lupulus - sumbullare; fara t sumbullares q prdoren pr ti dhn shije dhe er birrs. Lupus /i lat. ujk. 2. mjek. plag e hapur, tuberkulozi i lkurs. Luster /i fr. lustre - llambadar (paisje q shrben pr t mbajtur llampat e drits) lluster, po elektrik. Luteci /a lat. Parisi. Luterian /i i krishter q ndjek doktrinn e Martin Luterit protestant. Made ang. made in - i punuar, i prodhuar n nj vend, ( shenja n mall q tregon prejardhjen e atij malli ). Madrgon /a lat. madragona oficinalis - bar i trash e helmues. 2. fig. ferr, dika e keqe q t pengon e t mrzit. Madras /a it. materasso - dyshek me qime kali, me bar deti, me lesh, shilte pr karroca. Madrigal /i fr. vjersh e shkurtr, kng lirike,
670

hartim i shkurtr poetik me origjin baritore, me nj prmbajtje t leht q shpreh ndjenja dashurie, humor a kompliment ndonj personi, t cilin poeti e paraqet me virtyte t larta e t zmadhuara; ky gjendet i prdorur n poezin frnge e itale shek. 14-15 me nj e m shum strofa n vargje t rimuara. 2. muz. kompozicion vokal shumzrsh. Maestro / ja it. maestro - titull nderi i artistve t muziks, kompozitor, dirigjent i shquar. Mafes /i turq. mafez - shami koke. Mafi /a it. mafia - organizat e fsheht plaqkitsash e themeluar n Itali m 1860 ( Sicili ). Mag /u lat. magus-falltar, shpjegues i ndrrave, magjistar. Magazin /a it. magazzino - depo ku mbahen mallra e sende t ndryshme. Magm /a gr. magma - brum; lnd minerale e shkrir dhe e trash si brum, e zjarrt, ajo q del nga thellsia e toks kur shprthejn vullkanet. Magnal /i lat. magnalium - kim. aliazh i magnezitit dhe aluminit. Magnasfer /a fr. magna sphaira - gjeol. shtres e magns n tok. Magji /a magjistar lat. magicus - udibrs, q t magjeps e t bn pr vete, t trheq, t josh me t
671

pavrteta. 2. fig. aftsi e jashtzakonshme q ka dikush pr ta trhequr e pr ta br pr vete dik. Magjistr /ri lat. magister - mjeshtr, msues, msimdhns i shkathtsive t lira. 2. magjistr i shkencave lat. ai q e ka shkalln e par t shkencave dhe t studimeve universitare. Mr. ph. farmacist i diplomuar n farmaci. Magjistratur /a lat. magistratus - shkalla e tret e studimeve n fakultet, provimi pr titullin e magjistrit. Magjistral /i /e /ja lat. magistralis - kuror sonetash; msuesi, mjeshtrore. 2. kryesore nga gjrat e dors s dyt. 3. ligne magistrale fr. linja kryesore n rrjetin rrugor, hekurudhor, automobilistik. Magnet /i gr. magnetis lithos - gur nga Magnea n greqi; mineral hekuri ose eliku, q ka vetin t trheq sendet prej hekuri ose prej qeliku. 2. vegl e motorve me ndezje t brendshme. Magnetizim /i fr. magnetiser - bartja magnetike n nj metal. Magnetodetektor /i gr. magnet detektor - aparat komunikac. ajror q shrben pr zbulimin e nndetseve t kundrshtarit. Magnetofon /i gr. magnes phone - z; fiz. aparat me shirit magnetik t tingujve.

672

Magnetograf /i gr. magnet grapho - aparat pr shnimin automatik t ndryshimeve t dukurive magnetike. Magnetometri gr. magnet metron - fiz. aparat pr matjen e forcs s fushs magnetike ose t momentit magnetik. 2. hulummtim i mineraleve me an t avionit. Magnetoskop /i gr. magnet skopeo - shikoj; fiz. aparat pr regjistrimin dhe riprodhimin e programeve televizive n shirit magnetik. Magnetoterapi /a gr. magneto therapia - mjek. mjekimi, shrimi me an t magnetit. Magnetron /i gr. magnet elektron - llamb elektrike, shrben pr prodhimin e radiovalve tepr t shkurtra. Magnezit /i fr. magnesite - min. mineral, karbonat i magnezit, xehe e magnezit. 2. prdoret pr prgatitjen e shamotit pr ti veshur furrlartat. Magot /i hebr. magot ose magog zool. lloj majmuni pa bisht, jeton n Afrikn Veriore dhe zbutet leht. Magreb ar. almagrib perndim; emrtim pr vendet arabe n Afrikn V. ( Maroku, Algjeria, Tunizia dhe Libia ).
673

Maharaxh /a sanskr. maha raxha - sundues i madh; titull i sundimtarve t Indis. Majdanoz /i turq. maydanos - bot. barisht me gjethe q kan er t kndshme, prdoren si erza n gjell t ndryshme. Majonez / /a fr. mayonnaise - lloj salce e fort q bhet duke e rrahur t verdht e vezs n vaj, uthull, sinap, limon, biber dhe krip; prdoret pr ti hedhur sipr peshkut t zier, sallats dhe pr t shoqruar mezet prej mishi. Majoritet /i lat. maior - shumica, shumica e votave, t fituarit me shumic votash, t lnt e kundrshtarit n pakic. # kund. minoriteti. Majorizoj lat. major izoj - mund kundrshtarin duke fituar votat. Majshor /i kim. lidhje metalike: bakr-zink-nikel. Majuskul /a l at. majusculus - shkronj e madhe. # kund. miniskul ( tipi m i vjetr i alfabetit grek e latin). Makabre nga fr. danse macabre loj e vdekjes, valle e vdekjes qoft e paraqitur n vizatime foto alegorike n mure varresh , motiv arti etj. Makara /ja turq. makara - rrot. fiz. lloz, masur, rrot pejsh. Maket /i fr. maquette - model, skic; modeli i nj vepre arti, i nj ndrtese a i nj grupi ndrtesash, i

674

nj makine, i nj vegle etj. i zvogluar ose me madhsi natyrore. 2. libr i hartuar n dor t par. Makiavelizm /mi it. sipas em. t Makiavelit parime politike sipas t cilave pr krijimin e nj pushteti t fort n shtet, lejohet prdorimi i t gjitha mjeteve pavarsisht nga do kriter moral. Makijazh /i fr. maquillage - fytyra e nj aktori e rregulluar me kozmetik, krem, lapsa e ngjyra pr ta marr pamjen e dikujt q dshiron ta paraqes n sken. Makinacion /i it. machinazione - dredhi, intrig, trillim, dallaver. Makineri /a fr. machinerie - trsia e makinave n nj fabrik, n nj uzin etj. t nevojshme pr nj pun t prbashkt, pun t caktuar. 2. fig. sistem, rregullim nga i cili varet puna e nj ndrmarrjeje apo e nj organizmi shoqror. Makro gr. makros - i madh. # kund. mikro gr. i vogl. Makrobioz /a gr. makros bios - e gjat jet; pjes e mjeksis q studion mjetet dhe mnyrt pr zgjatjen e jets s njeriut. Makrocite /t lat. macrocyti - qeliza t mdha, eritrocitt ose rruazat e kuqe t gjakut. Makrofaun /a gr. makros faun - deg q studion botn shtazore q shihet edhe me sy.

675

Makrokozmos /i gr. makros kosmos - gjithsia, makrobota. # kund. mikrokozmosi. Makros /a gr. makros - anat. cip e misht si sfungjer, q mbshtjell e ushqen pjelln te gruaja shtatzn ose te femrat barrsa t gjitarve dhe q del jasht bashk me te, shtrat. 2. cipa e gjelbr q zn prsipr ujrat e ndenjura; lmyshk, mak, strap, dylli i veshit. Makrospor /a gr. makros spora - bot. far, organi gjenital femror te bimt farzhveshura. Makrostruktur /a gr. lat. struktura e ndonj materiali q shihet edhe pandihmn e ndonj mjeti optik. Maksi lat. maximus - m i madhi. # mini nocion i kundrt. Maksimal /e lat. maximalis - m i madhi a m i larti, i shkalls m t siprme a i cakut m t tejm, i madh, i lart a i thell sa m nuk bhet. # kund. minimale. Maksimum /i lat. maximum - sasia m e madhe, shkalla m e lart, caku i mtejm i dikaje; gjithka sht e mundshme. # kund. minimumi. Maksimum /i # minimumi lat. shkalla m e lart. # m e ult. Maksim /a lat. maxima - m i madhi, m i larti,
676

m i vlerti; mendim i shprehur shkurt, fjal e urt, parim, rregull, princip t cilit dikush i prmbahet n jet, nj lloj epigrame. 2. muz. nota m e gjat, q vlen sa tet nota t plota. Maksuell /i ang. maxvel - Mx. njsi pr matjen e rryms magnetike. Makthi /et bot. bari si trndelina, rritet n grunaja dhe bn lule t verdha a t bardha e me er si t mjaltit. 2. makthi - t sht klysh lepuri, lepurush. 3. makthi anat. cip e misht si sfungjer, q ushqen e mbshtjell pjelln te gruaja shtatzn ose te femrat barrsa t gjitarve dhe q del jasht bashk me t, shtrat. 4. makthi n folklor ose ankth. 5. mit. folklorike figur e prrallave popullore, q prfytyrohet si njeri, i cili gjoja vjen natn e t z frymn, por, po ta kapsh, mund t t jap do gj q i krkon n at ast, t rndt e dheut. Makulatur /a it. maculatura - prlyej, ndyej, ndrag; flett e letrave q qiten nga prdorimi n shtypshkronj ose gjat shumzimit t materialeve. 2. letrat ose librat e qitura nga prdorimi e q drgohen n fabrikn e letrave pr prpunim, si lnd e par. 3. fig. literatur e pavler, vepr q nuk ka kurrfar vlere. Malarie /a it mala aria - ajr i keq; mjek.
677

smundje e rnd ngjitse q e prhapin mushkonjat ( anophles maculipennis ) shfaqet me ethe t forta e me t dridhura dhe me temp. t lart deri 40 C. Malicioz /e lat. malitiosus - shpirtlig, dashakeq, smirzi, resetar. Maligan /i sipas emrit t francezit Maligan aparat pr prcaktimin e sasis s alkoolit n ver; shkalla e fortsis s vers. Maligne / malinje lat. maligne - i keq, shkatrrues, vdekjeprurs ( tumor malign ). Malonik /e kim. acid karbonik HOCC. CH2.COOH materje e kristalt e bardh e cila kalon n gjendje t lngt n 135/136 grad C. Maltaz /a fr. maltose - kim. enzim i cili e hidrolizon maltozn n dy molekula glykoze; gjendet n shumicn e indeve bimore e shtazore. Maltoz /a gjerm. malt - lloj sheqeri q prfitohet gjat zbrthimit t amidonit me rastin e prgatitjes s elbit pr t br birr. Maltretim /i fr. maltraiter - keqtrajtim, bezdisje, mundim; maltretoj fr. e mundoj dik, kam qndrim t keq ndaj dikujt. Maltusianism /mi ang. malthusianism - sipas emrit t klerikut anglez Maltus, teori borgjeze q mundohet t tregoj se varfria dhe mjerimi i

678

masave punonjse jan si pasoj e shtimit m t shpejt t popullsis se sa prodhimi i mjeteve pr jetes. 2. popullsia rritet sipas progresionit gjeometrik, mjetet e jetess sipas progresionit aritmetikor. Mall /i turq. mall ekonomi, produkt i puns, pasuri q mund t shitet ose blihet; pasuri private a shtetrore. Mandapost /a it. mandato di posta - dokument zyrtar q vrteton se nj zyr postare ka marr nj shum t hollash, t cilat i drgohen me post dikujt tjetr n nj drejtim t caktuar. 2. drgim t hollash me an t zyrave postare, shrbimi postar q kryhet pr kt qllim. Mandarin /a sp. pem ( citrus nobilis ). Mandat /i lat. mandatum - drejt. fuqi e plot, autorizim q i jepet dikujt pr t vepruar ose pr t ushtruar nj t drejt gjat nj kohe t caktuar. 2. dokument zyrtar q vrteton kt t drejt. 3. dokument prkats i deputetit. Mandatar /i lat. mandatarius - prfaqsues i plotfuqishm, i autorizuar. Mandril /i lat. Mandrillus sphing - zool. majmuni afrikan me bisht t gjat. Manekin /i fr. manequin - kukull e madhe prej druri, plastike etj. e cila prdoret pr t provuar a

679

pr t paraqitur ( ekspozuar ) rroba t gatshme. 2. kukull me gjymtyr t lvizshme, q u shrben piktorve e skulptorve si model. 3. ai ose ajo q u paraqit blersve modele t ndryshme rrobash, duke i veshur vet n trup. 3. fig. njeri pa karakter, q bhet lodr n duart e dikujt tjetr. Man /a ar. mann - bim mjekuese me lng t mbl, shrben si bar mjekuese pr t dal jasht dhe pr t pastruar stomakun dhe zorrt. Mangan /i gjerm. mangan - kim. metal shum i fort, q gjendet n natyr n trajt oksidi me pesh atomike 54.93 nr. rend. 25, pesha specifike 7,2 simb. Mn. Mani /a gr. mania - trbim; entuziazm ( bibloman ). mjek. gjendje psikike e smur e nj njeriu. Manastir /i gr. monasterio - institucion fetar, me prona e ndrtesa banimi rreth nj kishe, ku jetojn murgj a murgesha. Mandall /i turq. mandalla - cop drras a metal me t cilin mbyllej dera nga brenda, mbylleshin kapakt e musendrave, dollapve. Mani /a lat. mamakus - trbim, huq, ves; mjek. ngulitje e mendjes pr dika pa arsye. 2. zakon i udishm i nj njeriu, dshir e tepruar pr di sa q mbetet edhe qesharak pr t tjert; maniak,

680

maniake. Manierizm /mi fr. manierisme - mnyr; shkoll artistike perendimore. 2. adhurime pr zbukurime t tepruara, pr shklqimin e jashtm t veprave artistike. Manifaktur /a lat. manus faktura - dor, punoj; mnyr kapitaliste e prodhimit t puns, pun n industrin e madhe me makina, ku prdoren kryesisht veglat e dors. 2. stofra a plhura nga fabrikat e tekstileve, shitore manifakture. Manifest /i lat. manifestus - deklarat me shkrim me karakter programor e nj organizate politike q shpall parimet e veta themelore. 2. deklarat me shkrim e organit m t lart shtetror me rastin e nj ngjarjeje me rndsi t jashtzakonshme. Manifestim /i lat. manifestoj - marshim i madh npr rrug pr t shprehur prkrahjen politike apo protestn kundr dikujt; veprimtari masive artistike, shfaqje e dikaje. Manifestoj lat. manifestare - shprehi, ua them haptas nj mendim. Manikot /a it. manicotto - gryka e nj gypi, pjesa hyrse e hapur pr mbushje n balon. Manikyr /i fr. manicure - kujdesi pr thonjt e duarve, mjetet. Manipulim /i fr. manipuler - vnja n rregull,

681

ndreqja me kujdes ose prpunimi i dikaje. 2. fig. mashtrim i strholluar e dredharak. Manipuloj fr. manipuler - ndreq, rregulloj. 2. fig. mashtroj. Manivel /a fr. manivelle - dorez, dorak, shufr hekuri a druri q shrben pr t rrotulluar me dor di. Manometr /ri gr. manos metron - i rrall; fiz. aparat pr matjen e shtypjes s trupave t lngta ose t gazta n lokale t mbyllura. Manovr /ra it. manovra - usht. lvizje e forcave ushtarake n koh paqeje. 2. veprime teknike pr kundr goditje armikut n rast lufte. 3. sport. lvizje pr t arritur nj qllim t caktuar, shkathtsi. Manovroj it. manovrare - bj ushtrime, v n lvizje nj anije, nj tren; prdor gjithfar mnyrash pr tia arritur qllimit tim t caktuar. Mansard /a fr. mansarde - papafingo; dhom e vogl n ati, kulm. Manto /ja fr. manteau - pallto e leht grash, manteli. Manual /i lat. manual - doracak, libr doracak, e dors; libr q prmban n mnyr t prmbledhur njohurit themelore t nj fushe t caktuar t shkencs, t artit etj.

682

Marangoz /i it. marangone - zdrukthtar. Marask /a it. marasca - bot. kopr, barisht e egr. Maraton /a gr. vrapuesi Maraton - gar vrapimi e gjat 42km. e 195 metra. 2. fig. bredhje e gjat pr tia dal n krye nj pune, pun q krkon prpjekje shum t madhe dhe koh t gjat. Maratonik /u gr. marato ik - koh e gjat p.sh. diskutime maratonike. Maratonist /i gr. maraton ist - sportist q merr pjes n garn e maratons, vrapues i maratons. Mareograf /i fr. maree grapho - aparat matje pr baticat dhe zbaticat e ujit t detit. Mareogram /i fr. maree gramma - shenja, vija e cila tregon rezultatet e matjes me mareograf. Mareshal /i fr. marechal - grada m e lart n hierarkin ushtarake n armatat e disa vendeve. 2. oficeri q mban kt grad. Margarin /a fr. margarine - lnd ushqimore, gjalp bimor. Margaritar /i sipas ishullit Margarita n Karaibe - prl, inxhi, gur i muar i bukur dhe me vler shum t madhe; di me bukuri t jashtzakonshme. Margjin /a it. margine - an e pashkruar e librit. Margjinal /e it. marginale - e shkruar n an t
683

faqes; fig. ansor, joqensor, i dors s dyt, i ln anash. Marifet /i turq. marifet - shkathtsi pr tia dal nj pune pr t zgjidhur dika; keq. hile, marifet i djallzuar. Marinad /a fr. marinade - peshk i kripur n uthull t zier, me melmesa. Marinar /i it. marinaro - detar. Marin /a it. marina - flota detare; trsia e mjeteve t lundrimit, forcave detare t nj shteti. MARIN BARLETI historian dhe humanist Ka lindur rreth viti 1450 n Shkodr. Deri tani numrohet si historiani i par i popullit shqiptar. Fare i ri , m 1478 me arm n dor luftoi kundr forcave osmane. Kjo qndres, ky heroizm shqiptar i kohs shprehet edhe n veprat e tij M 1504 boton n Venedik veprn Rrethimi i Shkodrs Midis viteve 1508 1510 boton n Rom veprn Historia e jets dhe e bmave t Sknderbeut shkruar n latinisht, u ribotua tri her dhe u prkthye n shum gjuh t bots. Noli thot se Barleti me kt vepr u b i njohur dhe fitoi shum lexues, e bri t pavdekshm kujtimin e Sknderbeut n Europ. Nuk ka gj m t muar pr njeriun se sa atdheu dhe mbrojtja e tij nga i
684

huaji Kryeni detyrn ndaj atdheut, pr t cilin asnjher nuk duhet kujtuar se sht derdhur tepr gjak, se sht luftuar sa duhet, sepse dashuria pr t ia kalon do dashurie tjetr, shkruan Barleti. Kjo sht nj nga idet e mdha t veprs. Deri m 1512 Barleti ishte gjall, nuk dim se ku dhe kur vdiq.( M 1440 1485 dallohet Martin Segoni me veprn Tregim mbi Gjergj Kastriotin M 1539 Dhimitr Frngu me veprn Komentar i shtjeve t turqive dhe t z. Gjergj Kastriotit, princ i Epirit 1539) Lexim dhe analiz i veprave: Rrethimi i Shkodrs Histori e Sknderbeut Marin Barleti Shkrimtart lobiblik q botojn veprat e tyre kryesisht nga Propoganda Fide si: Marionet /a fr. marionette - Maria e vogl; kukull, figur, e cila paraqet nj njeri a nj kafsh, vepron n sken duke u vn n lvizje prej nj njeriu t fshehur pr t dhn kshtu nj rol t caktuar. 2. fig. ai q sht vegl n duart e t
685

tjerve.3. qeveri, qeveritar q vetm sa pr sy e faqe ka n dor pushtetin n nj vend. Markant /e fr. marquant - q bie n sy, i dalluar, i shquar, i rndsishm. Marketing /u ang. marketing - hulumtimi sistematik i tregut me qllim t shitjes s nj prodhimi, trsia e veprimeve dhe e masave q ndrmerrn n kuadrin e ndrmarrjes me qllim t plasmanit sa m t mir t mallit. Mark /a - gj. mark - monedh e Gjermanis dhe Finlands. Mark /a fr. marque - shenj q tregon cilsin, kualitetin e nj sendi t prodhuar si madein germani, markoj fr. shnoj. Marksizm /mi emr sipas emrit t Karl Marks 1818 /1883 krijues e themelues i ksaj doktrine revolucionare t klass puntore, shkenca materialiste pr ligjet e prgjithshme t zhvillimit t natyrs, t shoqris dhe t mendimit njerzor. Marmelat /a fr. marmelade - lloj pekmezi, q bhet me pem t grira e t ziera me sheqer. Maronit /i em. sipas patriarkut Maron, pjestar i nj sekti t kishs katolike n Liban, Siri etj. Mars /i lat. Mars - mit. rom. perndi lufte, i biri i Jupiterit, te grekt Aresi; marsi planet, marsi muaj
686

i tret i vitit. Marsejez /a fr. Marseillaise - himni shtetror i Francs. Marsh /i fr. marche - ecje ritmike ushtarake, ecje n nj parakalim. 2. ndrrues shpejtsie te makinat. 3. ik, shko ! Marshoj fr. marcher - eci prpara, eci me hap t rregullt. Marshrut /a fr. marche routa - rrug; drejtim i ecjes s ushtris, avionit, automobilit etj. rrjedha e udhtimit nga vendi i nisjes deri te caku. 2. udhzim pr udhtim. Martir /i gr. martyros - dshmor, ai q vuan shum dhe gjat, jep edhe jetn pr nj shtje t lart e t shenjt. Martirizohet gr. martyriser - sfilitet shpirtrisht dhe fizikisht pr lirimin a mbrojtjen e atdheut, pr drejtsin shoqrore etj: gjaku i martirve, martirt e liris, m artirt e atdheut, prkujtim i martirve t rn pr atdhe, dha jetn si martir, tok martire, popull martir. 2. martirizova dik, e prndjeka jasht mase e me egrsi, e mundova fizikisht e shpirtrisht. Masakr /ra fr. massacre - vrasje n mas dhe n mnyr mizore; shfarosje n mas, kasaphan, krdi, mizori.

687

Masazh /i fr. massage - frkim i pjesve t trupit me duar e me aparate t posame pr t nxitur qarkullimin e gjakut, pr qllime mjekimi. Mas /a fr. massif - grumbull njerzish, malesh, sasi e madhe e dikaje Masiv /e fr. massif - q prfshin shum njerz, shum grupe masive. Masivitet /i fr. masiv itet - pjesmarrja e gjr e popullit n nj veprimtari. Masivizoj fr. masiv izoj - prhap n mas, e bj pron t masave t gjra. Maskara /i turq. maskara - njeri i poshtr, i pandershm e i pacip. Maskarad /a fr. mascarade - mbrmje dfrimi ku pjesmarrsit maskohen me rroba jo t zakonshme, n parakalim. 2. mashtrim qesharak q bhet pr t fshehur t vrtetn. Maskot /a fr. mascotte - nusk, hajmali, send q i sjell njeriut fat. Mask /a fr. masque - ajo q e v dikush n fytyr pr mos tu njohur nga t tjert. Maskoj fr. masquer - fsheh nj send a veprim, i ndrroj veshjen. Mastab /a ar. mastaba - arkit. varr n form piramideje.
688

Masmedia /t ang. amerik. masmedia - q prfshin mjetet e komunikimit masiv: shtyp, radio, tve, net, kinema d.m.th. ato mjete q kan mundsi t transmetojn nj mesazh t fardo lloji n nj numr t madh individsh, n t njjtn koh. # kund. telefoni dhe telegrami numrohen si komunikim personal, jomasiv. Mastalgji /a lat. mastalgia - mjek. dhembje e gjijve te femrat. Mastik /a gr. mastiche - pije alkoolike e fort, me er, uzo. Masur /i turq. masura - kaqan misri, misrishte, gjep me fije q vendosen n nj makin endse. Mat /i pers. mat. - i vdekur, vdiq. 2. mat pozicion, pozit pa rrugdalje, kapitullim. Matador /i sp. matador - vrass; lufttari kryesor n luftn me dema. 2. njeri i aft, i dalluar n punn e vet. Matara /ja turq. matara - pagur pr qumsht e uj. Matematik /a gr. mathematikos - shkenc q studion madhsit, raportet sasiore dhe format hapsinore ( aritmetik, algjebr, gjeometri ) Material /i lat. materialis - do send q prdoret si lnd e par pr t prodhuar, ndrtuar di. 2. t
689

dhna, fakte, burime, dokumente q shrbejn si mbshtetje a dshmi pr studime, pr hartim t veprave shkencore ose pr qllime t ndryshme. Material /e lat. materialis - filoz. q i prket realitetit objektiv, lndor q kapet me shum shqisa, q ka t bj me sende, prodhime, vlera, para q plotsojn nevojat pr t jetuar; kultura materiale sht trsia n nj periudh historike, mjetet materiale ( paraja ). Materialist /i fr. materialiste - ai q shkon gjithnj nga prfitimi material. Materializm /mi lat. materialis - botkuptim filozofik shkencor q pranon se materia sht parsore dhe ekziston pavarsisht, jasht ndrgjegjs s njeriut. 2 .materializmi dialektik si forma m e lart ( filozofia e marksizm leninizmit ) e materializmit. Materie /a lat. materia - lnd; filoz. lnd q tregon realitetin objektiv; ekziston jasht ndrgjegjs s njeriut. Maternitet /i fr. maternite - shtpia e lindjes. Matine /a fr. matinee - shfaqje filmi, koncerti q mbahet paradite. Matrapaz /i turq. tregtar i vogl pa dyqan q blen mallra t ndryshme dhe i shet me mim m t lart.
690

2. fig. njeri pa parime q bn shum orvatje pr t mashtruar dik n shitblerje. Matriarkat /i lat. mater - mm dhe archo sundoj; form e hershme e shoqris njerzore, kur rolin drejtues n gjith jetn ekonomike, shoqrore e familjare e luante gruaja, mma. Matric /a fr. matrice - kallp prej metali pr shtypjen e monedhave, medaleve, vulave; shtyshkr. amz, am, kallp. Matrikull /i lat. matricula - ist, regjistr; emra kafshsh t nj ferme blegtorale, nj arsenali ushtarak (regjistri i armve) Matronim /i lat. matronyme - mbiemr i krijuar nga emri i nns ( p.sh. Hasimja nga Hasime ). Matuf /i turq. matuh - plak q ka humbur kujtesn dhe shkathtsin e t menduarit, i rrgjuar nga mendt, truthar, q sht br si fmija . 2. matufos dik, ia marr mendt me gjithfar dokrrash, trullos. Matur /a lat. maturus - i pjekur, i arrir, i aft; provimi prfundimtar kur nxnsi e kryen nj shkoll t mesme, pjekuria. Maun /a it. maona - bark e madhe me fund t shesht, shrben pr t bartur mallra npr lumenj, porta etj.

691

Mauzole /u lat. mausoleum - arkit. e Mazut /i rus. mazut - lng i trash veshtullor, me ngjyr t errt e t zez, nxirret nga kullimi i nafts dhe prdoret si lnd djegse. Mecen /i lat. Maecena - mbrojts i artit, shkencs dhe letrsis; Meceni ka qen ministr dhe mik i perandorit August, person i rndsishm dhe mjaft i pasur q ndihmonte poett si Horaci dhe Virgjilin, njeri me shije t zhvilluar n art dhe shkenc. 2. mecenati privat lat. ushtrohet nga persona t veant Thoma Turtulli vitet 30 ngriti nj bibliotek t bukur n Kor; ekziston dhe nj mecenat shtetror pr artist. Me /i ang. match - sport. ndeshje futbolli, shahu Medale /ja fr. medaille - dekorat, pllak metali q i jepet dikujt pr merita n luft, sport, n pun etj. Medalon /i fr. portret i gdhendur n skulptur i rrethuar nga nj korniz, n t ciln futet nj portret, fituesit i varet n qaf. Medicin /a lat. medicina - shkenca q merret me mbrojtjen e shndetit t njerzve, me studimin e smundjeve t ndryshme, me parandalimin dhe mjekimin e tyre, ila, bar. Medikament /i lat. medicamentum - ila, bar.
692

Mediokr /ri lat. mediokris - i rndomt pr njerzit, q nuk shquhet pr ndonj cilsi t veant, me njohuri nn mesatare nga cilsia, i paprfillshm nga sasia, vepr mediokri, e dobt pa ndonj vler t veant. Mediokritet /i lat. mediocritas - aftsi e kufizuar e dikujt, njeri i pazoti, pun prej mediokri. Mediokr /ri lat. mediokris - q ka aftsi t kufizuara, q nuk shquhet pr ndonj zotsi t veant q sht posht mesatares, i paprfillshm, tepr i rndomt, as i mir as i keq. 2. pun prej mediokriti ! Meditacion /i lat. mediocris - mendim, t menduarit, t rnt n mendime t thella. Meditativ /e lat. meditativus - mendimtar, i kredhur n mendime. Meditoj lat. meditari - mendoj, mendohem. Mediteran /i lat. mediterranaus ( medius-terra ) - i mesm dhe tok Mesdheu. Mediteran /e lat. mediteran - q laget nga ujrat e mediteranit dhe ka klimn e tij. 2. gjegr. q sht nga t gjitha ant i rrethuar me tok, i veuar nga oqeanet ( pr dete ).
693

Mediteran /i lat. Mediterraneus - Mesdheu q sht i rrethuar nga t gjitha ant me tok, i veuar nga oqeanet. Meditoj lat. meditari - mendohem, mendoj, bie n mendime t thella, kredhm n mendime. Meditacion /i lat. mediokris - mendim, t menduarit, t qent i kredhur n mendime. Meditativ /e lat. meditativus - mendimtar, q ka rn n mendime. Medium /i lat. medium - i mesm; midis ku ndodhet dikush a dika. 2. person i prshtatshm pr eksperimente hipnotizimi. 3. mjek. mbshtetje pr kultivimin e baktereve. Medrese /ja turq. medrese - shkoll e mesme ose e lart pr t prgatitur hogjollar e myderriz. Medium /i lat. medium - i mesm, midisi ku ndodhet dikush a dika; person i prshtatshm pr eksperimente hipnotizimi. 2. mjek. mbshtetje ( baz ) pr kultivimin ( zhvillimin ) e baktereve, gram. folje psore p.sh. hidhem, gzohem, kollem. Meduz /a gr. Medusa - njra nga tri motrat e Gorgonit, e cila n kok vend t flokve ka gjarprinj 2. zool. meduza kandil deti.
694

Mega gr. megas - i madh; nj milion her m i madh p. sh. megaherc, megaton, megametr; fiz. M =10 n fuqin 6.. Megafon /i gr. i madh z, tingull; altoparlant, aparat q rrit, forcon zrin pr t prhapur at n largsi. Megaherc /i gr. mega herc, simboli MHz milion herca. Mega gr. megas, megale - i madh, pjes e par e disa termave me kuptim - nj milion her m i madh - shnohet me M =10 n fuqi me 6 ( milion ). Megafon /i gr. megas phone - i madh z; autoparlant, aparat q shrben pr t forcuar zrin dhe prhapur at n largsi. Megaherc gr. milion herca MHz. Megaton gr. milion ton. Megavat gr. milion vat, njsi elektrike MW. Megavolt gr. milion volt, njsi elektrike MV. Megomi gr. njsi e rezistencs elektrike e cila ka nj milion oma MO. Megalografi /a gr. mega rgapho - t vizatuarit e sendeve n madhsin e tyre natyrale. Megalit /i gr. megas lithos - blloqe t mdha guri q kan shrbyer si gur varri.
695

Megalografi /a gr. mega grapho - t vizatuarit e sendeve n madhsin e tyre natyrale. Megalomani /a gr. megalo mani - mendje madh; mendjemadhsi, q vuan nga kompleksi i t madhit, mendjemadhsis ( marrzi ). Megalomani /a lat. megalomania - mendjemadh, q vuan nga kompleksi i t madhit, grandoman. Megalomani /a lat. megalomania - mendjemadh; kompleks i t madhit, shkallitje, marrosje, mendjemadhsi. Megaton /i gr. megas ton - milion ton; megavati Mw - milion vat; megavolti MV milion volt; megomi MO gr. njsi e rezistencs elektrike e cila ka nj milion oma. Mejhane turq. meyhane - kafene a pietore e mbajtur keq. Mekam /i turq. mekam - varr i nj shenjtori n tyrbe. Mekanik /a lat. mecanicus - deg e fiziks q studion ligjet e lvizjes s trupave n hapsir dhe forcat q shkaktojn kt lvizje; mekanika si lnd msimore n shkoll dhe trsia e makinave bujqsore ose makineria. 2. mekanika qiellore; astr. deg q studion lvizjen e trupave qiellor. 3. fig. e

696

pamenduar shum, q bhet n mnyr t vetvetishme. Mekanikisht lat. mekanik isht - me ndihm t nj mekanizmi jo me dor. Mekanizm /mi lat. mechanisma - trsia e veglave q e prbjn nj makin ose nj pjes t makins; ndrtimi i brendshm i nj aparati, mnyra se si zhvillon veprimtarin e vet nj shtet; trsia e veprimeve q kryhen kur ndodh nj dukuri fizike, kimike. Mekanizim /i lat. zvendsimi i puns s dors me makina Mekanik /u lat. mecanikus - teknik a puntor i prgatitur pr ta ndreq nj makin. 2. tek. me paisje q mirmban nj makin lvizje, trsia e mjeteve e makinave n bujqsi, makineri. Mekanoterapi /a fr. mecanotherapie - mjekimi me mjete mekanike (masazh, gjimnastik etj). Melanin /a fr. melanine - pigment i zi q gjendet n protoplazmn e qelizave n form kokrrizash, nga sasia e ktij pigmenti varet ngjyra e syve, e lkurs dhe e flokve. Melanit /i gr. melanos -granit i zi. Melanizmi fr. melanisme - paraqitja e ngjyrs s
697

zez te disa shpez e kafsh ( peshq ose flutura ) t cilat zakonisht nuk jan t zeza. # kund. albinizm. Melankoli /a gr. melas chole - vrer i zi, trishtim i thell, gjendje e rnd e zymt shpirtrore. Melankolik /e lat. gr. melancholicus - i trishtuar q t ngjall melankoli. Meleq /ja turq. melek - ngjllesh; mit. ort e malit, zanat e malit. Melanom /a lat. melanoma - i zi dhe tumor, mjek. tumor malinj i zi ose i murrm, tumor me qeliza t pigmentuara, me melanin. Melas /a fr. melasse - lng q mbetet si fundrrin gjat prpunimit t pangjarit t sheqerit; prdoret pr t nxjerr alkool etj. Melez /i turq. melez - q lind nga kryqzimi i dy rasave t ndryshme, hibrid, bastard. Melhem /i turq. melhem - bar plagsh, balsam, ila. Melodi /a lat. melodia - varg tingujsh harmonik, mblsi tingujsh, t qent melodik. Melodik /e fr. melodique - melodi harmonike e mbl pr veshin. Melodram /a it. melodrama - kng veprim; fjala e personazheve shoqrohet me muzik e me kng,

698

dram q t mallngjen me t qara e t qeshura. Melograf /i lat. melos grapho - instrument q automatikisht i shnon, regjistron melodit. Melos /i gr. melos - kng, t knduarit, melodi. Melografi /a gr. melos grapho - regjistrues i melodive popullore; instrument i cili automatikisht i shnon melodit. Membran /a lat. membrana - anat. biol. cip ose ind i holl, q vesh a mbulon nj organ t frymorve, nj far, qelizn etj. lkurz. 2. fiz. flet , mbules e holl prej gome a prej metali q vesh aparate e mekanizma t ndryshm. Memorandum /a lat. memorandum - referati, kumtesa e ndonj institucioni pr shtje t caktuara; dipl. not q nj qeveri i drgon nj qeverie pr ti shprehur pikpamjet e veta pr nj shtje t caktuar(not diplomatike). Memorje /ja memorial lat. memoriale - kujtes, libr i kujtimeve. Memuare /t fr. memoires - kujtime; nj nga llojet e letrsis narrative, ku autori flet pr jetn dhe ngjarjet historike n t cilat ka marr pjes ose ka qen dshmitar.
699

Menaxher /i ang. menager - organizues ose ndrmjetsues n organizimin e ndeshjeve ose t meeve sportive. 2. drejtor ose udhheqs teknik n fabrik. Menaxheri /a fr. menagerie - kafsht e egra n kopshtin zoologjik, n cirk etj. vend ku mbahen kafsh t egra; fig. keq. njerz. Mendelejevium /i Md. sipas em. Mendelejevit kimistit rus element i ri kimik, numr tabelar101. Mengene /ja turq. mengene - vegl prej druri a prej metali, q prdoret pr t shtrnguar dika, morse. Menigjit /i lat. gr. meninx - cip e trurit; mjek. pezmatim e qelbzim i cips s trurit. Menigokok /u lat. menigococcus - nj lloj mikrokoku ( kokrriz ) shkaktar i menigjitit. Mens /a lat. mensa - lokal me vetsherbim ku han bashkarisht nxnsit a studentt e nj konvikti, ushtart e nj njsie, puntort e nj ndrmarrje etj. Menstruacione /t lat. mensis - muaj; period e paraqitjes s gjakrave te femrat. Mental /e lat. mentalis - shpirtror; smundje mendore, mentale.
700

Mentalitet /i lat. mentalis - mundsi, mnyra se si mendon dhe e kupton dikush botn q e rrethon; trsia e pikpamjeve e zakoneve dhe e shprehjeve t veanta t nj njeriu, t nj grupi shoqror a t nj populli, q pasqyrojn mnyrn e tij t t menduarit. Mentor /i sipas em. t Mentorit legjendar, edukatorit t Telemakut t Odiseut edukues, drejtues, kshilldhns, mbrojts; udhheqs me rastin e prgatitjes s magjistraturs ose t disertacionit t doktorats. Mercenar /i lat. mercenarius - ushtar i shitur me para n shrbim tarmikut ose pushtuesve t vendit t vet. 2. mercenar a ushtar i shitur me rrog n sherbim t nj ushtrie t huaj Merceologji /a lat. mercis logia - mall dituri; treg. trsi dijesh pr mallrat si objekt i tregtis. Mereqep /i arab. murakkab - boj shkrimi, ngjyr shkrimi. Mergeli miner. boksit, przierje natyrale e deltins dhe gurit gelqeror; lnd e par themelore pr prodhimin e imentos. Meridian /i lat. meridianus - gjeogr. mesdits, gjysmrreth n siprfaqen e toks q bashkon dy polet dhe e pret pingul ekuatorin
701

Mrgat /a bised. njerzit e mrguar n dhe t huaj, si mrgata shqiptare e Misirit; mrgimtar, vuajtja e mrgimit, ditt e mrgimit, mrgim i prkohshm ( i prjetshm ), mrgohem nga atdheu im pr shkaqe ekonomike, politike, dnim, ndjekje q i bhet dikujt t shkoj e t jetoj n nj vend t huaj por pr shpendt citojm shtegtuan shpendt, zogjt. Merinos /i sp. merinos - rac dhensh me prejardhje nga Afrika e Veriut dhe Spanja q kan lesh t holl e shum t but. Meritor /e lat. meritorius - i qensishm, vendimtar, kompetent, i plotfuqishm. Merkur /i lat. mercurius - kim. zhiv Hg metal i lngt n temperatur t zakonshme; mit. perndi e tregtis, plante. Merkurat /i kim. bashkime t zhivs (merkurit) q nuk prmban oksigjen. Mermer /i turq. mermer - lloj guri glqeror, kristalor, i forte me ngjyra t ndryshme; arkit. prdoret n ndrtimtari. Merotopi /a lat. merotopia - pjes e vend; mjek. rregullim i zhvendosjes s koskave q formojn kyet; rregullim i prdredhjeve, i luksacioneve.
702

Mesapt / fis ilir n Italin Jugore i shprngulur para ers s re. Mesazh /i fr. message - kumtes, lajm, letr a ligjrat me t ciln nj udhheqs i drejtohet popullit t vet, ( anasjelltas nj udhheqs i drgon nj udhheqsi t shtetit tjetr ). Mesing /u gjerm. messing - kim. aliazh i bakrit dhe i zingut; prdoret pr prodhimin e sendeve, aparateve, makinave etj. Mesdits /i lat. gjysmrreth n siprfaqen e Toks q bashkon dy polet dhe e pret pingul ekuatorin; vij n hart q paraqet kt gjysmrreth; astr. rrafsh q kalon npr pikn e zenitit, npr qendrn e sfers qiellore dhe npr polet e toks. Mesofil /i gr. mesos phylon - i mesm gjethe; bot. shtresa e mesme e indit t gjethes s bims. 2. zool. lloj kafshe q jeton n lagshti e nxehtsi mesatare (n pyje e livadhe) si mesofiti. Mesokarp /i gr.mesos karpos - i mesm fryt; pjes e lngshme e mbshtjllsit t frytit. Mesozo /ja gr. mesos - i mesm; format kalimtare t organizmit ndrmjet njqelizorve dhe shumqelizorve. Mesozoik /u gr. mesos zoon - gjeol. koha e mesme e

703

zhvillimit t kores s Toks; q ka tri periudha: trias, jura dhe kreta; fundrresa mesozoike. Meshin /i fr. maroquin - lkur e holl prej bagtish t imta q prdoret pr kpuc, dorza etj. Meta gr. meta - parashtes; n mes, midis, ndrmjet, mbi, kah, mbrapa, prbri. Metabaz /a gr. meta baino - kaloj n nj send tjetr; logj. sipas Aristotelit gabim logjik q bhet me rastin e argumentimit, kur nga nj lm kuptimore kalohet n tjetrn. 2. poet. figur me ann e s cils poeti i drejtohet ndonj sendi jo t gjall. Metabol /a gr. metabole - loj fjalsh. Metabolik /e gr. metabole - i shndrrueshm. Metabolizmi gr. metabole - trsia e shndrrimeve kimike e biologjike q kryhen n organizmin e qenjeve t gjalla gjat shkmbimit t lndve; shkmbim i lndve n organizm. Metadon /i gr. kim. preparat kimik q shrben pr shrimin e narkomanve. Metafiz /a gr. pjes e ashtit q kalon nga diafaza n epifaz, n t ciln ashti rritet pr s gjati. Metafon /i gr. meta fone (umlaut )- dukuri fonetike
704

q shfaqet me shndrrimin e vokalit n ndonj rrokje nn ndikimin e tingullit q gjendet para ose pas atij vokali. Metafizik /a gr. meta fizika - metod joshkencore e njohjes, doktrin idealiste; i merr sendet e dukurit e realitetit t shkputura jasht lidhjeve t ndrsjella, jasht procesit t zhvillimit e t ndryshimit dhe pa kontradikta t brendshme. 2. doktrin filozofike idealiste, q krkon t zbuloj thelbin m t thell t do qenjeje jasht prvojs e pavarsisht prej saj. # kund. dialektika doktrin materjaliste, metod shkencore. Metafor /a gr. metaphora - tejbartje; let. sht nj figur stilistike q i jep fjals nj kuptim t ri ose nj send e emrojm me emrin e nj sendi tjetr, shprehje me kuptim t figurshm e ngjashmri q i afrohet krahasimit p.sh. krahaso fjalit ! Agroni sht gac e mbuluar . Agroni sht si gac e mbuluar . metafora emr: dhepri - dinakri, petriti - trim me flet; metafora folje: qeshet natyra, vlon deti, u veshn lisat. Aristoteli metaforn e quajti mbretresh t tropeve, q pasuron thesarin e gjuhs, i jep bukuri stilit sidomos n poezi.
705

Metaforik /e gr. metaphora - q ka shum metafora, figura e krahasime. Metafraz /a gr. metaphrasis - prkthim, prshkrim; t kthyerit e fjals me nj kuptim tjetr; prkthim i prpikt nga nj gjuh n nj gjuh tjetr. Metagjenez /a gr. meta genesis - krijim, lindje, formim biol. ndrrim i gjeneratave d.m.th. rasti kur ndonj kafsh ose bim shumzohet alternativisht n mnyr seksuale ose aseksuale. Metal /i lat. metallum - xehe; kimi trup i fort i qndrueshm prcjells i mir i nxehtsis dhe elektricitetit si: hekuri, ari plumbi, alumini, bakri etj; argjendi, ari dhe platini quhen metale t mueshme ( fisnike ). Metalizoj fr. metaliser - veshi me nj shtres metali nj send. Metalor /e lat. metal or - q prmban metal, i metalt. Metaloid /i gr. metallon eidos - form , jometal. Metalurgji /a lat. metallurgia - shkenca q merret me mnyrat e prodhimit t metaleve, lidhjet dhe prpunimi i tyre. Metameri /a gr. meta meros - ndarje e trupit t

706

kafshs n nj varg metamerash (segmentesh) d.m.th. njsi t barabarta, struktura. Metamorfizm /mi fr. metamorphisme - gjeol. ndryshime n strukturn e shkmbinjve nga dukurit fizike e kimike. Metamorfoz /a gr. meta morphosis - zool. kalim nga nj stad n stadin tjetr t zhvillimit t disa kafshve, ndryshim i rndsishm q psojn ato me at rast. 2. fig. ndryshim i madh e i dukshm q pson dikush a dika. Metan /i fr. methane - pije e fermentuar; kim. gaz natyror i thjesht, pa ngjyr e pa er, m i leht se ajri; formohet nga shprbrja e lndve organike npr kneta e miniera qymyrgurore dhe q ndizet leht; gaz q formohet nga bashkimi i karbonit me hidrogjenin. Metani /a gr. metanoia - gjunjzim para nj shenjtori, nnshtrim, pendim, bj metani. Metanol /i kim. metil-alkool - alkooli m i thjesht, lng i pangjyr e shum i helmueshm, nxirret me destilimin e that t drurit ose sintetikisht; prdoret si trets pr prfitimin e mass plastike, si antifriz etj.
707

Metaplazm /a gr. lat. metaplasso - transformim; biol. pjes e qelizs prej materjes jo t gjall (inorganike). Metastaz /a gr. metastasis - shprngulje, shndrrim, transformim. 2. mjek. mbartja e shkaktuesit t smundjes nga njra an te tjetra an me an t gjakut ose limfs, te tumort malinj. Metatez /a gr. methatesis - ndrrim vendi; gram. vendkmbim, ndrrim vendi i dy tingujve a i dy rrokjeve brenda s njjts fjal p.sh. pshtoj pr shptoj etj. Metazoar /t gr. meta zoon - shumqelizor. # protozoaret/ njqelizort. Metempsikoz /a lat. metempsychosis - kalimi i shpirtit nga nj trup n tjetrin, besimi se shpirti pas vdekjes s dikujt shkon n qiell spastrohet nga mkatet dhe kthehet e vendoset n trupin e ndonj planeti, kafshe ose t ndonj bime citojm vargun Qesh hn, ishnja diell, dash, njeri etj N. Frashri. Meteor /i gr. meteoros- rri pezull; trup i vogl qiellor, i cili hyn me shpejtsi t madhe n atmosfern toksore dhe nga frkimi me ajrin thrmohet, digjet duke ln pas nj bisht, yll me
708

bisht. Meteorit /i gr. meteor - trup i ngurt q bie nga hapsira qiellore n tok. Meteorograf /i gr. meteoroni - instrument i cili automatikisht i regjistron dukurit atmosferike si temperaturn, lagsirn, shtypjen atmosferike etj. Meteorolog /u gr. meteorologos - specialist n fushn e meteorologjis. Meteorologji /a gr. meteorologikos - shkenca q studion gjendjen fizike t atmosfers dhe dukurit q zhvillohen n atmosfer. Metionin /a kim. njra nga aminoacidet q prmban squfur, cistein e cistin; prbrs squfuror i albumineve, prdoret si ilaq pr shrimin e mlqis s zez, t anemis t djegieve etj. Metis /i fr. metis - pasardhs nga martesa e dy individve t racave t ndryshme, przierje indussh e amerikansh Metisim /i fr. metisage - kryqzimi i dy racave t kafshve. Metod /a gr. methodos - trsia e parimeve teorike, rregullave praktike, mjeteve dhe mnyrave q prdoren pr t studiuar e pr t shpjeguar dika, pr tia arritur nj qllimi t caktuar.
709

Metodik /e lat. methodicus - q vepron n mnyr sistematike, sipas nj metode a sipas nj plani t prcaktuar m par, i rregullt. Metodik /a gr. methodike - trsia e metodave, e rregullave dhe e mnyrave q prdoren n nj fush t caktuar t veprimtaris pr t studiuar dika ose pr t kryer nj pun, sistem metodash, mnyrash a parimesh shkencore; teoria e dhnies s nj lnde msimore n shkoll. Metodologji /a gr. methodos logia - filoz. teoria mbi metodn e prgjithshme t njohjes shkencore; trsia e metodave q prdoren n shkenca t veanta a n nj fush t caktuar t shkencs. Metonimi /a gr. metonymia - ndrrim i emrit; let. prdorim i nj fjale a nj shprehjeje n vend t nj tjetre; fjal a shprehje e prdorur me kt kuptim; figura letrare q ndrtohet me kt mnyr. Metrazh /i fr. metrage - gjatsia n metra e dikaje, siprfaqe e shprehur n metra katrore, tekstil q tregohet me metr; dyqan tekstili. Metres /a fr. maitresse - dashnore, mikesh. Metrit /i lat. metritis - pezmatim i mitrs. Metrik /a gr. metrike - let. teoria q mson rregullat e ndrtimit t vargjeve dhe t strofave,
710

trsia e masave t vargut, baz e ndrtimit t vargjeve sht ritmi. 2. muz. teoria mbi tonet. Metro /ja fr. metro - hekurudh e nndheshme n disa qytete t mdha. Metrologji /a gr. metron logia - teoria mbi masat dhe peshat. Metropol /i lat. metropolis - qytet mm; qytet kryesor i nj shteti. Metropolitan /i lat. metropolitanus - q ka t bj me metropolin, me kryeqytetin e nj shteti. Mevlud /i turq. mevlid - historia e lindjes s Muhametit e thurur n vargje, libri i mevludit; mevludin nga turqishtja n gjuhn shqipe e prkthej Tahir Efendi Popova. Mezoderm /a gr. mesos derma - i mesm dhe lkur, anat. fletz e mesme e embrionit t organizmave shumqelizore nga e cila zhvillohen eshtrat, muskulat, veshkt, organet seksuale. Mezolit /i gr. mesoslithos - i mesm dhe gur; gjeol. periudha kalimtare n mes t kohs m t vjetr paleolitit dhe m t re t gurit neolitit. Mezon /i gr. mezo - elektron; fiz. elektron i rnd n mas afrsisht 200 her m t madhe nga masa e elektronit t zakonshm.

711

Mezoskaf /i gr. mesos skaphos - lundr; mjet lundrimi pr hulumtime shkencore n thellsit mesatare detare. Mezosopran /i it. mezzosoprano - muz. z femre ndrmjet sopranit e altit. Mezozoik /u gr. mesos zoon - kafsh; gjeol. koha e mesme e zhvillimit t kores s toks. Mzdrak /u turq. mizrak - flamur; hesht me maj t mpreht, shtiz, topuz. Mialgji /a lat. mialgia - muskul dhembje; dhembje n nj ose disa muskuj, dhembje muskulore. Miatoni /a lat. myatonia - msheftsi e muskujve, tonit. Miaz /a gr. miia - miz, smundje e shkaktuar nga mizat. Miazm /a gr. miasma - ndyrsi; mjek. term q tregon burimet e infeksionit. Micel /i lat. mycelium - krpudh me inde shum t holla. Mide /ja turq. mide - stomak, oreks, dshir pr t ngrn. Migracion /i lat. migratio - shprngulje e popullsis, dyndje, shtegtim shpendi. Migroj lat. migrare - ndrroj vendbanimin. Migren /a lat. hemicrania - gjysm kafk; mjek.

712

dhembjet e herpashershme, t forta n nj an t koks. MIGJENI ( 1911 1938 ) Mjerimi Sdo mshir por do vetm t drejt Migjeni ( pseudonim i Millosh Gjergj Nikolls ) sht nj nga figurat m t shquara t letrsis shqiptare. Prfaqsues i realizmit kritik t viteve 30 ai e pasuroi at me die e tema t rea, kjo prbn traditn m t prparuar t letrsis shqiptare. Migjeni u lind m 13 tetor 1911 n shkodr n familjen e nj tregtari t vogl. Msimet e para i mori n nj shkoll t qytetit n gjuhn serbe. Q n fmijri ai pa dallimet q ekzistonin midis vegjlis s varfr dhe paris s pasur t qytetit. Imazh ky q prher do ti mbetet n kujtes poetit. I ri ishte kur e drguan n Tivar pr ti ndjekur msimet. Pa e mbushur vitin i vdes i ati, nna e kishte ln pes vje, kto fatkeqsi e ndan migjenin nga jeta e moshatarve t tij. Daja e drgoi pr nj seminar n Manastir edhe pse nuk i plqente rruga e priftris. Atje msoi prveq serbishtes, rusisht dhe frngjisht, ku qndroi deri m vitin 1932 duke treguar nj sukses dhe prirje t madhe pr letrsin. M 1933 Migjeni u emrua msues n Vrak nj fshat afr Shkodrs, udhtonte
713

do dit me nj biiklet, kjo ia keqsoi gjendjen shndetsore mandej pr nj lehtsim e drguan n Puk si msues. Poeti nuk sht i knaqur se vuan bashk me bujkun q lufton me tokn, me puntorin t cilin hekuri e ndrydh si thot ai. Migjeni kishte lexuar M. Gorkin, Majakovskin, Sinkler, Xh. London kishte formuar horizont t gjr t dituris, kishte mjaft njohuri pr historin dhe kohn e tij. Ai mban qndrim ironik ndaj fes gj q shifet n hartimin e skicave t parat tij. Shkrimet i botonte n revistn kulturore si Illyria Gjat qndrimit n Puk Migjeni krijoi veprn e tij Vargjet e lira. N fund t vitit 1937 Migjeni shkoi n Torino pr tu kuruar dhe vazhduar studimet e larta . M 25 gusht 1938 Migjeni vdi n moshn 27 vjeare nga tuburkulozi. Vllimi me vjersha Vargjet e lira Migjeni e ka shkruar n gjasht cikle: Kngt e ringjalljes, Kngt e mjerimit, Kngt e perndimit, Kngt m vete, Kngt e rinis dhe Kngt e fundit Prozat e Migjenit me motive nga fshati dhe ato nga qyteti Migjeni mbeti shembull n hartimin e skics bashk me N. Bulkn. Proza e tij shquhet pr tematikn e gjr aktuale q e shtjellon me realizm. Migjeni duke punuar si 714

msues n Puk e Vrak e njohu mir realitetin e fshatit shqiptart fushs e t malit. Migjeni me poezi dhe proza arrin ta jap nj tabllo realiste t shoqris shqiptare t kohs (viteve `30) jetn e shtress s vegjlis nga fshati dhe nga qyteti, akuzon fashizmin, stigmatizon Klerin., paraqet fatin e femrs shqiptare duke iu kundrvu rendit n fuqi. Lexim dhe analiz e veprave t Migjenit n poezi dhe n proz duke dalluar edhe veorit e krijimtaris artistike t Migjenit. MIHAL GRAMENO ( 1871 - 1931 ) Lindi n Kor n familjen e nj tregtari, vitin e par t gjimnazit dyvjear greqisht e kreu n qytet. M 1886 u mrgua n Rumani ku shpejt u b i njohur n shtypin e kohs me vjersha e artikuj patriotik. M 1889 u zgjodh sekretar i shoqris Drita. M 1907 emri i tij u b edhe m i njohur si pjestar n etn e eriz Topullit, qe i burgosur nga turqit disa her. Mori pjes n Kongresin e Manastirit dhe m 1912 n Shpalljen e Pavarsis. Gjat viteve 1915 19 jetoi n Amerik ku bri nj pun t madhe pr lvizjen patriotike n mrgatn shqiptare, t cilt e drguan delegat n Konferencn e Paqs t Parisit pr t mbrojtur interesat e atdheut. M 1920 u kthye n atdhe,
715

mbshteti fuqimisht Luftn e Vlors dhe lvizjen demokratike. Pas dshtimit t Revolucionit t Qershorit duke humbur perspektivn revolucionare, u trhoq nga lvizja shoqrore. M 1931 vdiq n Kor. Veprimtaria letrare e Gramenos brenda viteve 1900 1925 njihet si publicist, shkrimet e tij publicistike q ishin vu kryesisht n shrbim t shtjes kombtare, jan t mbledhura nn titullin Antikat kombtare 1974 nga P. Tako. Grameno ishte ndr publicistt m n z t Rilindjes. Drejtoi gazetat Lidhja orthodokse dhe Koha nga 1909. Sipas Gramenos vegjlia opinga sht shpresa e lirimit M 1912 shkruante: Kemi besim te varfanjakt, dhe kjo oping sht shtylla dhe shpresa e kombit shqiptar Novelat e njohura t M. Gramenos jan :Oxhaku 1909 E puthura 1909 Varri i pagzimit tri novela kto q i hapin rrug lrimit t romanit shqip. Libri Kryengritja shqiptare 1925 dhe veprat dramatike: komedia Mallkimi i gjuhs shqipe 1905 dhe drama Vdekja e Pirros 1906. Vjershat si Kngtore shqipe- Plagt, Pr mmdhenUrat pr liri Lamtumir Lexim dhe analiz e novelave t M. Gramenos.
716

Mikado /ja jap. mi kado - der e lart; titull i perandorit japonez. Mik /a lat. mica - mineral vullkanik si qelqi, prdoret si veues n pajisjet elektrike, pr furra etj. Mikologji /a gr. mykos logos - krpudh dije; shkenca mbi krpudhat. Mikro gr. mikros - i vogl. # kund. makro. Mikroanaliz /a gr. mikros analiza - analiza e pjesve m t imta t materies organike e inorganike. Mikrob /i lat. microbium - mjek. organizm shum i imt njqelizor, bakter; di q bren prbrenda, krimb; fig. njeri q sna ndahet, q shqetson si mikrob. Mikrobar /i gr. mikro baros - shtypje, pesh, nj e milionta pjes e barit. Mikrobarometr /ri gr. mikros barometr barometr i cili me matjen e zmadhuar tregon ndryshime t vogla t gjendjes n shtylln e zhivs. Mikrobiologji /a gr. mikros biologji - shkenca q studion mikroorganizmat, mikrobet. Mikroborgjez /e gr. mikros borgjez - borgjez i vogl, q shpreh interesat e veta mbi t tjert.
717

Mikrobus /i fr. microbus - autbus i vogl pr 10 15 veta, kombi. Mikrocit /e gr. mikros kytos - qeliz, mjek. eritrocite diametri i t cilave sht nn 6 mikron. Mikroekonomi /a gr. mikro ekonomi - pjes e ekonomis e cila studion dukurit e veanta ekonomike; mimet e disa mallrave, mekanizmin e tregut, ndarjen e t ardhurave etj. Mikroelement /i gr. mikro element - kim. el. kimike si: bakri, bori, jodi, flori etj. q gjenden n trajt gjurme n organizmat shtazore e bimore. Mikrofaun /a gr. lat. mikro faun - kafsht m t imta q mund t shihen vetm me mikroskop. Mikrofili /a gr. mikro fyllon - dukuria e gjetheve t imta te disa bim. Mikrofilm /i gr. mikro film - film fotografik me t cilin fotografohen dokumente tepr t zvogluara (libra, dorshkrime t vjetra etj.). Mikrofon /i gr. mikro phone - aparat q ndrron lkundjet elektronike dhe q shrben pr t prforcuar zrat e pr ti pruar n largsi. Mikrofotografia gr. mikro fotografi - fotografim me ndihmn e mikroskopit.
718

Mikrograf /i gr. mikro graphos - t shkruarit vetm me shkronja t vogla; prshkrim i trupave t vogl. Mikrokimi /a gr. mikro kimi - deg e kimis e cila merret me analizn e nj numri mjaft t vogl mostrash. Mikroklim /a gr. mikro klim - klima e nj vendi t vogl. Mikrokozmos /i gr. mikros kosmos - mikrobot, bota e madhsive shum t vogla, bot e atomeve, elektroneve etj. # kund. makrobot. Mikrolinguistik /a gr. mikros linguistike - pjes e gjuhsis q studion marrdhniet e ndrsjella t dukurive n sistemin gjuhsor (tingujt, format, sintaksn). Mikrolit /a gr. mikros lithos - kristale t imta mikroskopike. Mikrometr /ri gr. mikros metron - aparat pr matjen e largsive shum t vogla ose t kndeve . Mikrometeorologji /a gr. mikros meteorlogi shkenca mbi proceset fizike n shtresn m t ult t ajrit, n kufirin e poshtm t atmosfers. Mikron /i gr. mikron - nj e mijta pjes e milimetrit. Mikroorganizm /mi gr. microorganismus 719

mikrob, organizm mikroskopik. Mikropaleontologji /a gr. mikros paleontologji deg paleontologjis q i studion objektet e vogla t fosilizuara ( alget, foraminiferet ). Mikrosekond /a gr. mikros sekunda - nj e milionta pjes e sekonds. Mikroskop /i gr. lat. mikros skopeo - shikoj, mjet optik i cili prdoret pr t zmadhuar ose pr t par trupa t vegjl q nuk mund t shihen vetm me sy. Mikroskop elektrik gr. q zmadhon deri n nj milion her. Mikrotoponomastik /a gr. mikro toponomastike shkenca mbi emrat dhe kuptimet e emrave t disa pjesve t terrenit, si arat livadhet kullosat, zabelet. # kund. makrotoponomastika. Mikser /i ang. mixer - aparat pr przierjen e lngjeve, pijeve; puntori i cili i prgatit kto pije n bar. Milenjum /i lat millenium - mijvjear; periudh kohe e gjat prej njmij vjetsh. Milenjumi III 010101 Gzuar pr shum mote! Ju dshirojm jet t gjat dhe t lumtur mbar shqiptaris , n veqanti familjeve q dhan m t dashurit e tyre n mbrojtje tatdheut dhe popullit,

720

n mbrojtje t moralit shqiptar dhe virtyteve tona n prgjithsi! Ju! Plot mall! Ju! Plot dhmbje! Ju dhe ne plot mall e dhembje! Por ju dhe ne kurr m krenar ! Kurr m krenar se sot! Me vetmohimin e bijve tan n luft me nj armik barbar tarmatosur deri n dhmb ia dolem t sjellim fitore! Rroft miqsia shqiptaro-amerikane! Rroft lufta e prbashkt UK - NATO q ndoqi ekspasionizmin fashist serb nga trolli yn shekullor! Ngritn gotat Urime Viti i Ri 2001! Vit lirie ! Vit prkujtimi i heronjve, dshmorve , martirve tatdheut ton! Vit realizimi i aspiratave tona shekullore ! Vit uniteti dhe shndeti vllazror ! Vit haprimi t pakthyeshm drejt institucionalizimit dhe shtetformimit demokratik t Kosovs ! Vit i alternativs pr do shqiptar . Kosova sovrane, shtet i pavarur demokratik, Kosova Shqipri! Shqiptart nj shtet, nj gjuh nj flamur. B. I. M a l m 2001 Miliamper /i lat. mile ampere - nj e njmijta pjes e amperit dhe kshtu : milibar (shtypjes
721

atmosferike), miligram, milimetr, mililitr, milimikron. Militant /i lat. militare - luftarak; njeri me karakter luftarak, veprimtar, q t mobilizon n luft pr arritjen e nj qllimi t lart. Militarizim /mi lat. vendosja e regjimit ushtarak n nj shtet. 2. sistem shtetror ushtarak, me pushtet ushtarak. Milje /a lat. mille - njmij; njsi e matjes s gjatsis s rrugve, e barabart rreth njmij hapa ( 1 km e gjysm, sipas vendeve e sipas shteteve. Milje detare ( nautike ) = 1852 m 1/60 e grads s meridianit ( mesditsit ). Milje gjeografike 7,420 m. Mimik /a gjerm. mimik - mjeshtria e t shprehurit t ndjenjave vetm me an t lvizjeve t pjesve t fytyrs, gjesteve; shprehja e gjendjes shpirtrore me kt mnyr. Mimikri /a gr. mimikos - imitim, biol. prshtatja e disa kafshve ose e bimve, pr nga forma e ngjyra, me rrethin ku jetojn me qllim mbrojtjeje. Mimoz /a lat. mimosa - dru i viseve t ngrohta, me gjethe t holla e prher t blerta, q qel n
722

fund t dimrit lule t imta me ngjyr t verdh e er t mir. Minator /i it. minatore - puntor q punon n minjer, xehtar, minatort e Treps; ushtari minavns, q v mina. Mineral /i lat. mineralis - xeheror, xehe; lnd joorganike ose bashkim kimik natyror, q gjendet e ngurt a e lngt n koren e toks, nga nxirret pr nevoja t ndryshme. Mineralizimi lat. mineraliser - t ngopurit me kripra minerale, shndrrimi n minerale. Mineralog /u fr. mineral logos - specialist n mineralogji. Mineralogji /a fr. mineralis logia - deg e gjeologjis, shkenca mbi mineralet q studion mineralet. Mini lat. shkurt (minimumit):minimod, minifustan, minifund Miniatural /e fr. miniature - prmasa tepr t vogla. Miniatur /a lat. miniature - piktur e vogl. 2. art. skic, tabllo, portret. 3. muz. ske, sken e vogl, maket i nj qyteti. Miniaturist /i fr. miniaturiste - autori i ktyre lloj
723

veprave. Minimal /e lat. minimalis - m i vogli, m i ulti ndr t tjert, sa m sbhet. # kund. maksimale. Minimizoj fr. minimiser - i paraqes shum t vogla. Minimum /i lat. minimum - sasia, shkalla m e vogl ose m e ult ndr t tjerat, q shnon sasi. # kund. maksimum. Ministr /ri lat. minister - shrbtor, fr. antar i qeveris q drejton nj ministri, sekretar shtetror, ministr fuqiplot dipomatik, i drguari i jashtzakonshm pran qeveris s nj vendi tjetr, i nj shkalle m t ult se ambasadori, fem. ministresh. Ministri /a lat. ministerium - organ qendror i administrats shtetrore. Minjer /a it. miniera - grop e grmuar thell n tok; pus, galeri ku nxirren minerale, xehe; burim i pasur nntoksor. Minodedektor /i lat. mjet pr zbulimin e minave. Minoj fr. miner - i v minat nj vendi t caktuar, e hedh n er me eksploziv. Minoritar /i it. minoritario - pjestar i nj pakice
724

kombtare q jeton n nj vend a shtet tjetr. Minoritet /i lat. minoritas atis - pakic kombtare. Minotaur /i gr. minotaurus - dem; mit. prbindsh i mitologjis greke, gjysm njeri, gjysm dem, pr dnim se kishte vrar t birin, mbreti i Krets Minosi e mbylli n nj labirint dhe e ushqente me mish njeriu; e mbyti Tezeu me ndihmn e Arians, t bin e Minosit. Minuet /i fr. minuet - valle frenge q krcehet me ritm t ngadalshm. Minuskula lat. minuskulus - lloj shkronjash shum t vogla n shkrimin e lasht latin e grek. # majuskula. Miodini /a gr. myos odyne - mjek. dhembje muskulare. Miokarditis /i gr. myos kardia - mjek. pezmatim i muskulit t zemrs. Miolitik /u gr. mios lithos - gjeol. koha e mesme e gurit. Miologji /a gr. myos logia - anat. shkenca mbi muskujt. Miom /i gr. myos - muskl; mjek. lloj tumori bening, paraqitet m shpesh n an. Miop /i gr. myops - dritshkurtr, shkurtpams.

725

Mioz /a gr. myein - mbyll; mjek. ngushtim i bebs s syrit. Mirakull /i lat. miraculum - udi, gj e uditshme; lloj i drams kishtare mesjetare. Mirazh /i fr. mirage - opt. dukuri e rreme q shkaktohet nga prthyerja e rrezeve t drits; vegim, prshtypje e rreme nga kjo dukuri, pamje a dukje mashtruese, iluzion. Miro /ja gr. myros - kisht. vaj aromatik , vaj i shenjt, vaj i bekuar. Miros /je gr. myros - lyej me vaj t bekuar nj besimtar t krishter; ceremonia e lyerjes me miro , mirosja. Mis /i ang. miss - zonj, mbretresha e bukuris. Mision /i fr. mission - drgoj; detyr e prkohshme me prgjegjsi, puna q ngarkohet ta bj dikush. 2. prfaqsi e prhershme diplomatike e nj shteti n shtetin tjetr pr detyra t posame kishtare, grup priftrinjsh q drgohen nga qendra n vende t ndryshme pr t prhapur dogmn fetare. Misionar /i it. missionario - ai q ngarkohet me detyr t posame pr t prhapur nj ideologji, nj doktrin.
726

Mister /i gr. mysterion - di e panjohur dhe shum e fsheht; fshehtsi e fsheht, i pakuptueshm pr t tjert, di q nuk kuptohet a mezi kuptohet ( misterioze ). Misticzm /mi gr. mistikos - i pakuptueshm; fr. botkuptim idealist fetar, q ka si baz besimin te fuqit hyjnore e t mbinatyrshme. Mistifikues /i gr. shtrembrues, zhgnjyes, mashtrues, falsifikues. Mistik /a gr. mistikos - i fsheht i pakuptueshm, mistike etj. Mistifikim /i gr. mysterion - bj fshehtsi; let. ndodh nganjher q shkrimtari, pr modesti a pr ta trhequr m tepr lexuesin, ia mveshin nj autori t panjohur veprn e tyre ose bjn sikur e kan zbuluar n ndonj arkiv t harruar, te Knka e Sprasme e Bals G. Dara i Riu na paraqet si kng popullore t hartuar prej nj rapsodi t quajtur Bal. Mit /i gr. mythos - tregim, prrall, rrfim i trilluar, i shtrembruar nga ajo q sht e vrtet, prrall, gojdhn a tregim fantastik i thurur rreth ndonj dukurie t natyrs ose t jets shoqrore; njeriu primitiv duke dashur ti shpjegoj dukurit natyrore, trilloi n vetdijen e tij nj varg

727

krijesash fantastike, t cilat i quajti hyjni; mbeturinat e miteve t lashta i gjejm edhe sot n traditat popullore, legjenda dhe rite t ndryshme Miti i Sizifit, Miti mbi Luftn e Trojs etj. Miti si nj tregim q paraqet n form alegorike nj ngjarje me rndsi historike ose nj fenomen t natyrs; n mitet rreth perndive dhe heronjve pasqyroheshin idet primitive t njerzve n lidhje me botn q i rrethonte, vrehen prpjekjet e para pr t shpjeguar fenomenet e pakuptueshme t natyrs e t shoqris; mitet jan t lidhura ngusht me besimin, fen; subjektet e miteve jan t larmishme, n disa prej tyre bhen prpjekje pr t shpjeguar zanafilln e gjithsis, t njeriut, t kafshve, t bimve, t fenomeneve t natyrs ( p.sh. miti biblik i prmbytjes ), n disa mite greke pasqyroheshin fenomene t jets shoqrore mbi amazonat, kujtime t periudhs s materiarkatit; subjektet mitologjike jan shfrytzuar shpesh nga shkrimtar, poet, piktor, skulptor, kompozitor etj; mitet kan t bjn m shum me histori perndish, legjendat m shum me histori t vrtet njerzore t zbukuruar e mjegulluar nga fantazia popullore.
728

Mit /a sk. shuma e parave q i jepej shkuesit, familjes s nuses, ryshfet. Miting /u ang. meeting - mbledhje e gjr popullore, zakonisht kushtuar shtjeve politike. Mitofobi /a gr. mythos phobeomaia - frika nga tregimet e trilluara, frika nga rrenat. Mitomani /a gr. person trillues i tregimesh e rrenash t ndryshme q mandej edhe vet u beson atyre e frikohet nga to. Mitologji /a gr. mythologia - trsi e miteve; prmbledhje mitesh, nj nga llojet e krijimtaris gojore popullore n fazn fillestare t zhvillimit t do populli, tregime prrallore n lidhje me zanafilln dhe jetn e perndive, t gjysmperndive t heronjve t antiks; shum vepra letrare t antikitetit mbshteten n mitologji. Mitropoli /a gr. mater polis - mm polis; qendr kishtare e nj zone ku shtrihet pushteti fetar i peshkopit ortodoks, selia e peshkopit. Mitropolit /i gr. meter polites - titullari i mitropolis, peshkop ortodoks q ushtron pushtet fetar n nj mitropolit. Mizantrop /i gr. misanthropos - urrej njeri; njeri i mbyllur n vetvete e i zymt, t cilit i plqen t rroj
729

i vetmuar, larg njerzve, ai q nuk i do, ai q urren njerzit dhe shoqrin. Mjellm /a zool. shpend i madh uji, shtegtar me pendla t bardha; mjellm e but, e bukur, e bardh; fig. grua e bukur, e re, e urt. *Knga e mjellms libr. vepra e fundit e nj talenti shkrimtari, piktori, kompozitori, shfaqja e fundit e nj krijuesi ( sipas legjends se gjoja mjellma kndon vetm nj her, prpara vdekjes ). Mjeshtak /u ose baxhanaku, sejcili nga burrat q i kan grat motra, jan mjeshtakt. Mobil /e lat. mobilis - i gatshm pr lvizje; gjendje mobile, gatishmri luftarake. Mobilizim /i lat. usht. shpallje mobilizimi; vnja n gatishmri t plot luftarake, thirrje nn arm e shtetasve, nxitje organizimi pr tiu prveshur nj pune. Mobilie /t it. mobilia - orendi shtpie, zyreje, q mund ta lvizim leht. Mobilier /i it. mobiliere - mjeshtri i mobileve. Mobilim /i it. mobiloj - pajisja me mobilie. Mobiloj it. mobiliare - pajis me mobilie. Modal /e lat. modus - mnyr; mnyrore, gjuh. q shrben pr t shfaqur a shprehur qndrimin
730

vetjak. Modalitet /i lat. modus - mnyra se si ndodh, ngjan ose mendohet dika; logj. shkalla e saktsis s nj gjykimi. Mod /a fr. mode - dika e kohs; trsia e shijeve, dshirave, zakoneve tek njerzit brenda nj kohe t caktuar n veshje, n sjellje, n mnyrn e jetess; di. q sht prhapur gjr e ndiqet nga shum vet n nj koh t caktuar. Modifikim /i lat. modificare - ndryshimi i trajts s dikaje pa ia ndrruar thelbin, natyrn ose ndrtimin themelor, t brit e ndryshimeve t pjesshme me qllim prmirsimi ose pr ta br t prshtatshme pr nj qllim tjetr. 2. biol. ndryshim jo i trashguar, ndryshim nga faktort e ambientit. Modiste /ja fr. modiste - rrobaqepse pr gra, q ep modele. Model /i fr. modele - shembull; di e punuar veas dhe merret si shembull pr t br disa t tjera si ajo, gjedhe. 2. kallp pr t prodhuar sende n seri, skema e zvogluar e nj sendi a e nj objekti. 3. art. njeriu, sendi prpara piktorit ose skulptorit pr t krijuar nj vepr artistike; njeri a di q shquhet pr cilsi t larta, q merret si shembull nga t tjert.

731

Modelim /i fr. modelare - prgatitja e modelit t dikaje pr ta prodhuar pastaj. Modelisti fr. modeliste - mjeshtri i modeleve, manekine. Modeloj fr. modelare - bj skemn ose figurn me vija t trasha n nj tabllo a vizatim. Moderato it. moderato - muz. mesatarisht, shenja e tempit. Modern /e fr. moderne - bashkkohore; q ka t bj me epokn me kohn ton, prodhimi sipas fjals s fundit t tekniks e shkencs, q sht e tipit m t ri dhe u prgjigjet krkesave t sotme, send a njeri q prfaqson t ren. Modest /e fr. modeste - i thjesht; q sillet me thjeshtsi a q jeton thjesht, q nuk mburret me aftsit e zotsin q ka, q nuk parashtron krkesa t tepruara, jeton thjesht e pa luks, q nuk ka ndonj vler a rndsi t madhe, dhurat modeste, e pakt e vogl. 2. modestia t qent i thjesht, kryeult. Modul /i lat. modulus - mas; madhsi themelore (baz) e prcaktuar. 2. arkit. masa themelore pr prcaktimin e lartsive dhe distancave. 3. mat. fiz.
732

gjatsia e vektorit, kallp, model, diametri i monedhs metalike. Modulator /i lat. modulari - aparat pr ekzekutimin e modulimeve, rregulluesi, harmonizues, prshtats. Modulim /i lat. modulari - dredhule, ngritje dhe ulje e zrit. 2. fiz. ndrrim i amplituds dhe i pastrtis s dridhjeve elektrike, t drits, t zrit, mekanike . Moduloj lat. modulari - mat, peshon, harmonizoj, ndrroj tonin. Modus /i lat. modus - form, trajt, pamje, dukje. 2. mnyra e krijimit, e mendimit ose e ngjarjes, mnyra e t gzuarit, t fituarit t ndonj t drejte: mas, takt, sjellje, qndrim; konkludim silogjistik n logjik. Modus facienti lat. mnyra se si bhet a kryhet nj pun. Modus vivendi lat. mnyra jete. Mokasine /t ang. moccasin - mbathje t lehta lkure. Moj syzeza buzgaz, ku je rritur me naz (-e ) kng popllore Molekul /a fr. molecule - i imt. 2. fiz. kim. grimca m e imt e nj lnde, q prbhet nga
733

atome dhe q mund t veohet e t ruaj vetit kimike themelore t ksaj lnde. Moler /i gjerm. maler - bojaxhiu. Molos /i hist. - fis epirot. Molusk /u lat. molluscus - i but; zool. butak, kafsh pa skelet. Moment /i lat. momentum - ast, grim, minut, rast; koh e shkurtr n t ciln ndodh, kryhet dika. Momental /e lat. momentum - q kalon shum shpejt, i astit, kalimtar. 2. fiz. moment rrotullues. Monark /u gr. monarches - vet sundoj; sovran, sundues n monarki, mbajts i fronit a i kurors. Monarki /a gr. monarchia - form e qeverisjes me n krye monarkun. Monarkizmi gr. monarchi - doktrin politike reaksionare q prkrah e mbron monarkin, sistem i shteteve monarkike. Monarko-fashist /i gr. monark dhe fashist, ai q mbron regjim Mondan /e fr. mondain - njeri salonesh; q lidhet me jetn plot dfrime t shtresave t larta, me shijen e ktyre shtresave, q bn nj jet t zbrazt e pa kuptim, q i plqejn dfrimet e ksaj bote.
734

Mondovizion /i fr. mondavision - shikoj botn; transmetim i foto. n mes dy pikave m t largta t rruzullit me ann e satelitve telekomunikativ. Monedh /a lat. moneta - para prej metali, para. Mongoz /i lat. zool. lloj majmuni, shih lemur. Monitor /i lat. monitor - kshilldhns, kshilltar juridik; nxns i cili i mson shokt e vet. 2. tek. aparat n studion televizive shrben pr t provuar fotografin e televizorit. 3. npuns i cili i dgjon rregullisht radiostacionet e huaja dhe informon pr to. 4. njeri ose grup informues pr zgjedhjet. Monizm /mi fr. monisme - i vetmi; doktrin filozofike e cila pohon se bota dhe t gjitha dukurit kan vetm nj filles a baz, materien ose iden. # kund. dualizmi. Mono gr. monos - i vetm, nj. Monoandri /a gr. mono andros - gruaja gzon vetm nj burr. # poliandri. Monodi /a gr. mono ode - stil i t knduarit pa prcjellje vokale, muzikore. Monodram /a gr. monodrame - dram n t ciln luan vetm nj person. Monofobi /a gr. monos phobos - frik nga vetmia. Monoftong /u gr. monos phthongos - tingull
735

njzanor. # kund. diftongu. Monogami /a gr. monos gamos - martesa e burrit me nj grua. # kund. poligami. Monogoni /a gr. monos goneia - shumzim me an t ndarjes, pa fekondim ( mbarsje ). Monogjenez /a gr. monos genesis - nj lindje a nj prejardhje. 2. bot. shumzim aseksual; teori e cila sypozon se zhvillimi i t gjith organizmave fillon nga nj qeliz. 3. evolucioni i formave t rea bhet vetm n nj vend a periudh. Monohidrat /i gr. monos hidrat - kim. acid sulfurik pa uj e prftuar nga sulfuri, prdoret n ind. kimike. Monografi /a fr. mono graphia - vetm nj shkrim; studim i gjr e i hollsishm shkencor, q trajton nj shtje a nj tez t veant.2. monografike q i kushtohet nj shtjeje; nj punim letrar a shkencor, n t cilin trajtohet nj problem i veant si Shqypnia e Shqyptart e V.P. Monogram /i gr. monos gramma - germat e para t emrit e t mbiemrit p.sh. Migjeni. Monoideizm /mi gr. mono idea - fiks-ide nj ide; psikol. gjendja shpirtrore abnormale kur nj prjetim psikik ide a prfytyrim e mundon dik
736

vazhdimisht, e kaplon, si hiqet prej mendjes. Monokarpik /e gr. mono karpos - fryt njfarsh. Monokl /li gr. lat. monos oculus - xham i rrumbullakt optik vetm pr nj sy, q prdoret n vend t syzave. Monokin /i gr. monos bi kini - lloj kostumi banje pa jelekun e gjinjve, pelerin banje. Monokolor /i gr. monos kolor - njngjyrsh. # kund. polikolor. Monokolon /e gr. monokolon - prej nj gjymtyre t pandar, t vetme. 2. let. poezi q nuk ndahet n strofa, prbhet nga vargje me sasi rrokjesh t barabarta, me rim t puthur ose t kryqzuar, t ksaj forme jan rapsodit gojore; Histori e Sknderbeut e N. F. Heronjt e Vigut K . J. Monokotiledon /e gr. monos kotiledon - bot. grup bimsh spermatofite, n t cilat embrioni q ndodhet brenda n far, ka nj kotiledon t vetm. Monokrat /i gr. monos krateo - ai q sundon vet, nuk e ndan pushtetin me asknd. Monokristal /i gr. monos kristal - trup kristalor i prbr vetm prej nj kristali. Monokrom /i gr. kromi - ngjyr foto. e br nga nj ngjyr.

737

Monoksid /i gr. monos oxys - i thart, i atht; kim. oksid me nj atom t oksigjenit n molekul. Monokultur /a gr. lat. monos cultura - bujq. bim bujqsore q mbillet e rritet pr shum vjet me radh n t njjtin vend; specializim i vendit pr mundsi t mbjelljes t kulturs s njjt bimore. Monolit /i gr. monolithos - gur i vetm; cop a shkmb guri, prmendore a di e gdhendur n nj cop t till; lnd t ngurta q jan shkrir n nj bllok t vetm; q sht si nj trup i bashkuar fort, q prbn nj mas t vetme t pandar. Monolog /u gr. monos logos - i vetmi flet: kuvendim i nj personaszhi ( t nj vepre letrare ) me vetveten. 2. sken teatri n t ciln nj personazh flet me vete, duke shprehur mendimet m t fshehta e m intime, q nuk mund tia besoj nj tjetri; shpjegon veprimet e personazhit, shkaqet q e shtyjn t veproj n nj drejtim t caktuar, sidomos kur sht i pushtuar nga pasione, ndjenja e mendime kontradiktore monologu i famshm i Hamletit t Shekspirit dhe t klasicistve tjer; romantikt e braktisen monologun, sepse u dukej si dika q nuk ngjet n realitet ( kjo pjes dramatike me nj personazh, nj akt, me nj sken t vetme )
738

Monom /i gr. monos nomos - rregull, ligj. 2. mat. shprehje algjebrike ku veprimi i fundit nuk sht as mbledhje as zbritje. Monomani /a gr. monos mania - nj mendi, shkallitje. 2. mjek. instikt i smur pr kryerjen e veprave t paarsyeshme, shpesh t rrezikshme: piromania, narkomania, kleptomania. Monometalizm /mi gr. monos metal - sistem valutor n t cilin si monedh prdoret vetm m. ari ose m. argjendi. # kund. bimetalizm. Monomorfem /a gr. monos morphe - nj, e vetme form; gjuh. njsi gjuhsore e ndonj kuptimi leksikor, e cila nuk mund t ndahet n m shum morfema. Mononuklear /t gr. lat. monos nukleus brtham; mjek. rruaza t mdha t bardha t gjakut, me brtham t madhe t rrumbullakt. Mononukleoz /a gr. monos nucleus - mjek. shtimi i numrit t monocitve n gjak. Monopati /a gr. mono pathos - smundje; t munguarit e ndjenjs pr dhembjen e ndjenjat e t tjerve. # kund. simpatia. Monopetal /e gr. monos petalon - bot. bim me nj petl ( flet ) t kurors s luls.
739

Monoplan /i gr. monos planum - aeroplan me nj pal krah. Monopol /i gr. mono polion - shes, bj tregti; e drejta q ka vetm dikush pr t prodhuar dika, pr t treguar nj mall ose pr t prdorur a shfrytzuar dika. 2. bashkim i madh kapitalistsh q kan pr qllim t vendosin sundimin e vet n nj fush t ekonomis; zotrim a sundim i plot i dikujt n nj fush t caktuar. Monopolist /i gr. monopoli - kapitalist me pasuri monopol. Monopolizoj fr. monopoliser - pol. vendos , kam t drejtn vetm un t sundoj a zotroj vetm un n nj fush t caktuar. Monopolizm /i gr. monopoli - t vnt nn kontroll; vendosja e monopolit n nj fush t ekonomis. Monopter /a gr. monos pteron - zool. kafsh me nj pal krah. Monorim /a gr. monos rima - rimnjjt; vjersh n t ciln fjalt e fundit t vargjeve rimojn njsoj. Monosakarid /i gr. mono sachar - sheqer; kim. hidrat, karbonik i thjesht i laktozs. Monosilabik /e fr. monosillabique - fjal vetm njrrokshe si p.sh. gj. kineze; nj fjal, nj rrokje.

740

Monoteist /i fr. monotheisme - nj zot; fet. ai q beson vetm n nj perendi; nj zot q ka krijuar botn, ithtar i monoteizmit. # kund. politeizmi. Monotip /i gr. monos typos - shtypshkronj makin radhitse, q i derdh shkronjat ve e ve; krah. linotip. Monoton /i gr. monotonos - t qent n t njjtin ton, me t njjtin intonacion, q prsritet n t njjtn mnyr; i mrzitshm pa ndryshime pa larmi. Monsinjor /i it. monsignore - titull n hierarkin katolike. Monstrum /i lat. monstrum - prbindsh, shkrba; bastard, shmtim. Monstruoz /e lat. monstruosus - q ka prmasa tepr t mdha e tipare tepr t shmtuara; i llahtarshm, q sht si prbindsh, q sht me egrsi t madhe, i pamshir, i poshtr e i pabes. Monstruozitet /i lat. monstruosus prbindshmria. Monsun /e ar. mausin - errat periodike n Azin Juglindore. Montazh /i fr. montage - montim; t zgjedhurit e t bashkuarit e disa pjesve n nj t vetme sipas nj qllimi, kriteri t caktuar; trajta prfundimtare e

741

nj filmi duke zgjedhur pjes; dhe duke hequr pjes q sduhen filmit. Montoj fr. monter - ngjes, bashkoj pjes t veanta t nj makine, t nj aparati, duke i lidhur e duke i mbrthyer ato nj montues. Monument /i lat. monumentum - prmendore, monument, ndrtes, ur a vepr tjetr arti, e vjetr e me vlera artistike ose historike. 2. vepr e shkruar me vler t veant historike, shkencore, kulturore etj. Monumental /e lat. monumentalis - madhshtore. Moped /i lat. moped - lloj motoiklete e leht, e tipit t ri. Moral /i lat. moralis - doke, zakone; ndershmri, trsia e parimeve, e normave dhe rregullave q prcaktojn sjelljen dhe veprimtarin e njeriut n shoqri. 2. qndrimi i njeriut sipas ktyre parimeve, normave. Moral /e lat. moralis - q lidhet me nderin, me sjelljen e ndershme ose t pandershme t dikujt; msim ose prfundim logjik q nxjerrim nga nj ngjarje a nga dika tjetr, parim ; qndron lart moralisht, i fort, i pathyeshm.
742

Morbid /e lat. morbidus - i smur, q smuret, q i prket smundjes, q shkakton smundje, patologjik. Morbiditet /i lat. morbiditas - prqindja e t smurve nga nj smundje n nj trev, qytet. Mor /a lat. mora - fon. njsi e gjatsis tingullore q afrsisht i prgjigjet gjysms s rrokjes s gjat. Moren /a fr. moraine - gjeol. gurt q i sjellin akullnajat. Morfem /a fr. morpheme - gjuh. njsia m e vogl e kuptimshme n prbrjen e fjals, e cila sht mbartse e kuptimeve leksikore ose e kuptimeve gramatikore. Morfin /a mit. gr. sipas emrit t perndis Morfeu. 2. kim. lnd q formohet nga opiumi. 3. mjek. prdoret pr t qetsuar dhembjet e t smurve a pr ti vn ata n gjum, ampul a gjilpr me kt lnd. Morfinist /i morfin - ai q prdor morfinn si knaqsi. Morfogjenez /a fr. morphogenese - formimi i trajtave t qenjeve t gjalla ( t organizmave ). Morfograf /i gr. morpho grapho - shkenca mbi format e toks, terrenit, siprfaqes.

743

Morfologji /a gr. morphe logia - gjuh. pjes e gram. q merret me studimin e trajtave t fjalve, si dhe t kategorive gramatikore t tyre; sistem i trajtave, i formave t nj gjuhe; studjuese e fjals n prbrjen e ndrtimin e saj. Morfosintaks /a gr. morphe sintaksa - gram. dega q studion morfemat bashk me funksionet e tyre n fjali. Mors /i sipas emrit t S. Morsit - kod, alfabet a sistem i komunikimit me telegraf; aparat telegrafik q prdoret pr transmetimin e njoftimeve me an t ktij kodi a alfabeti. Mortaj /a it. mortaio - usht. arm zjarri me gryk t shkurtr. Mortajist /i it. ushtarak q di t luftoj me mortaj. Mortalitet /i lat. mortalitas - vdekshmri, numri i t vdekurve brenda nj periudhe t caktuar ose n krahasim me numrin e lindjeve a me numrin e t smurve.#kund. nataliteti. Mostr /ra it. mostro - pjes e vogl prej dikaje, q nxjerrim, marrim dhe ia tregojm dikujt, pr ta analizuar pr ta studiuar; gjedhe, figur, vizatim, send pr ta br edhe nj.
744

Motel /i ang. motorits hotel - shkurt. motel a hotel n autostrad me garazh e me stacion servisi. Motet /i lat. motetum - muz. kompozim vokal shumzrsh me instrumente ose pa to. Motiv /i lat. motivum - nxitje, shtys, prototipi pr t vepruar; shkaku q nxit e v n lvizje dik pr t br dika, arsyeja q shtyn pr nj veprim ose pr nj qndrim a sjellje t caktuar. 2. art. let. pjesa m e thjesht prbrse e subjektit t nj vepre letrare a artistike, q shrben si brtham organizuese e saj; idea kryesore tek e cila mbshtetet nj krijim artistik, tema e tij, fill q prshkon veprn letrare q nga fillimi deri n fund. Motivacion /i lat. motivatio - trsia e arsyeve dhe argumenteve pr t prligjur, treguar se di. sht e drejt, vrtet e pranueshme. Motivim /i lat. motiver - prligja sht paraqitja e ngjarjeve, e karaktereve, e rrethanave n nj vepr letrare n mnyr bindse, t besueshme pr lexuesin; veprimet e personazheve duhet t prligjen dmth. lexuesi duhet t bindet se n rrethana t caktuara ato personazhe do t vepronin ashtu e jo ndryshe; duhet prligjur edhe gjuha e personave veprues, ata duhet t flasin sipas shkalls s tyre kulturore, sipas situats n t ciln
745

ndodhen, sipas kohs etj; pa nj motivim t mir t ngjarjeve t paraqitura, t gjuhs s personazheve etj. vepra del artificiale, jobindse dhe e mrzitshme. Motivoj lat. motiver - shpjegoj dhe arsyetoj di q e quaj t drejt, t vrtet t pranueshme, argumentoj pr t prligjur nj veprim. Moto /ja it. motto - qllim a synim i rndsishm, ide a parull q nxit dhe e udhheq dik n jet ose q e shtyn prpara n nj veprimtari. 2. fjal e urt, varg apo citat i shkurtr n fillim t nj vepre letrare, q tregon iden kryesore t saj. Motobark /a it. motobarca - anije, bark me motor, motoiklet etj. Motodrom /i lat. moto dromos - (rrug a fush garash me motoikleta). Motokros /i it. moto kros - terren me pengesa. Motonautik it. moto nautikos - gara me bark motorike: motopark, motopomp, motor. Motor /i lat. motor - makin e posame q punon me lnd djegse, me rrym etj. dhe q ve n lvizje makina e aparate t ndryshme. Motoskaf /i it. motoscafo - bark motorike e shpejt. Mozaik /u lat. mosaico - muza; figur, zbukurim,
746

portret etj. q bhet me copza shumngjyrshe guri, mermeri, xhami, metali etj. t cilat vendosen e ngjiten njra pran tjetrs mbi nj shres t fort, larmi trajtash, llojesh, pjessh t ndryshme q prbjn nj trsi. 2. bujq. smundje bimsh me njolla. Mucik /e lat. mucus - kim. jarg, jargore, thartin. Mucin /a lat. mucinum - jarg, sekrecion i mukozs, q sekretohet n gjndrat e lkurs. Mucilagj /a lat. mucilagionosus - mjek. mjete jargore, barra me prejardhje bimore ose shtazore q prmbajn mjaft jarg, sekrecion i mukozs. Mukat /i lat. mucus - jarg, krip jargore. Mukoide /t lat. mucus eidos - jarg, lnd albuminoide e grupit t glykoproteineve. MUHAMET KYQYKU ( 1784 1844 ) Lindi dhe vdiq n Konispol, studimet e larta fetare i kreu n Kajro. Veprat e tij m t njohura jan tregimet n vargje ( poemat ) : Erveheja dhe Jusufi e Zelihaja Lexim dhe analiz e veprave t Kyykut Bejtexhinjt me t dalluar jan: Nezim Frakulla, H. Z. Kamberi , M. Kyyku Bejtexhinjt fjala turke bejte - vjersh, kng dhe bejtexhinj - vjershtar t shek. 18 - 19 Veprat e tyre ishin: Divani (persisht) prmbledhje

747

poezish, prozash. Rubaia ( arab. katrena ) t shkurtra, katr vargjesh me skemn e rims aaba. Kasida ( arab. vjersh qllimore ) vjersh e vjetr arabe, paraislame. Gazela ( arab. kng ) kng dashurie me tone elegjiake me rim aaba ca Distiku i fundit e jep emrin e autorit. Muhaxhir /i turq. muhacir - refugjat; ai q largohet nga vendbanimi i tij dhe q vete n nj vend tjetr, ardhacak. Mukoz /a lat. mucosa - cip e holl, q vesh faqet e brendshme t disa organeve t trupit. Mulat /i sp. mulato - i linduri nga nna zezake e babai i racs s bardh. Muline /ja fr. muliner - tjerr, fije pambuku a mndafshi, lmsh, masur, kmbz me fije t tilla q prdoret pr qndisje. Mulla /i turq. mulla - titull i hoxhs s shkolluar dhe me autoritet. Mumi /a pers. mumya - kufom e balsamosur e njeriut q ruhet pr nj koh t gjat pa u prishur. Mumifikoj lat. mumificare - balsamoj trupin e nj t vdekuri. Municion /i lat. munitio - trsia e predhave t ndryshme pr armt e zjarrit granata, bomba, mina etj. Murg /a lat. amurca - llum i vajit, fundrrin vaji,

748

lng i errt ulish. Musaka /ja turq. musaka - gjell me patate, patllxhane me mish t grir. Multi lat. multus - shum, m tepr. Multicelular /e lat. multi celule - shumqelizor. Multidimensional /e lat. multi dimensione shumdimensional, tepr i madh, prmasa. Multikolor /e lat. multicoloris - shumngjyrsh. Multilateral /e lat. multilateralis - i shumanshm. 2. marrveshje multilaterale lat. marrveshje ku marrin pjes m shum se dy nnshkrues. Multimilioner /i lat. multus milioner - shum milion. Multinacional /e lat. multi nacionalis - shtet shum kombsh. Multipleks /i fr. multiplexe - i shumfisht, kompleks, tv - e transmetim i drejtprdrejt. Multiplikativ /e lat. multiplicativus - shumzues, q shrben pr t shumfishuar. Multiplikim /i lat. multiplicatio - xhirimet filmike t vizatimeve ose t kukllave q paraqesin momente t ndryshme t lvizjes . 2. fiz. mnyr e posame e matjes s tensionit, mat. shumzim. Multiplikoj lat. multiplicare - shumzoj. Multipolar /e lat. multi polaris - shumpolsh.

749

Musendr /ra turq. musandra - dollap i madh, n t cilin vihen dyshekt, jorgant dhe rroba t tjera; musendr e vogl pr servise t kafs, musendr e madhe pr jorgan e dyshek, v, fut n musendr. Musketar /i it. fr. mousquetaire - ushtar i armatosur me pushk. Musket /a fr. moscheto - pushk a shpat e mesjets. Muskulatur /a lat. musculus - trsia e muskujve t trupit t njeriut a t kafshs. Mustang /u ang. mustang - zool. kal gjysm i egr i preris amerikane. Mustard /a it. mustarda - lloj salce, q bhet me far sinapi. Mushama /ja turq. musamma - petk i siprm i qepur si pardesy a si mantil, shushurits, pelhur e lyer me lnd t posame q nuk e lshon ujin, nuke e prshkon uji. Mushelkalk /u fr. muschelkalk - mineral. gjeol. glqeror guaskash. Mushtulluk /u turq. mustuluk - sihariq, lajm i gzuar lindje a fejese; peshqesh, dhurata e nuses pr familjen e burrit.
750

Mutacion /i lat. mutare - ndrroj; ndryshimi i zrit tek fmijt n moshn e pjekuris seksuale, pubertetit. 2. gjuh. ndrrim i vendit t tingujve. Mutaf /i turq. mutaf - plaf, shkors, cerg, mbules prej leshit t dhis q i hidhet kalit nn shal. Muz /a mit. gr. musa - zan; muza te Homerit, dhe secila nga nnt hyjneshat, t bijat e Zeusit e t Mnemozins, q prkrahnin degt e artit e t shkencs sipas mit. greke. 2. poet. burimi i frymzimit poetik, frymzimi pr t krijuar poezi, kng dhe t gjitha artet q lidhen me poezi ( pr artet plastike nuk kishte muz ); krijimtaria e dikujt me veorit e veta dalluese, e veant. Muzat besohej se banonin, s bashku me Apolonin, n malet Parnas, Pind, sidomos n helikon; poett epik, prpara se t fillonin tregimin i drejtoheshin me nj thirrje muzs, pr ti frymzuar dhe ndihmuar gjat shtjellimit t epopes ( invokacion ) Sot n kt kuptim nuk prdoret m, pr analogji, sht quajtur muz nj grua, historikisht e vrtet, q ka luajtur rol n frymzimin e nj poeti, apo prgjithsisht t nj artisti, shkrimtari. Muze /u gr. museion - tempull i muzave, kshtu quhej nj pjes e pallatit t Ptolemeut n Aleksandri, institucion q mbledh, ruan e paraqit

751

n ekspozita vepra e krijime t ndryshme t artit e t tekniks, sende, objekte e materiale me vler historike e shkencore etj. me qllime studimi , pr t ruajtur kujtesn kombtare e m tej at njerzore, qoft nga dmtimet, vandalizmat e mundshme t kohs, pr prhapjen e vlerave kulturore, pr formimin e nj shije t mir e t drejt; muzeu sht ndrtesa e ktij institucioni, muzeologu sht specialisti, muzeologjia sht shkenca q studion muzet. Muzik /a gr. musiki - q ka lidhje me nnt muzat, frymzuese t kngs, ose prgjithsisht t arteve t gjuhs, disiplinat histori, filozofi, astronomi pr deri sa jan mendime q shprehen me fjal. 2. sot muzika sht vetm art i tingujve duke ln anash gojtarin, art q e pasqyron jetn dhe shpreh ndjenjat, prshtypjet, mendimet me an t tingujve. 3. trsia e veprave t ktij arti, melodia e nj vepre muzikore. Muzikalitet /i gr. musike - tingllim i mbl q knaq veshin. Muzikologji /a gr. musiko logia - shkenca q studion hitorin dhe kulturn muzikore t popujve. Myderriz /i turq. mderriz - prof. i teologjis n medrese ose n universitet; specialist i njohur i fes
752

islame. Myrg /u fr. murgue - mineral. njsi pr rrezistenc n ventilator. Myshteri /u msteri - turq. klient. Myzhde /ja turq. mujde - sihariq, lajm i gzueshm, dhurat pr lajmin e gzuar q sjell dikush. Mynafik /u turq. mnafik - hipokrit, intrigant, kallzimtar, ngatrrestar. Nacional /e lat. nationalis - kombtar, atdhetar q ka t bj me kombin dhe veorit e tij, vendin dhe shtetin, nacionaliteti lat. t qent pjestar i nj kombi. Nacionalizoj fr. nationaliser - shndrroj n pron shtetrore tokn, shtetzoj nj ndrmarrje. Nacionalist /i fr. nationaliste - atdhetar, patriot, njeri me ndjenja t forta kombtare(nacianale) Nacionalitet /i lat. t qent pjestar i nj kombi. Nacionalizm /i fr. nationalisme - ideologji reaksionare, e cila i v interesat e veta t ngushta klasore mbi gjithka, e ndien vetn eprore n dm t popujve t tjer, nacional-socializmi ishte nazizmi, hitlerizmi, nazifashizmi. Nadir /i dhe Zenit /i turq. Nadir nga gjeog. pik e prfytyruar n kupn e qiellit nga ana e kundrt e
753

zenitit. Zenit /i rrug, drejtim, vlug, kulm, ar. smt - pika m e lart n kupn e qiellit q ndodhet drejt mbi kokn e vrojtuesit; pika m e lart qiellore vetm n brezin tropikal nga ku rrezet lshohen pingul mbi tok. Naftalin /a it. naftalina - kim. lnd q nxirret nga katrani e qymyrgurit dhe q prdoret pr t ruajtur rrobat nga mola, bar mole, bar tenje; prdoret pr prgatitjen bojrave artificiale. Naft /a gr. naphtha - vajguri; kim. lnd djegse q nxirret nga nntoka q prmban benzin, vajguri, parafin. Nagant /i m. pistole me mulli t kalibrit t madh. N A I M F R A S H R I ( 1846 1900 ) Poeti duhet t jet syri, veshi dhe shpirt i njeriut Kush e lexon Naimin n zemr e mbjell bukurin e toks e t qiellit, dashurin pr atdhe dhe popull, bujarin dhe krenarin kombtare. Naimi u lind n Frashr n nj familje tregtare nga pati edhe prshtypjet e para si ishin: Idili fshatar, knga, puna dhe virtytet e malsorit humanitar. Msuesi i Naimit, Hoxha dhe Frashriott i prkisnin sekts s bektashinjve. Ata njihnin historin e sekts dhe ishin vjershtor t mir. N 754

gjimnazin Zosimea Naimi fitoi nj kultur t gjr, msoi italisht, frngjisht, latinisht, greisht, persisht m par turqisht dhe arabisht. Ai krijoi nj horizont t gjr njohs me kt literatur europjane e m tej. Kjo do ti shrbej m von n botkuptimin themelor krijues t tij, pr zgjimin e ndrgjegjs kombtare. Shum krijues dhe vizitor Naimin e quajtn poet kombtar, apostull i kombit me mendje t ndritur, zemrmadh, qels i udhs s liris demokracis, shpress dhe prparimit kombtar. Forcimi i vetdijes kombtare, krenaria pr t kaluaren e lavdishme dhe liridashse, arsimimi dhe zhdukja e ndasive fetare, ngritja e kauzs nacionale mbi vetdijen religjioze ishin hapa t par dhe piksynim i Naimit. R.Qosja Vet poemi Bagti e bujqsia botuar m 1886 n Bukuresht sht bukuria dhe dashuria ndaj atdheut t begatshm pr t cilin nuk duhet humbur besimin. Maloku dhe fusharaku jan protogonist kryesor t veprs, asnj fjal pr zotrinj t vendit, sikur atyre u mungon do gj Kjo bukuri vjershe, ky prkushtim tregon kredon e Naimit i cili do t dal nga Purgatori n jetn e pastr, t qiltr dhe t dlir t fshatit n malsi q e quan parrajs Naimi e sheh vendin e vet ashtu si dshironte ta shihte, jo si ishte n realitet. Ai i

755

kndonte popullit, brezit t ri ashtu si i kndonte zri i zemrs s tij, jo n kohn e tashme por n t ardhmn, si gjithnj i gatshm t bht fli pr idealet e veta. N krye t virtyteve Naimi v diturin dhe trimrin q duhet ti ken patriott e Rilindjes Kombtare Dituria bn njeriun njeri, kurse trimria mban lirin e mmdhen, ta kujtojm trimin legjendar Sknderbe. Veprimtarin patriotike letrare e filloi me vjershn e gjat Shqipria q kishte t bj me formimin e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit 1878, t ciln e udhhiqte i vllai Abdyli. M 1886 botoi veprat Vjershat pr msonjtoret e para, Bagti e bujqsia, Historia e prgjithshme, poemin greqisht Dshira e vrtet e shqiptarve, E kndimit t qunavet kndonjtoreja M 1885 Tehaylat (ndrrimet) vjersha n gjuhn perse. M 1988 botoi Diturit. M 1990 botoi Lulet e vers. M 1994 Parajsa dhe fjala fluturake. M1898 Histori e Sknderbeut ,Qerbelaja. M 1899 Histori e Shqipris. M 20 tetor 1900 e mori vdekja me mall pr ta par Shqiprin e lir. Liria mund t vij vetm me an t lufts s armatosur kundr pushtuesit pohonte Naimi. Vdekjes s ktij apostulli t shqiptarizms ajupi i kushtoi kt elegji:

756

Vdiq Naimi vdiq Naimi Moj e mjera Shqipri Mndje larti zemr trimi Vjershtori si Ai Naiv /e lat. naivus - njeri i patkeq dhe i padjjallzuar; njeri q nuk ka prvoj nga jeta, beson leht do gj q i thuhet, i mungojn njohurit. Naivitet /i fr. naivite - mendime naive, thjeshtsi e iltr e natyrshme q e karakterizon padituria. Nanizm /mi gr. nannos - shkurtabiq; mjek. zhvillim jonormal trupor, por me zhvillim normal t vetive seksuale e shpitrore. Napalm /i ang. naphtenik palmitic - lnd me fuqi t madhe djegse; bomb me napalm q shkakton flak deri m 2000 oC. Napolitank /a it. lloj mblsire e lyer me okollat nga Napoli. Narcis /i lat. narcissus - njeri i dashuruar me vetveten; mit. greke: djalosh i bukur i cili kur e pa fytyrn e vet n uj, u dashurua me vetveten dhe nga ajo dashuri vdiq, perndit e shndrruan n lulen narcis. 2. kompleks t narcisit lat. sot ka ai q shikohet shum n pasqyr, kujdes i tepruar q

757

dikush i kushton pamjes s vet ( psikoanaliz njihet si autoerotizm ose narcisizmi ). 3. fig. narcis i menduar lat. poeti i kndon bots pr rreth dhe bota atij. Narkolepsi /a lat. narcolepsia - znje, shtangem; mjek. nevoj e paprmbajtur pr t fjetur. Narkomani /a lat. gr. narcomania - smundje q fitohet nga prdorimi i lndve narkotike, prirje e smur pr t prdorur vazhdimisht narkotikt, me pasoja t rnda pr shndetin dhe pr sjelljen e njeriut n shoqri. Narkotik /u gr. narkotika - lnda q nxirret nga disa bim si hashashi etj; q vepron mbi sistemin nervor dhe e v njeriun n gjum. Narkoman /e lat. narcomania - njeri i smur, i dehur nga prdorimi i narkotikve. Narkotin /a fr. narcotine - kim. njri prej alkaloidve kryesor t opiumit, prdoret si ila kundr kollit. Narkoz /a fr. narcose - mjek. humbje e prgjithshme ose e pjesshme e ndjeshmris q shkaktohet me an t narkotikve, gjendje shum e thell e pa ndjenja nga veprimi i lndve narkotike, prdoret pr ta vn n gjum t thell e pa ndjenja nj t smur.

758

Narkotizoj gjerm. narkotiseren - e v n gjum, i trullos mendjen. Narval /i sued. narhval - zool. lloj balene me dhmb t gjat 2-3 m. jeton n Atllantikun Verior. Narracion /i lat. narratio - tregim, t treguarit. Narrativ /narrator lat. narrativus, narrator tregimtar, t treguarit, kallzimtar. NASA ang. National Aeronautics and Administration - Drejtoria Nacionale /amerikane / pr Astronautik / kozmonautik / dhe krkime kozmike. Natalitet /i lat. natalis - q i prket lindjes, lindshmri, numri i lindjeve n nj vend brenda nj periudhe t caktuar ose n krahasim me numrin e vdekjeve gjat nj kohe t caktuar. Natar /natare let. mendjeholl n vepra, pr do lloj vepre. NATO ang. North Atlantic Treaty Organisation Organizata e Paktit veriatlantik ( Atlantiku Verior ) NATO m 11 / 12 qershor 1999 n orn 24 hyri n Kosov dhe n aleanc me U K - n ndoqn barbarin serb nga Kosova pr gjithmon. Navigacion /i lat. navigare<navigation lundrimi, lundroj.
759

Natrium /i lat natrium - kim. metal i but, ngjyr argjendi q nxirret nga kripa e gjells pesh. atom. 22,997, nr. rend. 11 pesh. spec.0,93 pika e vlimit 880 oC shkrirja 97,5 o C s. Na Natyralizm /mi lat. natyralismus - drejtim letrar dhe artistik i gjysms s dyt t shek. 19, q paraqiste me imtsi dhe n mnyr sa m besnike natyrn dhe jetn ( veprat letrare pa br prgjithsimin dhe tipizimin e tyre ). 2. drejtim n shkenc i cili natyrn e konsideron si t vetmin realitet. Natyralizim /i fr. natyraliser - dhnja e shtetsis nj t huaji; bot. prshtatja e bimve nj ambienti, nj mjedisi tjetr. Natyralizoj fr. natyraliser - jap shtetsin nj t huaji, natyralizohem i prshtatem ambientit t ri t nj vendi. Natyrizm /mi fr. natyrisme - mjek. shrim me barra natyrore. NATYRALIZMI Kah vitet 1860 80 n romanet e natyralistve tema shoqrore zvendsohet nga prshkrimi i jets s prditshme, t zakonshme n vend t kontraditave themelore shoqrore ( teoria e Zolajt ) N romanet natyraliste tema shoqrore zvendsohet nga prshkrimi i jets s
760

prditshme, natyralistt mbizotrojn faktin duke pasqyruar jetn n t gjitha detajet e saj t parndsishme, n vend q t paraqesin gjra t veanta, t zakonshme, gjra t dits bashk me kontraditat shoqrore.Vepra letrare e Emil Zols Zherminali Gi de Mopasani me proza e tij Floberi Zonja Bovari Henrik Ibsen drama Armiku i popullit Tomas Mani Bregu magjik ,Budenbrokt Realizmi dhe natyralizmi amerikan Uolt Vitmeni Fije bari Teodor Drajzer Nj tragjedi amerikane Ernest Heminguej Plaku dhe deti, T kesh e t mos kesh,Pr k bien kambanat Nauplius /i gr. sipas emrit Nauplios zool. forma e par e larvs s gaforreve, vetm me tri pal kmb e nj sy. Nautik /a lat. nauticus - detari; shkenca q merret me mjeshtrin e lundrimit npr det, t drejtuarit e anijeve, shkenca mbi detarin. Nautofobi /a gr. nausphobos - mjek. frik, si smundje nga lundrimi me anije (nautomani gr. mendje, frik q e ndiejn marinart nga uji dhe anijet). Navigacion /i lat. navigatio - lundrim, mjeshtria e t drejtuarit t anijeve. 2. shkenca mbi lundrimin
761

( sot kjo fjal prdoret edhe pr navigacion ajror, fluturim aeroplansh). Navigator /i lat. navigator - lundrtar, detar, marinar, tani edhe aviator. Navllo /ja lat. naulum - shuma e t hollave q jepet pr t udhtuar me anije. Nazal /e fr. nazales - gjuh. hundor, q shqiptohet me hund, hundorsi, shqiptim nazal (hundor) i ndonj tingulli, tingull nazal. 2. nazale fr. zanore ose bashktingllore hundore. Nazalizim /i fr. nasaliser - hundorzim, kalimi i ndonj tingulli gojor n hundor. Nazalizoj fr. nasaliser - shqiptoj nj tingull me hund. Nazik /e turq. nazik - q sht i hijshm, me prmasa t harmonishme e t kndshme, por jo t mdha, i holl e i brisht; ka krkesa t strholluara ushqim,veshje, naze-naze. Nazizm /mi it. shkurt. nacionalsocializmi; fashizmi gjerman, forma m e egr e diktaturs s borgjezis imperialiste, q u vendos n Gjermani para Lufts s Dyt Botrore: nazist gjerman, antar i partis naziste. Nntor /i Xl - njihet si muaj i festave tona t mdha ; Dita e flamurit, festa gjithkombtare;

762

28 Nntor 1443 Gjergj Kastrioti - Sknderbeu ngriti flamurin ton kombtar n Kruj, 28 Nntor 1912 Ismail Qemaili ngriti flamurin n Vlor, 28 Nntor 1997 u legalizua UK ja . 28 Nntor 1955 lindi heroi legjendar Adem Jashari kryekomandanti i UK- s. Ne / kim. simbol i neonit. Nebuloz /e lat. nebulosus - i mjegullt, q sht i paqart, i errt e i pakuptueshm, i vogl, i turbullt, q nuk sht i prcaktuar qart ose plotsisht i vrtet, i prpikt. Nebuloz /a lat. nebulosus - astr. mjgullnaj, grumbul i madh trupash qiellor n hapsirat ndrmjet tyre. Nefrit /i lat. nefritis - veshk; min. shkmb i fort q prdoret pr ndrtim shtyllash e statujash. Nefroz /a lat. gr. nephrosis - mjek. smundje degjeneruese e veshkave. Negacion /i lat. negatio - mohim, mospranim, kundrshtim, mospajtim. Negativ /e lat. negativus - mohues. # pozitive. q pengon, nuk ndihmon, i dmshm i pavler. 2. mat. minus, mjek. tregon q nuk ka baktere, nuk sht i prekur nga nj smundje. 3. elektr. poli negativ,
763

negativ i filmit fotografik. negativisht n mnyr mohuese. Negator /i lat. negator - mohuesi. Negatron/i lat. negathron - fiz. elektron negativ, grimc. Negr /ri it. negro - zezak. Negligjenc /a it. negligente - pakujdesi, moskujdes moskokarje, mosprfillje. Negrospiritual /i ang. nigro spirituel - kng kishtare e ameriks, e sinkopuar rnd, ritual tipik zezak. Nekro gr. nekros - i vdekur. Nekrobioz /a lat. gr. nekrobiosis - e vdekur jet; procesi i vdekjes s ngadalshme, i vdekjes s shkallzuar, t qelizs ose t indit q i paraprin nekrozs s vrtet. Nekrofobi /a gr. nekros phobos - frika nga i vdekuri, nga kufoma. Nekrograf /i gr. nekros grapho - shkrimtar q shkruan jetshkrimin e njerzve t vdekur. Nekrolatri /a gr. nekros latreia - hyjnizim, adhurim i t vdekurve Nekrologji /a gr. nekrologos - fjal, fjalim; prkujtim i shkurtr, q zakonisht botohet n shtyp
764

pr nj njeri, i cili ka vdekur pak koh m par, fjalim mortor / hartim nekrologu. Nekropol /i gr. nekropolis - qyteti i t vdekurvearkeol. varrez e kohve t vjetra. Nekropsi /a gr. nekropsis - vizita mjeksore zyrtare q i bhet t vdekurit. Nekrotomi /a gr. mjek. prerja, hapja e kufoms q t konstatohet shkaku i vdekjes; nxerrja e fmijs s vdekur nga barku i nns. Nerkoz / gr. nerkosis - i vdekur, i thar; mjek. vdekje e pjesve t indit shkak i ushqimit t dobt. Nektar /i gr. nektar - lng i mbl, q nxjerrin lulet e disa bimve dhe q e thithin blett pr t br mjaltin; mit. pije e posame q e prdonin perndit, ajka e dikaje si pjesa m e zgjedhur. Nektarium /i gr. nektar - gjndra q tajit nj lng t mbl, nektar pr ti joshur insektet. Nematode /t lat. nematoda - skrajat cilindrike Neo gr. neos - i ri . Neobarok /u port. barroco - margaritar i rregullt; muzik neoklasike e polifonis. Neofit /i gr. neophytos - i mbltuar rishtas; ai q ka prqafuar pak koh m par nj besim, nj fe, rishtas nj fe a doktrin politike.
765

Neofobi /a gr. neos fobos -frik, nga do gj e re e panjohur, smundje. Neogjen /i gr. neo genes - rrnj lind; gjeol. periudha m e vonshme e terciarit ( miocen dhe policen ). Neohegelizmi gr. neo - rrym q inspirohet nga filozofia konzervatore e Hegelit, posarisht filoz. mbi t drejtn shek. 19 - 20 Europ, Amerik. Neokolonializm /mi gr. neo - politika e vendeve imperialiste e kapitaliste, q ka pr qllim t ruaj sundimin mbi ish kolonit nprmes t ashtuquajturs ndihm ekonomike, duke prdorur forma t reja t shfrytzimit ekonomik dhe t ndrhyrjes e t shtypjes politike. Neolatin /e gr. neos latin - q ka preardhjen nga latinishtja ose q sht krijuar mbi bazn e saj si (gjuh. itale, frnge, rumune), q sht pasardhs i romakve, q ka lindur n qytetrimin romak. Neolit /i gr. neoliti - periudha e gurit; perioda e fundit e kohs s gurit, gjat s cils armt dhe veglat jan br prej gurit t lmuar. Neologjizm /mi gr. neos logos - fjal, t ri folur; gjuh. fjal ose shprehje q ka hyr rishtazi n gjuh
766

pr t shnuar nj send a nj dukuri t re dhe q ende ndihet si e till. Neomicin /i gr. neos mykos - krpudh; kim. atibiotik i izoluar m 1949 nga krpudha strptomices fradiae, ndikon kundr mikrobeve t tuberkulozit dhe baktereve t zorrve. Neon /i gr. neos - i ri; element kimik, gaz i plogt, i rrall, pa ngjyr e pa er, q prdoret zakonisht n llambat pr ndriim, simboli Ne. 2.neone gr. llamb ndriimi me kt gaz, drita e bardh e ktij gazi. Neoplasticizm /mi gr. neos plassein - piktur abstrakte me elemente gjeometrike. Neoplazm /a gr. neos plasma - e dal, t dala n pjes t ndryshme t trupit ose n organe, tumor. Neopozitivizm /mi gr. neos poztivizm - drejtim q mohon rolin e filozofis, propogandon idealizimin n filozofi dhe shkenc. Neopren /i fr. neoprene - lloj gome artificiale ( sintetike ) q fitohet me polimerizim. Neorealizm /mi gr. neos realizm - filozofi e artit italian, drejtim q konsideron se ndijimet jan i vetmi element i bots. Neozoik /u fr. neozoique - qenje e gjall; etapa m
767

e re e zhvillimit t toks q ndahet n terciarin dhe kuarternarin. Nepentes /i lat. nepenthes - bot. lloj bime tropikale insektngrnse. Neper /i sipas J. Neperit skocez - fiz. mas pr matjen e vibracioneve elektrike dhe akustike, simb. N. Nepotizm /mi lat. nepotis - nip; vendosja e far e fisit n pozita t larta shtetrore, mbshtetja, mrojtja, t ndihmuarit e farefisit. Neptun /i lat. Neptunus - kim. element artificial radio-aktiv, simboli Np, nr. rend. 93. Nerv /i lat. nervus - tuf fijesh t holla, q lidhin trupin dhe palcn e kurrizit me shqisat ose me organet e tjera t trupit dhe q shrbejn pr t pruar ngacmimet n dy drejtimet; aftsia pr tu br ball ngacmimeve t jashtme, q varet nga gjendja e sistemit nervor, gjendja e prgjithshme e njeriut. 2. fig. forc e brendshme, thelbi i dikaje. Nervoz /a lat. nervosus - q ka ndjeshmri t lart, t smur ndaj ngacmimeve t jashtme, gjendje shpirtrore, shqetsim. Nervoz /e lat. jo i qet. Nervozizmi lat. gjendje e acaruar e nervave,

768

nervozoj. Nervur lat. nervure - sistem nervor, bot. trsia e dejve t nj gjethi. Nestor /i gr. Nestor - nj nga heronjt grek n luftn e Trojs, plak i menur e me prvoj, antari m i menur i nj rrethi. Neshter /i turq. mester - thik e holl operimi n mjek. popullore. Neto it. netto - i pastr; malli pa enn, thesin, ambalazhin ose mjetin e transportit. # kund. bruto. 2. fin. neto q llogaritet pa ndalesat e zbritjet e ndryshme ( t ardhurat mujore ). Neuralgji /a lat. neuralgia - nerv dhembje. 2. mjek. smundje nervore e cila zakonisht shfaqet me sulme n ca pjes t trupit. Neuralgjik /e lat. neuralgia - shum e ndjeshme. Neurasteni /a lat. neurastenia - dobsi; mjek. rregullim i sistemit nervor q shfaqet me lodhje, ndjeshmri, dhembje koke, ikje e gjumit, humbje e apetitit. Neurastenik /u lat. neurasthenicus - i smuri nga nervat. Neurektemi /a lat. neurectomia - mjek. operim i nj pjese t nj nervi me qllim t neuralgjis.

769

Neurit /i lat. neuritis - nerv; anat. fije e qelizs nervore e cila pron ngacmimet deri te organi q reagon ( pezmatim ). Neurolog /u lat. neuron logos - mjek. specialist pr smundjet nervore. Neurom /a lat. neuroma - mjek. edal, nerv, tumor q shkakton dhembje. Neuron /i gr. neuron - anat. qeliz nervore. Neuropati /a gr. neuron pathos - smundje e nervave. Neuropatologji /a gr. patos - smundje; shkenca q merret me studimin e smundjeve t sistemit nervor. Neuropatolog /u gr. neuron pathos logos specialisti, mjeku i smundjeve t nervave. Neuropsikiatri /a gr. psyche - shpirt: 1. neurologjia gr. shkenca mbi smundjet nervore. 2. Psikiatria gr. shkenca mbi smundjet psikike e mendore. Neuropsikiatri mjeku specialist. Neuroz /a lat. neurosis - smundje e sistemit nervor, q shfaqet me rregullimin n funksionin e organeve t ndryshme ose n gjendjen psikike, pa cenime t dukshme t trupit ose t atyre organeve. Neuropter /t gr. neuron pteron - krah; zool.
770

insekte me katr pal krah t tejdukshme e me rrjet (neuroptera). Neutralizoj fr. neutraliser - asnjansoj, e bj nj shtet neutral, i heq mundsin t veproj kundr nesh, t dobsuarit e fuqis. 2. kim. i heq nj veti karakteristike, i heq vetit acide nj baze pr ta br asnjanse. Neutral /e lat. q nuk merr ann e asnjrs nga palt ndrluftuese, nuk i prket asnjrs pal, zon neutrale kufitare. 2. fiz. q nuk ka ngarkes as pozitiv as negativ. 3. kim. q nuk jep as reaksion acid, as reaksion bazik. Neutron /i lat. neutrum - as njri as tjetri; fiz. grimc pa ngarkes elektrike, q bn pjes n brthamn e atomit; sht zbuluar m 1932 prdoret pr bombardimin e uraniumit. Neutrum /i gr. neutrum - gjinia asnjanse. Nevralgji /a gr. neuron algos - pjes e ndieshme dhembje, pezmatim i nj nervi. Nevrasteni /a gr. neuron asthenia - dobsi ; smundje e sistemit nervor. Nevrik /e gr. neuron - nerv, q zemrohet shpejt pr do gj. Nevrikosur gr. i zemruar, i acaruar.
771

Nevruz /i turq. nevruz - dita e par e pranvers; fest fetare e bektashinjve, q kremtohet m 21 mars, fillim i pranvers. Nihil lat. nihil - asgj, kurrgj, asnj send, as as etj. Nihilist /i lat. nihil ist - ai q mohon n trsi traditat, vlerat kulturore dhe morale t nj shoqrie; ai q mban nj qndrim mohues ndaj do gjje. Nihilizm /mi lat. mohim i plot i parimeve e i normave morale, i vlerave kulturore, i traditave i do gjje. Nikel /i fr. nickel - metal i petzueshm me shklqim argjendi, prdoret pr t prgatitur qelik special, pr t veshur sendet prej metali, simb. Ni. pesh. atom. 58,69 nr. rend. 28. Nikeloj fr. nickeler - vesh me nikel nj send nga metali. Nikelin /a fr. kim. aliazh i bakrit dhe i nikelit. NIKOLL BRANKATI (1675 1741 ) Poet arbresh nga Piano dei grei e Sicilis. Vjershat fetare: Puhiz e holl, Kngz
772

NIKOLL KETA (1742 1803 ) Arbresh nga Sicilia njihet si letrar e historian Vjershat: Kaa t vinj nj dit, Pr vethen Nikotin /a lat nicotinum - sipas J. Nikot ambasador francez n Portugali, i cili m 1560 e solli duhanin prej Lisbons n Franc. kim. lnd e helmt me er t keqe, q gjendet n gjethet e duhanit dhe q vepron si ngacmues mbi sistemin nervor. Niktalopi /a lat. nictalopia - individ i cili e ka aftsin e t shikuarit n terr. Niktofobi /a gr. nyx phobos - mjek. frika nga nata, terri. Nimf /a gr. nymphe - vajz e bukur; mit. greke e romake perndesh e nj shkalle m t ult, q banonte n ujra, pyje dhe male. 2. shpell e bukur pushimi. Nimfomani /a gr. nymphe mania - pangopsi seksi. 2. smundje shpirtrore psikike kur epshi mund logjikn, tepri, trbim. Niob /i gjerm. Niobium - Niobe e bija e Tantalit. 2. kim. metal pesh. atom.92,91 nr. rend.41 simb. Nb. shum i rnd, i rrall. Nisheste /a turq. nisasta - amidon pr gatitjen e mblsirave.

773

Niton /i lat. nitere - shklqej; kim. element pesh. atom. 222 nr. rend. 86 simboli Nt. gaz Nitrat /i fr. nitrate - krip guri; kim. krip e acidit nitrik, nitrat amoni, pleh azotik trajt kokrrizash t bardha q tretet leht n uj. Nitrifikim /i lat. nitrificatio - kim. shndrrimi i amonjakut n nitrate, nn ndikimin e baktereve n dhe. Nitrik /e lat. nitrique - azotike, acid nitrik, helmues,grryes. Nitrim /i gr. nitron krip guri - formimi i prbrjeve nitrike, zvendsimi i hidrogjenit n substancat organike me nitrogjen. Nitroceluloz /a fr. nitrocellulose - kim. mas pejzore e bardh q ndizet shpejt, nitrat celuloze, prdoret pr prodhimin e koloidit, celuloidit t filmave, ngjitseve dhe t barutit pa tym, pambuk shprthyes. Nitrofosfat /i gr. nitro fosfat - kim. przierje e nitratit t natriumit dhe t suprfosfateve, prdoret si pleh artificial. Nitroglicerin /a gr. nitro glicerin - kim. lng i trash me ngjyr t verdh q del nga bashkim i glicerins me acidin nitrik q shprthen kur ngrohet ose goditet, prdoret si lnd plasse dhe

774

n mjeksi. Nitrogjen /i gr. nitro genes - lindje, prejardhje; kim. azot. Nizam /i turq. nizam - hist. rekrut, ushtar i shrbimit t detyrueshm n kohn e turqis. No / simbol i nobeliumit. Nobelium /i kim. element, aktinid, nr. rend. 102, prftohet n mnyr artificiale, sipas fizikantit suedez Alfred Nobel autori i 400 veprave shkencore. mimi Nobel qe nga 27 09 1895 kur zbuluesi i dinamitit, njihet edhe si kimist suedez. Alfred Nobeli 1833-1896 pas vdekjes la si testament q kamata e pasuris s tij prej 44 milion frnga tu ndahet si dhurata njerzve t mdhenj q brenda vitit t kaluar i dhan njerzimit vepra nga fush e kimis, fiziks, letrsis, medicins dhe njerzve q kontribuojn paqs n bot ( fr. nobles kush sht nobelist, duhet t ket edhe qndrimin e Nobelit ). Nocion /i lat. notio - filoz. form themelore e mendimit, n t ciln pasqyrohen tiparet m t prgjithshme dhe m thelbsore t sendeve e t dukurive t realitetit objektiv, koncept. 2. prfytyrimi ose mendimi q kemi pr dika, njohuri e thjesht ose fillestare, ide. Nokaut /i ang. knoc - goditje q deklason

775

kundrshtarin. Nokdaun /i ang. knock down goditje q trullos kundrsht. Nokturno lat. nocturnus - i nats, nate; muz. kompozim lirik, serenad, kng nate e cila luhet e shoqruar me instrumente. Nomad /i lat. nomadis - kullot; pjestar i nj populli pa vendbanim t qndrueshm, endacak, shtegtar. Nomenklatur /a lat. nomenclatura - trsia e emrtimeve ( kryesisht t sendeve konkrete) n nj fush t shkencs, t tekniks a t prodhimit; llojet e caktuara t mallrave ose sendeve, q ka pr detyr t prodhoj nj ndrmarrje, trsia e shrbimeve, trsia e vendeve, n t cilat nj organ i lart ka t drejt t emrtoj e t heq kuadrot e institucioneve varse, organik. Nominal /e lat. nominalis - q i prgjigjet vlers monetare t shnuar n monedh, e jo asaj reale. 2. q ekziston vetm pr nga emri ( emrtimi ) n letr, e jo edhe n realitet;ek nominal, emror. Nominalisht lat. nominal isht - sa pr sy e faqe, formalisht, vetm eh. Nominalizm /mi fr. nominalisme - filoz. drejtim q nocionet e prgjithshme ( univerzale ) jan vetm fjal, jasht vetdijes njerzore, nocionet

776

nuk ekzistojn po sendet e ndryshme materiale njeriu nuk ekziston fare, ekziston vetm emri. Nominativ /i lat. nominativus - gram. rasa emrore. NONDA BULKA 1906 1972 Nonda bulka i njohur me pseudonimin Chri-Chri, sht nj nga t part e shkrimtarve t viteve `30. Njihet me shkrimin e skics, tregimit dhe t fejtoneve t vogla, t cilat autori i mblodhi nn titullin Kur qan e qesh bilbili 1934, ribotuar m 1944, me 1964 me nj botim t zgjruar. Bulka sht nga Leusa e Prmetit, ai kreu liceun e Kors, pak koh ndoqi studimet univerzitare n Franc.Kur nisi jetn e arsimtarit, nisi edhe botimin e veprave t veta. Pas lirimit ai shrbeu si pedagog i gjuhs frnge. Krijimtarin letrare e vazhdoi me vjersha, proza poetike sidomos me skica humoristike. Bulka si publicist q n shkrimet e tij t parat viteve 30 (1932) shprehet kundr sundimit Zogist, ishte me qndrim t prer antifetar. Fejtonet , skicat, shkrimet m t mira jan: Vija e vdekjes, Intrvist me Shn Pjetrin, Kujtime tragjikomike, Kur piqet Muhameti me Krishtin, Prralla abisinie, Gjysm ose italian, Msim gjeografie etj. N. Bulka ashtu edhe si Migjeni m von do t pasqyroj mjerimin dhe jetn e vegjlis shqiptare, 777

me krijimet: Lipsi, Mm e bir, njeriu misterioz , etj. Bulka ep elemente n thellimin e realizmit kritik me tregimin dhe temat e zgjedhura nga ai. Lexim dhe analiz e veprave t N. Bulks. Nonsens lat. non sensus - pa kuptim, pa gjykim, marri, menduri, budallallk, fjal boshe. Non stop ang. non-stop - vazhdimisht, pareshtur, vijimisht. Nonshalant /e fr. nonchalnt - moskokprqarje, plogti, pakujdesi, ngathtsi. Normal /e lat. normalis - n rregull, i shndosh nga ana mendore, e zakonshme. # kund. anormal. Norman /i lat. nortmanus - pjestar i fiseve skandinave, normanve. Norm /a lat. norma - rregull e caktur ligjore e morale pr sjelljen e njeriut n jet, shoqri , pun etj. obligim q ti prmbahet. 2. gjuh. trsia e rregullave q e prcaktojn prdorimin e mjeteve t gjuhs letrare n mnyr t njllojt pr t gjith pjestart e nj kombi, prdorimi i mjeteve gjuhsore q sht rregulluar e sht pranuar nga t gjith pjestart e nj kombi. 2. form e normuar e ngulitur, letrare. Nosit /i m. zool. pelikan shpend i madh e i bardh uji, q ka sqep t gjat me nj qese t lkurt nn t
778

ku mban gjahun. 2. fig. sakrifikues i vets, pr ti shptuar zogjt hap gjoksin q ata t ushqehen me mishin e saj. Nostalgji /a gr. nostos algos - malli pr dik a pr dika. Nostalgjik /e gr. nostos algos - kthim dhembje; i prmallshm, malli pr atdhe, dhembje. Nostrifikim /i lat. nostificare - njoh; njohje ligjore e diploms s fituar n nj vend t huaj. Nostrum /i it. nostromo - det. nnoficer i nj anije, i cili kujdeset pr nevojat, pajisjet e detarve. Noter /i fr. notarire - kshilltar ligjor i ngarkuar pr kryerjen e disa veprimeve juridike;. 2. drejt. zyr ndihme juridike, noteri ka t bj me hartimin e disa dokumenteve juridike, me vrtetimin ligjor t akteve, nnshkrimin e dokumenteve t ndryshme, noterin. Notes /i lat. notare - shnoj; fletore shnimesh, bllok xhepi. Notifikoj lat. notificare - shpall, deklaroj. 2. bank. njohtoj borxhliun, debitorin, pr skadimin e afatit kambialit. Notifikim /i lat. notificatio - informat q i lshohet borxhliut nga ana e kredituesit mbi
779

protestimin e kambialit t skaduar. 2. sqarim juridik midis dy shteteve. Novacion /i it. novazione - metod e re n prodhim ose n teknik; dika e re e prparimtare n fushn e shkencs a t artit n krahasim me traditn. Novator /i lat. novator - ai q paraqit dhe v n jet mnyra, metoda ose ide t reja e prparimtare n nj fush t prodhimit, t shkencs, t artit etj. risi. Novel /a it. novella - i ri; tregim i gjat, q prshkruan nj ngjarje nga jeta; nj lloj tregimi m i shkurtr se romani. 1. novela n teori sht nj vepr e vogl e epit n t ciln prshkruhet nj ngjarje e veant e jets s njeriut dhe gjendjes s tij shpirtrore me numr t kufizuar personazhesh pa kaluar n hollsi t ngjarjeve t mparshme apo m t vona se ngjarja kryesore; novela si gjini ka lindur n Greqi n shek. 2 /4 t ep. re. Zhvillimin e saj t duhur e hasim n Epokn e Rilindjes shek. 16. Itali, me krijuesin e saj Bokaio.Dekameroni si prmbledhje e novelave t tij demaskon klerin e t pasurit e kohs s tij, ajo prmban nj ngjarje e dy personazhe, veprimi i saj zhvillohet n nj vend dhe n koh t caktuar. 3. novela e gjat meq paraqet nj period m t gjat t jets s njeriut

780

mund t kaloj nj ngjarje me m shum personazhe prveq heroit kryesor pr t paraqitur nj an t jets n mnyr m t plot por jo si n roman. T njohura jan novelat e Gramenos E puthura dhe Oxhaku ose te Migjeni Studenti n shtpi. 2. drejt. plotsim i ri q i bhet ligjit, Novitet /i lat. novitas - di e re, risi n art, kultur, shkenc, dika q paraqitet, ekspozuar pr her t par, libr i ri i posapublikuar. Nozologji /a dhe patologjia lat. nosologia shkencat mbi smundjet. Nuanc /a fr. nuance - ndryshim i holl ndrmjet sendeve t t njjtit lloj a t t njjts kategori, ngjyrim, dika q fare pak ndryshon nga dika tjetr, premis ndjenje, disponim. Nuancoj fr. nuanser - ndaj, veoj, dalloj ndryshimin, ndrroj ngjyrn. Nubil /e lat. nubilis - i aft pr martes. Nudist /i fr. nudiste - lakuriq, cullak. Nudizm /mi fr. nudisme - zhveshje e plot lakuriq n plazhet publike e gjetiu , bindja se kjo sht e dobishme dhe e arsyeshme. 2. nuditeti fr. figura lakuriqe.
781

Nuklear /e lat. nucleare - shih! atomike, brthamore, bomb, fizik nukleare (brthamore) Nukleus /i lat. nucleus - fiz. pjest prbrse t brthams atomike, emri i prbashkt i neutroneve dhe protoneve, brtham. Nulti / mb. nulti meridian - meridian prej t cilit fillon numrimi i gjatsive gjeografike ( kalon npr Grinui skaj Londrs ). 2. nulti or, ora e msimit q mbahet para se t fillojn ort e rregullta t dits. Nun /i nun /a - kumbara / nrikulla, e, i nj fmije; e veshi nuni me rastin e ditlindjes. Numizmatik /a fr. numismatique - para monedh; shkenca q merret me studimin e monedhave, medaljeve n periudha t ndryshme historike, trsia e monedhave t nj periudhe historike. Nunciat /a lat. Annunziata vangjelizmoi, kremte fetare e t krishterve, q bie me 25 mars. Nus gr. nus - mend, intelekt (shkall e zhv. mendor) aftsi mendore, forc pr t arsyetuar dhe gjykuar. Anaksagora shpierti i bots , Aristoteli - shpirti q mendon, me t cilin njeriu dallohet nga shtaza.
782

O tempora, o mores - O koh o zakone, klithi Ciceroni kundr bashkkohsve t zvetnuar. Oturak /u turq. en, karrig veceje, ndenjse q shrben pr tu ulur fmijt, t smurt etj. pr ta krye nevojn, oturak banje. Oaz /a gr. oasis - vend i thelluar me uj e me gjelbrim n mes t shkretirs. 2. fig. vend i kufizuar qshquhet pr begati, gjelbrim, lulzim a pr di. tjetr nga mjedisi prreth. Obduksion /i lat. obductio - mjek. hapja e trupit t vdekur pr qllime shkencore ose pr t vrtetuar shkakun e vdekjes. Obduktoj lat. obducere - heq, shpie; mjeku q bn obduksion. Obelisk /u gr. obeliscos - prmendore prej graniti, prej mermeri n trajtn e nj shtylle katr faqe, q lart nga maja vjen duke u ngushtuar. Objeksion /i lat. obiectio - vrejtje, kundrshtim, vshtrim kritik. Objekt /i lat. objectum - send, mjet, do gj materiale. 2. gram. kundrin. 3. syri i njeriut drejtohet n objektiv, n nj send, aparati optik drejtohet pr ta goditur objektivin, e goditm objektivin me predhn e par.
783

Objektiv /e gr. objectivus - i paanshm, pasubjektivizm, bota q vrtet ekziston pavarsisht ndrgjegjs, objektive. # kund. subjektive. Objektiv /i lat. objectivus - sendi ku drejtohet syri. 2. fig. synimi q kemi. 3. aparati optik. 4. filoz. bota e jashtme. Obligator /i lat. obligatorius - detyrs, pr t kryer nj shtje n prputhje me normat morale, juridike, politike. Obligoj lat. obligare - lidh; detyroj. Obliteracion /i lat. obliteratio - asgjasim i biletave, shlyerje e shkronjave. 2. harres ose shlyerje nga mendja. 3. mjek. bllokimi i enve t gjakut. Observator /i lat. ob-servare - vzhgoj, njeriu vzhgues, vrojtues. 2. astr. qendr shkencore pr studime astronomike, meteorologjike. 3. ndrtesa e ksaj qendre me gjith paisjet e nevojshme. Observoj lat. ob servare - vzhgoj,vrojtoj si dhe observacion, observim apo vrojtim astronomik. Obsesion /i lat. obsesio /nis - rrethim, blokad, kaplim i mendjes a ides. 2. mjek. mjekim patologjik i psikiks. Obsignacion /i lat. obsignatio - drejt. vulosje juridike e nj dhome ose e nj gjje.

784

Obskurantizm /mi lat. obscuransmus - qndrim regresiv, qndrim negativ ndaj shkencs arsimit dhe kulturs; errsi, padituri, prapambeturi arsimore e kulturore. Obskurantist /i lat. obskurans tis - njeriu negativ, i errt n mendime, i prapambetur. Obstetrik /a lat. obstreticia - deg e mjeksis q merret me problemet e shtatznis t posalindjes, t lindjes normale, patologjike. Obstetr /ri lat. obstetor - mamia, mjek obstetr. Obstinacion /i lat. obstinatio - kryenesi, kokfortsi, qndres. Obstinant /e lat. obstinatus - kryene, ai q vepron krye n vete. Obstipacion /i lat. obstipatio - kapsllk, shtrzim barku; mbullje e zorrs s trash. Obstruksion /i lat. obstructio -thurje, mbyllje, bllokim, pengim i nj organi, i nj kuvendit; mjek. znje e nj organi, bllokim. Obstruksionist /i lat. obstructio - ai q pengon zgjidhjen e nj shtj n parlament (obstruksionizmi). Obturacion /i lat. obturatio/nis - mjek. mbyllje e nj kanali ose e nj organi n trajt t gypit.
785

Obus /i fr. obus - arm e rnd artilerike q hedh predhat n vij t lakuar. Obvencion /i nlat. obventio /nis - drejt. kontribut me vullnet; tatimi. O. C. opus citatum lat. vepr e cituar. Odalisk /a fr. odalisque - robresh ose shrbtore haremi, dashnore, grua pa kuror e nj turku t privilegjuar. Ode /ja gr. ode - n letrsin antike quhej do kng e poezi e shoqruar me muzik, vjersh lirike q shpreh ndjenjat e dashuris, t gzimit, kng solemne kushtuar nj personaliteti t shquar a nj ngjarje historike t shnuar. Odeon /i gr. odeion - sall koncertesh; ndrtes e rrumbullakt pr shfaqje muzikore te grekt e vjetr. Od /a turq. oda - dhom pritje, oda ekonomike. Odioz /e lat. odiosus - i neveritshm, i pshtir, i urryer, i grditshm. Odise /ja gr. Odysseia - mbreti i Itaks, eposi i Homerit. 2. fig. bredhje, avantura t jashtzakonshme. Odontologji /a lat. odontologia - shkenca mbi dhmbt e mbi smundjet e tyre.
786

Odontolog /u lat. specialisti i smundjes s dhmbve. Odontoterapi /a lat. mjekimi i dhmbve. Ofendim /i lat. ofendere - fyej, fyerje. Ofendues /i lat. ofendere - fyesi, ai q fyen dik. Ofendoj lat. ofendere - fyej dik. Ofensiv/a it. offensiva - usht. msymje e njsive t mdha pr n luft a beteja; sulm me goditje t mdha luftarake. Ofert /a it. offerta - propozim pr mimin e mallit q shitet, nxerrja e nj malli n treg pr ta shitur. Ofertoj lat. oferre - shes, paraqes, propozoj a bj ofert. Oficer /i lat. officarius - kuadr ushtarak nga grada nntoger deri te gjenerali. Oficiel /e fr. officiel - zyrtar. Ofiin /a it. officina - puntoria, ofiqar - npuns, ofiq; lokal i veant ku bhen punime t ndryshme mekanike. Ofidiologji /a gr. ophis - gjarpr; shkenca q merret me studimin e gjarprinjve. Ofiolatri /a gr. ophis latreia - adhurimi i gjarprinjve. Ofiq /i lat. officium - detyr, npunsi; nofk,
787

emr pr tallje. Ofiqar /i it. officiale - npuns shtetror, i ngarkuar me nj detyr t caktuar. Ofis /i ang. office - zyr. Ofsajd /i ang. offiside - sport. pozit jasht lojs, pozit e palejueshme q lojtari bn para ports s kundrshtarit. Oftalami /a lat. ophtalamia - mjek. pezmatim i syve. Oftalamografi /a lat. ofthalamos graphia prshkrim i syve. Oftalaoskop /i lat. ophtalmoscopium - aparat pr shikimin e pjess s brendshme t syrit. Oftamolog /u lat. ophtalmologus - mjeku specialist i syve. Ogi /i sk. ugi - dash, pror, manar, qengj q i shkon pas bariut. Ograj /a sk. ogradja - vend i rrethuar me gardh ku kullot bagtia. Ogur /i turq. ugur - fat, shenj e mir q parashikon fat. Ogurbardh / a turq. fatbardh, ogurzi fatzi; ogurzez.
788

OKB Organizata e Kombeve t Bashkuara (UNO). Okluzioni nlat. occlusio/nis - mbyllje, penges. Okluziv /e lat. q pengon, tingull plcits i bashktinglloreve mbylltore. Okej ang. okay o.k. n rregull. Okarin/a it. ocarina - instrument muzikor me frym, nga parceloni me 10 bira. Ok /a turq. okka - njsi e vjetr peshe rreth nj kgr. e nj erek, en q z nj ok, 1282 gram pesh. Oksid /oj fr. oxyde - i thart, i ashpr, ndryshku; bashkimi i O2 me nj metal apo. Oksford /i ang. oxford - goditja e topit me thembr. Oksifoni /a gr. oxys phonia - muz. z i mpreht, i holl dhe kumbues. Oksigjen /i lat. oxygenium O - i thart krijim, gjenez ; kim. gaz pa ngjyr, pa er, pa shije, q prbn 1/5 e ajrit . Oksihidrat /i kim. gr. oxys hidrat - kim. bashkimi i O me uj. Oksimoron /i gr. oxis moros - figur stili me kuptime t kundrta p.sh. vjedhs i ndershm, nj budalla i urt; nj i vdekur i gjall, heshtje
789

zmadhe. Oksiopi /a lat. oxyopia - symprehtsia. Oksiton /e gr. oxys tonos - fjal me theks fundor. Oktan /i gr. okto - tet, kim. bashkim i karbonit me oksigjen, prbrs i nafts dhe benzins; nj molekul oktan prmban tet atome karboni. Oktant /i lat. octans I /8 e rrethit, kndi 45 shkallsh, instrument kndmats. Oktav /a lat. octavus - varg prej 8 notash. Oktet /i lat. octo - grup muzikor prej 8 instrumentesh dhe 8 kngtarsh. Oktogon /i lat. octo gony - 8 kndsh. Okulacion /I lat. oculatio/ nis - shartimi, zbutja e bimve. Okular /i lat. ocularis - qelqi i instrumenteve optike pr shikim. Okulist /i lat. oculus - mjek specialist i syve. Okulistik /a lat. oculus it. oculistica - dega e mjeksis q studion smundjet pr sy. Okultacion /i lat. occultatio nis - astr. znja e nj trupi qiellor nga nj tjetr. Okupator /i lat. occupator - pushtues. Okupim /i lat. occupare - pushtim. Okupacion /i lat. occupatio nis - marrje, pushtim
790

i teritoreve t huaja. 2. fig. znja me nj problem, brenga. Olegemi /a lat. oligaemia - anemi, pagjaksi, paksim i gjakut. Oligocen /i fr. oligocene - epok e tret e zhvillimit t kors s toks, shtresa qymyri t murrm. Oligofreni /a lat. oligophrenia - prapambetje mendore, psikike; mendjengushtsi. Oligomer /t gr. oligosmeros - zool. kafsh trupi i t cilave ka pak nyje. Oleum /i lat. oleum - thartir e tymosur q prdoret n industrin kimike, kopjim foto. Oligarki /a gr. oligarchia - sundim i nj vendi nga nj pakic skllavopronarsh dhe aristokratsh, sundim ekonomik dhe politik, qeveri oligarkike. Oligopol /i, oligopson /i fr. oligopole - treg. situat tregtare kur pak shits e kan n dor tr prodhimin. Oliguri /a lat. oliguria - mjek. paksim i brjes s shurrs, pr shkak t smundjes. Olimp /i gr. Olympos - mal n Thesali t Greqis ku, sipas mitologjis greke rronin perndit. 2. kulmi, zeniti, arritja m e lart, n Olimp t

791

shkencs. Olimpiad /a gr. olympiados - lojra olimpike , gar e madhe sportive nga shum lloje t sportit e q mbahen do katr vjet. Oliv /a lat. oliva - bot. ulli, trupi dhe fyti i ullirit. Olivikultur lat. ullishte. Om /i Ohm, emri i fizikantit gjerman; fiz. njsia baz pr matjen e rezistencs elektrike Om. Omartrit /i lat. omarthritis - mjek. pezmatimi i supit. Ombrell /a fr. ombrelle - adr dore. Ombrometr /ri gr. ombros metron - aparat pr matjen e shiut, reshjeve. Omlet /a fr. omelette - gjell. ve e tundur dhe e frguar. Omfalit /i lat. omphalitis - mjek. krthiz, pezmatim i krthizs s foshnjs. Omikron /i gr. -mikron - O e vogl, shkronja e 15 e alfabetit grek. Ominoz /e lat. ominosus - i kobshm, ugurzi, ogurzi. Omne minium nocet lat. do gj q sht e teprt dmton. Omnia mea mecum porto lat. do gj q sht e

792

imja e bart me vete ( kjo sht fjal e urt e dietarit grek Bijantit, pr t cilin pasuria m e madhe ishte menuria e tij ). Omnia praeclara rara lat. gjrat e shklqyeshme jan t rralla. Omnia vincit amor lat. dashuria fiton do gj. Omnibus lat. omni - t gjith; autobus me shum karriga. Omnibus-film lat. omnibus film - film artistik prej disa tregimesh t nj ose disa autorve q kan nj motiv ose nj personazh t prbashkt. Omnipotenc /a lat. omnipotentia - mundsi e prgjithshme. gjithmundsi, plotfuqi. Omnium cocensu lat. me pajtimin e t gjithve. Onagr /ri gr. onagros - gomar i egr i Azis. 2. aparat lufte i romakve pr hedhjen e gurve. Onani /a lat. onania - vetknaqsi jonatyrore e epshit seksual, pa partner duke i ngacmuar organet seksuale (sipas biblikut Onan q vepronte kshtu krah. masturabacion ). Ondulacion /i fr. ondulation - valzim floksh, dredha-dredha, val-val. Ondulator /i fr. ondulateur - tek. aparat pr matjen e valve ose t valzimeve.

793

Onduloj fr. onduler - valzoj, dredhi flokt te floktari, i onduluar ose i valzuar. Onikofagji /a lat. onychophagia - thua dhe brej; mjek. epsh i njeriut pr ti brer, hngr thonjt. Oniks /i gr. onyx - gur i muar, shrben pr stolisje. Oniki /a lat. onychia - rritja, hurja e thoit n mish. Oniomani /a lat. oniomania - marrzi, menduri, ves a epsh i blerjes s gjrave me nevoj e panevoj. Onirizm /mi lat. onirismus - gjum a ndrr; mjek. gjendje e turbullt psikike si n ndrr a n agoni. Oniromant /i gr. oineiro manteia - shpjegim a profetizim njeriu, shpjeguesi a profetizuesi i ndrrave. Onkolog /u lat. oncologus - tumor dhe dije; mjeku specialist pr smundjet e tumorve. Onkologji /a lat. oncologia - dega q studion tumort. Onkolgjik /e lat. oncologicus - shkeca e tumorve ose klinika.
794

Onomastik /a gr. onomastikos - emrtues, deg e gjuhsis q studion emrat e prvem si dhe toponomastik - emrave gjegrafik (onomatologjia). Onomasiologji /a gr. onomasia - emrtimi, shkenca q studion emrtimet e frymorve e sendeve, zanafilln dhe kuptimin e emrave. Onomastikon /i gr. onomastikon - fjalorthi i emrave t prvm, patronimeve ( llagapeve ), emrave gjeografik, mbiemrave e emrave familjar, fisi, do nofk, do emr vendi e uji etj. Onomatope /ja lat. onomatopeia - imitoj, bj; tinguj imitimi sendi, frymori a dukurie etj. mjau, kikiriku, ciu-ciu, ham-ham. Ontogjenez /a lat. ontogenesis - procesi i zhvillimit t qenies q nga zanafilla deri te pjekuria e plot e saj; historiku i qenies q nga fillimi deri te mbarimi. Ontologji /a lat. ontologia - shkenca q studion qeniet. OO gr. oon - ve, vez; parashtes e kompozitave. Ooforit /i lat. oophoritis - mjek. pezmatim i vezoreve. Ooforopati /a lat. ooforopathia - smundja e vezoreve. Oogami /a gr. oon gamia - martesa, pjellja,

795

bashkimi i qelizave vezore me spermatozoid. Oogoni /a lat. oogonia - lindje, qeliza e vezve , qeliza e krpudhave. Oogjenez /a lat. oogenesis - krijim, lindje; zhvillimi i embrionit, i ovulls vezore. Oologji /a lat. oologia - shkenca q studion vezt e shpendve. Oospora gr. embrioni i vezve. OP. shkurt lat. opus - vepr. Opal /i gr. mineral pa form me ngjyra si o2h2o nj gur i muar. Opeli / nj mark automobilash, sipas krijuesit t fabriks Adam Opelit. Operacioni lat. operatio /nis- mjek. operim, ndrhyrja e kirurgut me thik ose mjet tjetr operimi n trupin e nj t smuri pr ta shruar; operacion luftarak ose luft e organizuar me qllime strategjike; veprimi q bhet pr ta prodhuar nj makin. Opera et studio lat. me prjekje dhe me zell. Opera selekta lat. vepra t zgjedhura. Operatik /a lat. operationio nis - usht. teoria dhe shkathtsia e prgatitjes dhe e brjes s operacioneve ushtarake. Operativ /a lat. operativus - q vepron, usht. q ka t bj me veprime luftarake ose me operacione,
796

veprime financiare; praktik, veprues q ndrmerr operacione me iniciativ. 2. detyra q merr i zgjidh shpejt n mnyr operative. Operator /i lat. operator - veprimtar, veprues, puntor i prgatitur pr nj profesion t caktuar. 2. kinem. kinooperator, ai q inizon nj film, ai q shfaq nj film n kinema. 2. mjek kirurg q bn operacione. Operet /a it. operatta - oper e vogl, vepr muzikore. Oper /a it. opera - vepr, vepr muzikore q luhet n sken me orkestr, kngtar dhe balet, program operistik. Opinion /i lat. opinio nis - mendimi, mendim i prgjithshm pr dik; mendim q mbizotron n nj kolektiv , mendim publik. Opium /i lat. opium - lng hashashi, lng i trash qumshtor me veti helmuese, dehse, gjumdhnse; nxirret nga kokrrat e hashashit, ruhet n trajt pluhuri dhe prdoret n mjeksi. 2. q turbullon mendjen e njeriut, pengon pr ti par gjrat ashtu si jan. Oponenc /a lat. opponens - recension, mendimi kritik pr vlern e nj vepre shkencore letrare. Oponent /i lat. opponentis - ndajvnje, recension,

797

mentori q sht caktuar pr t dhn vlersimin kritik t nj vepre. Oportun /ist lat. opportunus - i volitshm prshtatshm, i lkundshm. 2. njeri pa parime q bn lshime kundrshtarit, armikut pr interesa personale t astit, ai q ha me dy lug, ai q shko me fituesin. Opoterapi /a lat. opotherapia - mjekimi i t smurve me an t ekstrateve t gjndrrave ose t indeve t kafshve. Opozicion /i lat. oppositionis - kundrvnje nj tjetri, nj njeriu ose opcioni, nj trupi qiellor me nj tjetr. Opozit /a lat. oppositum - kundrvnje; parti q me veprimtarin e saj i kundrvihet pozits, partis q ka pushtetin; q i kundrvihet qeveris pr ta marr vet pushtetin dhe udhheqjen, opozitart e parlamentit, ajo q zhvillon nj veprimtari t till sht opozita. # kund. pozita. Optacion /i lat. optatio /nis - dshir; zgjedhje e shtetsis sipas dshirs. Optant /i lat. optantis - sht ai q gzon kt t drejt. Optativ /i lat. optativus - dshirorja, mnyra dshirore e foljes.

798

Optik /a gr. optikos - pamor, pamje; deg e fiz. q studion dritn si dhe ligjet e t pamurit, trsia e aparateve ose e instrumenteve q jan t paisura me thjerrza t ndryshme. Optik /u lat. optikos pamor; specialisti i optiks. Optimal /e fr. optimal - m i miri moment, m e mira koh pr t br dika; afat optimal, i prshtatshm. Optimist /i fr. optimiste - besim n suksese, prfundime; besim se gjithka do t prfundoj mir e m mir. Optimizm /mi lat. optimisme - t qent n qejf, qndrim plot gjallri e gzim n jet e n pun, prirja pr t shikuar ant e mira. Optimum /i lat. optimum - ajo q sht m e mira, m e prshtatshme. Optometri /a lat. optikos metria - matja dhe konstatimi i forcs pamore. Opulenc /a lat. opulentia - pasuri e madhe, salltanet, shklqim n stoli. 2. plngprishje. Opulent /i lat. opulentus - i pasur; poseduesi i pasuris, plngprishsi. Opus /i lat. opus - veprat lerare, veprat shkencore, t gjitha veprat e nj shkrimtari, artisti ose shkenctari. 2.opusi letrar i veprave t

799

Kadares. 3. muz. opusi i veprave t kompozitorve Kosovar. Oqean /i gr. okeanos - hapsir e madhe me uj t kripur, q shtrihet midis kontinentesh: Oqeani Paqsor, Oqeani Indian: sasi e pamas: oqean lotsh, fmijsh. Oqeania gr. grupi i ujdhesave n Oqeanin e Qet t cilin e prbjn Melanezia, Mikronezia dhe Polinezia. Oqeanolog /u specialist i oqeanis. Ora pro nobis lat. Lutu pr ne! Oratori /a lat. orator - gojtaria, mjeshtria e t folurit. Oracion /i lat. oratio /nis - t folur, bised, oratori. Orakull /i lat. oraculum - profeci, hyjnia q profetizonte; ai q paraqet mendimet e parashikimet e veta si t vrteta.2. dikur priftrinjt pagan q parashikonin t ardhmen dhe folnin n emr t hyjnive. Oral /e fr. oral - gojor, i gojs, zanore orale, zanore gojore. Orangutang /u - majmun i Sumatrs pa bisht q i ngjan njeriut.
800

Oranzheri /a fr. orangerie - portokallishte, kopshti, serra n xhame e portokajve. Orbis terrarum lat. globi toksor, toka, bota. Orbit /a lat. orbita - vrrag e rrots, rrug; astr. rruga q prshkon n hapsir nj trup qiellor natyror ose artificial, Orbita e Toks. 2. rrug e lakuar q prshkohet nga dika. 3. orbita e elektronit, rrethi i veprimit t dikujt, dikas. 4. anat. zgavra e syrit a gropa e kokrdhokut (orbita e syrit ). Orden /i lat. ordo - rend ; shenj a pllakz prej metali me ndonj simbol n te, q i ipet dikujt pr merita : n luft, n pun,n gara sportive etj. Ordinanc /a it. ordinanza - ushtarak pran nj oficeri t lart a pran nj komande pr t kryer disa detyra ndhmse. Ordinacion /i lat. ordinatio nis - vendi, dhoma ku i viziton mjeku t smurt. Ordinar /i lat. ordinarius - i rregullt, i zakonshm, i prditshm, q ka titull profesional; profesor ordinar i universitetit. Ordinarius lat. titull i mjekut q sht n krye t nj reparti. Ordinat /a it. ordinata - mat. njra nga
801

koordinatat, q shrbejn pr t prcaktuar vendin e nj pike n rrafsh ( tjetra quhet abshis ). Ordinoj lat. ordinare pranoj; marr t smurt n mjekim pr ti shikuar e pr tu dhn barna. Oreks /i gr. oreksis - uri, shije, ndje, dshir pr t ngrn; etje pr t pasur dika. 2. dshir lakmi pr tia arritur dikaje. Orendi /t sll. ordie - vegl; sende, paisje, mobile shtpie, pr zyre: trueza, musendra, vitrina. Oreol /i fr. aureole - i art, i praruar. 2. nimbus a kuror e pikturuar pr kokn e nj t shenjt pr fam, autoritet. Orfe /u gr. Orpheus - kngtar nga mit. greke me z t jashtzakonshm, i cili me kngn e bukur lvizte drunj e gur, zbuste egrsirat. Organ /i gr. organon - mjet a aparat. 1. fiziol. pjes e trupit t qenjeve t gjalla, bimve q kryejn nj funksion t caktuar: organi i t dgjuarit, organi i tretjes. 3. organ shtetror ose institucion shtetror. 4. gazeta ose nj revist periodike organi botues. Organik /e gr. organikos - q u prket organeve nga bota e gjall, q ka lidhje gjenetike me qenje t gjalla, q sht formuar nga mbeturinat e bimve ose t kafshve, lnd organike.

802

Organikisht gr. organikos - n lidhje t ngusht e t natyrshme. Organizm /mi lat. organismus - trupi, t gjitha organet q ka Organizat /a fr. organisation - ndrtim, struktur; bashkim politik, ekonomik q ka qllime t caktuara, kryejn veprimtari t rregullt n baz t statutit , rregullores e normave t caktuara shoqrore. Organizoj fr. organiser - ndrmarr nj pun dhe bj prgatitje t nevojshme q t realizohet. Organo /ja it. organo - muz. vegl muzikore me frym. Organografi /a gr. organon graphia - prshkrimi i organeve. Organologji /a gr. organon logia - shkenca q studion organet e qenjeve t gjalla. Organon /i gr. organon - filoz. mjet pr njohjen e s vrtets. Organoterapi /a gr. organon therapia - mjekimi i t smurve me organe t kafshve ose me ekstrakte t ktyre organeve. Orgazm /a gr. orgasmos - ejakulacioni, kulmi i knaqsis seksuale.
803

Orgule /t gr. organon - muz. instrumenti m i madh muzikor me frym q mbahet n kisha katolike e protestane. Orgji /a lat. orgia - fest e hareshme kushtuar Dionisit, dfrim i shfrenuar duke pir e duke knduar. Origami /a gr. origami shkathtsi pr t br figura t llojllojshme nga letra n Japoni. Orient /i lat. oriens - lindja si an e horizontit, orientale a lindor, vendet e lindjes, orjentalist studjues, dietar i gjuhve orientale Lindja e largt ( India ). Oriental /e lat. orientalis - vendet orientale; gjuht orientale ( sanskrite, turke, arabe, persiane ) Orientalistik /a lat. orientalis - shkenca q merret me studimin e popujve, vendeve dhe gjuhve orientale. Orientim /i fr. sorienter - prcaktim i vendit dhe i drejtimit sipas shenjave n natyr ose sipas anve t horizontit; pikat e orjentimit. Orientoj lat. sorienter - drejtoj, udhzoj, i tregoj rrug q duhet ndjekur. Orientohem lat. sorienter - gjej rrugn sipas anve t horizontit ose me busoll. Origjinal /i lat. originalis - burimor, fillestar; dorshkrim i par i nj vepre, trajta e par e nj

804

dorshkrimi. 2. vepra burimore e nj autori e paprkthyer e paribotuar a kopjuar nga nj tjetr. 3. shtypshkr. dorshkrim a kopje e shtypur me makin q shrben si baz pr radhitjen e tekstit. 4. shkrimtar origjinal q ka mnyrn e vet t krijimit, ide origjinale, sjellje dhe qndrime t veanta t dikujt jo t zakonshme: njeri origjinal. Origjin /a lat. originis - fillim, burim, lindje, krijimi i dikaje, prejardhje, zanafill, origjina e njeriut, popullit. Oriz /i gr. oryzon - bot. bim njvjeqare e vendeve t ngrohta me t ciln bjm pilaf. Orion /i gr. orion - mit. gr. gjuetar, div njeri i madh e i bukur. 2.grumbulli i 136 yjeve n qiellin verior, q shihen me sy. Orkan /i sp. huracan - er shum e fort uragan, ciklon. Orkestr /ra gr. orchestra - muz. trsia e muzikantve, trsia e veglave kur luhet nj vepr muzikore, vendi ku vendosen veglat e muzikantt. Orkestral /i gr. orchestra fr. orchestral - grupi orkestral. Orkestrion /i gr. fr. orchestrion muz. instrument q imiton zrin e orkestrs. Orkestroj fr. orchestere - muz. luaj nj vepr
805

muzikore. Orkide /ja fr. orchide - pamje, dukje; bot. lule zbukurimi e vendeve t nxehta. Orkit /i lat. orchis - vez, mjek. pezmatim i vezoreve. Orl /i sll. orl - zool. shqiponj, shqipe. Orman /i turq. orman - pyll, dru, raft, dollap pr libra, rrobe. Ornament /i lat. ornamentum - zbukurim piktural, grafik ose skalits n dru, n ndrtesa , n plhura e t tjera ( artizanate ). Ornitofil /i gr. ornis philos - zog a shend i dashur, mik ose bim ornitofile. Ornitofobi /a gr. mjek. frika nga shpendt. Ornitolog /u lat. ornithologus - eksperti i shpendve. Ornitoz /a lat. ornithosis - mjek. dhimbja virale q i shkaktohet njeriut nga shpendt, zogjt, pllumbat e papagajt. Oro gr. oros - kodr, bjeshk. Oronim /i gr. emr kodre ose bjeshke. Orograf / i/a gr. specialisti q merret me orografi ose prshkrimin e kodrave, bjeshkve, relievit t toks. Orogjenez /a gr. orogenesis - lindje, krijimi dhe formimi i maleve.

806

Orometri /a gr. oros metron - shkenca q merret me matjen e lartsive, maleve. Ortikon /i gr. orthos - gyp i katods n kamern e tv, tipi i prsosur i ikonoskopit. Orto gr. orthos - i shesht, i rrafsht. Ortodoks gr. orthodoksos - besimplot, besim i vrtet, dogmatik, kish ortodokse, q i prmbahet me kokfortsi nj gjje. Ortodoks /i gr. fe e krishter q lindi dhe mbizotroj n Perandorin Bizantine prball katolicizmit t prhapur n botn perndimore. Ortodrom /a gr. orthos dromos - av. det. pika m e shkurt q lidh dy vende kryesore, loksodroma. Ortoepi /a gr. orto epos - drejtshqiptimi i fjalve n nj gjuh letrare. Ortofonometr /ri gr. orto phone metron - aparat pr matjen e drejtshqiptimit t fjalve t belbanve. Ortofreni /a gr. orto phren - shpirt; shkenca q merret me studimin e zhvillimit shpirtror a psikik. Ortogon /i gr. orto gonia - drejtkndsh, gjeom. knddrejt. Ortogonal /e gr. orto gonia - trekndsh knddrejt. Ortografi /a gr. orto graphia - gjuh. dretshkrimi, sistem rregullash pr ti shkruar drejt fjalt e nj
807

gjuhe letrare. Ortogjenez /a gr. orto genesis - fill, krijim, lindje; zhvillim i drejt i qenjeve t gjalla. Ortoid /i gr. orto eidos - gjeom. katrkndsh. Ostrokromatizim /i gr. orto chromatos - ngjyr ; vetia e pllakave foto. e filmave pr t marr saktsisht ngjyrat e spektrit e pr ti transmetuar ashtu si i sheh syri i njeriut. Ortometr /ri gr. orthos metria - matje e drejt. Ortopedi /a lat. ortho pedia - fmij; mjek. deg e mjeksis q merret me studimin e shtrembrimeve t eshtrave e muskujve, n fillim ishte vetm pr fmij tani edhe pr t rritur. Ortoskop /i lat. orthoscopium - lloj dylbie pr t marr n shenj. Ortotonik /e gr. orthos tonos - gjuh. shqiptimi drejt i fjalve me theks t qndrueshm. OS gr. kim. osmium. Osarium /i lat. ossarium - eshtr; varrez me eshtra, ose me pluhurin e t djegurve. Oscilacion /i lat. oscillatio nis - dridhje, lkundje, luhatje e trupave q mund t tunden. Oscilim /i lat. oscillo oscillare - dridhje, luhatet. Oscilograf /i fr. oscillographe - fiz. instrumenti q regjistron dridhjet elektrike. Oscilogram /i fr. oscillograme - fiz. paraqet vijat e

808

dridhjeve t dikas. Osein /a lat. osseinum anat. materja, lnda q prmban ashti. Osifikacion /i lat. ossificatio onis - eshtrzimi i nj sendi, kthimi i nj send n asht. Oskar /i hero; sipas producentit Oskar, figur e bronzt, nj kalors i holivudit i mbshtetur mbi dorezn e shpats, figur e praruar sipas producentit oskar. 2. akademia e artit dhe shkencs s holivudit jep shprblime pr arritje m t suksesshme t filmit joamerikan. Osman /i turq. ar. utman - zog i kuqedrs, i dragoit. Osman / emri i sulltanit t par turk, Perandoria Osmane n turqi. Osmium /i lat. osmium - metal me er OS me pesh atomike 190,8 prdoret pr tela t poeve. Osmoz /a gr. osmos - shtyrje, shtypje; thithja e nj lnde nga nj tretsir, nprmjet nj cipe me vrima shum t vogla; bn shtypje pr t kaluar membrann. Oso Kuka Oso i biri i Nifs dhe Bejtullah Kuks pasi e vrau nj bimbash policie ai shkoi n Vranin te motr madhja Gjyle dhe Dik Fisi. Gjyshja Mejreme prej nne e strhoi te malaziasi Stojan Bieliq junaku q kishte vra dy trimat e Knjazit.

809

Osoja ishte notar i fort At e drguan n Misir ( Egjipt ) pr shkollim Pas 4 vjet e 6. muaj Oso Kuka kthehet n shtpi me gradn e kapitenit. Me t kthyer e zgjodhn udhheqs t Djelmnis shkodrane q luftonte hapur kundr turqve. Pas nj plagese n luft kundr turqve, nna Nif shkoi e vizitoi te Nuri Kiri dhe i tha t solla dardh Kosove Kur qe n rrezik ta zn turqit ndezi flake kulln e barotit , ku ra vet me nj numr t madh t armiqve t tij. Ostalgji /a lat. ostalgia - dhembje e eshtrave. Osteolog /u gr. osteon lat. osteologus - mjek specialist pr smundjet e eshtrave. Osteom /a lat. osteoma - tumor eshtrash. Osteomielit /i lat. osteomyelitis - inflamacion eshtrash. Osteoplastik /a lat. osteoplastica - operacion plastik i eshtrave. Osteoporoz /a lat. osteoporosis - vrimat q paraqiten n eshtra te pleqt. Ostereosintez /a lat. osteosynthesis mjek. ngjitja e eshtrave me tela, shufra hekuri. Osteomalaci /a lat. osteomalacia - mjek. zbutje eshtrash. Ostentativ /e lat. ostentativus - i qart, konkret, lavdidashs.

810

Ostit /i lat. ostitis - mjek. pezmatim i eshtrave. Ostlandi < gjerm. Estonia, Letonia, Lituania, Bellorusia gjat okupimit nazist gjerman. Ostracizm /mi gr. ostrakismos - dbim me tulla nga kuvendi popullor n Athin, pr t fituar votimet. Otalgji /a lat. otalgia - mjek. dhembje e veshit. OTC ang. Organizata e Bashkimit Tregtar. Ovacion /i lat. ovatio nis - duartrokitje, e priten me ovacion, me duartrokitje me brohoritje, thirrje publike. Oval /e lat. ovalis - vez, vezore. 2. gjeom. elips, vij e lakuar. Ovarial /e lat. i vezoreve. Ovarit /i lat. ovarialis - ovarik, i vezoreve, inflamacion i vezoreve, dhembje e vezoreve mjek. ovarialgji. Ovogjenez /a lat. ovogenesis - procesi i krijimit t vezve nga qelizat e vezorve; mjek. konstatimi ose prcaktimi i seksit sipas vezs. Ovoskop /i lat. ovum skopeo - aparat elektrik pr t vzhguar freskin e vezve dhe zhvillimin gjat kohs s inkubacionit. Ovulacion /i lat. ovum latio nis - koha e ngrohjes, klloqks deri n dalje t zogut nga veza. Ozen /a lat. ozaena - mjek. dhembja e mukozs

811

s hunds, q shkakton nj er t keqe. Ozon /i gjerm. Ozon - kundermon, lshon er. 2. kim. O3 gaz oksidues me er t fort, shrben pr pastrimin a dezinfektimin e plagve ose sendeve tjera. Ozonator /i gr. ozo - kim. aparat pr prftimin e ozonit. Ozonometr /ri gr. ozein metron kundrmon; kim. aparat q mat sasin e ozonit n ajr. Ozostomi /a gr. ozein - kundermon, i vjen era; mjek. era e pakndshme e gojs. Pablo Picasso 1881 1973 Spanj qe piktor me fam botrore, pikturs moderne. Pacient /i lat. patiens - i smuri q ka shkuar t vizitohet te mjeku. Pacifizm /mi fr. pacifisme - paqe, paqsor; rrym politike q predikon paqe midis popujve, tendenc pr eliminim t lufts. Pae /ja turq. paa - gjell e lngshme me copa t vogla mishi, gjell mngjesi. Padron /i it. padrone - pronari i nj pasurie. Padishah /u turq. padisah - titull i sulltanit Osman. Paft /a turq. pafta - kops pr dritare e dyer, kops ifte. Pagan /e lat. paganus - fshatar, njeri i

812

pashkolluar, Paganizm /mi lat. paganismus - rrym e atyre q besojn n shum zotra, hyjni. # kund. monoteist lat. besimi n nj zot. Pagod /a port. Pagoda - faltore e Budistve, figur e ndonj shenjtori. Pajton /i fr. phaeton - karroc me katr rrota dhe me baestra, mjet pr udhtime. Paket / a fr. paquet - kuti e vogl prej kartoni; pako /ja e cigareve. Pakt /i lat. pactum - traktat, marrveshje midis dy shteteve t mdha pr shtje politike. Palao /ja it. pagliaccio - qesharak, njeri i ult i pakarakter. Palad /i it. palad - kim. Pd. metal q shrben pr instrumente precize dhe si katalizator. Palafit /i fr. palaffite - shtpi e ndrtuar mbi uj , zakonisht me hunj, pr tu mbrojtur nga kafsht dhe armiqt. Palatal /i lat. palatum - qiellzore, tingull qiellzor ose palatal. Paleo gr. palaios - i vjetr, i hershm. Paloantropologji /a gr. paleo antrpologi - shkenca q studion racat e njerzve. Paleografi /a gr. paleo grafi - shkenca q studion shkrimet, historin e gjuhs.

813

Paleolit /i gr. paleo lithos - periudha m e hershme e kohs s gurit. Palestr /ra gr. palaistra - sall e madhe e paisur me vegla t posame pr t zhvilluar ushtrime gjimnastikore. Palinodi /a lat. palinodia - mohim i nj vjershe tallse me nj lvdat t re. Palmet /a fr. palmette - kabin, od e vogl n anije. Palombar /i it. palombaro - zhytsi q punon nn uj me nj veshje teshash t posame. Pallamar /i turq. palamari - litar i trash pr t lidhur anijet, litar i spirancs. Pallang /a turq. palangri - llozi i ders, secila nga lopatat e drstils. Pallat /i lat. palatium - ndtesa shumkatshe, dikur e nj perandori a mbetrie. Pall /a turq. pala - shpat me dy presa, shul lloz dere, plor. Pamflet /i fr. pamphlet - shkrim i shkurtr satirik me tem aktuale q godet ashpr nj njeri a nj shfaqje t jets shoqrore e politike, ai q shkruan kta sht paamfletisti. Pan gr. pan - gjith, mbar: panshqiptare, gjithshqiptare, mbarshqiptare. Panair /i turq. panayir, gr. panegyris treg i madh

814

ku shiten mallrat, pazar i madh, ekspozit prodhimesh bujqsore nga krahina, vende t ndryshme, panair i librit, nj ksi lloj tregu n t kaluaren bhej nj her n vit npr fshatra t mdha me rastin e nj feste fetare. Pancir /i gjerm. panzer - parzmore, veshje nga metali, e gjat deri n brez q mbronte lufttart ndr luftra. Panegjirist /i lat. panegyricus - ai q shkruan lavdata (panergjike) Panik /u gr. Pan emr i zotit <frik e madhe q z nj turm ndoshta edhe pa arsye. Pankart /a fr. pancarte - transparenc, flet kartoni e ngjitur n nj shkop me parulla atuale n demonstrat, miting a ndonj manifestim tjetr. Pankreas /i gr. pan kreas - mish, gjndrr e zgjatur, nn stomak n t majt. Panlogjizm /mi gr. pan logos - filoz. ajo q ekziston sht racionale, dhe se ajo q sht racionale ekziston. Panoram /a gr. pan horama - pamje e natyrs q rrok syri, pejzazh. Panteon /i lat. pan theon - gjith perndishm, tempull fetar a ndrtes e vjetr madhshtore ku ruhen eshtrat e njerzve m t shquar t nj kombi a t nj vendi.

815

Panteizm /i ang. pantheism - botkuptim filozofik q sheh natyrn si mishrim t zotit. Pantofl /la gjerm. pantofel - heqla prej lkure a plishi q mbathn brenda npr shtpi, papuqe turq, gjurmashka t sheshta, lehtosha. Papat /i it. papato - pushtet, autoritet papnor. Pap /a lat. papa - titulli m i lart n kishn katolike; kreu i kishs katolike dhe i Vatikanit. Papirus /i gr. papyros - kallam i vendeve t nxehta q shrben pr letr. Parad /a fr. parade - parakalim i trupave ushtarake. Paradentoz /a lat. paradentosis - smundja kronike e mishit t dhmbve. Paradigm /a gr. paradeigma - model fjalsh; trsia e trajtave gramatikore q merr nj fjal. Paradoks /i gr. paradoksos - i papritur, mendim q bie n kundrshtim me at q deri sot sht pranuar si e vrtet; e pabesueshme n fillim por q e ka arsyen e vet dhe mund t jet e vrtet. Paradoksal /e gr. paradoks - jo i zakonshm, i uditshm. Parabol /a lat. parabolicus - mat. vij e lakuar e hapur me pika t barazlarguara nga qendra. Parafango /ja it. parafango - flet e metalt n trajtn e nj gjysm rrethi , q mbulon nga sipr

816

rrotn e makins, t biiklets etj. Parafiz /a gr. paraphysis - njomz, fidan, filiz, lastar, bisk. Parafoni /a gr. parafoni - rregullim tigujsh, rregullin zri. Parafraz /a gr. paraphrasis - fjali a shprehje q jep n mnyr prshkruese kuptimin e nj fjale a t nj shprehjeje t caktuar. 2. prkthim i lir dhe i zgjeruar i nj vepre, i nj vjershe. Parafrazoj gr. paraphraser - prsrit me fjalt e mia mendimin e nj tjetri. Paragraf /i gr. paragrapho - nnndarje e nj kapitulli, e nj ligji & pjes e nj teksti t shkruar q prfshin fjalit nga njra tek tjetra, kryerresht, kryeradh me nj shenj t posaqme si ( & ) Parajs /a gr. paradeisos< pers. pairidaeza kopsht me lule, vend n qiell, ku do gj sht e bukur dhe e shklqyer, atje jetojn shpirtat e t vdekurve q nuk kan br mkate sa ishin t gjall n kt bot. # kund. ferri, vend ku shpirtat e vdekur vuajn shum pr mkatet q i kan br n t gjall t ksaj bote, sipas mkateve q i kan br. Purgatori, vendi, ura e purgatori ku ndodhn shpirtrat e atyre q nuk kan br aq shum faje sa t shkojn n ferr; ura pr ca mkate midis ferrit dhe parajss.

817

Parakinezi /a gr. para kinesis - mjek. pengesa n lvizje, ecje. Paralaks /i gr. parallaxis - astr. kndi nga i cili shikohet diametri ose orbita e toks. Paralel /i gr. parallelos - secili nga rratht e prfytyruar t lmshit t toks, q shkojn paralel me ekuatorin n t dy ant e tij deri te polet dhe q shrbejn pr t prcaktuar gjrsin gjeografike; vij a drejtz paralele me nj tjetr q sa do q zgjatn nuk takohen njera me tjetrn. Paralitik /u gr. paralytikos - q sht i smur nga paraliza, q ka ngecur n vend, i amullt. Paralogji /a gr. para logos - pengesa n logjik dhe n t gjykuarit e shndosh gjat t folurit. Paraliz /a gr. paralysis - mpirje, shtangje e trupit apo pjes a gjymtyr t trupit, humbje e aftsis pr t lvizur, vepruar, humbja e ndjeshmris ndaj ngacmimeve, e paralizoj, e ndal n vend, e ngrin, ia humbas mundsin t veproj lirisht e gjallrisht. Parametr /ri gr. para metron - mas, mat. madhsi q ruan vlern e saj t pandryshueshme vetm n kushtet e nj detyre a t nj problemi t dhn. 2. fiz. treguesi i njrs prej vetive themelore t nj sendi, t nj makine, t nj sistemi a t nj dukurie, t cilat prcaktojn, gjendjen, regjimin e puns.

818

Paramnezi /a lat. paramnesia - mjek. humbja e plot ose e pjesrishme e kujtess. Paranoj /a gr. paranoia - mendje, mjek. kompleksi i ndjenjs, smundje e rnd mentale, rregullim i rnd psikik. Parantez /a fr. parenthese - secila nga kllapat e vogla q prdoren pr t futur brenda nj fraz, disa fjal nga q nuk lidhn drejprdrejt me ndrtimin e saj sintaksor. 2. fjalt ose fjalit e tilla q futen n kllapa. Parapsikologji /a gr. para psyche logia - pjes e psikologjis e cila merret me dukurit q bazohen n proceset psikike e intelektuale q i prkasin: okulizmi e spiritizmi. Paraselen /i gr. para selene - harku i ndritshm rreth Hns. Parasilabik /e lat. parasyllabe - fjal q ka numr t njjt rrokjesh. Parashut /a fr. mjet i br prej plhure t holl q shrben pr tu hedhur nga nj aeroplan, parashutisti. Paravent /i it. paravento - stend, perde e lvizshme, si ndarje n ndonj lokal, q shrben pr ti ndrruar rrobat etj. Parazit /i lat. parasitus - qenje e gjall q rron mbi trupin e nj qenje tjetr, ai q nuk punon por

819

jeton n kurrizin e tjetrkujt, ai q bn nj jet t zbrazt e t kot. Parcel /a fr. parcelle - pjes, nj cop tok e ndar, parcel pr ndrtim. Parceloj fr. parceller - ndaj tokn n ngastra, brezare, leh pr ta punuar. Parcial /e fr. parcialis - i pjesshm. Paremiografi /a gr. shnim i fjalve turta popullore. Paret /i it. parete - arkit. muri ndars i nj dhome. Parforfe fr. parforfe - dnim i nj ekipi pr shkak t mosardhjes ose t ndrprerjes s lojs t paarsye. Parfum / i, parfumeri /a fr. parfumerie kozmetik. Paritet /i lat. paritas - barazi, pjesmarrje e barabart. Parku ang. kopsht me bim, lule drunj, lodra e mjete t ndryshme pr pushim e argtim; autopark. Parkingu ang. vend parkimi pr automobila. Parkometri ang. koh parkimi i makins. Parnas /i gr. parnas - mal n Greqi ku besohej se banonte Apolloni perndia i poezis dhe mbrojtsi i artit bashk me 9 zanat si mbrojtse tarteve t bukura dhe t dituris; fig. poett e nj populli ose

820

parnasian. Parodi /a gr. parodia - imitim qesharak, satirik i nj vepre letrare duke kritikuar ant e dobta t saj e q zakonisht shoqrohen me muzik. Parodizoj gr. parodi - imitoj stilin e nj vepre letrare, e v n loj ann e dobt t saj, imitoj n mnyr komike. Paroksiton /e gr. krah. paraoksiton - rrokja e fundit e theksuar. Paronim /i gr. paronymos - fjal e afrme me nj tjetr pr nga forma dhe tingulli p. sh. ara - arra, drita-dita, mali-malli; fjal q jan formuar nga e njjta rrnj: pun-punim-punoj, punishtepuntori. Particip /i lat. participium - pjesorja, trajt e pashtjelluar e foljes. Participim /i lat. participare - pjesmarrja, participoj ose marr pjes s bashku me t tjert n nj pun. Partikull /a lat. particula - gram. pjesz, fjalz e pandryshueshme e ligjrats si po, sidomos, mbase etj. Partikular /e lat. particularis - pjesor, i pjess s dikujt; e drejta partikulare a pjesore mbi pronsin, mbi nj trashgim. Partikularizm /mi fr. particularisme - ndarje, prqarje, prirje pr tu

821

ndar. Partizan /i fr. partisan - ithtar, pasues i nj ete; lufttar LN Partner /i ang. partner - ai q merr pjes s bashku me t tjer n nj loj, n nj ndeshje, n nj shfaqje etj. 2. keq. marrveshje mes dy vetave. Parull /a fr. parole - fjal ose fjali e caktuar sipas nj marrveshjeje, fjali nxitse me prmbajtje politike q mbahet fsheht e q shpreh nj krkes a detyr t dits, ide a parim, thirrje q bhet nga populli n nj demonstrat, manifestim, marrveshje e msheht n ushtri. Pasagjer /i it. passeggero - udhtar n nj mjet. Pasaport /a it. pasaporto - letrnjohtim i posam pr udhtime jasht shtetit; dokument me t cilin paiset nj makin pr prdorim. Pasate /t it. passare - kaloj, erra t prhershme q fryjn prej rrethit tropik kah ekuatori. Pasazh /i fr. passage - mbikalim, ur pr kalimin e automjeteve e t kmbsorve mbi nj kryqzim rrugsh a hekurudhash; fragment nga teksti i nj libri, i nj artikulli. Pasim /i fr. pas imi - hap; t ndjekurit e dikujt, shembulluit t atyre q ecn para nesh. Pasion /i fr. passion - dshir, prirje, dashuri e madhe, vrull i brendshm pr di q t trheq, e

822

plqen shum; i kushtohet me shpirt dikaje. Pasiv /i lat. passivum - ai q rri e nuk merr pjes n ndonj veprimtari; nuk vetvepron, i plogt, jo i gjll, nuk mer pjes n ndonj prces, di e shuar. Pasvitet /i lat. pasiv - munges e gjallris. Pasterizoj fr. Lluj Pasteri ngrohja dhe ftohja e menjhershme e lndve ushqimore, pr ti ruajtur nj koh m t gjat 100 grad. Pastel /i it. pastello - laps i but pikturash. Pastet /a it. pastteta - gjell e gatuar me mish t grir e makarona, konzerv. Past /a gr. paste - qull elbi; past dhmbsh, past rroje, past xhamash. 2. past mblsire ose krem si zbukurime Pastshut /a pastioja it. pasta asciuta - gjell makaronash. Pastiqeri /a it. pasticceria - mbltore. Pastoral /e lat. pastoralis - baritore, bukolike, q paraqet jetn e bukur n gji t natyrs. Pasues /i krah. ndjeksi ose prkrahsi i ideve, pikpamjeve t dikujt, ithtari. q vjen pas dikujt a dikaje. Pasus /i lat. passus - hap, paragrf, pjes e shkurtr e nj teksti. Pasha /i turq. pasa - titull, qeveritar civil i nj krahine, nj sanxhaku ose i disa sanxhaqeve p.sh.

823

Ali Pash Tepelena. Patent /a it. patente - i hapur; dokument autorsie pr nj shpikje. 2. dokument i nj kursi pr ushtrimin e nj mjeshtrie; patent shoferi. Paternalizm /mi ang. paternalism - grupe shoqrore a kombe t tra q trajtohen si t mitura dhe presin ndihm atrore nga ata q jan m t zhvilluar. Patetik /e gr. pathetikos - shfaqje e zjarrt dhe e ngritur e ndjenjave; ton patetik, patosi, frymzim i ngritur. Patinazh /i fr. patinage - rrshqitje mbi akull, sport garash mbi akull. Patin /a fr. patin - quhen kpuct e ktij sporti. Patinim /i fr. patiner - lmuarja e fushs. Patllak e / ja turq. patlak - revole, gjashtare. Pato gr. pathos - vuajtje, smundje. Patofiziologji /a gr. pathos logia - mjek. deg q studion rregullimet e funksionit t indeve dhe tr organizmit. Patogjen /i lat. pathogenes - lind, krijohet, z fill, nis jetn nj baktere a mikrob q shkakton smundjen. Patogjenez /a lat. pathogenesis - mnyra e zhvillimit t nj smundje. Patologji /a gr. pathos logia - shkenca q studion

824

shenjat e para t nj smundjeje, shkaqet dhe zhvillimin e saj. Patriark /u gr. patria archos - prijs, kryetar fisi n bashksit primitive, krytar i familjeve t mdha. 2. titull i kryetarit t kishs ortodokse, patriku a patriarku, njeri q sillet si sundimtar n familje a n nj vend, njeri me pushtet t pakufizuar. Patriarkal /e lat. patriarchalis - njeri i lidhur me zakone t vjetruara, t cilave u ka shkuar koha, por ai nuk heq dor nga ato zakone t jets sa t vjetruara aq t prapambetura; pushtet i kryefamiljarit, burrit ndaj gruas dhe antarve tjer n familje. Patriarkalizm /mi lat. patriarkal izmi - sundim i plot i burrit mbi gruan dhe antart tjer n familje ose edhe n marrdhnjet shoqrore t patriarkatit periudh e fundit e komunitetit primitiv. Patrikan /a gr. patrichia - selia e patriarkut, kisha, zona, sistem i drejtimit t kishs ortodokse. Patriot /i lat. patriota - atdhetar, atdhedashs. Patriotizm /mi fr. patriotisme - atdhetarizmi. Patron /i fr. patron - gzhoja metalike n t ciln ndodhet predha, plumbi a ndonj lnd shprthyese, kapsoll metalike e mbushur me barot. 2. pjesa metalike e fytit ku vendoset poi elektrik, patrona pr stilograf. 3. patroni mbrojts i robrve

825

romak, mbrojts i shtpis a familjes. Patronazh /i fr. patronage - mbrojtje, prkrahje, kujdes pr dik nga nj organ m i lart shtetror. 2. patronazh mjeksor fr. shrbimi mjeksor i organizuar q u bhet n shtpi t smurve. Patronim /i gr. pater-onoma - mbiemr i formuar nga emri i babait: Gjonaj nga Gjon, Metaj nga Met, Balaj nga Bal. Patrull /a fr. patrouille - trup e vogl, roje ushtarake, policore, anije q vzhgon, bn zbulime, ruajtje objektesh. Pauz /a gr. pausis - pushim i shkurtr; muz. pushim midis notave, pushim gjat t lexuarit. Pavijon /i fr. pavillon - repart, sall e ndar sipas llojit t smundjeve n spital. Pecet /a it. pezzeta - cop plhure t ciln e vem prpara kur ham q t mos ndotemi, peshqir. Pee /ja turq. pee - cipa me t ciln grat muslimane mbulonin fytyrn. Pedagog /u gr. paidagogos - msuesi. Pedagogji /a gr. paidagogia - shkenca q merret me edukimin e fmijve dhe t rinjve. Pedal /i lat. pedalis - lev, lloz i biiklets. Pedant /i fr. pedant - snobist, njeri formalist q merret me imtsira, pr ta treguar vetn se sht dikushi, ndaj gjrave m me rndsi, m t mdha

826

dhe m logjike, ai sht nj i verbr, truthar e naiv 0,20 i prlyer nga mendja e shndosh. Pedatrofi /a gr. paidos atrofi - ushqim i dobt i fmijve. Pediatri /a lat. paediatria - deg e mjeksis q merret me smundjet e fmijve dhe mjekimin e tyre, pavion, spital i veant pr fmij t smur. Pediker /i lat. pedikure - njeri q merret me kujdesi, mirmbajtjen e kmbve, presi i thonjve, ai q merret me pedikur. Pedologji /a gr. paidos logos - shkenca q merret me studimin e fmijve, zhvillimin trupor e shpirtror (psikik) t tyre. 2. pedon logos shkenca q studion prbrien e toks. Pedopatologji /a gr. pais patologji - shkenca q merret me studimin e t metave psikike, me fmijt jonormal n veanti. Pegaz /i gr. pegasos - sipas mit. kal me flet, ka hyr n poezi si simbol frymzimi, frymzim poetik. Pehar /i turq. pehar - potir, lug e madhe, garuzhd, qepshe. Peizazh /i fr. paysage - nj pamje nga natyra, ajo q rrok syri, at q na del para sysh, piktura, vizatimi paraqet nj pejzazh t marr nga fshati,
827

prshkrimi i natyrs n nj vepr letrare. Peizazhist /i fr. peysagiste - shkrimtari, piktori, prshkruesi , krijuesi i pejzazheve t natyrs. Pekblend /a gjerm. pechblende - miner. rrshir uranore nga e cila nxirren lnd radioaktive. Pektin /a gr. pektikos - lnd ngjitse e pemve t pjekura mir. Peksimet /i tur. peksimet - galet, cop e buks e pjekur dy her, e rreshkur. Pelagr /ra lat. pellagra - lkur; mjek. smundje lkure q shkaktohet nga mungesa e disa vitaminave. Pelegrin /i lat. kish. pelegrinus - i huaj, ai q shkon n vendet e shenjta, haxhi. Pelegrinazh /i fr. pelegrinage - hagjillk, udhtimi n vende t shenjta q bjn pelegrint. 2. fig. vajtja e nj numri t madh njerzish n nj vend historik. Pelen /a sll. pelena - shpargr. Pelerin /a fr. pelerine - pallto prej stofi t holl, pa mng e me kapu, e cila hidhet krahve. Pelikan /i lat. pelicanus - shpend uji me sqep t gjat, me nj qese gjahu, shpend i madh uji. Pelikul /a lat. pelicula - lkurz, shtres e jashtme plazmatike e shtazve njqelizore.

828

Pelin /i turq. pelin - barisht e hidhur, prdoret pr pije n mjeksi, e hidhur si pelin. Pellazg /u gr. pelasgoi - parahelent; popullsi q banonte kryesisht n pellgun e Egjeut dhe n krahinat jugore t ballkanit para helenve e ilirve. Penal /e lat. poenalis - dnim q lidhet me veprime t rrezikshme pr shtetin kundrvajtje, krime q jan n kundrshti me ligjet n fuqi. 2. lidhet me prcaktimin e mass s dnimit. Penologji /a lat. poena logos - deg e kriminologjis e cila merret me studimin lindje, zhvillim, zbatim dhe rrezulltate t arritura n edukimin e t dnuarit. Penalti /a ang. penalty kick - sport. njmbdhjetmetrsh para ports s kundrshtarit, dnimi m i rnd brena nj loje t futbollit. Penel /i it. penello - fur e holl piktorsh. Penetroj lat. penetrare - deprtoj, arrij t deprtoj, futm diku duke kaprcyer pengesat. Pen /a it. penna - maje q shkruan. Penicilin /a ang. penicilin - antibiotik i fort, q nxirret nga disa lloj kpurdhash mykore dhe q prdoret pr mjekimin e disa smundjeve t rnda ngjitse; sasi e tij q shtihet n trup me nj gjilpr.
829

Penis lat. penis - anat. organ seksual i mashkullit. Pension /i lat. pensio - pages; pages pr nj invalid, t moshuar n pun; pagesa mujore e nj pensionisti, puntori q ka dal n pension. Pentagon /i gr. pente goni - peskndsh; Ministria e Mbrojtjes Popullore n Vashington / administrata supreme ushtarake e SHBA-ve. Pentalogji /a, trilogji /a gr. pes ose tri drama, vepra q pr nga prmbajtja prbjn nj trsi. Pentod /a gr. pente hodos - llmb me pes elektroda. Penjuar /i fr. peignoir - rrobe mngjesi, rrobe dhome. Perandor /i lat. imperatore - sundoj; titull i lart i nj monarku sunduesi q sundon shum vende, a nj monarki e madhe q prfshin shum vende dhe q sundohet nga nj perandor. Perceptim /i lat. perceptum - psikol. pasqyrim sendesh e dukurish n vetdijn e njeriut, forma e njohjes shqisore t realitetit objektiv. 2. mnyra se si dikush sheh a kupton di. Perceptoj lat. perceptum - rrok n vetdije dhe n shqisa nj trsi objektive. Pere /ja turq. pee - balluke, tuf floksh q linin burrat n maj t koks, jelja e kalit, krif, xhufka e
830

misrit. Perdah /u turq. perdah - shklqim, lustrim, politur. 2. vegl suvatimi pr mure, pr rrafshim t suvans, prdahu i qeleshepunuesit. Prdllehem /i fj. bisede, gjej ngushllim. Prasje /a bised, krahasim, krahasoj. Perfeksion /i fr. perfection - prsos, prkryej, t qent i prsosur n llojin e vet, e prmirsoj deri n prkryerje. Perfekt /i lat. perfectum - koha e kryer. Perfid /e lat. perfidus - dinak, dhelpr, i pabes. Perforacion /i lat. perforatio - prerja e nj organi pr ta nxjerr m leht fmijn e vdekur nga barku i nns, pa e lnduar mitrn. Perforator /i lat. perforator - aparati shpues pr perforacion. Perfuzion /i lat. strpikja e gjakut e shkaktuar n mnyr artificiale. Pergamen /a em. sipas qytetit Pergam n Azi lkur kafshsh e prpunuar posarisht pr t shkruar mbi te ; dokument a libr i shkruar n kt mnyr, pergamena shqipe me shkrimin e vet ndr m t hershmet n Europ thuhet se ka arritur t prhapet deri n skandinavi 2000 vjet m par nga shenjtort shqiptar Shn Lauri, Shn Albani, Shn

831

Niketa, kjo dshmi e lasht e librit shqip; far lloj libri ke, t till e ke fen! nn okupimin romak e bizantin shqiptart e prhapn nj prgamen shkrimi me prmbajtje t krishter, jo me arm e dhun, at mundsi e kishin vetm perandorit e mdha; kto lkura t trasha (pergamena) u solln popujve besimin, njrn nga fet q kishin n prmbajtje pergamenat ; m von u prdorn si lkur pr lidhje librash (fen e solli sunduesi ose libri, doktrina e gjetur spari nga nj popull). Pericikl /li gr. peri ciklus - bot. shtres rizogjene ku e kan origjinn rrnjt. Pericistit /i lat. periciptitis - pezmatim i kmishs s barkut (peritoneum). Peridentit /i lat. peridentitis - pezmatimi i lkurzs s mishit t dhmbve. Periderm /a gr. peri derma - lkura, indi mbrojt, indi lkuror mbrojts i organeve t vjetra. Periferi /a gr. periphereia - rreth e qark, rreth e rrotull dikaje, lagjet t ndrtuara jasht qyteti, jasht qendrs, vija q kufizon nj figur, pjes ansore t nj vendi, buza e di. Periferik /e gr. periferi - q sht jasht qendrs, joqensor.

832

Perifraz /a gr. periphrasis - prshkrim i trthort, sajohet kur shprehim nj ide me shum fjal, n vend q ta themi me nj fjal emrin e natyrshm t asaj ideje, sendi; prdoret pr t dhn tabllo m t bukura dhe m t plota p.sh. / u nda prej ksaj bote /vdiq ; flas gjat pr dika q mund t shprehem m shkurt, flas me perifraza ; kjo jep fuqi t madhe kuptimit abstrakt dhe zhduk monotonin e stilit q shkaktohet nga prsritja e fjalve a sinonimeve. 2. keq. prdorimi i teprt i ktij tropi errson, bn qesharak stilin: Edhe Gjergjit reni tek i ka ardh, Me lot faqet trimit miu kan mbush. (Gjergji filloi t qaj) 2. perifrazoj ose e them, e shtjelloj t njjtn gj me fjal t tjera Periglot /i lat. periglotis - anat. mbshtjellse lkurore gjuhs. Perigon /i gr. peri gone - gjini; bot. lule me fletza t kuqe, e prbr vetm nga kto fletza t kurors dhe kups. Perigje /u gr. peri ge - tok; astr. pika m e afrt nga Toka n orbitn e Hns a t nj sateliti artificial. # kund. apogjeu. Perihel /i gr. peri helios - pika kur Toka gjendet m s afrmi Diellit.
833

Perikard /i lat. pericardium - cipa q mbshtjell zemrn. Perikap /i gr. peri karpoos - fryti, bot. mbshtjellsi i fars. Perilimf /a gr. lat. peri lympha - lngu n brendi t veshit, n mes pjess s tij ashtore e t lkurs. Perimetr /ri gr. perimetron - gjeom. vija e lakuar ose e thyer q kufizon nj figur gjeometrike, vija q prcakton kufijt m t mdhenj t nj trupi. 2. aparat pamor. Period /a lat. periodus - periudh kohore; fiz. koha gjat s cils kryhet nj lkundje e plot ose cikli i nj dukurie; kim. sistemi periodik i elementeve. Periodik /u gr. periodikos - q del koh pas kohe, her pas here sipas nj rregulli, n koh t caktuara; vepr a fejton q del nj her n jav, njher n muaj. Periodizoj lat. ndaj n periudha t caktuara kohore nj proces zhvillimi. Periost /i lat. periosteum - anat. mbshtjellse lkurore e ashtit. Periostit /i lat. peri osteon - kosk; mjek. pezmatimi i ashtit. Peripatetik /u /t gr. per pateo - endem;

834

shkenctar shetits t shkolls s Aristotelit q zhvillonin msimin n sheti. Peripeci /a gr. peripeteia - kthes; ngjarje e papritur, zakonisht e keqe, penges a vshtirsi e papritur, q na del prpara e q duhet zgjidhur e kaprcyer, me mundime, me vuajtje, zgjidhje. Periqendr /ra gr. peri qendr - pika n orbitn e trupit qiellor m afrt me trupin qendror rreth t cilit rrotullohet. Periskop /i gr. peri skopeo - shikoj; aparat i posam q shrben pr t par nga nndetsja, llogorja etj. Perisper /i perisperma gr. peri sperma - far; mbshtjellse e kokrrs s fars. Peristaltik /a gr. peristaltikos - fiziol. tkurrja dhe zgjrimi i lukthit dhe zorrve deri n jashtqitje. Peristil /i gr. peristylos - krah. kolonad; arkit. shesh, ndrtes a prmendore e rrethuar me shtylla. Peritiflit /i gr. peri tyflos i verbr; apendiciti ose pezmatim i zorrs qorre. Periton /i gr. peritonaion - anat. riza q mbshtjell zorrt e barkut, cipa e dhjamt. Peritonit /i gr. peritonainon - cipa e barkut; mjek. inflamacion i cips s barkut, pezmatimi i zorrve.

835

Perititus /i lat. tussis clangosa; mjek. kolla e mir, e bardh a e mbl; smundje ngjitse zakonisht deri m shtat vje, shfaqet me nj koll t fort e t gjat. Perkusion /i lat. percussio - trokitje rrahje me gisht npr trup t pacientit nga mjeku, vizit mjeksore. 2. kontroollim i nj shtpie nga organet e sgurimit pr t gjetur gjurmt e fajit. Perl /a fr. perle - margaritar. Permanent /e lat. permanens - i prhershm, i vijueshm, permanent, i vazhdueshm pa ndrprerje: lejeqendrim permanent ose lejeqendrim i prhershm i nj familje n suedi. Permutacion /i lat. permutatio - ndrrim, ndryshim, kmbim. 2. elementet 1 e 2 kan vetm dy permutacione: 1 . 2 dhe 2. 1. Peron /i fr. perron - platform stacioni. Perpentum mobile lat. fiz. mjet, mekanizm ideal i imagjinuar, i cili do t punonte pa prdorimin e forcs (energjis). Persekutim /i lat. persequi - prndjekje me mjete dhune, pr ta detyruar dik t heq dor nga pikpamjet e veta, mjete prgjimi, shtypje pr mos ta ln t qet, pr ta nnshtruar dik.
836

Persiatje /t teori let. mendim i thell pr di, pr vepra, prsias ose mendoj thell deri t arrij te e vrteta. Person /i lat. persona - njeriu, njeriu vet, individi. Persona non grata lat. person i padshiruar. Personal / vetiak. Personalitet /i lat. perso itet - trsia e veorive psikike t njeriut. Personazh /i fr. personage - vehtje, individualitet i krijuar nga shkrimtari n nj vepr letrare, film, sidomos pr persona veprues t dors s dyt, pas heroit kryesor, personazhit pozitiv t veprs. Personazh /i negativ - karakterizohet nga tipare negative, pikpamje reaksionare, morali egoist dhe sjellje t dobt shoqrore me t meta, vese, tradhti etj. p.sh. Ballaban Pasha n poemin Knga e sprasme e Bals G. Dara i Riu. Personel /i fr. personnel - trsia e punonjsve q kryejn nj veprimtari t njejt e t prbashkt n nj institucion a ndrmarrje; n spital sht personeli i mjekve etj. Personifikim /i lat. persona facere vet bj, mishrim, gjedhe; t paraqiturit e dikas si qenje njerzore, mishrimi i nj kafshe me veti, cilsi e
837

tipare njerzore, t veshurit e nj sendi me tipare njeriu, di q prfaqson n mnyr t plot, t prsosur nj njeri, nj send; teori sajohet kur sendeve t pashpirt, ideve abstrakte ose dukurive natyrore u japim cilsi t njeriut, si t ishin ato t gjalla, shpirtzohen; poeti zhvillon dialog me te, ndan hidhrimin dhe gzimin si me njerz t gjall p.sh. O moj bor, bor e re, pop., O liri e shenjtruar N. Frashri, E la morden tuj kositun N. Mjedja, thot ajo e ve e gjor (grua e ve person. Shqiprin) F.Noli. Personifikimi sht monoton dhe pa arsye artistike citojm: gjethet lotonin e lisat merrnin frym, uji ndrronte, fusha etj. Perspektiv /a lat. perspektiva - e ardhmja e dikujt apo atij q ka mundsi t mira zhvillimi e prparimi e q sht parashikuar jo pr sot por t ardhmen. Pertubacion /i lat. pertubatio - rregullim, pshtjellim, rrmuj, prishja e rrjedhs normale t dukurive. 2. qarkullim jonormal i planeteve nn ndikimin trheqs t planeteve tjera. Pervers /e lat. perversus - i oroditur n marrdhnje seksuale i panatyrshm, perversioni a zvetnimi i epshit seksuale n mnyr jo t natyrshme.
838

Peshqesh /i turq. peskes - dhurat. marrin pjes t gjith antart e nj organi udhheqs, organi m i lart i nj org. a partie n periudhn midis dy kongreseve. Peshqir /i turq. peskir - peshqir pr sy, pr banjo, riz . Pesimist /i lat. pessimus - m i keqi, njeri me qndrim plot mrzi e trishtim, mosbesim n vetvete, me parandjenja t kqia, me dobsi, me pengesa pr t zgjidhur probleme dhe pr t hecur prpara, q shpreh pasiguri n jet. # optimist. Pesticid /i lat. pesti cida - koler mbyts; mjet kimik pr ti luftuar smundjet bimore, dmtort. Petard /i fr. petard - kuti me eksploziv pr shembjen e bedenave, binareve 2. bomb nga kartoni e baruti etj. Peticion /i lat. petitio - krkes e shkruar, q i drejtohet nga nj grup njerzish, nj organi t lart shtetror etj. Petrefakt /i lat. petr factum - ngursim, mbeturina t ngurosura bimsh e shtazsh. Petrifikim /i lat. Pet rificatio - bj gur, shkmb, ngursimi. Petrodollar /i lat. p. dollar - dollar i fituar nga shitja e nafts.

839

Petrografi /a lat. p. grafi - shkruaj; deg q merret me studimin, shtresimin, prbrjen minerale t gurve. Petrokimi /a lat. petro kimi - shkenc q merret me studime t lndve industriale: nafta, gazi dhe nnproduktet e tyre. Pianino /ja it. pianino - muz. piano e vogl me tela t vendosur vertikalisht. Pianisimo it. pianissimo me ton, me z shum t ult. Pianist /i it. pianista - muzikant q i bie pianos, me piano. Piavic /a sll. pijavica - shushunj, ushujza. Piedestal /i fr. piedestal - mbshtetje e lart nga guri i latuar, mbi t cilin vihet nj statuj, nj shtyll, nj prmendore etj. 2. shtyll n t ciln akrobati i tregon shkathtsit e tij n cirk, pozit e lart shoqrore, bazament. Pietet /i lat. pietatis - prshpirtje, dhembje e thell ndaj dikujt; prdllim mallngjim. Pietizm /mi lat. pietas - lvizje fetare protestane kundr filozofis iluministe. Piezoelektricitet /i fr. gr. piezien - shtyp, trus; dukuri e ngarkess elektrike te disa kristale, kur
840

kristali i kuarcit frkohet me nj cop t lesht. Piezometr /ri fr. piezometre - aparat q shrben pr matjen e shtypjes. Pigme /u gr. pygmaios - i plqyer, nga pygme grusht, shuplak. 2. fig. njeri shpirtvogl, zemrngusht. Pigment /i lat. pigmentum - ngjyr lkure tek gjallesat, tek njeriu q grumbullon pigmente ka ngjyr t bukur lkure. Pigmentoj lat. pigment - ngjyrosi lkurn. 2. kim. lnd ngjyrosje. Pikador /i sp. picador - lufttar n ndeshjen me dema q zakonisht i hipur n kal mban nj shtiz n dor. Pikant /i fr. piquant - i fort, shije ngacmuese; gjell me shum melmes, me shije. 2. plot hijeshi, i lezetshm, trheqs. Pikaresk /e sp. picaresco - avanturier, fundrrina e shoqris. Piket /a fr. piquet - kunja druri q ngulen n tok pr ndarjen e nj trualli n parcela, sinort, sll. megjat. Piketim /i fr. piketoj - ose t ngulurit e piketave n tok.
841

Piknik /u fr. piquenique - sheti e organizuar n grup jasht qytetit, pr pushim, dfrim n natyr duke marr edhe ushqimin me vete. Piko fiz. si pjes e par e fjalve t prbra, sht nj e bilionta pjes e fjals baz. (pF. Pikofaradi e bilionta e faradit.) Pikola it. piccolo - i vogl; muz. flaut i vogl, harmonik goje, uplin. Pikpapir /i gjerm. pichen - rrshinoj; letr ngjitse, letr e lyer me ngjits, rrshin, zamk. Pikrat /i gr. pikros - i atht, kim. acid i pikrinit, q nxirret nga bima Digitalis purpurea, lnd kristalore e helmt me ngjyr t verdh e cila prdoret si eksploziv. Piksid /a gr. pyxidis - kuti pr stoli dhe kozmetik; n kishn e krishter sht nj en e vajit t bekuar, hostie, relikt. Piktograf /i lat. pictus graphia - lloj m i vjetr i shkrimit q bhej me vizatime t ndryshme. 2. shtypshkr. shumzim i tekstit t vizatuar me fotokopjim. Piktogram /i lat. pictus gramma - simboli i fjals ishte figura e objektit; shkrimi i hershm me figura.
842

Piktur /a lat. pictura - arti i paraqitjes s natyrs nprmes vijave dhe ngjyrs. 2. prshkrim i dikaje n mnyr t gjall dhe t qart me mjetet e gjuhs.3. piktori mjeshtri i pikturs q pikturon me an vijash e ngjyrash sende t natyrs. Pilokarpin /a fr. pilocarpine - medikament pr shrimin e syve; pr kultivimin e flokve q nxirret nga bima pilokarpus microphullis n jugoamerik. Pilot /i fr. pilote - ai q drejton aeroplanin ose nj mjet fluturues. 2. ai q drejton nj anije gjat nj udhtimi, anije q hyn n port ose del nga porti. Pilotazh /i fr. pilotage - sht mjeshtria dhe teknika e drejtimit t aeroplanve; drejtimin e anijeve kur hyjn n port.2.pilotim t drejtuarit e nj mjeti detar ose ajror. Pilul /a lat. pila - top i vogl, hape, ilaq, bar n trajt e nj kokrre t vogl q merret nga barnatorja. 2. pilul e hidhur di e keqe, e hidhur q i vjen dikujt nga jasht. Pinakotek /a lat. pinacotheca - galeri pikturash, g. publike. Pinc /a it. pinza - dara t vogla me buz t zgjatura pr nxerrje gozhdash t vogla. 2. mjek. mash e holl e kirurgut gjat nj operacioni;
843

pinceta pr rregullim vetullash. Pinpong /u ang. sport - tenis tryeze. Pinguin /i lat. pinguis - shpend uji i Antartikut, nuk fluturon por zhytet n uj dhe noton mir. Pion /i fr. pion - shah. figur shahu, ushtar. 2. keq. e prdor si pion, si do ai. Pionier /i fr. pionnier - ai q hedh hapat e para n nj fush t panjohur, ndr t part an, v themelet e dikaje n shkenc a kultur. 2. antar i organizats q prfshin fmijt nga mosha 7-15vje. Piperazin /a lat. piper - kim. C4 H10 N 2. baz org. q prdoret pr vullkanizim n industrin e goms. 2. mjek. si mjet kundr glistrave t zorrve. Piperin /a lat. piper - C17H19N1 kim. alkaloid q i jep shije karakteristike piperit. Pip /a sp. pipa - ibuk, llull, cigarishte pr t pir duhan. Piranometr /ri, pirheliometri, solaniometr gr. instrument pr matjen e intenzitetit t rrezatimit t diellit mbi siprfaqen e toks. Pirazol /i fr. pyrazol - bashkim heterociklik C3 H4 N2, derivat kimik shrben pr ilaqe aminopirin, antipirin.
844

Pireks /i lat. pyros ex - zjarrduruese, vlen pr sende q vijn n kontakt drejtprdrejt me zjarrin. Pirat /i lat. pirata - kusar deti, brs i krimeve n det kundr udhtarve, agresor q dhunon tokn, ujrat dhe hapsira t caktuara, pushtim. 2. plaqkitje, vjedhje letrare. Piramid /a gr. pyramis - gjeom. trup gjeometrik q ka pr baz nj trekndsh a nj shumkndsh dhe me faqe ansore aq trekndsha dybrininjishm sa brinj ka baza, t cilat bashkohen lart n nj kulm. Piramidon /i gr. piramis - farm. ilaq pr uljen e temperaturs dhe zbutjen e dhembjeve. Pirg /u gr. pyrgos - kull e lart zakonisht e rrumbullakt, kala vzhgimi, vrojtim pr mbrojtje nga armiku. Pir /i turq. pir lezet; e ka zakon, e ka pr piri, i shkon pr piri, i shkon pr shtati, nuk mund t sillet e veproj ndryshe. Piridoksin /a fr. piridoxine - vitamina B , lnd kristalore q gjendet n drithra, mishra dhe tharm (maj). Pirit /i gr. pyrites - mineral q prdoret pr prgatitjen e acidit sulfurik, sulfuri i hekurit.
845

Piro gr. pyros - zjarr. Pirofobi /a gr. pyros fobi - smundje e friks nga zjarri. Piroforik /e gr. pyros forik - q ndizet, digjet leht. Pirogalol /i gr. kim. trioksibenzen C6H3(NO31) pluhur kristalor, shrben pr zhvillimin e foto. pr ngjyrosjen e flokve si dhe dermatologji. Pirogen /i gr. pyros genesis - me prejardhje nga zjarri, nga magma e zjarrit. Piroterapi /a lat. pyros theraphia - t smurit i ipet pr tia mbytur shkaktart e smundjes me nj temperatur artificiale q ka ilaqi pirogen. Pirog /a fr. pirogue - lundr indiane. Pirograf /i gr. mjeshtria e gdhendjes n dru dhe lkur. Piroksen /t gr. pyros ksenos - zjarr i huaj; prbrje kimike q kan shkmbinjt eruptiv. Piroksilin /i gr. pyro xilon - materjal eksploziv q prftohet nga palca e drurit me ndihmn e acidit sulfurik dhe azotit; prdoret pr minim dhe prgatitjen e barotit pa tym. Pirolatri /a gr. pyros latreia - adhurim, hyjnizim i zjarrit. Piroliz /a gr. pyros lysis - zbrthim, shprbrje e nj substance me ann e nxehtsis.
846

Piroman /i gr. pyro mania - trbim, njeri me prirje t smur pr t ndezur zjarre, pr t futur zjarr, n male etj. Pirometr /ri gr. pyro metron - aparat pr matjen e temperaturave t larta. Pirop /i gr. pyropos - me fytyr t prflakt; min. granit i kuq. Pirosfer /a gr. pyros sphaira - top, gjyle rruzull; brendia e zjarrt e toks nn litosfer. Piroteknik /a gr. pyro technike - deg e lndve shprthyese, e fishekzjarreve. Piruet /a fr. pirouette - rrotullim i plot rreth vets duke qndruar n majn e nj kmbe ( balet ), rrotullim i kalit n kmbet e prapme n vend, balet n akull; pop. frrojk. Pisoar /i fr. shurrtore publike burrash q gjendet n Wc. Pist /a fr. piste - rrug vezake; vend i posam i shtruar me imento ose me pllaka: pist aeroplansh, pist ikletash. Pistil /i lat. pistilum - organi femror i luls, q prbhet nga vezorja, shtyllza dhe kreza. Pistolet /a fr. pistolet - arm zjarri me karikator. 2. tek. ekan automatik me turjel shpuese. Piston /i it. pistone - strfyts, ep, lfyt, pjes e

847

nj pompe a motori q lviz e puthitur brenda nj cilindri. Pishin /a lat. piscina - pellg i madh me uj t pastr i ndrtuar ( basen ) pr larje, notim, gara. Pitekantrop /i gr. pithekoos anthropos - majmun njeri; njeriu m i lasht q sht zbuluar i cili ruante ende tiparet e majmunve antropomorf por kishte fituar aftsin e qndress n dy kmb. Piton /i gr. python - zool. gjarpr i madh e pa helm i viseve tropikale. Pitoresk /e fr. pitoresque - piktor, mjeshtr i pikturs, prshkrim. Pixhin inglish, ang. pidgin-english - kinez. business - biznis. Pizhame /t pers. pixhama - veshje nate e leht dhe e gjr, q ka xhaket dhe brekota t gjata. Pjac /a it. piazza - sheshi i nj qyteti, pazar, treg. Placent /a lat. placenta - els. 1. anat. shtrat, cip e misht q mbshtjell dhe ushqen pjelln (bebn) e shtatzns dhe n lindje del jasht bashk me bebn. 2. mugulla e fars sipas botaniks. PJETR BUDI ( 1566 1623 ) Lindi n Guri t Bardh t Matit, n moshn 19 vjeare punoi si perlat i kishs katolike, njihet si patriot m

848

aktiv i kohs. Prktheu dhe prshtati librat fetar si: Doktrina e Krshten 1618 Rituali roman 1621 Pasqyra e trrfyemit 1621 Shkroi mjaft vargje me brendi fetare. Lexim i veprave t Budit n antologji: Parathnja e Doktrins s krishten, E dheta e kishs, Madhshti e njerzve, I madhi Zot qofsh lvduom Zakone t vdekjs n malsit e veriut Parathnja e Pasqyrs s t rrfyemit PJETR BOGDANI ( 1625 -1689 ) Lindi n Gur t Hasit. Studimet e larta i kreu n Itali, ku u laurua doktor i teologjis dhe i filozofis. Shrbeu si perlat i kishs katolike, qe patriot i dalluar i kohs. Autor i veprs Cuneus Prophetarum ( eta e profetnve ) n veprn e tij t vetme botoi edhe nj cikl vjershash pr Sibilat. Lexim i veprave t Bogdanit n antologji : T primt prpara letrarit Burrnija e malsorve Astrologji Fenomenet e natyrs Sibila delfike dhe sibilat persike

849

Pjetr Bogdani ( vjersh e knduar nga Luk Bogdani) PAPA TOTASI SHEK. XVII Nuk kemi shnime pr te, mendohet se sht autori i dorshkrimit: Anonim i Elbasanit Lexim Darka e Krishtit n antologji. Plafon /i fr. plafond - tavani. 2. fig. limiti, pika kulminante n buxhet, limiti maksimal, pika m e lart. Plagoskop /i gr. plagos skopeo - an shikim; aparat q tregon drejtimin e ers dhe ant e horizontit. Plagjiatur /a lat. plagium - vjedhje, grabitje njerzish; let. pjes e vjedhur letrare, plagiat. Plan /i lat. planum - vizatim q paraqet n shkall t zvogluar siprfaqen e nj shteti; hart, skic, vizatim q paraqet planin e nj ndrtese. 2. fig. shnim pr synimin q duam ta arrijm. Plani global ( vjetor ) n shkoll, plani mujor, plani javor dhe plani ditor i msimit n shkoll, trsia e mjeteve dhe mnyra e zhvillimit t nj pune a veprimtarie brenda kohs s parapar me plan. Planifikoj lat. planare - bj me koh planin pr at q kam ndr mend t kryej, e v n plan.3. plan /i lat. zdrukth i madh pr rrafshim drrasash.

850

Planet /i lat. planeta bredhs; astr. trup qiellor q rrotullohet rreth Diellit dhe merr prej tij dritn dhe ngrohtsin. Planetoid /i gr. planeteos eidos - planet i vogl, asteroid. Planiglob /i lat. planum globus - shesh, rrafshin; harta gjeografike q paraqet mbar rruzullin toksor si rrafshin. Planimetri /a lat. planus metron - gjeom. mas pr siprfaqet e paraqitura n rrafshe. Planoj lat. planare - zdrukthoj, rrafshoj, sheshoj nj drras. Planshet /i fr. planchete - gjeod. anta e hartave gjeodezike, astron. Plantacion /i lat. plantatio - ekonomi e madhe bujqsore me t mbjella: kafe aj, pambuk ose lloje t tjera. Plasdarm /i fr. place darmes - zona e prgatitjeve ushtarake. Plasman /i fr. placement - t gjeturit e nj vendi, t nj pune; investim, shitje e nj malli n treg. Plasoj fr. placer - v, vendos dik n nj vend, i gjej nj pun diku; investoj kapital, shes mallin. Plasmod /i lat. shkaktuesi i malarjes. Plastelin /a it. plastilina - lnd plastike e but
851

pr pundore, modelime, e przier me deltin dhe dyll yndyr etj. Plate /ja fr. plateau - i rrafsht; pjesa m e ult e salls n teatr a kino (ku uln shikuesit) prball skens. Platform /a fr. plate forme - podium a vend m i lart, pak m i ngritur n nj stacion hekurudhor, shesh pushimi. 2. platforma fr. nj trsi parimesh, krkesash, pikpamjesh politike, ideologjike, n baz t cilave vepron nj parti, partia n pushtet, nj grup i organizuar njerzish duke krkuar realizim t asaj q prmban platforma; usht. vendprojektili a lansimi i armeve t zjarrta n llogore. Platin /i sp. platina - argjend metal i but pr stolira Pt. Platonik /e gr. q ka t bj me filozofin grek Platon, i cili ekziston vetm n imagjinat, dashuri platonike. Plazm /a gr. plasma - themelat, bio. pjes e lngt e gjakut pa rruazat. Plazmod /i lat. plasmodium - zool. gjalles njqelizore, parazit q shkakton malarjen. Plazmoliz /a gr. plasma lysis shkrirje, tretje;
852

zbrthim i protoplazms, krijess ( lng i trash e pa ngjyr q ndodhet rreth brthamave t qelizave t gjallesave dhe q sht lnda themelore ku zhvillohen proceset jetsore ). Plazm /a gr. plasma - themelat; biol. pjes e lngt e gjakut, pa rruazat e gjakut. Plazmod /i gr. plasma - zool. gjalles njelizore, parazit i vogl q shkakton malarjen. Plazh /i fr. plage - ranisht, buz deti, liqeni. Plebe /u lat. plebs - popull; hist. njeri i vegjlis pa t drejta politike n Romn e Vjetr. Plebishit /i lat. plebscitum - turm, mas, populli mbar q votojn pr nj shtje me rndsi t veant, vendosin pr nj shtje politike ( referendum ). Plebishit /i lat. plebs scitum - popull vendim, konkluz; votim i prgjithshm q bhet pr t vendosur pr nj shtje politike me rndsi t veant, referendum. Plebishitar /e lat. plebs - masiv, i votuar nga populli, turma. Plejad /a gr. pleiades - grup njerzish t shquar n nj fush t veprimtaris gjat nj periudhe t
853

caktuar: Plejada e Rilindasve, Plejada e poetve bashkkohor. Plejad /a gr. pleiades - grup njerzish t shquar n nj fush t veprimtaris, gjat nj periudhe t caktuar. 2. plejada e Shkrimtarve t Rilindjes Kombtare. Plejboj ang. play boy - luaj djalosh; loj zbavitse e nj t riu q ka para, djalosh q zbavitjen e ka qllim kryesor. Pleksus /i lat. plexus - anat. pleksus solaris , thurje, grshetim i nervave ose i enve t gjakut. 2. sport. rnje, goditje n boks. Plenar /e lat. plenarius - mbledhje e nj organizate n t ciln marrin pjes t gjith antart e organizats. Plenum /i lat. plenum - i plot; mbledhje n t ciln marrin pjes t gjith antart e nj organi udhheqs, organizate pr periudhn midis dy kongreseve, dy konferencave. Plenar /e lat. plenarius - mbledhje n t ciln marrin pjes t gjith antart e nj organizate, t nj komiteti /i. Plenum lat. plenum - i plot; mbledhje ku marrin pjes t gjith antart e nj organi udhheqs t
854

nj partie, t nj organizate shoqrore. 2. organi m i lart n organizat pr periudhn midis dy kongreseve ose dy konferencave. Pleonazm /mi gr. pleonasmos - i teprt, me bollk; fig. stilistike q prbhet nga disa fjal me kuptim t njjt ose shum t afrt p. sh. plak i vjetr e i thyer n mosh, klysh i vogl, zogz e vogl. Pleur /a gr. pleura - anat. secila nga dy cipat e holla q i mbshtjellin mushkrit dhe ant e zgavrs s gjoksit. Pleurit /i gr. pleuritis - mjek. mahisja e asaj cipe t mushkrive. Plural /i lat. pluralis - i shumt; gram. shumsi i emrave, pluraliatantum lat. ( syze, pantallona, grshr, dar ). 2. pluralis modestis lat. ne thot nj shkrimtar n vend un. Pluralizm /mi lat. pluralis - sistem shum partiak i pavarur n nj shtet demokratik. # kund. monizmi lat. sistem nj partiak ( komunizmi n shtetin socialist ). Pluskuamperfekt /i lat. plusquamperfekt - gram. koha e kryer e plot. Plutokraci /a gr. plutokratia - sundimi politik nga
855

shtresa m e pasur. Pluton /i gr. Plutoni - mit. e vj. gr. perndia i nntoks; astr. planeti i nnt i Sistemit Diellor. Plutonium /i lat. plutonium - kim. metal q nxirret n mnyr artificiale nga mineralet e uraniumit, ka veti radioaktive dhe prdoret pr t prftuar energji brthamore simb. Pu nr. rend. 94. Pluviografi lat. aparat pr matjen e t reshurave. Pllakat /i lat. placatum - mjet propogande, reklam e vizatuar me prmasa t mdha, pr agjitacion. Pneumatik /u gr. pneumatikos - rrot gome (llastiku) e mbushur me ajr auto. avioni. Pneum /a gr. pneuma - frym, frymmarrje, jet, shpirt. Pneumograf /i lat. pneumographium - aparat i cili shnon grafikisht zgjrimin e krahrorit me rastin e frymmarrjes. Pneumokok /u lat . pneumococcus - mjek. bakter q shkakton pneumonin, smundjen e mushkrive, mahisja e mushkrive. Pneumokonjoz /a gr. pneuma konios - mjek. smundje nga thithja e pluhurit, sedimentimi i tij n mushkri. Pneumoliz /a lat. pneumolysis - mjek. ndrhyrja
856

kirurgjike, prerja e cips s mahisur t mushkrive. Pneumoni /a lat. pneumonia - mjek. smundja e mushkrive, mahisje e hojzave t tyre, ftohje. Pneumatologji /a gr. pneumon logia - mjek. dega e mjek. q studion organet e frymmarrjes. Pneumatoraks lat. pneumathorax - mbledhja e ajrit n zgavrn e gjoksit n mes t cips s mushkrive dhe t mushkrive. 2. futja ( pompim ) me qllim e ajrit n zgavrn e gjoksit si mjekim kundr tuburkulozit. Podium /i lat. podium, podion - vend i ngritur n klas ku rri msuesi, vend n sken, vend n shesh, knd n stadion. Pedometr /ri gr. podos metron - aparat q i numron hapat. Poem /i gr. poiema - hartoj, bj, nj vepr lirike a epike e shkruar n vargje, vepr muzikore zakonisht me karakter lirik; let. vepr poetike tregimtare n vargje me prmbajtje epike q tregonte pr jetn dhe bmat e heronjve legjendar, t njohura siIliada dhe Odiseagreke, Eneida romake, Milisaot n shqipe. Poen /i fr. point - sport. pik, pr shnim fitoreje.
857

Poent /a fr. pointe - mendimi kryesor i shprehur prmbledhtas n fund t fjalimit, t vjershs. Poetik /a lat. poetica - deg e shkencs pr letrsin q merret me studimin e teorive t krijimtaris letrare. 2. trsia e mjeteve artistike dhe veorit e stilit t nj shkrimtari ose t nj drejtimi letrar. Poetizoj fr. poetiser - zbukuroj, e paraqes di shum t bukur e poetike. 2. me fjaln poetik kuptojm nganjher veorit e stilit t nj shkrimtari, trsin e mjeteve artistike q ai prdor n veprat e veta, n kt vshtrim themi: poetika e Naimit, poetika e De Rads etj. Poezi /a gr. poiesis - krijimtari, ndrtim vargjesh, n nj kuptim t gjr, me kt term prfshihet e gjith krimtaria letrare artistike, q e pasqyron realitetin me an t figurave artistike (shih! letrsi). 2. me nj vshtrim m t ngusht dhe m t prhapur quhen poezi veprat letrare n vargje, duke i kundrvn me veprat jo n vargje, n proz, vjersh, frymzim, frym lirike e shprehjes t bukur e fisnike, di q ndikon n ndenjat e zemrn e njeriut, q t frymzon e t rrmben. Poezia dramatike - Me kt poezi dramaturgu pasqyron jetn e njeriut me an t veprimit q

858

zhvillohet mbi sken. Drama gr. pun, veprim. Derisa n poezin epike poeti pasqyron jetn e njeriut duke prdorur si mjet tregimin e ngjarjes q sht zhvilluar n t kaluaren. N poezin dramatike veprimi zhvillohet para nesh, n kohn e tashme, pastaj n te nuk hasim t folmen e shkrimtarit apo tregimin e tij, por tr prmbajtja e saj zhvillohet dhe shprehet permes personazheve, rolin e t cilve e interpretojn besnikrisht aktort. Ne duke dgjuar monologt dhe dialogt e tyre, duke vrejtur me vmendje punt dhe sjelljet e tyre kuptojm prmbajtjen e drams. Zakonisht n do vepr dramatike grshetohen elemente lirike dhe epike. Derisa nprmjet poezis lirike autori shpreh botn e tij shpirtrore n mnyr t drejtprdrejt. N veprn dramatike autori plotsisht e shpreh vetn duke u dhn liri veprimi personazheve, aktorve, t cilt i shprehin n sken mendimet, ndjenjat dhe prjetimet e veta, si t ishin ata vet autor t tekstit. Kshtu narracioni (tregimi) dramatik n sken vepron m fuqishm n vetdijen ton se sa nprmes fjals s autorit. Aristoteli veprat dramatike nuk hartohen me qllim q t lexohen; ato shkruhen nergut pr tu shfaqur n teatr, prandaj fjala nuk sht i vetmi mjet shprehs i drams.

859

Gjat konkretizimit t personazheve t veta dramaturgu prdor mjete, orendi, tinguj, drit, rekuizita, kurse aktort prdorin zrin, gjestet dhe mimikn. Dramatika ka njsin e veprimit, njsin e kohs dhe njsin e vendit. Teatri ka mjete t nevojshme dhe puntort profesional pr realizimin me sukses t veprs dramatike n sken: regjisori, skenaristi, rekuizitori, kori, dekoratori, aktort, vallzuesit, orkestra, sufleri. Ndihma iterpretuese, deklamacioni ose toni e folmja e aktorit. Mimika shprehjet n fytyr dhe syt e aktorit. Gjestet lvizjet e gjymtyrve. Regjisori - sht interpretues i ides dhe mendimit t dramaturgut. Ai udhzon, korrigjon dhe strvit aktort q interpretimi t jet sa m origjinal, m i natyrshm. Ai jep edhe iden pr dekor, rekuizita, drit, tinguj e sken. Ndihma teknike - ka t bj me prgatitjen e kostumeve, maskave t ndryshme pr t shprehur m leht tipare e karaktere t personazheve. Skenografi - ka pr detyr ( q n baz t tekstit t dramaturgut dhe sugjerimeve t regjisorit, bindjes s vet ) t prgatis dekorin e skens rreth t cilit jetojn, lvizin e veprojn personazhet. Nprmes
860

dekorit paraqitn pjes qyteti, fshati, fushe, pylli, rruge, shtpish, zyre Skenari - prfshin efektet q prodhohen me an t mjeteve teknike pr t emituar dukuri t ndryshme natyrore, koht e ndryshme t dits, drit, terr, tinguj, bubullim, stuhi, shi, bor, er, hn, val deti etj. Nj akt - mund t ket disa skena. Para s gjithash drama duhet t jet e mir, e prgatitur bukur, artistike pr t pasur sukses dhe aktualitet. Komedia gr. come ode fshat dhe kng gazmore q prqeshin veti negative t njerzve, t shoqris. Ajo buron nga karakteret e situat komike. Jo nga ndeshje t forta me pasoja tragjike. Prfundimi i konfliktit sht i lumtur, n dobi t personazheve pozitive. N letrsin ton t sotme shigjetat e komedis sulmojn t vjetrn konzervative q prpiqet t mbijetoj. Tragjedia gr. tragos ode cjap dhe kng, kjo sht m e vjetra dhe kryesorja pr tu shfaqur n sken. Konflikti i ksaj prfundon n katastrof, me vdekjen e heroit q has n pengesa t pakaprcyeshme nga forcat e errta.

861

POEZIA LIRIKE u zhvillua sidomos n shek. 7-6-5 n kohn e Periklit, prforcimit t shtetit grek. Poet lirik qen shumher aristokrat, politikaj q poezit e tyre i prcillnin me loj, lyra e fyej. N fazn e shek. 5-4 u njohn mir skulptura, piktura dhe arkitektura. Pogrom /i rus. pogrom - ndjekje e organizuar me vrasje n mas e pakicave kombtare ose kundr njerzve prparimtar. Pojak /u sk. poljar - rojtar i arave e i vreshtave n fshat; pendar, beki, korrier fshati. Pojat /a sk. pojata - kasolle bagtish e mbuluar me dushk; treme, hajat. Pol /i gr. poly - shum. # kund. mono. Poliacid /i gr. poly acid - kim. acid shumbazik. Poliandri /a gr. poli andros shum burra; grua me shum burra. # kund. poligami. Polietilen /i gr. poli etilen - mas plastike e parafins sintetike. Polifoni /ke gr. polifoni - kng me shum zre, shumzrsh.
862

Pol /i gr. polis - bosht, secili nga dy skajet e boshtit t prfytyruar t toks, poli verior, jugor; fiz. secili nga dy skajet e kundrta t nj qarku elektrik. Polaritet /i lat. polaritas - fiz. kundrti e plot midis ( e +). polarizimi i rrezeve ose t ndart n dy pole t kundrta e valve elektromagnetike, polarizimi ndarja e njrzve n dysh. Polarizoj fr. polariser - fiz. el. bj polarizimin e rrezeve t drits a valve el.magnetike, bj q t ndahen dy t kundrta. Polaroid /i lat. polaro eidos - opt. xham i posam q nuk reflekton drit. Polemik /a gr. polemikos - luft, debat, rragat, diskutim i gjall, q zhvillohet midis dy a m shum njerzve, palve, partive; kur ndeshen pikpamje t kundrta ose rrihen shtje politike, shkencore etj. 2. let. vepr n t ciln mbrohet ose rrzohet me argumenta n dor, nj tez politike, shkencore a letrare. Georgius Castriotus e Frano Bardhit sht nj polemik e fuqishme e shek.17. q lufton tezn e gabuar t Toma Marjanoviqit i cili mohonte kombsin shqiptare t Sknderbeut; polemika zakonisht ka stil t rrmbyer, luftarak, me protesta e sarkazm t fuqishm.
863

Polen /i lat. pollen - pluhur mielli n mulli, bot. pluhur, pjalm Polenizim /i lat. polen - bot. pjalmim. Poleograf /i gr. polis grapho - shkenc q studion qytete. Poligon /i gr. poly gonia shumkndsh. 2. strvitore pr itje, poligon ndrtimor. Poligraf /i gr. poly grapho - shkrimtar q shkruan shum gjini. 2. makin q shumfishon shkrimet. Poligjenez /a gr. poly genesis - lindje; teori q shpjegon lindje njerzish nga lloje t ndryshme t majmunit njeri (antropomorf) Poliglot /i gr. poly glotta - ai q di shum gjuh. Poliglotik /e gr. shumgjuhsor, q shprehet n shum. Poliklinik /a gr. poly klinike - institucion mjeksor me shum klinika, reparte, ku mjekt specialist mjekojn t smurt pa i shtruar n spital. Polikrom /i gr. poli chroma - shumngjyrsh, ngjyrosje me shum ngjyra e sendeve t ndryshme. Polikultur /a gr. poli cultura - kultivim; kultivim i disa llojeve t lashtave. # kund. monokultur.
864

Polimasti /a gr. poly mastos - sis; grat me m shum se dy sisa. Polimenorre /ja lat. polymenorrhaca - ca rrjedh; mjek. menstruacione t shpeshtuara. Polimeri /ke gr. polymeria - shfaqja e formave t ndryshme t elementeve kimike, shumpjessh. 2. organ trupor me 6 gishta, tri veshk etj. Polimetri /a gr. poly metria - muz. shum taktesh. Polineurit /i lat. polyneuritis - mjek. mahisje e nervave. Polinom /i gr. poly nomos rend, rregull, ligj; mat. dy a m shum monome t lidhura me shenjn (+ ose -) p.sh. a+b - c+d shumgjymtyrsh. Poliomielit /i lat. poliomyelitis - mjek. smundja ngjitse e trurit dhe e palcs s kurrizit, sjell paralizimin e gjymtyrve. Poliopi /a lat. polyopia - mjek. shfaqje abnormale kur njeriu nga nj objekt sheh dy a m shum sosh. Polip /i gr. polypus - shumkmbsh t ujit, oktapod; mjek. e dal n mukoz ose nn lkur, hund, zorr, mitr q mund shndrrohet n kancer. Polisemi /a gr. poly sema - shumkuptimsi; gjuh. fjal me m shum kuptime p.sh. kok sht pjes e trupit, njsi pr t numruar bagtin, njeri i
865

menur, zhardhoku i nj bime etj. Polisilabik /e gr. poly sylabe - gram. shumrroksh. # kund. monosilabik, njrroksh. Polisindet /i gr. polysyndeton lidhse; poet. grumbull, shumic lidhzash, nj figur gramatikore q formohet duke prsritur lidhzn bashkrenditse ( kpujore ose veuese ) prpara disa emrash, mbiemrash a foljesh, me qllim q, duke u lidhur bashk e duke u ngjeshur idet njera pas tjetrs i japin m tepr forc shprehjes: Yll a hn nuk shihej, as dit, as drit, as diell. N. Frashri Histori e Skenderbeut Polistrofik /e gr. poly strofe - shum dhe strofa; poezia q ka strofa shum llojesh: Andrra e jets e N. Mjedjes. Polisintez /a gr. poli synthezis - formim i nj trsie nga disa pjes t veanta. Politbyro /ja sk. byroja politike - organ ekzekutiv i komiteteve qendrore t disa partive komuniste, byroja politike. Politeizm /mi gr. poly theos - besimi n qenjen e shum perndive. # kund. monoteizmi besimi n nj zot.
866

Politeknik /a gr. politeknikumi - shkoll profesionale q prgatit nxns n shum deg t tekniks, prodhimit; shkoll e lart teknike, fakulteti teknik. Polites /a fr. politesse - mirsjellje, bonton, bujari, fisnikri, njerzi, shije e holl. Politik /a gr. polis politikos - shtet qytetar; sht arti i s mundshmes, nj ideologji edukimi q ka t bj me rendin ekonomik dhe shoqror t nj vendi, veprimtaria e pushtetit shtetror t nj vendi dhe n marrdhnjet ndrkombtare; filoz. suprstruktura; keq. qndrime joparimore dhelprake . Politizim /i fr. politiser - i jap karakter politik, e bj q t prshkohet m shum nga fryma politike dhe ideologjike. Politur /a lat. politura - lustrim, shklqim i jashtm i mobileve pr ta mshehur t vrtetn. Poliuri /a lat. polyuria - shum shurr; mjek. shenj e diabetit ose e smundjes s veshkve. Polivalenc /a gr. poly valentia - kim. dyzimi i elementeve kimike me nj me nj atom me nj valenc ose me shum sish. Polk /a ek. polka - valle eke. Polonium /i lat. polonia - kim. element radioaktiv

867

Po nr. rend. 84 pesha at. 210 e kan zbuluar Pjer e Mari Kyri. Poltron/i fr. poltron - njeri pa karakter, frikacak, anaklpirs Poltron /a it. poltrona - ndenjse prej drrase, ose prej purtekash t holla, me mbshtetse shpine, kolltuk. Pomad /a fr. pomade - nj lloj kremi ermir, prdoret n kozmetik, pr mirmbajtje lkure. Pomologji /a lat. pomum logos - shkenc e pemtaris. Pompadur /i fr. em.Pompadour - stil mode femrash, valle frnge e saloneve. Pompoz /e it. pomposo - buj, bombastik q bhet me buj pr t krijuar prshtypje jasht mase, bukuri. Poni ang. ver e nxeht me sheqer. Pon /i ang. pony - zool. lloj kali shum i vogl. Ponograf /i gr. ponos grapho - lodhje shkruaj; aparat pr matjen e ndjeshmris, dhembjes. Pontifikat /i lat. pntificatus - kreu, pushteti i Paps. Ponton /i fr. ponton - lloj lundre. Pop-arti ang. popular art - arti popullor.
868

Por /i gr. poros - vrim n lkur . Porcelan /i it. porcellana - lloj argjili pr en, farfuri. Porcion /i lat. portio - en e ushtarit , q merr ushqimin q i takon. Poriomani /a lat. pariomani - udhtoj; pasion i smur pr udhtim. Pornografi /a gr. porno-grapheia - lavireprshkrim, grua, femr e prdal; paraqitja e shmtuar e pa pik turpi e marrdhnjeve seksuale n arte, letrsi, romane, filma, tve kompjuter, fotografi, vepra me prmbajtje t tilla; let. romane novela, tregime t dashuris vulgare. Porot sk. porota - 24 betar, dshmitar betohen pr t pafajshmin q akuzohej me krim pr nj shkelje t kanunit. Port /i lat. portus - gji deti i ndrtuar, ku mund t hyjn anijet. Portare /ja lat. porta - les, port oborri a kopshti, hidra, hyrje tuneli. Port /a lat. porta - porta e oborrit, dera kryesore. Porto it. porto - taks postare a pulla postare. Portofol /i it. portofoglio - ant xhepi e lkurs, qese.
869

Portret /i fr. portrait - fotografi, vizatimi, piktura a skulptura e fytyrs s nj njeriu ose t nj grupi njerzish; let. prshkrimi i pamjes s jashtme t nj njeriu s bashku me vetit e tij shpirtrore e morale, prshkrimi i nj sendi a dukurie. 2. fig. trsia e tipareve karakteristike, m t prgjithshme q prbjn nj figur njeriu dhe q e dallojn nga t tjerat. Portretist /i fr. portraitiste - piktori, vizatuesi, krijues i portretit. Portretizoj fr. portraiturer - prshkruaj pamjen e jashtme t nj njeriu, duke i dhn tiparet m karakteristike, m t prgjithshme t tij. Possesiv /e lat. possesivus - gram. premr pronor. Post lat. post - pas, prapa. Postskriptum /i P.S. shtojca ( n letr) pasi t jet kryer letra. Post festum lat. post festum - pas fests. Postament /i lat. postamentum pjesa e poshtme, baz e nj konstruksioni. Postblok /u it. posto di bloco - polici ose roje e posame ushtarake q kontroollon hyrjen dhe daljen e njerzve, materjaleve. Post /a it. posta - institucion q merret me drgimin e letrave, pakove nga nj vend n tjetrin
870

dhe i shprndan ato. Postier /i fr. postier - letrshprndasi. Postulat /i lat. postulatum - tez mendim i pranuar si i vrtet pa u provuar, krkes. Postum /i lat. posthumus - i lindur pas vdekjes s t jatit. 2. i botuar pas vdekjs s shkrimtarit. Potas /a. potasse - lnd kimike pr prodhimin e plehrave kimike dhe sapunit. Potenc /a lat. potentia fuqi, forc, aftsi, mundsi, pr tu mbarsur. Potencial /i lat. potentialis - forc q ushtrohet mbi nj trup, energjia q hagjohet pr t br nj pun; trrsia e mjeteve q zotron nj shtet, potenciale e mundshme. Potenciometr /ri lat. potentia metron instrument pr matjen dhe krahasimin e forcs s elektromotorve. Potir /i gr. poter - kup, got prej argjendi a qelqi pr t pir ver. Potpuri /a fr. pot puri - varg kngsh e vallesh me melodi e motive t ndryshme. Poture /t turq. brekushe t gjra( posht t ngushta) burrash. Pozicion /i lat. positio - vendi q z dikush a di n mes qenjesh a sendesh, pozicion mbrojts.

871

Pozit /a lat. positum - vendi ku ndodhet dikush, gjendja e dikujt, pozitive # kund. negative ( + / - ) e dobishme. # kund. e dmshme. Pozitron /i m. fiz. elektron pozitiv i brthams atomike. Poz /a fr. pose - qndrim i dikujt para aparatit fotografik. Pozoj fr. poser - qndroj si model para nj piktori; tregoj vetn n mnyr t caktuar, marr nj poz t caktuar. Pragmatik /e gr. pragmatikos - veprues, rregullore pune, dispozita, status q shrben pr rregullimin e marrdhnjeve ndrmjet dy palve kontraktuese. Pragmatizm /mi gr. rrym e idealizmit subjektiv q mohon realitetin objektiv dhe kriter t s vrtets ka prfitimet e astit (joparimor). Praktik /e gr. praktikos - konkrete, veprimtari konkrete, q ka t bj me mjedisin ku punon e jeton njeriu; prvetsimi i nj mjeshtrie. # kund. teoria. Praktikant /i gjerm. praktikant - npuns fillestar. Praktikoj gr. practiser - ushtroj. Praktikum /i gr. practicum - msim n shkoll t lart.
872

Praktik /a gr. praktikos - veprimtaria e gjithanshme e njeriut pr shndrrimin e natyrs dhe shoqris. Pre lat. prae - para, mbi (prefiks). Preadoleshenc /a lat. prae adolescentia dy vjet para, parapuberteti. Preambul /a lat. praeambulum - hyrja, parathnja, pjesa hyrse e nj akti. 2. fig. bishtnim, shmangie nga biseda. Precedenc /a it. precedenza - ngjarje, rast q ka ndodhur m par dhe mund t merret pas si shembull, si mbshtetje, si justifikim pr rastet tjera t ngjashme, rast q hap rrug pr t tjerat. Precesion /i lat. praecesio - paraprirje. Precioz /e lat. preciosus - i mueshm, vler e madhe, elegante, mondane. Preciz /e lat. praecisus - e sakt, e prpikt, makin precize. Precizitet /i lat. precisus saktsi, prikria. Predelikuenc /a lat. prae delinquere - gaboj, bj nj faj; drejt. nn moshn 14 vje nuk zbatohen masa edukuese me gjyq penal pr kryerjen e nj vepre penale. Predestinim /i lat. pre destinatio - paracaktimi.
873

Predestinoj lat. predestinare - parathem, paracaktoj q m par rrug do t ndjeku, ia them q m par si do t bhet dhe far do t ndodh. Predestinuar /i lat. predestinare - i paracaktuar, q do t ndodh a do t bhet n mnyr t pashmangshme si sht thn (si e ka caktuar fati a fuqit mbi natyrore) predeterminim. Predikat /i lat. praedicatum - gjuh. kallzuesi. Predikator /e lat. praedicator - katedra nga predikon prifti. Predikim /i lat praedicare - shpjegim, ligjrim, fjala e priftit para besimtarve n kish e lidhur me msimet e fes ( doktrins kishtare ). Predikoj lat. praedicare - ligjroj nga doktrina kishtare. Predimenzionoj lat. pre dimentation - i strmadhuar, tepr. Predispozit /a lat. praedispositio - prirje e natyrshme, aftsi e natyrshme q ka dikush pr dika. Predominant /e lat. predominant - q ka eprsi, mbiztrues, superior. 2. predominoj mbizotroj, kam prparsi, i dors s par.
874

Predominoj fr. predomainere mbizotroj, mbisundoj; n brigad mbizotrojn grat, mbizotrojn ngjyrat e zeza ose mbisundojn ende praktikat e vjetra etj. Prefektur /a lat. praefectura - hist. organ i pushtetit shtetror; njsia m e madhe e ndarjes administrative, zyra e ktij organi shtetror. Prefekt /i lat. praefectus - hist. kryetari i prefekturs n disa vende, npuns qeveritar. Preferenc /a lat. praereferantia - privilegj, i jap prparsi, privilegj, favorizim. Preferoj lat. praeferre - parapqej lehtsi n shkmbimin tregtar midis dy shteteve preferenciale. 2. kontrat preferenciale lat. kontrat me privilegje. Preferencial /e it. preferenziale - kontrat e lidhur midis dy shteteve, tarif e privilegjuar, me prparsi. Preferoj lat. paraplqej. Prefiks fr. praefixe - parashtes ( str-gjysh ). # kund sufiks . prefiksal ose parashtesor, prehistoria a parahistoria. Prejudikim /i lat. paraejudcium - gjykim i parakohshm, paragjykim, mendim i formuar q m
875

par pr dik a pr dika pa e njohur mir (ndoshta i gabuar); konkluzion gjyqsor n t ciln palt mbshtetn n rastet e ngjashme t mvonshme. Prejudikoj lat. praejudicare - bj di me paragjykim, gjykoj dika sipas bindjes q kam formuar q m par, ndikoj negativisht duke gjykuar pr dik me paramendim. Prelat /i lat. praelatus - zyrtar i lart kishtar, kardinal, peshkop, abat. Preliminar /e lat. praeliminaris - paraprak, paraprgatitore, fillestare, marrveshje preliminare, e paprfunduar, marrveshje paraprake. Prelud /i lat. praludium - muz. loj para koncertit. Premi /a lat. praemium - shprblim pr punn e br mbi normn e caktuar, shprblimi m i lart n lojn e lotaris. Premier /i fr. premier - i pari, kryeministr, kryetari i qeveris. Premier /a fr. premiere - shfaqja e par e nj pjese teatrale, nj filmi, nj baleti, nj estrade; shfaqja q ipet pr her t par. Premis /a lat. praemissa - logj. parakusht; shenja e par e di, e thn m par n rrethana fillestare nga e cila nxirret nj prfundim(kusht paraprak).

876

Premolar /t lat. praemolare anat. dhmballt e para. Preokupim /i lat. praeoccupatio - merak, hall, shqetsim pr di. Preparat /e lat. praeparatum - bar, ilaq i gatitur n laborator, lnd kimike pr eksperimentime. Preparator /i lat. praeparator - laborant. Prepotenc /a lat. praepotentia - forc. Prepotent /i lat. praepotens - keq. q prdor forcn pr t detyruar nj tjetr ka do vet. Prepozicion /i lat. praepositio - parafjala. Prerogativ /a lat. prerogativa - privilegj, amnisti, e drejt ekskluzive e kryetarit t shtetit, shpallja e amnistis. Presbiatri /a lat. presbys iatreia - deg pr shrimin e smundjeve t pleqris. Presbiopi /a lat. presbys opos - largpamsia nga pleqria. Presbiroja fr. presse bureau - zyr shteti nga ipen informatat publike pr botn e jashtme dhe t brendshme. Presbit /i gr. presbytes - dritgjat, largpamsi. # kund miopi.
877

Presidenc /a fr. presidence - kabineti , zyra e kryetarit. President /i fr. presidens entis - kryetari i nj shteti republikan Presion /i fr. pression - trysni, shtypje, ndikim kundrejt dikujt pr ta detyruar t veproj ashtu si dshiron nj tjetr. Preskonferenc /a fr. ang. konferenc shtypi, bised e nj funksionari me pfaqsuesit e shtypit mbi nj ngjarje me rndsi. Prestigj /i it. prestigio - nderim i fituar, ndikim q ka dikush. Pretekst /i lat. praetextus - shkak i rrem ku kapet dikush; vjeg pr ta fshehur t vrtetn. Pretenc /a lat. drejtsi - fjala e prokurorit, ligjrata n gjyq. Pretendim /i lat. pretendere - mtimi, synim, bj nj krkes t tepruar dikujt, gjja se m takon, pretenduesi ose mtuesi. Pretendim /i lat. pretendere - pretendoj, bj nj krkes t tepruar pa t drejt, pr di q nuk t takon me t drejt. 2. mtues, lakmues, q bn krkesa pr tu privilegjuar.
878

Preterecion /i lat. praeteritio - kalim prtej, nj figur retorike q krijohet kur, ai q shkruan ose flet, shpall se nuk do ta thot nj gj t till, por n t vrtet e shpreh qart p.sh. nuk po i z n goj t gjitha ato q hoqa ather pr ta shptuar Sknderin nga rreziku, nuk po prmend nett pa gjum q kalova pran shtratit t tij. Pretori lat. kryegjykats. Preventiv /e lat. praeventivus - parandalues i s keqs, i nj smundje, trsia e masave paraprake q merrn pr t penguar di; preventiva prej shum mjetesh t bra gati pr qllimin. Prezent /i lat. praesens entis - gram. koha e tashme; prezent a i pranishm n nj mbledhje. Prezentoj lat. praesentare - praqes t pranishmit. Prezervativ /i fr. preservatif - mjet preventiv, kondom, kllf penisi nga goma pr mbrojtje nga smundjet ngjitse, terapi kundr lindjes, penges shtatznie apo nj lloj aborti q bjn disa femra. Primadon /a it. prima donna - zonja e par; artiste e merituar ose kryesore e opers. Primar /e lat. primarius - parsor pr nga radha, i dors s par, m i rndsishm. Primarius /i lat. primarius - shef i nj reparti t

879

spitalit, mjek autoritativ. Primat /i lat. primatus - parsori, vendi i par e kryesori. Primitiv /e lat. primitivus - send i vjetr q i ka kaluar koha, q i takon rendit t lasht. Primitiv /e lat. primitivus - njeri q sot jeton, por mendon si n koht e para, njeri i paarsimuar. Princip /i lat. principum - parim, rregull a tez themelore, ide drejtuese, pikpamje bindse, prfundim i prgjithshm n shtjet kryesore, n thelb parimisht dhe teorikisht. Princ /i, princesh /a lat. princeps - i biri apo e bija e mbretit. Principat /a lat. principato - hist. shtet i vogl n mesjet q sundohej nga nj princ. Prioritet /i lat. prioritas - prparsi, t qent i pari n krahasim me t tjert, n hartimin e nj studimi, n kryerjen e nj pune, di i rndsishm dhe me vler m t madhe. Prishtin /a fj. e vjetr shqipe, sipas nj t dhne poullore, prish dhe tia ose lymi i ujit vrshues, vitin 1947 u b kryeqytet i Kosovs dmth. pas Prizrenit Privat /e lat. privatus - i veti, vetjak; ek. ai q ushtron nj zeje a mjeshtri m vete; q sht pron
880

e vete, jo shoqrore, as e shtetit, mbshtetet n mjetet e prodhimit dhe pronn vetjake, sht jozyrtare. 2. q nuk sht punonjs i ndonj ndmarrje shoqrore, q sht pron individuale. Privatizoj lat. privatus - konsideroj di private, vetjake, joshoqrore, privatisht. # kund. zyrtarisht. Privilegj /i lat. prvilegium - e drejt e veant q ka dikush e q nuk e gzojn t tjert, psh. fmijt jan m t privilegjuar. Privim /i lat. privatio - privim lirie, marrje e liris, dnim, mbajtja n burg e t dnuarit pr nj koh t caktuar. Prizm /mi gr. prisma - trup gjeometrik shumfaqsh; kndi i vshtrimit t dikaje, instrument, mats i kndeve. Pro lat. pro - pr. Probabilitet /i lat. probabilitas - teoria e gjasave; e t mundshms pr t realizuar di t caktuar. 2. teoria se do njohuri e fituar mbi botn sht vetm e mundshshme (relative) se shkenca kto njohuri i arrin n mnyr t pjesrishme, si t mundshme e jo absolute. Problem /i gr. problema - detyr shkencore q duhet zgjidhur, problemore ose e ndrlikuar,
881

problemi sht njshtje kontestuese q do studiuar. Procedoj lat. procedere - ndjek nj rrug a metod t caktuar sipas normave juridike duke br hetimin dhe gjykimin e shtjeve civile dhe penale ndaj atij q ka vepruar n kundrshtim me ligjet dhe normat juridike n fuqi. Procedur /a lat. procedura, procedere - shkoj prpara, prparoj, ecuria, ndjekja e nj rruge a metode pr t kryer nj pun, ka nj ecuri t caktuar. Procedoj lat. procedere - ndjek nj rrug. Procedim /i lat. procedere - mnyra e veprimit pr t kryer nj pun q dikush ka vepruar n kundrshti me ligjet. Proces /i lat. processus - ecuria, ndryshim i pandrprer i dikaje sipas ligjesh t caktuara, zhvillimi dhe shndrrimi i dikaje, vija e zhvillimit npr etapa t ndryshme, varg veprimesh e ndryshimesh; rruga q ndiqet, mnyra q prdoret pr t br dika. 2. gjykimi i nj shtjeje n gjyq sipas ligjit, trsia e veprimeve gjyqsore kur shqyrtohet a gjykohet nj shtje. Procesion /i lat. procesio - kish. vargon njerzish
882

q hecin ngadal n festat fetare. Proceverbal /i fr. proces verbal - flet, fletore ku shnohen ato q thuhen a vendosen n nj mbledhje, n nj gjyq. protokoll. Prodekan /i lat. prodecanus - zvends i dekanit. Producent /i lat. producens - prodhuesi. Produkt /i lat. productus - prodhim; send me vler, mjet, vegl q prgatitet n nj fabrik, n nj ndrmarrje. 2. lnd kimike, industriale q nxirret n mnyra t ndryshme, prodhime bujqsore. 3. do gj q prodhohet a mjeshtrohet nga njeriu, pjell e mendjes ose puns s njeriut. Produktiv /e lat. productus - rezulltat frytdhns i puns s njeriut, pjellori, prfundim. Produktivitet /i fr. productivite - prodhimtari, rendiment, pjellori, sasia e prodhimit breda nj kohe t caktuar q jep nj makin. Profan /e lat. profanare - ai q nuk ka njohurit e nevojshme n nj fush, q nuk e njeh at fush, laik. Profanizim /i lat. profanare - prdhunimi. Profanizoj lat. profanare - prdhunoj, shmtoj di t shenjt. Profaz /a gr. pro phasis - biol. shkalla e par n ndarjen direkte t qelizave.

883

Profesion /i lat. professio - veprimtaria kryesore e njeriut n nj fush, mjeshtria, artizanati. Profesional /e it. professionale - kuadr i kualifikuar. # kund. amator, diletant. Profesor /i profesoresh lat. professor - tituj arsimor, shkencor. Profet /i lat. propheta - pejgameri, i drguar i perndis; ai q parathot se do t ndodh n t ardhmen, profeci. Profil /i fr. profil - pamja e fytyrs s nj njeriu, kur shikohet brinjazi; pamje ansore e nj sendi 2. paraqitja e nj siprfaqje a nj sendi n rrafshin pingul; prerje pingule e nj siprfaqeje a nj sendi 3. drejtimi kryesor i veprimtaris s dikujt; trsia e tipareve themelore t dikaje. Profilaks /i lat. prophylacticus - parandalues i smundjes, i prishjes s nj sendi, parambrojtsi. Profilograf /i fr. profil grapho - aparat pr kontrollimin e rrugs, rrafshimin e saj. Profit /i fr. profit - fitimi, levrdia, mbivlera. Profilaks /i gr. profylaxis - mas paraprake, parandalues i prhapjes s smundjeve, masa paraprake pr t mbrojtur nj mekanizm, nj aparat nga prishja.
884

Prognoz /a gr. prognosis - parashikim pr nj dukuri; ngjarje, prognoz sportive e futbollit; mjek. parashikimi i smundjes sipas disa t dhnave. Prognozoj gr. prognos - parashikoj, marr me mend q m par. Program /i gr. programma - trsia e detyrave t parashikuara pr ti plotsuar n t ardhmen, plan i gjr q parashikon nj veprimtari t ardhme, ecuria deri n plotsim; trsia e pjesve q luhen n nj koncert, trsia e emisioneve n radio, tve. Programatik /e gr. programma - parashtrimi i tezave, parimeve themelore pr t tashmen dhe pr t ardhmen, programoj, planifikoj. Progres /i lat. progressus - prparim, prirje e prgjithshme zhvillimi, kalim n nj shkall m t lart. Progresist /e lat. progres - prparimtar, progresiv. # kund. regresiv. Progresion /i lat. progressio - mat. varg numrash q vijn duke u rritur a duke u zvogluar sipas nj rregulle 11, 14 etj.2. progresion gjeometrik ndryshim i njjt 2, 5, 8, 11, 14. ose me herc 2, 4, 8 16, 32.
885

Prohibitiv /e lat. prohibitivus - pengon, ndalon di. dogan q me lartsin e saj e bn t pamundur importin e mallrave t huaja, parandalon. Prohibicion /i lat. prohibitio - ndalim i prodhimit shitjes s pijeve alkoolike. Proskripcion /i lat. nga Roma e Vjetr, dnim me vdekje jasht ligjit, pa formalitet gjyqsor. Projeksion /i lat. projectio - gjeom. paraqitja e nj pike, nj drejtze, nj figure gjeometrike n nj siprfaqe t rrafsht sipas nj boshti t dhn. 2. paraqitja e zmadhuar n ekranin e filmit, e diapozitivave etj. me aparate t posame, projektim: projekt buxheti, projekt deklerata pr shqyrtim ose miratim, projektdiplom pr tu mbrojtur nga nj student, projektdirektiv pr shqyrtim a miratim. Projekt /i lat. projectus - plani, vizatimi , skema e di, e nj ndrtese, nj ure q do t ndrtohet, teksti i par i nj dokumenti, plani q parshtrohet pr shqyrtim a miratim, shestim. Projektim /i lat. projectio - paraqitja n letr e planit t nj ndrtese, t nj ure etj. t brit e projektit t dikaje.
886

Projektkushtetut /a lat. project kushtetut projekti i nj kushtetute q paraqitet pr shqyrtim a miratim. Projektligj /i lat. projekt ligj - projekti i nj ligji q paraqitet pr shqyrtim a miratim. Projektoj lat. projectare - paraqes n letr planin e nj ndrtese. 2. shfaq n ekran me prmasa t zmadhuara nj film, nj figur, bj mend, shestoj. Projektor /i lat. projector - nj llamb e fuqishme elektrike, q shrben pr t lshuar nj tuf rrezesh drite t fort n nj drejtim t caktuar. 2. aparat i posam q shrben pr t shfaqur nj film. Prjektplan /i lat. project plan - q shtrohet pr shqyrtim, projektrezolut, projektstatut, projektraktat q shtrohen pr shqyrtim a miratim. Projektues /e lat. projectare - ai q merret me projektime banesash urash a di tjetr. 2. shfaq nj film n ekran, nj diapozitiv. Proklamat /a it. proclamato - shpallje me prmbajtje t rndsishme politike, n t ciln kryesisht bhet thirrje pr dika. Proklamoj it. proclamare - shpall, njoftoj botrisht; bj nj kumtes zyrtare. Proklitik /e gr. proklinein - gram. i patheksuar. Prokliz /a gr. proklinein - v prpara; gram.

887

pozita e nj fjale para nj fjale tjetr n fjali. Prokopi /a gr. prokopi - mall, pasuri, mbarsi. Prokur /a lat. procura - drejt. akt zyrtar kur dikush ngarkon nj njeri pr ta prfaqsuar para ligjit ose pr t vepruar n emr t tij; dokumenti q vrteton kt akt prfaqsimi. 2. autorizim me shkrim pr kryerjen e punve tregtare. Prokurori /a lat. procuratura - organ shtetror q ka pr detyr t kontrolloj zbatimin e prpikt t ligjeve; zyra a ndrtesa ku punon ky organ. Proleps /i gr. prolepsis - grabitje; vnja e nj pjese t fjalis prpara - ku nuk e ka vendin pr nga ndrtimi sintaksor. 2. poet. t prmendurit e dukurive q do t ndodhin m von si t ishin duke ndodhur tani; krah. anticipim; proleptik , prolepsit. Proletar /i lat. proletarius - qytetar i klass m t ult n Romn e vjetr, puntor i shfrytzuar me mditje n shoq. kapitaliste q nuk ka asnj mjet prodhimi. Proletar /e lat. proletarius - q frymzohet nga idealet e proletariatit dhe i pasqyron ato. Proletarizoj fr. proletariser - kthej dik n puntor me mditje, l pa mjete prodhimi; bj q t mendoj e jetoj si proletar.
888

Proliferim /i lat. proles ferre - fmij trashigimtar, baj, mbart, sjell; bot. bulzim, mugullim, t mbirt; biol. shtim, shumzim i qelizave me ndarje. Proliks /e lat. prolixus - q flet e shkruan gjat, shprehet me shum fjal n mnyr t strholluar e jo n mnyr t prer. Prolog /u gr. prologos - hyrje n nj vepr letrare; parabisedim, paraloja para aktit t par n dramn antike greke. 2. let. prolog quhet do hyrje n nj vepr letrare q ka si qllim ta vej n dijeni lexuesin mbi disa ngjarje q kan ndodhur m par e nuk trajtohen n vepr por lidhen me t trthorazi; n letrsin moderne prologun e takojm n roman, n dram p.sh. tek poemi Fausti i Gets. # kund. epilogu gr. prfundimi. Prolongim /i lat. prolongare - zgjatje e afatit t pagess, shtyrje; vazhdim i nj gjendje juridike. Promemorie /a lat. pro memoria - prkujtes, dokument, shnime t dhna nj eprori pr ti prkujtuar gjendjen dhe shtjen q duhet zgjidhur. Promenad /a fr. promenade - shti, shtitore. Promil /i lat. pro mille - nj e njmita pjes; 0/00. Promovoj lat. promovere - pruroj, shpalli dik pr dr. shkencash, akademik, kandidatin q mbrojti
889

me sukses disertacionin, promovoi nj lloj vepre. Promovent /i lat. promovens - kandidati. Promocion /i lat. promotio - shpallja pr dr. Promotor /i lat. promotor - ai q jep shtypjen e par nj pune; nxitsi kryesor. Pronaos /i gr. pronaios - parafaltore, pjesa e prparme e faltoreve t vjetra. Pronominal /e lat. pronominalis - premr, premror. Proparaoksiton /e fr. proparoxytone - fjal me theks n rrokjen e tret parafundore. Propile /u gr. propylaia - hajat, korridor, paradhom; arkit. der hyrje monumentale / para Akropolisit n Athin. Propogand /a lat. propoganda - veprimtari e gjr, prhapje e nj ideje t caktuar, nj doktrine nprmes shtypit e radios. 2. prpjekje pr ti mbushur mendjen dikujt me fjal, pr ta bindur pr dika, agjitacion. Propan /i fr. propane - kim. C3H3 gaz johelmues q del nga nafta dhe prdoret pr ndrim, djegie. Proporcion /i lat. proportio - prpjestim, marrdhnje t caktuara ndrmjet pjesve prbrse t dikaje brenda s trs; marrdhnie

890

mase a madhsie ndrmjet pjessh ose gjrash q kan lidhje njera me tjetrn. Proporcional /e lat. proportionalis - prpjestimor, simetri, q sht i prpjestueshm, prmasa ndrmjet pjesve dhe s trs. # disproporcion ( shprpjestim ). fig. madhsi e dikaje, prmasa a shkalla e zhvillimit deri ku ka arritur nj gj. 2. mat. barazia ndrmjet dy marrdhnjeve sasiore a numerike. Propozoj fr. proposer - parashtroj , jap mendimin dikujt pr di. q t shqyrtohet dhe t tumiret, miratohet; kandidat pr drejtor. Propozim /i fr. propozer - dhnja, parashtrimi i mendimit q i bhet dikujt pr dika q ta shqyrtoj e ta miratoj; krkesa q bn trimi nj vashe pr tu fejuar. Propulsion /i lat. propulsio - fiz. forc shtytse pr vnien n lvizje t nj trupi; mjek. smundje marramendthi duke anuar prpara. Prosektur/a lat. prosectura - mjek. reparti ku bhet autopsia e kufoms. Pro renata lat. medikament - sipas nevojs Proskripcion /i lat. proscriptio - gjykim jashtligjor; dnim me vdekje pa formalitete gjyqsore q bheshin n Romn e Vjetr, nj lin
891

q gjykon e ekzekuton vet, ndalon. Prospekt /i lat. prospectus - pamje, horizont; program q jep planin, prshkrimin e nj vepre; skic plani paraprak i nj objekti, i nj rruge i nj qyteti. 2. paraqitja e shkurtr e prmbajtjes kryesore t nj vepre. 3. fletushk, reklam, shesh, rrug e gjr. Prospektiv /e lat. prospectivus - largpams, parashikues i ngjarjeve n t ardhmen. Prosperitet /i lat. prosperitas - sukses, prparim, lulzim ek. mirvaj, arrij qllimin me prfundim t mir. Prosperoj lat. prosperare - prparoj, arrij sukses, prfundoj mir , arrij qllimin. Prostat /a lat. prostates - mbrojts, gjndra gjinore e mashkullit t kanalit t shurrderdhjes, nn fshikzn e ujit (shurrs) q prodhon lngun e sperms. Prostitut /a it. prostituta - kurv, lavire, putan, vajz a grua e prdal, femra q shet moralin pr para; ajo q merret me prostitucion. Prostitucion /i lat. prostitutio - dukuri e shmtuar kur grat shesin trupin e tyre pr t siguruar mjete e jetess, kurvri. Proshut /a it. proschutto kofsh derri e kripur dhe e thar n tym. Protagonist /i gr. protagonistes - konkurues,

892

pjesmarrs n lojrat publike; personazhi kryesor i nj vepre letrare, personazhi pozitiv, heroi kryesor, aktori q luan rolin kryesor n nj vepr teatrale, n nj ngjarje a n nj veprimtari tjetr; protogonisti n veprat letrare tregimtare ose dramatike, zakonisht i kundrvihet antagonistit (personazhit negativ) p.sh. prtogonistt e romanit Sikur t isha djal jan Dija dhe Shpendi. Protalie /a lat. prothallium - bot. krcelli i fierit. Proteid /i gr. proto eidos - kim. albumina t prbra, q prmbajn edhe molekula q pr nga natyra e tyre nuk jan albumina. Protein /a lat. proteinum - kim. biokim. lnd organike q gjendet n organizmat e gjalla e n bim dhe sht e domosdoshme pr jetn e tyre. Protektor /i lat. protector - mbrojts, prkrahs; shteti i cili merr nn protektorat nj shtet tjetr. Protektorat /i it. protectorat - mbrojts, prkrahs, form e varsis s shtetit nga nj shtet tjetr m i madh ose forc ndrkombtare, vendi q ndodhet n nj varsi t till; NATO. protektori mbrojtsi, prkrahs i Kosovs; shteti i cili merr nn protektorat (mbrojtje) nj shtet tjetr. Protestantizm /mi fr. protestantisme - emrtim i prbashkt pr disa besime t krishtera q u shkputn nga kisha katolike romake pas reforms

893

s shek. 17. Protest /a lat. protestari - kundrshtoj; kundrshti e vendosur pr nj padrejtsi, kundr nj veprimi t paligjshm; shprehje n mnyr t prer e mospajtimit me dika. Protestoj lat. protestari - ngre zrin kundr padrejtsis. Protetik /a fr. prothetique - deg e mjeksis q merret me zvendsimin e gjymtyrve a pjesve t tjera t trupit me pjes artificiale nga druri ose plastika. Protez /a gr. prothesis - mjek. pjesa artificiale e trupit: dor, dhmb, protez kmbe ose kmb druri artificiale. Protokoll /i lat. protocollum - procesverbali, regjistr n t cilin shnohen shkresat e nj zyre; zyra ku mbahet ky regjistr; marrveshje, shkmbimet ek. kult. e shkencore midis dy palve; dokumenti q prmban pikat e ksaj marrveshjeje; protokolloj ose regjistroj. Proton /i ang. proton - fiz. secila prej grimcave t vogla q kan ngarkes elektrike pozitive t barabart me ato t elektroneve dhe q prbjn s bashku me to brthamn e atomit. Protoplazm /a gr. protos plasma - krijes; biol. lng i trash e pangjyr, q ndodhet rreth

894

brthams s qelizave t kafshve e t bimve dhe q sht lnd themelore ku zhvillohen proceset jetsore. Prototip /i gr. proto typos - tip i par, fillestar, njeriu i vrtet q mishron tiparet kryesore t nj grupi njerzish; prototipi, shkrimtarit i shrben si piknisje n veprn letrare. Protozoar /e gr. protos zoon qenje e gjall, njqelizore. Protuberanc /a lat. protuberantia - grb, gung, bullung, xhung. Prov /a it. prova - e dhn pr t vrtetuar, pr t mbrojtur ose pr t hedhur posht dika : fakt, dshmi, argument; vrtetim n praktik i t dhnave, eksperiment pr t vrtetuar t dhnat, veprimet paraprake. Provz /a lat. prova - gyp qelqi, epruvet e shkallzuar q prdoret pr pun laboratorike. Proverb /i lat. proverbium, fr. proverbe - fjal e urt, sht nj mendim moral i shprehur me pak fjal, ndonjher n form alegorike; krijime nga talentt popullor q shprehin dashuri pr atdhe, liritrimri, pun, bes, drejtsi por edhe urrejtje kundr sunduesve, parazitve, tradhtarve... - I prtuari, i mjeruari. - Lumi fle, hasmi sfle.

895

Provincializm /mi fr. provincialisme - krahin, ambient provicial, sjellje, zakone, shije, shprehje e ngusht e kufizuar dialektizm, mnyr e t folmes dhe sjelljes s nj njeriu nga nj krahin q sht e panjohur pr t tjert, trajt dialektore, idiotizm, ngushtsi Provisor /e lat. provisor - e prkohshme, spital provizor pr shrimin e t smurve, spital i prkohshm, si ai i minatorve t Treps kur doln nga zgafella pr grevn e vitit 1989. Proz /a lat. prosa oratio - t folurit e drejtprdrejt, t zakonshm, form e ligjrimit t lir q e hasim n romane, tregime, novela. Prozaik /e lat. prozaicus - proz q i mungon fryma poetike; ka edhe proz poetike q i afrohet deri diku poezis me shprehje. Prozodi /a gr. prosodia - let. vargje ritmike, metrike. Psalm /i gr. psalmos - i bie telit, kng kishtare hebreje; Psalmet e mbretit David. 150 sosh n Dhiatn e vetr. Psalt /i lat. psalterium - ai q psal a kndon psalme, psaltiri pjes e dhjats. Pseudo gr. pseudos - i rrem. Pseudopatriot /i gr. psudo patriot - atdhetar i
896

rrem. Pseudodemokraci /a gr. pseudo demokrati demokraci e rreme. Pseudofilozof /i gr. pseudo philosophia - ai q e mban vetn si filozof. Pseudografi /a gr. pseudo graphia - falsifikim i dorshkrimeve. Pseudonim /i gr. pseudonimos - emr i rrem, sht emri i trilluar i nj shkrimtari, i nj autori t veprs s shkruar , artistike a shkencore; me kt ai fsheh emrin e vrtet. Migjeni (Millosh Gjergj Nikolla),Chri-chri (N. Bulka). Psik /e/ ja gr. psyche - shpirt; pasqyr e madhe, e lvizshme dhome. Psikiater /i lat. psiciater - mjek i specializuar pr mjekimin e smundjeve psikike a mendore. Psikik /a lat. psychicus - bota shpirtrore, trsia e prjetimeve shpirtrore si pasqyrim i realitetit objektiv n ndrgjegjn e njeriut. Psiko gr. psyche - fjalformuese e emrave q kan t bjn me psikikn. Psikopat /i gr. psychopatia - i smuri nga psika, rregullimet n psik. Psikoped /i gr. psycho paidos - psikiatri pr fmij. Psikoterapeut /i gr. psikoterapi - mjekimi me an t hypnozs.

897

Psikologjizm /mi gr. psyche logia - si mentalizmi nj drejtim filozofik q shpjegon dukurit shoqrore e historike me psikologjin e njeriut. Psikoz /a gr. psychosis - shpirt; mjek. smundje psikike, rregullim a dmtim psikik. Psikopatologji /a lat. psychopathologia - deg e psikologjis q studion rregullimet dhe dmtimet psikike. gjerm. Themelues i ksaj teorie bashkkohore Sigmund Frojdi q shkput psikikn nga gjendja materiale duke e paraqitur at si shfaqje t pasioneve e t instinkteve t pandrgjegjshme. 2. metod pr mjekimin e smundjeve nervore e psikike. Psikasteni /a lat. psychasthenia - mjek. neuroz mosbesimi, pasigurie t plot n vetvete, depresion prirje ndaj ideve fikse. Psikologji /a lat. psykologia - shkenca q merret me studimin e dukurive psikike t njeriut. 2. trsia e proceseve psikike q lidhen me veprimtari t caktuar e me kushte t caktuara t jets s njeriut; trsia e veorive t bots shpirtrore t njeriut, formimi shpirtror. Psikolog /u lat. specialisti q ka aftsi t kuptoj shpejt e drejt gjendjen shpirtrore t nj njeriu.
898

Psiloz /a gr. psilosis - qerosje, qeros; mjek. rnja e qimeve t trupit; mungesa e qerpikve; gjuh. mos shqiptimi i h (spiritus aspera). Ptero gr. pteron - krah, pupl fluturimi; di q ka krih e pupla, maj, teh p.sh. pterodaktil, helikopter Ptialin /a gr. ptyalon - pshtym; kim. ferment i pshtyms q amidonin e shndrron n sheqer. Ptomain /a lat. ptomainum rnje, i rn n luft; helmi q prftohet me rasti e prishjes, kalbjes s kufomave. Ptoz /a ptosis - rnje, lshim, zbritje; mjek. rnja m posht e veshks a e nj organi t stomakut. Pubertet /i lat. pubertas - mosha kur fmija kalon n fazn e adoloshencs, fillimi i periudhs s pjekuris seksuale. Publicistik /a lat. publicista< poublicistique fr. trsia e shkrimeve q trajtojn shtje politiko shoqrore t kohs. Publicist /i lat. publicista - ai q shkruan pr shtje politiko shoqrore, ai q merret me publicistik: fejtone, reportazhe, recensione. Publicitet /i lat. publicitas - prhapja e nj lajmi, reklam e bujshme pr t marr hov m t madh dhe pr ta br t njohur botrisht. Publik /u lat. publicum - populli mbar; publikisht, hapur,

899

them botrisht. Publikoj lat. publicare - e bj t njohur, e shpall pr publikun; publikisht a botrisht. Pu /i gjerm. putsch - grushtshtet q organizohet n fshehtsi, prpjekje pr t marr pushtetin me kt rrug. Puding /u ang. pudding - mblsir q bhet me miell, sheqer dhe vez; pudroj ang. i v nj shtres t holl pudre dikaje. Puls /i lat. pulsus - rrahje, goditjet e gjakut n kyqin e dors, t rrahurit e zemrs, lvizja ritmike e valve t gjakut. Pulp /a lat. pulpa - mish, tul; mishi i dhmbve, tul pemsh. Pum /a peru. Puma - zool. kafsh e egr, mishngrnse me lkur gzof ngjyr hiri n t kuqrremt si macja e egr, luani. Punkt /i lat. punctum - pik, cimbidhje usht. pozit, baz vend. Punktur /a lat. punctura mjek. nxjerrja jasht e lngjeve nga trupi I t smurit me shiring (gjilpr) gjak, qelb etj. Purgator /i lat. purgatore - sipas besimeve fetare; ura e purgatorit, vendi ku shpirtrat e t vdekurve pastrohen nga mkate t lehta pr t vajtur n parajs.

900

Purgativ /i lat. purgativum - mjek. bar, ilaq q pihet pr pastrimin e stomakut e t zorrve, amel.Purist / i lat. purus - i pastr, njeri me angazhim t tepruar pr ruajtjen e pastrtis s gjuhs amtare; ai q prpiqet ta heq nga gjuha e vet do fjal me prejardhje t huaj. Purpurt lat. purpur/a - ngjyr e kuqe e ndezur ose e mbyllur por e ndritshme; pelhur, coh me kt ngjyr, veshje e siprme e br me kt coh. Puro /ja lat. purus - i pastr; cigare e mbshtjell me gjethe t holl duhani. Pusi /a turq. pusi - prit q i bhet dikujt pr ta vrar, pr ta plakitur n befasi, mashtrim, pabesi. Pusht /i turq. pust - keq. avaturist, maskara, i prdal. Putan /a it. puttana - grua, vajz e prdal, lavire. Qeli /a lat. cella - kthin e murgut n manastir, kthin burgu. Qeliz /a lat. cella - njsia themelore m e thjesht nga e cila ndrtohen indet e njeriut, kafshve, bimve. Qeman /e turq. keman - violin. Qemer /i turq. kemer - hark guri q vehet mbi dyer, dritare. Qeramidh /a gr. keramis - tjegull.

901

Qipariz /i gr. kyparisos - selvi; dru mesdhetar prher i gjelbr. Qivur /i kivur - arkivol, tabut. Qorrfishek /u turq. qorr fisek - fishek pa plumb; fishekzjarr. Qos /i /ja turq. qose - burr pa qime n faqe. Qosh /e turq. kse - cep, knd. skaj. Qylah /u turq. klah - qeleshe dervishi, karrule. Qymez /i turq. kmes - kotec pulash. Qyrk /u turq. krk - pallto dimri. Qualis vir talis oratio lat. far sht njeriu, t till e ka edhe bisedn. Qabe/ja ar. Kab - katror; ndrtes n trajt katrore q gjendet n oborrin e xhamis kryesore n Mek, vend i shenjt ku shkojn besimtart musliman pr haxhilluk. Qatip /i turq. katip - npuns zyreje q shkruante letra me dor Qehaja /i turq. kehaya - sherbtor a kujdestar i pasuris s beut q shfrytzonte fshatart, prfqsues i nj esnafi. Rabat /i it. rabatto - pjes prbrse e mimit t shitjes s nj malli, e cila shrben pr t mbuluar shpenzimet e qarkullimit t ndrmarrjes tregtare dhe pr t siguruar nj fitim; zbritje nga mimi i shitjes s nj malli me rastin e blerjes s tij.

902

Rabdomant /i gr. rhabdos manteia - shkop profeti; shkop magjik i profetit, q ka formn e tfurkut, shrben pr zbulime t pasurive nntoksore dhe paralajmron dika q do t ndodh n t ardhmen. Rabin /i hebr. Rabbi - msues; meshtar hebraik (izraelit), dijetar. Rabinat /i hebr. rabbi - msues; titulli, zyra e rabinit. Rabinizm /mi hebr. rabbi - shkenca q mirret me studimin e religjionit izraelit. Rabush /i sk. vjetr rabus - etele; shkop i prer trthort, q i jepej nj pjes myshteriut q sillte leshin te bojaxhiu, pjesa tjetr lidhej pr hallkat e lleshit, pr mos ta przier at me t tjera leshra / ra n rabush (qetele), plqyen dy pjest njra me tjetrn, tani vrtetohet hallkat e leshit i merr pronari i vrtet. Rabul /a gr. sofizma - brja e paqart e gjrave me qllim. Rac /a fr. race - far, soj i kafshve. Racial /e fr. racial - q ka t bj me racn e njerzve, dallimet ekzistuese me t mira, t kqia. Racizm /mi fr. teori dhe politik reakcionare, e cila mbshtetet n ndarjen e njerzve n raca, duke e mbimuar njrn dhe nnmuar e prbuzur
903

tjetrn. Racional /e lat. rationalis - i arsyeshm, e logjikshme, di e mbshtetur n arsye ( ratio ); ai q punon duke u mbshtetur n arsye. Racionalizim /i fr. rationalisme - prmirsim i nj pune sa m mir, racionalizoj a prmirsoj. Racionalizm /mi fr. rationaliser - mbshtetet vetm n arsyen njerzore duke i prjashtuar t tjarat praktik, mistik e fe duke prdorur metoda m perparimtare. Radar /i ang. Radio dedektion and ranging shkurtim i valve; aparat q shrben pr t prcaktuar vendin e ndodhjes s nj objekti me an t valve t shkurtra t radios. Radial /e lat. radius - rreze, rrezor. Radiator /i lat. radiator - pajisje pr ngrohje banesash me uj a avull. 2. pajisje pr ftohjen e motorve. Radikal /e lat. radix - rrnj, rrnjsore; q krkon reforma rrnjsore, ekstremist. Radiks /i lat. radix - rrnj, themel, baz. Radio lat. radio radius - rreze; tek. radioaparat pr t marr e pr t drguar n largsi tinguj, fjal e sinjale, duke i kthyer n val elektromagnetike, radiomarrse e radiodhnse, valt e radios
904

Radioaktiv /e fr. radioactiv - rreze veprues; fiz. rreze deprton npr t gjitha materiet. Radioaktivitet /i fr. radioactivite - fiz. vetia q e kan disa elemente kimike pr t lshuar rreze t padukshme gjat zbrthimit t brthamave t atomeve. Radioanten /a lat. radio antene - tek. prues i valve elektromagnetike. Radioastronom /i lat. radio astronomi - e rrezatimeve radioaktive t trupave qiellor dhe me reflektimin e radiovalve nga objektet e hapsirs ndrplanetare dhe t atmosfers s lart. Radiodifuzion /i lat. radio diffusio - rrjeti i radiostacioneve Radiodram /a gr. radio drama veprim; dram e prshtatur dhe e emetuar me an t radios. Radiofar /i fr. radio phare - aparat pr transmetimin e sinjaleve t drits, t anijeve, aeroplanve. Radiofoni /a gr. radiophonie - transmetimi ose prhapja e tingujve me an t radioaparateve. Radiogjenetik /a lat. radio gjenetik - shkenca q merret me dukurit e trashgimis e t ndryshimeve t gjallesave nga ndikimi i rrezeve jonizuese. Radiologji /a lat. radio logia - shkenca q merret
905

me studimin e me shfrytzimin praktik t rrezeve t ndryshme, e sidomos t atyre X e Y gama pr qllime mjeksore, teknike. Radiogoniometr /ri lat. radio goniometer aparat q shrben pr ta drejtuar avionin n qiell prej toks. Radiograf /i fr. radiographie - foto e rntgenit, filmi q bhet me an t rrezatimit ( n organet e brendshme). Radiogram /i gr. radio gramma - mjek. foto e punuar me aparatin e rntgenit. Radiometr /ri lat. radion metron - fiz. aparat q e shndrron energjin e rrezeve t nxehtsis n lvizje mekanike. Radioraportues /i lat. radio raportues - ai q jep raporte nga radio. Radioreportazh /i fr. radio reportage - lajmrimi, raportimi q jep nj gazetar pr nj radiostacion, reportazh i radios. Radioreporter /i lat. radio reporter - raportuesi, gazetari q mbledh shnime dhe q prgatit lajme pr radio. Radiorevist /a lat. radio reviste - pasqyr e programit t radios, ditari i radios.
906

Radiosistem /i gr. radio systema - trsia e rrjetit radiodifuziv. Radioskop /i lat. radioscopia - shikimi, vizit me rntgen. Radiosond /a fr. radiosonde - aparat q shrben pr t vzhguar shtresat e larta t atmosfers (temperaturn, shtypjen, lagshtin). Radioteknik /a fr. radiotechnique - shkenca q merret me ndrtimin e me ndreqjen e pajisjeve t radios. Radiotelefon /i fr. radiotelephonie - aparat radiotelefonik. Radioteleskop /i fr. radiotelescope - aparat pr vzhgimin e valve kozmike n radioastronomi. Radiotelevizion /i fr. radiotelevision - qendr e prbashkt e radios dhe televizionit. Radiotransmetim /i u zbulua m 1909 nga Markosi Anglez, m 1919 filloi transmetimi n largsi shtet me shtet etj. Radioval /a lat. radio val - val elektromagnetike q prhapet n hapsir, prdoret n radioteknik, vjen edhe nga trupat qiellor, radioval kozmike, marrja e radiovalve. Radium /i fr. radium - kim. element shum radioaktiv, simb. Ra pesh. atom.226,05 nxirret nga disa metale t uraniumit, prdoret edhe n mjeksi

907

pr rrezatime etj. e zbuluan m 1898 Pjerre e Marie Curie. Radius /i lat. radius shkop, rreze e rrethit, shkop. gjysma e diametrit t nj rrethi, largsia e lvizjes ose prhapjes s dikaje. Radon /i m. kim. element radiaktiv, gaz fisnik me pesh. atom.. 222 nr. rend. 86 simb. Rn. krijohet nga shkatrrimi radioaktiv i radiumit. RAF ang. Rojal Air Force Forcat Ajrore Mbretrore (angli). Rafal /i fr. rafale - batare, e shtn e pareshtur me arm zjarri. 2. fig. rrmuj, rafal fjalsh. Rafineri /a fr. raffinerie - pastrim; fabrik, uzin ku bhet pastrimi i disa lndve (nafts, i vajit, i sheqerit etj.) Rafinim /i fr. raffiner - pastrimi i nj lnde nga pjest e huaja, kullim i nj lnde, duke e prpunuar n mnyr t posame. Raft/i turq. raf - dollap, sergjen, drras e ngjitur pr muri. Ragbi ang. Ragby - qytet anglez; sport. loj midis dy skuadrash me top n trajt vezake me nga 13 ose 15 lojtar. Raguj /a fr. ragout - gjell mishi me salc e erza e przier. RAI it. radioagenzia italiana - radiotelevizioni

908

italian. Raj /a turq. raya - kope, nnshtetas; hist. nnshtetas jomusliman n Perandorin Osmane; fshatar i varfr, shtresat e varfra e t shtypura. 2. fig. njeri i nnshtruar, sherbtor e puthador i dikujt. . Reichtag /u gjerm. - parlamenti gjerman. Rajon /i fr. trev, krahin, zon e ndar e nj vendi me zyra e ndrtesat e veta. Rajter /i ang. Rauter , agjenci gjysmzyrtare gazetareske angleze. Raket /a gjerm. rekete - furk, ikrik, qerthull; fishekzjarr, mjet luftarak me motor reaktiv pr hedhje predhash, bombash; raket brthamore;raketodrom, raketoplan. Rakitik /u lat. rachiticus - shtylla, palca e kurrizit, njeriu q vuan nga kjo smundje eshtrash. Rakitizm /mi lat. rachis mjek. smundje e fmijve nga eshtrat, n munges t lndve minerale (vitamina D, kriprat e glqeres). Ralantir /i fr. ralentir - zvoglim i shpejtsis s aeroplanit. 2. kinemat. fjal pr prjektim t ngadalsuar. Rang /u fr. rang - rresht, rend, grad, pozit, kategori, lloj etj. Ranglist /a gjerm. rangliste - renditje sendesh n

909

nj regjistr sipas vlers. Rapid /e lat. rapidus - i shpejt, i rrmbyeshm. Raport /i fr. raport - njohtim , marrdhnje midis dy shteteve; parashtres me shkrim ose me goj q i bhet nj organi m t lart pr nj shtje, nj eprori, kumtes q lexohet para nj organizate pr punn e kryer si dhe detyrat. Raportoj fr. rapporter - njotoj me shkrim a me goj haptas ose fshehurazi. Raptus /i lat. raptus - rrmbim, vrull, rreptsi; shenj e smundjes psikike. Raritet /i lat. raritas - rrallsi e jashtzakonshme. Rapsodi /t gr. rhapsodos - thurs knge, ode, kngtar shetits n Greqin e lasht, krijon dhe kndon kng epike e legjendare rreth heronjve, perendive; pjes nga poema e Homerit, te ne kng kreshnike pr Mujin e Halilin. Rat /a lat. rata - kst; afate t caktuara pr ta paguar nj borxh. Ratifikoj lat. ratificare - dipl. miratoj zyrtarisht nprmjet organit m t lart shtetror nj traktat a nj marrveshje, dhnja e fuqis ligjore t nj traktati a marrveshje ligjore; miratoj zyrtarisht nj marrveshje. Ratio legis lat. arsyeja, domethnja e ligjit.
910

Ratione conscientiae lat. racione sipas ndrgjegjs. Ratione officci lat. racione sipas detyrs. Re lat. ri; reproductio a riprodhim, reorganizoj a riorganizoj. Reagim /i lat. re agere - prgjigje ndaj nj ngacmimi t jashtm, me goj, me shkrim e kundrveprim, efekti reagues kundrshtoj, ndryshoj veprimin sipas vrejtjes q m bhet. Reaksion /i lat. reactio nis - kundrveprim, reagim. Reaksionar /i fr. reactionnaire - ai q prkrah reakcionin, kundrshtar i prparimit shoqror e prkrahs i reaksionit, prapambetjes. Reaktiv /e lat. reactivus - kundrveprues; kim. lnd q merr pjes n nj reaksion kimik dhe q jep mundsi t zbulohet prania e nj lnde tjetr; tek. aeroplani me motor reaktiv, fluturojn dy reaktiv, predh reaktive, motor reaktiv, shkaktohet nga kundrveprimi i rrymave t gazeve, t cilat dalin me forc prapa, q shfrytzon forcn shtytse t gazeve, q punon me reaksion, lnd reaktive. Reaktivitet /i lat. reactivitates - veprim i prsritur. 2. fiz. kundrforc, forc kundrvepruese. Reaktor /i lat. reactionis - tek. pajisje n t ciln bhet zbrthimi i brthamave t atomit t nj lnde

911

pr t prdorur energjin q lirohet, reaktor brthamor; tek. pajisje, aparat n t cilin bhet nj reaksion kimik pr t prodhuar dika. Real /e lat. realis res - i sendit, send; bota reale ose bota e vrtet, vlera t vrteta, praktike q mund t zbatohen n jetn objektive. 2. mat. numra real dhe nr. imagjinar. Realist /i lat. realis - njeri q mer parasysh kushtet, rrethanat e jets s vrtet dhe vepron me to, njeri praktik, art realist. Realisht lat. real isht - me t vrtet, realiteti ose vrtetsia, realizatori ose sendrtuesi, zbatuesi. Realizm /mi lat. realismus - let. metod e pasqyrimit artistik, letrar t jets, sipas s cils artisti ose shkrimtari riprodhon jetn dhe karakteret e njerzve me vrtetsi; drejtim letrar artistik q ndjek he zbaton parimet e pasqyrimit t jets reale; aftsia pr t kuptuar qart dhe drejt t vrtetn objektive, realitetin ekzistues . Realizmi si drejtim dhe si metod letrare, realizmi kritik Honore de Balzak dhe vepra e tij letrare Xha Gorio, Evgjeni Grande Anri Stendal E kuqja dhe e zeza, Manastiri i Parms arls Dikensi David Koperldi , Oliver Tuisti Nikollaj Gogoli

912

drama Revizori romani Shpirtra t vdekur Ivan Turgenjev Etr dhe bij, Shnimet e nj gjahtari , Rudini Leon Tolstoi Lufta dhe paqja, Ana Karenina, Ringjallja Fj. Dostojevski Idioti, Krim dhe dnim, Vllezrit Karamazov Anton ehovi Kopshti i qershive Pulbardha, Tri motrat Mihail Shollohovi Fati i njeriut , Majakovski, Jesenini etj. Realizoj fr. realiser - sendrtoj, zbatoj; v n jet a kryej nj pun me sukses. Realizues /i fr. realiser - sport. lojtari q shnon gol, ai q sendrton, zbaton dika n jet, realizon. Reambulacin /i lat. reambulatio nis - rishikim i sinorve, ( megjave ) hartave gjeografike n terren. Reaminacion /i lat. reanimatio nis - shpirt; mjek. kthim n jet, ringjallje e organizmave t vdekur (reanimatologjia si shkenc). Rebalanc /i fr. re balance - ri peshoj; vnje prsri n peshoj, riekujlibr, drejtpeshim prsri. 2. fin. rishqyrtim i mjeteve financiare, rindarja e buxhetit pr disa nevoja t paparapara. Rebel /i lat. rebellis - kryengrits kundr pushtetit

913

n fuqi, i pannshtruar, i pabindur, njeri rebel, ushtri rebele, rebeloj. Rebus/i lat. res, rebus - gj, send, i gjrave. 2. gj e gjz ose kashelash, n t ciln paraqitet nj gj me vizatime, me shifra me shkronja ose me shenja t tjera n fjali, e cila duhet gjetur. 3. fig. nj gj e vshtir pr t kuptuar e pr ta zbrthyer, dika me prmbajtje t ngatrruar, q duhet zgjidhur. Rebusoid /e lat. rebus eidos - pamje, dukje; lloj rebusi n t cilin shkronjat q mungojn lexohen pas do gjje (figure). Rebus sic stantibus lat. deri sa jan kshtu gjrat, n rrethana ose kushte t tilla. 2. drejt. kontrata ose traktati q bhet n rrethana t caktuara / nse ato rrethana ndryshojn kontrata, traktati nuk vlen m. Recensent /i lat. recensens - vlersues, kritik, shqyrtues i ose praqitsi kritik i nj vepre letrare, shkencore ose muzikore. Recension /i lat. recensio nis - vzhgim kritik i nj vepre letrare a shkencore, tablloje a filmi; autori pr rrethanat e hartimit dhe botimit t veprs, pr problemet q trajtohen n te, pr idet dhe formn artistike, pr rndsin edukative t saj etj. Recensim /i lat. recensere - shqyrtimi kritik i nj vepre duke vn n dukje prmbajtjen, ant e mira dhe t metat e saj.

914

Recensoj lat. recensere - vlersoj me shkrim n mnyr kritike. Recensor /i lat. recensor - recensent, vlersues, sh. recensues. Recensues /e lat. recensere - autori i nj recensioni, vlersuesi a shqyrtuesi, kritik i nj vepre. Recent /e lat. recens recentis - i ri, i sotm, i tashm. Recepcion /i lat. receptio nis - pranim, zyra, kthina e pranimit t mysafirve n nj hotel, pritje, marrje, vendosje. Recepcioner /i fr. receptionaire - regjistruesi, pranuesi i mysafirve n nj hotel. Receptor /i lat. receptor - marrs, pranues; aparat q merr, pranon e transmeton ngacmime, doreza e telefonit. 2. fiziol. pjesa e fundit e fijeve nervore, q shrben pr t marr ngacmimet e jashtme, mbaresat nervore n shqisat. Receptur /a lat. receptura - prgatitja, brja e barnave sipas udhzimeve t mjekut, si dhe mnyra e prdorimit t barnave nga i smuri pr tu mjekuar. Reces /i lat. reccesus - kthim nga mbetja e pagimit.
915

Recesiv /e lat. recessivus - fig. i fshehur, i padukshm. Recet /a lat. fr. recette<recepta - mjek. flet e vogl ku mjeku shnon barnat, mnyrn si t prgatiten n farmaci dhe si t prdoren nga i smuri pr tu mjekuar. 2. udhzim pr mnyrn se si prgatitet, gatuhet a bhet di. tjetr. Recidiv /e lat. recidivus - q shfaqet prsri, rishfaqja e nj vesi, nj smundje, kthimi i nj dukurie t kaluar, zakonisht negative. 2. drejt. prsritja e lnds pr t ciln sht dnuar m par n gjyq. Recidivizm /mi lat. recidivus - ribrje e nj krimi nga nj person. Recipient /i lat. recipiens - marrs, ai q pranon; mjek. i smuri q merr transfuzionin e gjakut. 2. kim. en q shrben pr t mbledhur materiet e lngta dhe t gazta. Reciprok /e lat. reciprokus - i ndrsjell, i dyanshm; q bhet ndrmjet dy anve a palve shkmbyerazi, lidhje reciproke, besim, dshir reciproke, shkmbim midis dy palve. 2. gjuh. grinden, goditen, prqafohen, psojn dy ant. Recitim /i, recitoj lat. recitare - them me z, n
916

mnyr shprehse dhe artistike nj poezi a nj cop proze t msuar prmendsh. Redaksi /a lat. redakti onis - rregullim, grup personash, ekspertsh q prgatisin nj gazet nj revist pr botim ose emisionet e radiotelevizionit pr transmetim. 2. nj ndrmarrje botuese a nj institucion q shqyrtojn dhe prgatitin pr botim nj libr ose nj prmbledhje shkrimesh. Redaksional /e lat. redactio nis - vepr q sht hartuar nga redaksia. Redaktoj lat. redactus - ndreq, rregulloj, prgatit nj vepr pr botim ose pr emetim n radiotve. Redaktuar /i lat. redactus - sht prgatitur, i rregulluar pr botim nga kshilli redaktues. Redaktim /i lat. redactus - rregullimi, prpunimi, ndreqja e nj vepre duke i dhn trajtn prfundimtare pr tu botuar. Redaktor /i lat. redactor - ai q prgatit nj shkrim pr botim; redaktori sht dhe antar i redaksis s nj gazete, nj libri, radiotve-s. Redigjim /i, redigjoj lat. redigere - redaktim dhe redaktoj. Redistribucion /i lat. re distribucion - rindarje e mallit, e mjeteve financiare, ndarje e prsritur etj. Reduksion /i lat. reductio nis - kthim prapa,
917

rikthim, reduktim Reduktim /i lat. reductum - biol. paksim ose thjeshtim n ndrtimin e organeve t disa qenjeve t gjalla. 2. paksim i numrit t punonjsve t aparatit shtetror. 3. gjuh. dobsim i nj fjale ose tingulli, prgjithsisht paksim, zvoglim, dobsim, rrgjim. i reduktuar a i paksuar, i dobsuar. Reduktor /i lat. reductor - ai q kthen; tek. mekanizm q pakson shpejtsin e rrotullimeve t pjesve t nj aparati. 2. kim. mjet me t cilin lirohen metalet prej oksigjenit, prej krips, prej squfurit etj. Referat /i lat. referatus - kumtoj, tregoj; kumtim i gjr me shkrim pr dik ose pr dika. 2. raport i hollsishm q mbahet para nj mbledhje, para nj organi pr nj shtje. Referenc /a fr. reference kumtim a njohtim pr dik a dika, shnim a vlersim mbi punn e dikujt. 2. treg. rekomandim, porosi, kshillim. Referendum /i lat. ad referendum - ajo q duhet thn; votim i drejtprdrejt i tr popullit pr nj propozim ligjor ose pr nj shtje shoqrore me interes t veant popull, kombtar. Referent /i lat. referens entis - kumtoj, tregoj, them. 1. npuns i cili ndjek veprimtarin e nj sektori t ngusht, q i sht besuar dhe q her

918

pas here njofton organin m t lart pr gjendjen e sektorit t tij. 2. ai q mban nj referat. Referoj lat. referre - paraqes me shkrim a me goj gjendjen e nj pune, mbaj nj referat. Refleks /i lat. reflecsus - kthej prapa; fiziol. kundrveprim i pavetdijshm i organizmit t gjall ndaj nj ngacmimi. 2. kthim rrezesh nga pasqyrja, reagim i menjhershm, jehon. Refleksion /i lat. reflexio nis - kthim prapa; persiatje, mendim i gjithanshm dhe i gjat pr dika. 2. fiz. kthim a pasqyrim i drits. Refleksiv /e lat. reflexivus i kthyer prapa; gram. folje vetvetore, q tregon se veprimin q bn edhe e pson kryefjala Reflektim /i lat. reflectere - kthim i dikaje n drejtim t kundrt; persiatje, mendim i thell pr di.. Reflektor /i lat. reflector - fiz. pajisje q shrben pr t drejtuar dritn n nj drejtim t caktuar, t dshiruar me an t nj pasqyre t lugt a siprfaqe tjetr t lmuar, siprfaqe reflektuese. Reform /a lat. reforma - ndryshim, shndrrim; ndryshim i thell dhe i tr q bhet n nj fush t veprimtaris shoqrore pa u rrnuar themelet e tij, ndryshim rrnjsor i nj formacioni, rendi
919

ekonomik, bujqsor; reforma agrare etj. Reformim /i lat. reformare - ndryshimi rrnjsor i dikaje, shndrrimi. Refrakcion /i lat. refractio nis - fiz. thyerja e rrezeve t drits. Refraktar /e lat. refractarius - zjarrdurues, rrezistues q nuk pranon ndryshime, kundrshton ndikimet, di t re. Refraktiv /e lat. refractivus - fiz. q shkakton thyerjen e drits. Refraktor /i lat. refractor - instrument optik q shrben pr t prforcuar t parit gjat vzhgimit t trupave qiellor dhe pr fotografimin e tyre. Refren /i ose prkthesa fr. refrain - prsritje; varg ose strof q prsritet me ndrprerje t rregullta sidomos n kngt popullore : Me ngadal vallen . Onuse, o lule ! . Se na ngrite pluhurin, . O nuse, o lule! Refugjat /i it. refugiato - ai q ik nga vendi i vet pr ti shptuar nj fatkeqsie a nj dnimi; i ikur, i
920

shprngulur. Refundim /i lat. refundere - kthim prapa i t hollave q jan marr, rikonpensim. Refuzoj lat. refusare - hedh posht, nuk pranoj, kundrshtoj. Regat /a it. regatta - gara, vrapime n uj me barka, anije me vela. Reglazh /i fr. reglage - rregullim i instrumenteve, i pajisjeve, i makinave, i armve etj. Reglet /a fr. reglette - vizore q vihet midis rreshtave n shtypshkronj, pr zgjrim, pr distanc rreshtash. Regjenerator /i lat. regenerator - tek. pajisje q shrben pr t nxehur ajrin me an t gazrave n furrat e larta pr shkrirjen e metalit e t qelqit; prtrits, rimkambs, shndrrues, riprodhues. Regjeneroj lat. regenerare - prtrij, rimkambi, rikrijoj, e sjell prsri n gjendje t mir. Regji /a fr. regie - udhheqja, kino mjeshtria dhe puna e regjisorit, vnja n sken e nj filmi. Regjisor /i fr. regisseur - organizuesi i nj filmi, shfaqje pr sken. Regjenc /a , regjent, regji lat. regens - sundim, sundimtar, mbret (lat. rex). Regjim /i lat. regere - qeveris, sistemi, rendi i nj
921

vendi. Regjiment /i it. regimento - njsi ushtarake prej disa batalonesh. Regjin /a lat. regina - mbretresha, emr femre e krishter. Regjion /i lat. regio nis krahin, shih rajon. Regjistr /ri lat. registrum - fletore e madhe ku shnohen emra, shifra e fakte; admin. libri q mbajn zyrat e gjendjes civile, n t cilin shnohen t dhnat e plota pr do shtetas. Regres /i lat. regressus - kthim prapa; gjendje e pazhvilluar e kundrt me prparimin (progresin). 2. rnje, zbritje, ulje niveli drejt. kompenzim, dmshprblim (regresiv # progresiv). Rehabilitim /i lat. rehabilitare - riaftsoj; kthimi i t drejtave, t cilat dikujt i jan hequr gabimisht, kthim i emrit, nderit ose pozits s dikujt. 2. mjek. riaftsimi i nj personi pr pun, i cili e ka humbas aftsin nga lndimi ose smundja. Reinkarnacion /i fr. reincarnation - lindje pr s dyti, rilindje, ringjallje, kthimi i shpirtit n trup sipas besimit t budistve. Reinkorporoj fr. re incoporer - ri bashkoj; t ribashkoj di me nj trup tjetr, bashkangjes, trupzoj prap, di e domosdoshme pr t jetuar m mir.

922

Reis turq. reis - kryetar, prijs i fes islame n nj vend. Reisyl-ulema /ja ar. risul-ulma - prijs dietar shteti islam. Rek /u gjerm. reck - sport. shufr hekuri, ushtrimesh gjimnastikore. Reket /i ang. racquet - dorz eliptike pr t goditur topin-tenis. Rekapitulacion /i lat. rekapitulatio - prsritje e shkurtr e prmbajtjes s nj libri ose vepre tjetr, pasqyrim, paraqitje e prmbledhur. Rekapituloj lat. recapitulare - prmbledh, pasqyroj shkurt prmbajtjen e nj vepre. Reklamacion /i lat. reklamatio protest me zhurm; treg. ankes, vrejtje pr nj mall t drguar ose pr nj shrbim t br, pr shkak t nj t mete prkitazi me cilsin, me sasin . 2. admin. ankes kundr nj vendimi, akti etj. Reklam /a lat. reclamare - brtas, kundrshtoj me z; bj buj pr ta br sa m t njohur nj mall, nj shfaqje te masat e gjra, me pllakat, me goj, me shkrime, me vizatime, nprmes radios, tve etj. me qllim q t trhiqen m tepr blers ose shikues. Reklamim/i fr. reclamare - lavdrim i nj malli pr t trhequr sa m shum blers (reklamim malli fr.

923

kthim prapa i nj malli n munges t cilsive t nevojshme). Reklamist /i fr. reclam ist - ai q bn reklama dhe lvdata veti. Reklamoj fr. reclamare - lavdroj nj mall duke ia theksuar cilsit e mira, kualitetin. 2. sport. krkoj t quhet e pavlefshme nj ndeshje, e zhvilluar pa rregulla t duhura. Reklinacion /i lat. reclinatio - operacion i rrjets s syrit. Rekomand /e fr. lettre recommandee - i, e porositur, i drguar me porosi ( pr nj drges postare ) Rekomandoj fr. recommander porosit; e kshilloj, e porosit dik si t veproj, i jap mendim t mir n pun, bashkpunim, mendim me shkrim pr tu pranuar diku, pr ta prkrahur a pr ta ndihmuar dik. Rekomandim /i fr. recommander - kshilloj si duhet t veproj dik pr nj shtje, porosit , jap mendim t mir pr cilsit profesionale t dikujt. Rekomandues /i fr. recommandere - ai q jep kshilla, porosi. Rekonpensim /i fr. recompenser - dmshprblim, dmshprblej, pagimi i dmit t br, zhdmtimi, larja.

924

Rekompensoj fr. recompenser - marr hak pr dnimin q m ka br dikush. Rekonstruksion /i lat. reconstructio - rindrtimi i nj objekti a mekanizmi. 2. ndrtim rishtas, prmirsim ndrtimi, meremetim i prmendoreve, i monumenteve, rekonstruktoj. Rekonstruksionalizm /i lat. re constructio nis teori idealiste sipas s cils edukata sht mjet me an t t cilit mund t shndrrohet bota. Rekonvaleshenc /a, rekonvaleshent lat. reconvalescentia - kndellje prmirsim shndeti, q shrohet pas nj smundjeje Rekonversion /i lat. re conversio kthim prapa, n gjendjen e mparme, rikthim i nj sendi si ka qen m par. Rekord /i ang. record - suksesi i madh q sht arritur n dika, e veanrisht n sport; suksesi m i lart, m i madh q sht arritur ndonjher n nj fush, shpejtsi rekorde, prodhim rekord. Rekordist /i ang. ai q ka arritur sukseset m t mdha n nj fush prodhimi a pune, rekordmeni. Rekreacion /i lat. rekreatio nis - kndellje, freskim, pushim, prtritje. Rekreator /i lat. recreator - rikrijues, ai q sajon prsri.
925

Rekreativ /e lat. recreativus rikrijues; kreativ / krijues. Rekriminacion /i lat. recriminatio nis kundrakuz, akuzim reciprok, fjalsim kundr njri-tjetrit. Rekrudeshenc /a lat. recrudescentia riashprsim i smundjes, pezmatim. Rekrut /i it. recluta - prtritje, me rini, gjenerat e re, ai q posa sht thirrur pr t kryer shrbimin ushtarak. Rekrutoj fr. recruter - thrras pr ta drguar ushtar, plotsoj radht ushtarake. Rektifikim /i lat. rectificare - drejtim, drejtoj, ndreqje. 2. mat. shndrrimi i lakoreve n drejtza kim. distilimi i nj lngu. Rektifikoj lat. rectificare - ndreq, drejtoj. Rektor /i lat. rector, regere - drejtoj; ai q drejton nj universitet ose nj shkoll tjetr t lart, prift katolik q drejton kishat e nj famullie. Rektorat /i fr. rectorat - trupi drejtues i nj universiteti a shkolle t lart, rektori, prorektori e npunsit. Rektoskop /i lat. rectoscopia - instrument pr shikim t zorrs s trash. Rekuiem /i lat. requies et requiem - paqe dhe
926

prehje; prkujtim q i kushtohet t vdekurit n kishn katolike, muzik me karakter dhembje, pr t vdekurin. Rekuizicion /i, rekuizimi lat. requisitio nis detyrimet, marrja e drithitpr nevojat ushtarake n rast lufte. Rekuizit / lat requisitum - krkes, nevoj; sende t nevojshme pr nj shfaqje. 2. sport. topi, brekt, kpuct etj. Rekurs /i lat. recursus - rikthim, ankes gjyqit shk. s dyt. regres. Rekursiv /e lat. recursivus - rikthim; gjuh. tingull buz.laring. Relacion /i lat. relatio nis - parashtres q i japim nj organi epror, raport marrdhnje, lidhje, krahasim. Relaksacion /i lat. relaxationis - lehtsim, pushim, kdellje 2. drejt. lehtsim, zbutje ose falje e dmtimit 3. mjek. molisje, plogshti a indolenc apo relaksim, i relaksuar. Relata refero lat. relata refero - kallzoj, tregoj, flas; flas ashtu si kam dgjuar ( d.m.th. nuk dshmoj pr vrtetsin e kumtimit). Relativ /e lat. relativus - e mundshme, i varur, lidhor, e kufizuar n krahasim me nj gj tjetr,

927

kushtzohet, varet nga nj gj tjetr pr t qen e plot e prsosur, sipas Ajnshtajnit sht nj teori shkencore, t gjitha botkuptimet tona kan karakter relativ, sht nj doktrin q mbshtetet n mundsi objektive t njohurive n baz t dijes ton relative, brenda kohs dhe hapsirs gjrat ndryshojn, e mundshme, e ndryshueshme. # kund. absolute. Relativizm /mi fr. relativisme - teori shkencore sipas s cils t gjitha botkuptimet tona kan karakter relativ, doktrin q mbshtetet n mundsin objektive t njohurive n baz t dijes son relative. Relevant /e lat. relevans tis - e rndsishme, e vlershme, qensorja, ajo q sht me vler t veant. Relief /reliev /i fr. relief - gjeogr. q nuk sht i rrafsht 2. trsia e formave n siprfaqen e toks, pamje me male kodra, lugina, lumenj, dukje, spikatje, paraqitja e zvogluar e siprfaqes s toks n harta etj. Religjion /i lat. religio nis - besim, fe, bestytni, konfeksion. Religjioz /e lat. religiosus - besimtar, fetar q
928

beson n dogmat e nj feje, pranon se ka perndi. 2. njeri religjioz, shtje religjioze. Relikt /i lat. reliktus - i mbetur, mbeturin nga koha e lasht deri n ditt tona ( organizm a send), Rel /i ang. rally - mbledhje takim, gara sport. me auto, avion, motoikleta etj. Relikuia /r lat. reliquiae rum - mbeturin, eshtrat e shenjtrve t vdekur. shkurt. R.I.P. shkrim mbi varreza katolike reliquiescat in pace mbetesh n paqe! i kndohet t vdekurit ditn e varrimit. 2. ark ku ruhen sende t shenjta, t muara. Remigroj lat. re migracion - kthim n atdhe # migrimi lat. shkuarja. Remigracion /i lat. re migracion - kthimi i emigrantve n atdhe. # kund. emigracion. Remilitarizoj fr. remilitariser - riarmatosi ushtrin. Reminishenc /a lat. reminiscentia - rikujtes, rikujtim m kujtohet, kujtim i paqart, dukuri q sjell dika ndrmend. 2. rikujtoj fmijrin time, rikujtoj nj t kaluar, pjes e nj vepre t huaj q merret simbas mbajtjes mend. Remont /i fr. remonte - ndreqja e nj mjeti t puns, t cilit sht prishur dika. 2. meremetim, rregullim, ujdisje etj.

929

Remorkazh /i fr. remorquage - trheqje e nj automjeti, e nj anijeje a mjeti tjetr me mall. Remorker /i fr. remorqueur - det. anije trheqse me motor. Ren /i gjerm. sipas lumit Ren - element kimik, simb. Re. nr. rend.75, pesh. atom. 186,22metal bojhiri zbuluar 1925. Renome /ja fr. renommee - emr i mir, autoritet, fam, reputacion. Renovim /i lat. renovatio - prtritje e nj sendi me pjes t reja, duke ia hequr t vjetrat. Renovoj lat. renovare - prtrij, ndreq nj send me pjes t re. Rende /ja pers. rende - gri, lmoj, mjet metali me vrima e dhmbza pr t grir perime fruta etj. Rendiment /i it. rendimento - efekt prodhimi, prodhueshmri, bereqeti etj. Renegat /i lat. renegatus - mohues, mohoj; tradhtar q kalon nga partia e vet n partin kundrshtare, lshim i popullit t vet duke u lidhur me armikun, klik renegate, qndrim prej renegati, mohim i bindjes s mparshme. Renesanc /a fr. renaissance - rilindje, prtritje, rindrtim; lvizje politike dhe kulturore n Europ shek.14-16 e pajisur me nj ideologji prparimtare
930

pr at koh, ringjallje e kulturs dhe artit t lashtsis, duke u mbshtetur n to, te ne Rilindja Kombtare Shqiptare. Rentabl /rentabile fr. rentable - ek. q jep t ardhura, t cilat sigurojn njfar fitimi, q sjell rent, q ka levrdi, ekonomi rentabile. Rentabilitet /i fr. rentabilite - ek. leverdi, prodhim me levrdi Rent /a fr. rente - t ardhurat n t holla q merr pronari i nj toke, pasurie ose kapitali pa br pun. 2. fitimi q merr ai me prqindje, duke ia dhn dikujt pronn pr shfrytzim t prkohshm. Rentier /i fr. rentier - q merr rent, ai q jeton me t ardhura nga renta, ato q merr si rent ( prqindjet nga nj kapital ). Rntgen /i gjerm. Rntgen - sipas emrit t fiz. V.K. Rntgen 1845-1923 shpiks i rrezeve rntgen, t padukshme, val elektromagnetike shum t shkutra q mund t prshkojn tej pr tej trupat dhe q prdoren pr t par pjest e brendshme t tyre, rreze x - aparat pr fotografimin e nj organi me rreze rntgen, pr shikim mjeksor, rntgenizimi, rntgenografi. Rntgenoterapi /a lat. roentgenotherapia 931

rrezatimi i organizmit, mjekimi me rreze x, rreze rngen. Reoskop /i gr. rheos skopeo - fiz. matsi i korentit, rryms. Reostat /i gr. rheos istemi - elektr. aparat q shrben pr t rregulluar forcn e rryms elektrike, duke ndryshuar rezistencn elektrike. Repart /i it. reparto - ndarje; ndarje n nj ndrmarrje prodhimi, tregtie sipas llojit t puns; ndarje n nj spital sipas nevojave t veanta pr mjekim, reparti kardiologjik. Reparatur /a lat. reparare - ndreqje, reparacion/ prtritje. Repatriacion /i lat. riatdhesim i qytetarve t zn rob lufte. Reperkursion /i lat. rrefuzim, reflektim rrezesh; jehon e zrit. Repertor /i it. repertorio - trsia e veprave q luan nj grup muzikor, teatri. 2. regjistri i sendeve t nj fushe. Repetitor /i lat. repetitor - ai q u prsrit nxnsve t dobt lndn e shpjeguar, prsrits i lnds s kaluar. 2. tek. mjet, pajisje q shrben pr t prsritur nj veprim teknik. Replantacion /i lat. replantatio - fidan i ri. 2. mjek.

932

rivnje artificiale e dhmbve t hequr etj. Replik /a fr. replique - kundrprgjigje, prgjigje e menjhershme pa pritur mbarimin e diskutimit t nj tjetri. 2. teat. fjalt q i thot nj aktor pas nj aktori tjetr si prgjigje, kundrprgjigje. 3. let. prgjigje e mpreht q nj personazh i veprs letrare i jep nj personazhi tjetr, replika i jep gjallri dialogut, dramacitet e q m shum e hasim n veprat dramatike, jan t mprehta replikat midis dy trimave (n kngn legjendare Gjergj Elez Alia) q para se t ndeshen e therrin njeri tjetrin me fjal. Reportazh /i fr. reportage - gjini letrare e publicistiks , q pasqyron nj pun n nj fush t caktuar ose ngjarje nga jeta e prditshme. 2. gazetari ( reporteri ) mbledh material pr ngjarje a lajme t vrteta, apo q i ka par vet, i bn gati pr botim apo u sjell mjeteve pr informim, radios apo n tve. Repozicion /i lat. repositio - mjek. rivendosje e ashtit t thyer, t nxjerr, rivnje e nj organi t trupit t njeriut n vend t vet. Represalie /reprezalje lat. repressalia kundrmasa e nj shteti ndaj tjetrit, prgjigje e lufts me luft, e dhuns me dhun, hakmarrje.
933

Represiv /e lat. repressivus - q ka t bj me represionin, dhunn, dnimin, i ndshkimit. Reprezentacion /i fr. representation - prfaqsi; shpenzimet q i bjn organizatat e puns, institutet, bashksit shoqrore me rastin e takimeve me delegacione dhe me mysafir t ndryshm. 2. sport. skuadra e zgjedhur e nj vendi. Reprezentoj fr. representer - prfaqsoj nj shtet, nj organizat. Repriz /a fr. reprise - teat. prsritje e nj pjese teatrale, e nj baleti. 2. muz. prsritje e tems kryesore t nj pjese muzikore, tve, prsritje e nj pjese t incizimit filmik, q paraqet nj moment interesant. Reproducent /i lat. reproducens - ai q riprodhon dika, riprodhues. Reproduksion /i lat. reproductio nis - riprodhim, ripunim.2. shumzim i foto, fotokopjime, i vizatimeve, i teksteve. Reproduktoj lat. reproducere - riprodhoj, fotokpjoj ose shumzoj nj tekst, Reproduktor /i lat. reproductor - tek. altoparlant, zdhns, q rrit, prforcon zrin etj. Reptil /t lat. reptilia - zvarrit, zool. zvarranikt, rrshqanort.
934

Republik /a lat. res publica - gj botrore, gj e t gjithve; q ka form shtetrore republikn, qeverisjen, kryetarin e republiks i cili nuk gzon privilegje personale. 2. bised. kapel burrash, borsalin, sheshir etj. Repulsion /i, repulsiv lat. repulsivus - refuzim, mospranim, q nuk pranon; dshtim, mosukses. 2. fig. neveri, antipati, grdi. Reputacion /i lat. reputatio <reputare - mendoj, shqyrtoj. 2. fam, emr i mir, autoritet, kishim reputacion (autoritet). Rern /rna gjerm. Rhre - furra e shporetit (furra e sobs s shporetit). Resekcion /i lat. resectio - prerje, heqje; operacion kirurgjik i nj organi. Res dubia lat. gj e dyshimt. Res iudicata / res judikata lat. gj e gjykuar, vendim i prer. Res, non verba lat. vepra e jo fjal d.m.th. m shum vepr m pak fjal. Resor /i fr. ressort - kompetenc, fusha e veprimit t dikujt. Resorbim /i, resorpcion, absorbim lat. thithje, tharje.
935

Respekt /i lat. respectus - nder, nderim; qndrim me nderim ndaj dikujt a dikas. Respektoj lat. respektare - nderoj, kam konsiderat ndaj dikujt, zbatoj nj parim a nj rregull. Respektiv /e lat. respectivus - gjegjs, prkats / respektivisht, gjegjsisht, prkatsisht i prgjigjet nj gjje tjetr. Respicient /i lat. respiciens - mbikqyrs, referues q kujdest merr parasysh. Respiracion /i lat. respiratio - frymmarrje; avullim. Respirator /i lat. respirator - pajisje llastiku q shrben t vendoset n goj e hund, kundrgaz pr tu mbrojtur nga lnd helmuese ose pr t marr frym n uj. Responsivitet /i lat. responsivitas - prgjigje; mjek. reagim prgjigje e organizmit ndaj ngacmimeve. Restaurim /i lat. restaurare - rimkambje, e ndreq si m par q ka qen. 2. rindrtimi. Restauracion /i lat. restauratio nis - rindrtoj, ndreq, kthim n gjendje t rregullt, si m par. 2. pol. rivendosje e nj regjimi t prmbysur, kthim n pushtet prsri. Restauroj lat. restaurare - rimkambi, sjell prap n gjendje t mir.

936

Restaurues /i lat. restaurare - i veprave t artit dhe ndrtimeve t vjetra q jan me ndonj vler t njohur histor. Restitucion /i lat. restitutio nis - rivendosje, kthim i t drejtave t mparshme, rindrtim, ndreqje e nj objekti etj. Resto /ja lat. resto - tepron, mbetet tepr; pjesa q mbetet nga nj shum ( t hollash, teprica, kusuri ) nga nj trsi. Restrikcion /i lat. restrictio nis - kufizimi, ngushtimi, paksimi, shtrngimi. Restriktiv /e lat. restrictus - shtrngues, q kufizon, ngushtues. Resul /i ar. rsul - i drguar, ndajshtim i Muhamedit, prfaqsues. Retencion /i lat. retentio nis - mbaj, ruaj; psik. aftsi e mbajtjes mend, mosharrimi. Retienc /a lat. reticentia - heshtja; let. figur e sintaksit poetik me an t s cils shkputet ligjrata, me qllim q lexuesi, duke marr me mend at q sht ln, ta prqendroj vmendjen mbi gjn e nnkuptuar. Retikul /i retikulimi lat. reticulum - rrjetz e enve t gjakut. Retin/a lat. retina - rrjet; rrjetza e syrit, nervit

937

pamor, cipa e syrit. Retinopati /a lat. retinopathia - mjek. smundjet e retins s syrit. Retor /i retorik /a gr. rhetor, rhetorike - gojtar / i, oratoria; dija q merret me shkathtsin e t folurit t bukur e t rrjedhshm; mjeshtria e gojtaris. Retorik /u gr. rhetorikos - gojtari, oratori q sht br zakon ta quajm edhe cicero. Veprat kryesore Retorika e Aristotelit n Greqi dhe veprat Mbi oratorin dhe Oratori t Ciceronit n Rom. Sot nuk praktikohet retorika si m par , disa elemente t saj jan trashgua n stilistik. 2. fig. keq. retorizm gr. frazeologji , gojtari, stil i fryr. Retorizm /mi lat. rhetor - fols, me stil t fryr. 2. let. figur q prdoret pr ti dhn m tepr gjallri stilit, nj stili t fryr. 2. q sht me fjal e shprehje t mdha e t bukura me figura t tepruara por pa prmbajtje t thell; boshe dhe e varfr n mendime. Pyetje retorike, por pa pritur prgjigje e Pjetr Budit, pr ti dhn fuqi vargut emocional: Ku jan ata pleq bujar? q qen para ne, e ata trima sqimatar, t pejt si rrufe? Retort lat. retorta - en e gjat prej qelqi q shrben pr t br analiza kimike.
938

Retro lat. retro - prapa ose pas, nj fjalformuese q u paravihet disa fjalve. Retrograd /e lat. q ecn prapa, harrimi i ngjarjeve ose anemneza. Retroaktiv /e lat. retroactus - prapaveprues, q ka fuqi veprimi edhe pr kohn e kaluar. Retrofleks /e lat retro flexus - mjek. i kthyer prapa, i prmbysur; gjuh. regresiv radhitje e kundrt, anasjelltas thuhet pr nj fjalformuese. Retropulsion /i lat. retropulsio nis - prapalvizje, mjek. ecje jo normale. Retroraket /a lat. retro raquete - motor reaktiv q vepron n drejtim t kundrt t lvizjes s rakets dhe frenon raketn. Retrospekcion /i lat. retrospectio nis - shikim prapa, vshtrim n t kaluaren, retrospektiv. Retroversion /i lat. retroversio nis - riprkthim i nj vepre nga origjinali. Retrovizor /i fr. retroviseur - pasqyra e makins q i shrben shoferit pr shikim prapa. Retrospektiv /a lat. retrospektivus - q merret me vshtrimin e gjrave t kaluara, prapavshtrues, shikim prapa, n t kaluarn. Retur /i fr. retour - bilet kthimi, returbilet.
939

Retushim /i fr. retouche - ndreqje e holl e me nj mjeshtri: e nj fotoje, filmi, vizatimi, pikture a shkrimi me qllim prmirsimi. Retush /i fr. retouche - ndreqja, prmirsimi i di me hollsi. Retushoj fr. retouche - prmirsoj. Reumatism /mi lat. rheumatismus - rrjedh, rrym; mjek. smundje q shfaqet n kyqet e gjymtyrve, n eshtra, n muskuj ose n pjes tjera t trupit dhe q shoqrohet me dhimbje dhe me njtje. Reumatoid /i lat. rheumatoidum - dhembje e kyqeve q shfaqet gjat nj smundjeje t prgjithshme. Reumatologji /a lat. rheumatologia - mjek. deg e mjeksis q merret me smundje reumatike. Reum /a gr. rheuma /rheumatos - reumatizm, rrjedh, rrym. Revalorizim /i fr. revaloriser - rivlersim, moj prsri. Revalorizoj fr. revaloriser - rivlersoj, prmirsoj vlern e nj gjje, i jap vlern q kishte m par. Revalvacion /i lat. revalvatio nis - rikthimi a prmirsimi i vlers pr nj monedh, valut a mall etj.

940

Revizor /i lat. revisor - rishikim, rishikoj, mbikqyrje, kontrollim finansiar. Revizion /i fr. revision - shqyrtim dhe kontrollim i nj veprimtarie, rishikim i nj gjendje pr t br ndryshimet e nevojshme, mbikqyrs. Revizionizm /mi fr. revisionisme - rrym oportuniste q rishikon t ndryshoj parimet themelore t Marksizm-Leninizmit. Revizionoj fr. revizion oj - rishikoj. Revizor /i lat. revisor - rishikues, mbikqyrsi, kontrollues financiar. Revokoj lat. re voco - thrras q t kthehet prapa, heq t drejtn dikujt pr t vazhduar detyrn pr t ciln sht zgjedhur, shfuqizoj nj akt juridik. # kund. i parevokueshm lat. dorheqja nga posti pa kthim ( nj drejtor gzon t drejt t jep dorheqje t parevokueshme nga posti, pa iu rrefuzua). Revolucion /i fr. revolution - prmbysja me dhun e nj rendi shoqror q sjell n fuqi nj klas t re prparimtare dhe q vendos nj rend t ri shoqror, politik e ekonomik; prmbysje e sistemit t vjetr, kthes rrnjsore n fushat e jets. Revolucionar /i fr. revolutionaire - lufttari i vendosur q merr pjes n lvizje ose n luftn revolucionare.

941

Revy /ja fr. revue - pasqyr, paraqitje, rishikim, revist, botim periodik me shkrime, me ilustrime dhe me punime t ndryshme; paraqitja e modeleve m t reja t rrobave; usht. kontrollim i njsive ushtarake. Revyal /e fr. revue - i revists, q ka t bj me revistn, botimin revyal; paraqitja e modeleve m t rea. Rex lat. mbret Rex regnat et non gubernat Mbreti mbretron, e nuk drejton (nuk merret me pun t vogla). Rezervat /i lat. reservatum - t ruajtur, ajo q sht e ruajtur; trev e caktuar e nj vendi, n t cilin ndalohet gjuetia, dmtimi i bimve q t ruhet n gjendje natyrore. 2. fshehtsi zyrtare, shkrim, letr rezervate (sekrete). Rezerv /a fr. reserve - ruaj, kursej; ajo q sht pr t ruajtur dhe prdoret m von, kur sht nevoja, ruaj ushqim, mall, ushtri rezerv, lojtar rezerv, makin rezerv, njeri me rezerv, me dyshim. Rezervoj fr. reserver - ruaj e mbaj di pr vete, n vete; ushqim a mall q e ruajm pr m von. 2. fig . flas me dyshim pr di a pr dik.
942

Rezidenc /a fr. residence - vendqndrim; vendi ose pallati ku qndron prher qeveria, kryetari i shtetit ose nj zyrtar i lart, seli. 2. pallat i caktuar pr nj delegacion t lart, oborr mbretror. Rezident /i lat. residenti - prfaqsuesi diplomatik, q jeton n nj shtet tjetr. 2. agjent q punon fsheht pr vendin e vet dikund n nj shtet tjetr. Rezidencial /e lat. residentia - q ka t bj me rezidencn. Rezidium /i lat. residium - di. e mbetur; kim. mbeturin nga djegia, nga avulli, fundrri; mjek. pasoj e mbetur nga smundja, lndimi (paksimi i fuqis). Rezignacion /i lat. resignatio nis - dorzim dikujt ose fatit, nnshtrim i dikujt dshirs s perndis a t zotit, pajtim me fatin, indiferenc e plot. Rezistenc /a it. resitenza - fiz. qndrueshmria e nj trupi pr t prballuar nj forc q ushtrohet mbi t: elektr. prues me nj qndres t caktuar kundrejt rryms elektrike, qndresa kundr nj sulmi t armatosur etj. Rezistoj lat. resistere - qndroj, kundrshtoj, prballoj nj force t madhe, nj sulmi, nj shtypje etj.
943

Rezolut /a it. risoluto - vendim me shkrim q merret n fund t punimeve t nj kongresi, nj konference (rezolucion). Rezon /i fr. raison - arsye, shkak; gjykim, kuptim, menuri. Rezonanc /a fr. resonance - rikumbon, jehon. Rezonant /e lat. resonantis - fiz. rikumbues q prhap e q prforcon tingujt; rezonatori fiz. rikumbues. Rezonim /i fr. raisonner - arsyetmi, gjykimi, meditimi. Rezonoj fr. raisonner - gjykoj, mendoj thell etj. Rezultant /ja fr. resultante - forc veprimi t dy a m shum faktorve; veprimi i s cils sht i barabart me veprimin e njkohshm t disa forcave t tjera mbi nj trup. Rezultat /i lat. resultatum - prfundimi, suksesi, psoja, rrjedhimi i veprimit. Rezulton lat. resultare - krcen, del, jehon si rezultat i dikas, pason. Rezusfaktor /i lat. rhesus-factor tip gjaku si veti trashigimore, mosprkimi i s cils shkakton komplikime gjat transfuzionit t gjakut dhe gjat zhvillimit t frytit, foshnjs.
944

Rezyme /ja fr. resymer prmbajtja e shkurtr e br nj libri, prmbledhje e shkurtr sintetike. Rezymoj fr. resumer - prmbledh shkurt e sintetikisht, nxjerr prmbajtjen e shkurtr t nj libri. Ricin /i lat. ricinus comunis - bot. bim barishtore, shkurre me lule e vendeve t ngrohta; mjek. bar pr jashtqitje. Riel /i monedh Kamboxhiase. Rigl /li yll i ndritshm i Orionit. Rigid /e lat. rigidus - i shtangt, i ngurosur, i rrept. Rigjeneroj it. rigenerare - riprodhoj, rikrijoj, rimkambi prsri, prtrij prap. Rigjenerim /i it. rigenerare - rikrijim, i prtrir, rilind etj. Rikompensoj lat. ri compensare - dmshprblej prsri. Rikonstruktoj lat. ri constrctionis - rindrtim i brendshm i nj ndrtese a makine. Rimeso/ja it. rimesso - flet e holl druri, e lmuar q u ngjitet orendive prmbi. Rimesoj it. rimesso - vesh orendit. Rigoroz /i it. rigoroso - i fort, i rrept, i ashpr, i pamshirshm, i pakompromis, i ngurt.
945

Rigoroz /isht it. rigoroso - rreptsisht, ashpr. Rigorozitet /i it. rigorosita - munges kompromisi p.sh. e profesorit n provime. RILINDJA / kalk nga it. rinascimento ose fr. Renaisance lvizje e gjr ideologjike dhe kulturore n Europn Perndimore gjat shek. 14 15. kur dijetart duke ln anash prangat fetare, n qendr t vmendjes venin njeriun, me interesat, gzimet e hidhrimet e tij, prandaj u quajtn edhe humanist; kjo filloi n Itali me Petrarkn 1304-74 pastaj u prhap n shtetet tjera t Europs; n shqipe sht i njohur Marin Barleti me Historin e Sknderbeutheroit ton kombtar dhe m heret 1420-1505 njihet skulptori arkitekti Aleks nga Durrsi ( Aleks Durrsaku ). Rilindja Kombtare Shqiptare nis me vitet 30 -40 t shek. 19. dhe vjen deri n shpalljen e pavarsis 1912. M 1878 kur turqia u mund n luft me Rusin, atbot shqiptart formuan Lidhjen Shqiptare t Prizrenit q ishte nj organizat e par politike, q n programin e saj shprehu interesat gjithkombtare, njohjen ton si komb dhe shtetin demokratik shqiptar si dhe mbrojtjen e trsis toksore t atdheut. Rim /a fr. rime - let. prputhje e plot e rrokjeve

946

t fundit t dy a m shum vargjeve; rimon fr. prputhet rima e vargjeve. Rimorkio it. rimorchio - vagonet q i ngjitet makins pr t bartur mallra ose rimork /u. Rinacionalizmi /oj fr. shndrroj tokn n pron shtetrore prsri, shtetzoj prap nj ndrmarrje a pasuri (rinacional.). Rinalgji /a lat. rhinalgia mjek. dhimbja e hunds ose e nj pjese t saj. Riniti gr. inflacion, ftohje e hunds. Rinofonia lat. t folurit me hund. Rinologu gr. mjeku i specializuar pr smundjet e hunds. Rinoplastika lat. zbukurim i hunds me an t kirurgjis. Rinoskopi lat. aparat pr shikim t hunds. Ringla gjerm. rrotull, pllak e hekurt e mbi shporetit. Rinoqeronti it. kafsh gjitare, barngrnse me trup t madh q n hund dy brir, hundbri jeton n Afrik e Azi. Riparim/i lat. reparare meremetoj, ndreqi, meremetim etj. Rit /i lat. ritus doke, ceremoni; trsia e zakoneve q bhen sipas nj rregulli t ngulitur tradicional pr raste t caktuara, ceremoni; trsia

947

e veprimeve t nj kulti fetar, rregull fetar. Ritm /mi gr. rhythmos - prsritje e rregullt e rrokjeve n nj varg; muz. lvizja e rregullt dhe zgjatja e tingujve, q bhet n prputhje me njsit e caktuara t kohs, lvizja e rregullt n nj valle, q prputhet me muzikn, shpejtsia me t ciln bhet nj pun ose zhvillohet nj proces, me ritm bhen rrahjet e zemrs, tiktaket e ors, sinonim me kadencn. Ritransmetim /i fr. lat. ri-transmissio prforcim i valve t radios a t televizionit pr ti drguar m larg. 2. dhnje e dyt, prsritje e nj programi t radios a t televizionit. Ritransmetoj lat. jap, prsris, ritransmetoj nj program. Ritransmetues lat. aparat ritransmetues, q shrben pr ritr. Ritual /i lat. ritualis trsia e riteve, q bhen gjat nj ceremonie fetare, trsia e veprimeve, q bhet n mnyr t rregullt pr t kryer dika, ceremoni. Rituale lat. q bhet sipas nj riti, q i prket ritit, fest rituale. Rivaksinim /i lat. vaksinim pr s dyti (lia e lopvevariola vaccina) lnd kundr lis, sot kundr do smundje ngjitse. Rival /

948

i lat. rivalis shemr (ortake), kundrshtar, dy veta me merita si t njjta garojn pr di, nj pron, nj dashuri, njri duhet t dal fitues. Rivalizoj lat. hahem me dik pr t shtn n dor nj pron, nj grua. Rivaliteti lat. kundrshti, marrdhnie kundrshtare, rival me nj tjetr pr t njjtn gj. Rivendikimi it. krkesa pr tiu kthyer dika, q e di se i prket me ose pa t drejt. Rivier /a it. riviera breg, breg deti me pamje t bukur natyrore, bregdet. Rivist /a it. rivista shikim, kontroll; rreshtim i trupave ushtarake pr inspektim para fillimit t nj parade a t nj veprimi tjetr; roj nderi e rreshtuar pr t pritur a pr t prjell nj personalitet t shquar. Riz turq. peshqir sysh. Rob /i sk. humbsi i liris. Robroj sk. i heq lirin dikujt. Robinsonad /a sipas Robinson Krusos, i cili ka jetuar 28 vjet vetm n nj ujdhes n Oqeanin e Qet; jeta n vetmi t plot, ngjarje aventuriere. Roboranci, roboranc lat. barna pr t kndellur, pr t prforcuar organizmin (roboranti). Robot /i ek. fjal e drams utopiste e shkrimtarit
949

Karel opekut; aparat automatik, njeri-makin q kryen ca veprime t ndrlikuara n mnyr t pavullnetshme duke zvendsuar njeriun n disa fusha. Rodenticidt gr. helm kund minjve. Rodium /i lat. rodium trndafil; element kimik, metal i bardh nr rend. 45, pesh. atom102,91 s. Rh. Roitje sk. luzm e blets. Roitin sk. luzmojn blett. Roknrol /i ang. rockn roll and roll shkundje, dridhje e sjellje, krcim sipas taktit 4/4 me nj ritm t ashpr dhe me lvizje t lira t krcimtarit. Rokoko /ja fr. stolisje, lulzime t tepruara. Roli fr. role teat. pjes e nj vepre, q prmban fjalt e nj personazhi, q aktori i thot n sken, n film etj. Roleta gjerm. rrotulloj, mbyll griln e dritars. Rol, rrotull stofi gjerm. top letre, plhure, stof i mbshtjell Rolfilmi kalem q i vehet aparatit foto. Rolomobil fr. trotinet lvizs. Rolshuet sport. patina me rrota, katroneta. ROMAKE, SHIFRA I=1, X =10, L=50, C=100, D=500. Romane /a lat. romanus - romake, popull roman, gjuh romane q i prket nj populli, gjuh romane: familje gjuhsh q rrjedhin nga latinishtja
950

popullore si: gjuha itale, frnge, spanjolle, portugeze, rumune. Romanistik /a lat. romanus shkenca q merret me studimin e gjuhve, t letrsis dhe t kulturave romane. Romanc /a fr. romance pjes e vogl muzikore me karakter lirik, q sht krijuar sipas fjalve t nj vjershe dhe q kndohet duke shoqruar me vegla; let. vjersh e shkurtr kryesisht lirike. Roman /i fr. roman lat. romanus - romak; n fillim vepr letrare e gjat zakonisht e shkruar n proz, e cila pasqyron nj rreth t gjr ngjarjesh dhe karakteresh t njerzve, duke spikatur nj prej tyre; teori t let. sht nj hartim i gjr i epit n t cilin pasqyrohet nj proces i ndrlikuar i jets, q ka t bj me jetn e heroit dhe personazheve tjera, fatet dhe interesat e t cilve ndeshn njri me tjetrin. Romani synon t pasqyroj jetn e njeriut n mnyr t gjithanshme duke prmbledhur shum ngjarje, shum epizode, shum personazhe (protogonist e antagonist) fatet dhe interesat e t cilve ndeshn njri me tjetrin. Roman n shek. 12 / 13 quanin kallzimin e shkruar n njrn nga gjuht romane ( frnge, itale, portugeze ) pr ta dalluar nga veprat q n at koh shkruanin n gjuhn latine.

951

Romani si gjini filloi von n letrsin shqipe, Shkodra e rrethueme,Fejesa n djep 1918 nga Ndoc Nikaj, Pushka e tradhtarit Zef Arapi, Lulja e kujtimit 1920 Foqion Postolit, Sikur tisha djal 1921 Haki Strmillit. Fmijt e lumit tim, Hivzi Sylejmani Thumba pa helm Nonda Bulka. N vitet 50 60 Gjarpijt e gjakut 1958 Adem Demai, Heshtja e armve Ramiz Kelmendi . Pas Lufts s Dyt Botrore, romani filloi t lrohej nga shum autor dhe mori rrugn e zhvillimit t mirfillt : Pse Sterio Spasses Lumi i vdekur Jakov Xoxe, Gjenerali i ushtris s vdekur Ismail Kadares, tematik e ktyre veprave lufton konzevatizmin duke ruajtur nderin dhe dinitetin kombtar, heroizmin, dashurin pr liri, popull dhe atdhe, duke luftuar vllavrasjet dhe tradhtart e kombit Romantizmi fr. romantisme - drejtim letrar i shek. 19 i cili e vinte n radh t par kultin e individit e t ndjenjs, ku i ipet prparsi imagjinats, fantazis kundrejt arsyes. Romantizmi lindi si lvizje lirimtare kundr feudalizmit dhe shtypjes nacionale, i frymzuar nga Revolucioni Borgjez Francez. Romantiku nprmes figurave dhe subjekteve si pjell e fantazis, kundrshtonte realitetin e hidhur t kohs duke i knduar nj jete

952

t lumtur pr t ardhmen, kndonte ashtu si i kndonte zri i zemrs s tij, disi si n romane dhe jo si sht n realitet. Romantizmi pr kohn ishte si nj utopi por, prpiqej t ngjallte shpresa pr nj transformim t rendit dhe t shoqris n t ardhmen. Krijuesit t paknaqur me realitetin e kohs nprmjet fantazis n veprat e tyre filluan ti kndojn nj realiteti m t mir, ashtu si e parafytyronin ata dhe jo t jet zbatues i rregullave dhe ligjeve t kohs. Romantikt preferojn fantazin q mundson deprtimin n botn e brendshme t njeriut n parafytyrim edhe pr botn e nesrme. Pr romantikun shkrimi pr t parendomtat dhe t paartat ishte m i rndsishm, m i larmishm, pr at preferonin Mesjetn e fantazis me elemente mistike, elemente heroizmi, elemente prrallore, me mrekulli q joshin pr natyrn e bukur . Idealizon t kaluarn, ndrron t ardhmen duke i knduar nj jete t lumtur e ideale. Romantizmi zhvillimin e pati n gjysmn e par t shek. 19. si prpjekje pr konsolidimin e rendit borgjez, ishte protest i prpjekjeve t reaksionit feudal pr t rivendosur pozitat e humbura. Luftrat e Napoleonit, koalicioni i pashembllt i Lidhjs s shenjt midis Austris, Francs e

953

Gjermanis. Lvizjet nacionallirimtare t popujve n Poloni e Ballkan. Romantizmi shprehi paknaqsin e shtresave t ndryshme shoqrore, duke aluduar me t shprehur pr nj realitet t ri, q duhej zvendsuar at. Tiparet e romantizmit: t mohuarit e realitetit, revoltimi ndaj rrethit shoqror, dshira pr jet m t lir, m t lumtur e m t plot. Romantikt e ven n veprim fantazin krijuese, t vshtruarit e realitetit nga kndi i tyre personal.Romantikt reaksionar dhe romantikt prparimtar, Romantizmi n Gjermani Vllezrit Shlegel, Henri Hajne Ata Troll, Deti i VeriutRomantizmi n Franc: La Martini, Alfred de Myse, Shatobrioni, Viktor Ygo dhe veprat e tij Legjenda e shekujve, Ndshkimet poema, T mjert, Katedralja e Parisit Romantizmi anglez Uollter Skot Ajvanhoi Xhorxh Gordon Bajron Shtegtimet e ajld Haroldit poema Don Zhuani Shelly lirika Prometheu i liruar Romantizmi n Rusi A.S: Pushkini me veprat Eugjni Onjegini M. Lermontovi Trimi i kohs son. Romantizmi n Itali Ugo Foskolo Varrezatpoem Xhakomo Leopardi lirika e proza, A: Manxoni T fejuarit

954

Romantizmi n Amerik Edgar Alan Poe Harrier Ber Stou Kasollja e Xha tomit dhe romantikt Shandor Ptefi, Mihal Eminesku etj. Romantiku fr. q sht ndrrues e shum i ndieshm shpirtrisht, q prshkohet nga romantizmi, q ngjall romantizm, q sht fantastik, joreal. 2. gjendje shpirtrore dhe mendore e njeriut q ndrron nj gj t mir e t zbukuruar dhe nj jet t idealizuar n natyrn me mrekullira. Naim Frashri me poemin Bagti e bujqsiaetj. Romuz /i turq. shpoti, shaka me thumb, t folur alegorik. Rondel /i fr. unaz q vendoset nn dadot ose kokat e vidhave q t shtrngohen m mir. Rostbif ang. mish gjedhi i pjekur n skar, ky mish pjeket n rosticeri. Roshtil /i hung. rostely - skar. Rotacizm /mi fr. rotacisme - shndrrimi i shkronjs n - r midis dy zanoreve psh. syni / syri, peni / peri etj. Roz /a lat. rosa - trndafili. Rotacioni lat. rrotulloj, sjellje e nj trupi rreth e rrotull boshtit t vet, ndrrim reciprok i pozits. Roto -letra lat. letr n topa t mdhenj, gazeta etj.

955

Rotori it. pjes e nj makine, aparati, e cila rrotullohet ather, kur funksionon makina. Rozet /a fr. rosette - zbukurim, ornament; arkit. q ka formn e trndafilit, shenj q vihet n mng t majt si nj dekorat. Roz /a lat. rosa - trndafil, emr femre krishtere. Rregullator /i lat. regulator - rregullues, ai q rregullon; tek. aparat q shrben pr t br nj mekanizm ose nj mjet tjetr t punoj sipas nj rregulli t caktuar, rregullues. Rrob/a it. roba - veshje, kostum; lvere (ndrresat e brendshme t njeriut). Rrobull /i lat. robur - bot. pish mali. Rrogoz /i sll. rogoz - hastra. Rrufjan /i lat. ruffiano - kodosh, njeri q ndrmjetson n pun t poshtra, njeri i prishur, paturp. Rruzare lat. rosarium - fet. tespihe, varg me rruaza. Rubai rubairat - pers. strof katr vargjesh, vargu i par, i dyti dhe i katrti rimojn ndersa i treti sht i lir; poezi lirike t popujve t Lindjes Rubairat poetit pers. Omar Khajamit. Rubeol /a lat. rubeola - mjek. smundje infektive e fmijve, fruth. Rub /a sk. kind, leck, arn, cop plhure.

956

Rubin /i it. rubino - i kuqrremt, lloj guri i muar, unaz e rubint. Rud sk. lesh deleje i dredhur, i shkurt e i but. Rubrik /a lat. ruber - i kuq; kapitull, pjes e nj gazete, nj reviste me prmbajtje t caktuar: rubrika kulturore, rubrika sportive, rubrika ekonomike etj. 2. n koh t vjetr tituj librash, ligje q m par shkruheshin me ngjyr t kuqe. Rufai /u ar. Rufai - Ahmed Er, krijues i ktij sekti, tarikat i dervishve, sekt fetar mysliman, ithtar i ktij sekti. Ruleti fr. rrotz e lojs n bixhoz me nj sfer, rruzull q rrokulliset mbi nj pllak me numra. ruloti fr. qerre cirku, rimorkio q sherben pr t banuar, t ciln e trheq makina, automobili. Rural /e lat. ruralis - i fshatit, fush fshati. Ruralizmi lat. drejtim letrar q pasqyron jetn fshatare. Rusofob /i gr. ruso fobia - urrejts i rusve. # kund. rusoman. Rusalka mit. sllave zan e ujit ose e malit. Rusicat gr. fest ortodokse q festohet 25 dit pas pashkve, duke br kuleq pr kt rit. Rusofil gr. dashamir i rusve. # kund. rusofob. Rusomania gr. adhurim i tepruar pr rust.
957

Ruspe it. ruspo - flori, monedh floriri e Venedikut. Ruten /i lat. rutenia element kimik, nr. rend. 44, pesh. atom. 101,1 pesh. spec. 12,25 simb. Ru metal ngjyrhiri i leht i shklqyeshm. Rut /a hebr. ruth - mikesh, grua e mir, strgjyshja e mbretit David. Rutili lat. rutilius i kuqrremt, mineral, dioksid titani Ti 02 xehe titani shum i fort. Rutilizmi lat. skuqje floksh, dukuri. Rutin /a fr. routine - eksperienc, shkathtsi q arrihet gjat prvojs n pun. Rutinier /i fr. ai q ka shkathtsi dhe aftsi, q i ka fituar duke shikuar t tjert, por vet nuk ka aftsi personale pr ta zhvilluar m tutje t ren, progresiven, nuk ka njohuri t thella p.sh. ksi mjeku, ksi kontabilisti me prvoj por i pashkolluar q nuk jan studios (si empirikt). Sabotim /i fr. saboter - pengoj, rregulloj, prish, dmtoj; paisje pr t penguar prodhimin a mbarvajtjen n nj fabrik a gjetiu me dashje apo fshehurazi por gjithsesi qllimkeq. Sadist /i fr. sadiste - kriminel, mizor, njeri q knaqet dhe jeton duke i shkaktuar tjetrit dhembje, mundime. Sadizm /mi fr. mjek. rregullim i smur psikik, dhunim, egrsi e strholluar.

958

Sag /at skand. mesjet. saga - tregim mitologjik, legjend n vargje, gojdhn n proz q lindi n Islandn e hershme. Sagje/ja gr. kosh pr t zn peshq. Sakarin /a gr. kim. pluhur i bardh kristali qindra her m i mbl se sheqeri. Sakaroz /e gr. sheqer pangjari. Sakral /e nlat. sacralis - gjra t shenjta, libr liturgjie, pun kishtare, pun t shenjta, anat. eshtra t vjetra njerzish etj. Sakrament /e nlat. sacramentum - pun t shenjta, betimi kur hy n kishn e krishter, kopar, kaucion .2. sakramentale di fillestare, m e lashta, paraqensi, zanafill, karakter origjinar, bashksi zanafillore, sistem primitiv etj. Sakrific /a lat. sakrificare - flijoj, therorizoj, bj fli, bj theror, flijim I vetvetes, flijoi rinin pr atdhe dhe popull. Sakriligj lat. dhunim, cenim i gjrave t shenjta e t paprekshme fetare. Saksofon /i gr. saksofon - vegl muz. me frym prej tunxhi. Sakson /i ang. sakson - popull i vjetr gjerman i Anglis. Salicilat /i OH.C6.H4.COOM. lat. kim. natyr e
959

pasur me krip, kripore. Salamon /i lat. peshk i madh i detit t ftoht, me mish t kuq, t shijshm. Salto /ja it. kcim, kaprcim, hedhje. Salt Strategic Arms Limitation Treaty lat. Traktati pr Kufizimin e Armve Strategjike. Sallam /i it. suxhuk. Salon /i it. salon - od e miqve, galeri arti e ekspozitash. (sallon fr. od, galeri, floktari, ajtore). Salc /a it. lng, qull domatesh i zier , q i jep shije gjells. Saldim /i it. vendi ku sht br ngjitja e dy pjesve metalike me oksigjen ose me elektrik. Saldo /ja it. ndryshimi midis t ardhurave dhe shpenzimeve n llogarin e nj ndrmarrje. 2. ndryshimi ndrmjet importit dhe eksportit t nj shteti i shprehur n t holla. S A M I F R A S H R i ( 1850 - 1904 ) Populli shqiptar sht ai q e kndonte n epope t vet Homeri Samiu lindi n Frashr, gjimnazin e kreu n Zosiema t Janins ku u njoht me letrsin klasike, letrsin e re dhe

960

shkencn. Msoi gjuhn greke, latine, frnge, itale, arabe, perse sidomos at turke m se 12 gjuh. N Turqi qe drejtues i shum fletoreve dhe bashkpuntor n botimin e revists Hadika. Krijimet e veta i filloi n turqisht, t cilat moheshin me karakter prparimtar dhe mbrojtje t shtjes kombtare. Kur Samiu ishte n Stamboll si kryetar i shoqris s shkronjave m 1879 qe aktiv n organizimin e Lidhjes s Prizrenit. M 1904 vdiq n Stamboll nga nj smundje e rend, pr shkaqe patriotike qe i dnuar me burg shtpiak nga qeveria osmane. Samiu botoi t parn enciklopedi turke n gjuhn letrare Kamusi turki dhe Kamus ul alam gjeografi dhe histori, ku nj vend t mir e zn edhe shqipja dhe shqiptart. Fjalor ky q e pasuroi turqishtn. Botoi veprat shkecore Qielli, Toka, Njeriu, Gjuha. M 1875 shkroi dramn Besa me subjekt shqiptar. PrktheuRobinsonKruso Danjel Defo, T mjert e Viktor Hygos n turqishte. Ai ishte publicist i njohur, hartues i artikujve arsimor shqiptar si : Gjuha shqipe, Alfabetarja e Stambollit, Shkronjtorja, Dheshkronja, Shqipria ka qen, sht dhe do t bht m 1889. Samiu bri

961

emr t njohur, prpiqej pr nj qytetrim m t prsosur t popullit dhe pr liri t plot kombtare. Ai qe i paisur, me nj kultur t gjr, demokrat q ngriste n kult diturin dhe punn. Ankohet q bashkatdhetart kan punuar Gjithnj pr botn e kurr pr vete dhe vriten vllau me vlla duke u shrbyer armiqve t atdheut. Samiu ishte romantik, Shqipria pr at sht malsi me bukuri e pasuri t mdha. Si iluminist krkon shkrimin, msimin n gjuhn amtare, vetm kshtu ruajm kombin dhe i shptojm asimilimit prej t tjerve. Shptimi a humbja e Shqipris mvaret nga vet shqiptart Sanatorium /i lat. qendr shndetsore n nj vend me klim t mir, me paisje pr shrim t smurve nga TBC . Sandvi /i ang. dy cop buke q kan mbrenda ca djath, sallam, peshk etj. emrin e mori sipas lordit Xh. Sandvi. Sanitar /e fr. sanitaire - shndetsor, q ka t bj me ruajtjen e shndetit, higjiens; q ka t bj me shrbimin mjeksor n ushtri. Sanksion /i lat. sanctio - mas ndshkimore pr shkeljen e nj ligji, mosplotsimin e nj detyre. 2. masa me karakter ekonomik, politik ose ushtarak q merrn nga nj shtet kundr shtetit tjetr pr ta detyruar t zbatoj marrveshjen ose tu

962

nnshtrohet kushtevet (sanksioneve) e t prulet. Sanksionim /i lat. detyrim pr tu zbatuar ligji. Sanksionoj lat. e bj, miratoj prfundimisht nj vendim. Sanskrite /shte gjuh e vjetr indoeuropjane q sht prdorur si gjuh letrare n Indi t lasht. Sanxhak /u turq. njsi administrative, krahin e vogl me nj sanxhakbej dhe nj mytesarif n krye. Sanxhaku i Jeni Pazarit ( Dibrs ). Saraj /e turq. pallat madhshtor i bejlerve dhe bajraktarve, kull e madhe zyrtare. Sarkazm /mi gr. sarkasmos, sakazo - kafshoj mishin; ironi therrse dhe e hidhur, e shprehur me plot urrejtje e prbuzje; krijues e orator e prdorin shpesh n fjaln, n veprn e tyre satirike duke demaskuar t metat e parazitve t ndryshm etj. citojm satirn e ajupit me disa t tjera: Sulltani Jam sulltan, mbret i vrtet, shoq t tjer skam n jet gjakatar e zemrderr, nga frika m bjn nder. F. Noli fyt i Floqit po pllet, hallvaxhiun e pam mbret ajupi Kur bre derr e arin, deshe q bre Turqin Sarkofag /u gr. ark guri a mermeri ku vendoset i vdekuri pr tu varrosur ose pr tu ruajtur i balsamosur.
963

Satelit /i lat. astr. trup qiellor q rrotullohet rreth nj planeti a nj ylli; sateliti aparat i paisur, i lshuar n orbit rreth Toks ose nj trupi tjetr pr qllime shkencore; keq. satelit quhet klika, shteti q n mnyr t verbr dhe pa parime ndjek nj shtet tjetr m t madh satelitor. Saten /i fr. plhur e holl pamuku a mndafshi q shrben pr astare. Satir /a lat. satira - ironi e hidhur, q fshikullon, godet t metat, veset dobsit e njerzve, veprat e tyre duke prdorur ironi dhe sarkazm; gjini letrare q prfshin kto vepra me frym lirike e didaktike q kalon caqet e humorit, demaskon t meta indivduale dhe shoqrore, komedi, tregime romane si Don Kishoti i Servantesit. Satisfaksion /i lat. satifactio knaqsi, gjen knaqsi, knaqsi e plot, ndien knaqsi, sht nj knaqsi pr mua. 2. shpagim si p.sh. krkon shpagim pr fyerjen q i sht br (krkon ti vihet nderi n vend ). 3. prgjigje e mjaftueshme e dikujt para gjyqit a popullit, n rastin e cenimit nderit t dikujt, ekzistencs, krimit dhe t ngjashme, kjo m par shfaqej sidomos me hilet n dyluftime; falje, arsyetim i dmeve a krimeve t bra. Satrap /i gr. satrapeia - sundimtar me pushtet t
964

pakufizuar i nj krahine n Persin e vjetr, shtyps dhe shfrytzues i pamshir, despot q nprkmb do t drejt njerzore pa dhe pr interesa t veta subjektive; fig. madhor, i pashm si despot q udhheq me forc por pa ndonj titull. Savan /i sp. plhur e bardh pr qefin t vdekurit, araf, cip pr t mbuluar di. Savant /i fr. savante i ditur, diturak, dituror p.sh. shoqri diturore, vepr diturore, shprehje diturore, nj ndr dijetart m t shquar t Rilindjes, shoqri t diturish etj. Saxhak /u turq. trekmbsh pr t vn ent mbi zjarr. Saze /ja turq. instr. pr muzik goje; sazexhiu, shair, ahenxhiu. Se t qante, kur t qeshnin; Se t veshte kur t xhveshnin. F.Noli Seanc /a fr. seance - secila nga pjest e kohs gjat t cilave vazhdon pa ndrpre punimet nj kongres, nj sesion, nj mbledhje ose nj organ i mbledhur pr t shqyrtuar shtje t ndryshme. Seanca sht periudh kohore e caktuar, q nevoitet pr t br nj pun, n t ciln marrin pjes disa her me radh. Secesonist /i lat. seccesio - njeri, grup (ideologji t
965

vet) i ndar politik nga nj prbrje e madhe. Sedilj /e, a it. sedilje - ndenjse, ndenjset e autobusit, ndenjsja e shoferit, ndenjse e but, Segment /i lat. gjeom. pjes e drejtzs e kufizuar nga dy pika; pjes e nj organi q dallohet nga t tjerat. Sejmen /i turq. mercenar, nj shrbtor i beut. Sekond /a it. 1/60 pjes e minuts. Sekondar /e lat. secondar - dytsor , e dors s dyt p.sh. materia sht parsore, kurse ndrgjegja sht dytsore, rrug dytsore, kanale dytsore (krahasojm: sekondare, primare). Sekondant /i it. dshmitari, ai q vente si ndrmjets pr njrin nga dy veta q bnin dyluftim; ai q merr pjes si ndihms a si ndrmjetsi i nj bokseri. Sekrecion /i lat. secretion - lng q rrjedh nga nj ind ose nga nj organ, prodhohet nga gjndrra dhe derdhet n gjak, sekretim. Sekret /e lat. sekretus - fshehtsi, e msheht; ushtria ka seretet e veta, njeriu ka sekrete; sekret policor, ushtarak; metod, pun sekrete; pun q e njeh vetm ndonj specialist. Sekretar /i lat. secretarius - npuns q merret me pun t prditshme n nj organizat punonjse, shkresa, hartime, regjistrime, letrkmbime etj.,

966

njeri q ndihmon nj zyrtar me prgjegjsi pr t krye pun t ndryshme; njeri i ngarkuar me nj detyr n nj organ shtetror, njeri q merret me ndjekjen dhe zbatimin e detyrave n nj organ shtypi a institucion, ai q mban procesverbalin. Sekretariat /i lat. secretariatum - organi q udhheq, kontrollon, bashkrendon gjith veprimtarin e nj org. pol. shoqrore. Sekser /i fj. vjetr - ai q merrej me punn e ndrmjetsit pr shitblerjet ose pr dhnien e marrjen me qira t shtpive; bnte punn e sekserit, shprblimin q merrte sekseri pr ndrmjetsimet n shitblerje; i japin kapar sekserit etj.Seksion /i lat. sectio, secare - deg ose ndarje e veant e nj institucioni shtetror, q kryen detyra t caktuara; zyrat e ksaj dege, nj nga ndarjet e punimeve t nj kongresi, nj konfernce, nj mekanizm q merret si dika m vete. Sekt /i lat. secta - grup i vogl besimtarsh me nj dogm t veant, q jan shkputur nga nj bashksi e madhe fetare ose q dallohen brenda saj. 2. grup i ngusht e i mbyllur personash me interesa t veanta dhe i shkputur nga masa. Sektar /e fr. sectaire - keq. njeri i ngusht e i njanshm. Sektarizm /mi fr. sectarisme keq. shkputje e

967

lidhjeve me masat duke u mbyllyr brenda interesave t ngushta t nj grupi, frym sektare, qndrim sektar. Sektor /i lat. sector - gjeom. pjes e rrethit, q prfshihet ndrmjet dy rrezeve dhe harkut t tyre; pjes e nj siprfaqeje toke, nndarje ose ndrmarrje prodhimi, transporti etj. sipas lmit t puns. 2.sektort krkimor e shkencor sipas lamis prkatse. Sekuestroj lat. secuestrare - ndaloj me rrug ligjore shfrytzimin e nj prone vetjake, e kthej n pron shteti, pasurin e nj t dnuari ose di t siguruar n mnyr t paligjshme. Seleksionoj fr. seleksioner - przgjedh, przgjedhje, przgjedhs, i przgjidhur; p.sh. przgjedhin mallrat pr shitje, przgjidhen farat pr mbjellje, przgjedhje e futbollistve m t mir, zgjedh n baz t nj kriteri t caktuar gjrat, individt m t dalluar, futbollistt m t mir, aktort m t njohur, kngtart m shquar, Selekta lat. selecta - vepra t zgjedhura. Selvi /a turq. selvi - bot. qiparis. Semafor /i it. semaphore - shenjdhns n udhkryqe ose vende t ngritura bregdetit pr tu dhn shenja me drit anijeve. Semantik /a gr. semantikos - prmbajtje

968

kuptimore e njsive t gjuhs, kuptim leksikor i fjalve dhe i shprehjeve. Semasiologji /a gr. semasia logos - studion prmbajtjen kuptimore t njsive t gjuhs, leksikore t fjalve e t shprehjeve dhe ndryshimet e tyre. Semestr /ri lat. sex mensis - gjysmvjetor ose 6 mujor. Seminar /i lat. seminarium - msim praktik ose teorik q zhvillohet n shkolla t larta pedagogjike, ku studentt vijn t prgatitur pr lndn e nj teme, prgjigjn e diskutojn rreth saj; msime n grupe me koh t caktuar. Senat /i lat. senatus - hist. organi m i lart i pushtetit shtetror n Romn skllavopronare, kuvend i lart, organ qeveritar n SHBA. antari i senatit sht senatori. Senzacion /i lat. sensatio - ndijim , ndijim pamor, dgjimor, ndijim i t prekurit, t nuhaturit, mbresa, prshtypje e madhe q le nj ngacmim i bots s jashtme mbi shqisat e njeriut, ngjarje, lajm, prirja pr t vn mbi do gj knaqsin e shqisave dhe epsheve. 2. buj, prshtypje t madhe, bri buj, rend pas gjrave t bujshme, ngjarje e bujshme, lajm i bujshm etj. Sensacional /e lat. sensationalis - q t l mbresa

969

t forta,i jashtzakonshm. Sens /i nlat. sens - ndjenj; p.sh. ndjenja e s bukurs, ndjenja e humorit, ndjenja e kritiks, ndjenja e kohs. 2. drejtim ose kah; p.sh. drejtim lvizjes, - forcs, kahu - rrotullimit, me kahe t kundrta. Sensibil /e mb. nlat. sensibilitet - ndjeshmri, i ndjeshm p.sh. njeri i ndjeshm, ndjeshmri e ult, humbet ndjeshmrin por edhe aparat i ndjeshm, pllak e ndjeshme, ndjeshmria e filmit, ndjeshmria e aparatit. etj. Seanc /a lat. sententia - mendim i shprehur n pak fjal, q prmban nj t vrtet jetsore ose morale. Sentimentalizm /mi fr. sentimentalisme < sentiment - ndjenj; q preket shum shpejt n ndjenja, tepr i ndieshm, qndrim zemrbut, q niset nga ndjenjat dhe jo nga vlersimi objektiv i realitetit. 2. let. drejtim letrar i gjysms s dyt t shek.19. q u shpalli luft rregullave t ngurta e kufizimeve t klasicizmit, duke i hapur rrug romantizmit, u kundrvehet me poezin e ndjenjave t natyrs duke i paraqitur gjrat n mnyr t idealizuar, me pasqyrimin e bots s brendshme t njeriut. 3. sentimentalisti i mbshtetur n ndjenja shkruan prshkruan njeriun dhe natyrn me shum

970

ndjenja e zbukurime, duke i paraqitur gjrat n mnyr t idealizuar; lind romani psikologjik dhe t ashtuquajturat komedi lotuese franceze q prshkohen me ndjenjat m intime, t ndrtuara mbi konflikte individuale, familjare, shoqrore ku heronjt flasin n vetn e par dhe rrfejn sentimentalizm. Senzualizm /mi lat. sensoilisme - drejtim filozofik sipas t cilit ndijimet jan burimi i vetm dhe i mjaftueshm i njohjes; keq. prirja pr t vn mbi do gj knaqsin e shqisave dhe t epsheve. Sepal /e nlat. sepalis - nnpetla, petlat dhe nnpetlat e luls. Separat /i lat. separatum - nj pjes e veant e punimit q sht nxjerr nga revista apo libri. Separatizm /mi fr. separatisme - prpjekje pr shkputje nga nj bashksi e organizuar politike, ekonomike; shkputja nga nj shtet pr t fituar pavarsin kombtare. SEPTEM ARTES LIBERALES lat. shtat artet e lira = trivium - gramatik, retorik, dialektik 3 + 4 dhe kuardivium - aritmetik, gjeometri, astronomi, muzik = 7. Septik /e gr. septikos - i, e dyshimt. Serenat/a fr. serenade - kng e shoqruar me vegla muzikore, kitar e mandolin q kndohet nn

971

dritaret e s dashurs s zemrs; pjes muzikore e shkurtr pr zra ose pr vegla. Seri /a lat. series - varg gjrash t njjta, t ngjashme ose me nj tipar t prbashkt; sr, varg dukurish t pandrprera q i lidh di; mat. trsi numrash ose madhsish t renditura sipas nj rregulli t caktuar. Serum /i lat. serum - mjek. lng me ngjyr t verdhmt, q veohet kur mpikset gjaku ose nga limfa dhe q prpunohet pr ta prdorur si mjet pr ndalimin e disa smundjeve. Servil /i lat. servilis - puthador, pruls, shpirtrob, lajkatar shpirtskllav, q bn lajka t fuqishmve, t pasurve pr tu hyr n zemr, pr prfitime vetjake. Serr /a it. serra - perimore e mbuluar; ngrehin e leht e mbuluar me xham ose me lnd plastike t tejdukshme. Sesion /i ang. sesion - secila nga mbledhjet e herpashershme t nj organi prfaqsues a t zgjedhur, ditt sa zgjat nj mbledhje e till, mbledhje me referate e kumtesa shkencore; periudh e caktuar pr dhnjen e provimeve n nj shkoll t lart. Set /i ang. set - sport. secila nga ndarjet e nj ndeshje volejbolli, tenisi, pingpongu etj. sipas nj

972

numri t caktuar piksh. Sezon /i, sezonale mb. fr. sesonale - stin, stinor, p.sh. stina e shirave, veshje t stins, prodhime stinore, puntor stinor etj. Sfer /a gr. sphaira - mat. rruzull, trup i rrumbullakt, q i ka t gjitha pikat e siprfaqes t baraslarguara nga qendra e vet, send q ka trajtn e nj rruzulli, topi; lm brenda kufijve t s cils zhvillohet nj veprimtari, sferike ose rruzullore. Sfinski gr. sphinx - mit. prfytyrohet si qenje me krah shpendi, me kok e gji gruaje, me trup luani ose qeni e me bisht gjarpri dhe q u jepte udhtarve kalimtar gjza t vshtira dhe i glltiste ngaq nuk mund ti zgjidhnin dot; trupore nga guri luan me kok gruaje q simbolizonte fuqin e faraonit, njeri q nuk i kuptohen qllimet as mendimi. Sfond /i it. sfondo - tabllo mbi t ciln bhet piktura; fusha me nj ngjyr, mbi t ciln shkruhet, endet a qndiset dika me ngjyr tjetr; fusha, pika m e largt , pr dallim gjrash nga syri i shikuesit; fig. kushtet themelore, gjendja a mjedisi historik brenda t cilit zhvillohet a bhet dika. Sfungjer /i lat. euspognia officinalis - kafsh deti shumqelizore q ka skelet me vrima, ka veti pr ta thith ujin, prdoret pr t lar tabela, en, dhe

973

trup. Shabllon /i gjerm. schablone - kallp tullash, tjegullash, kopjim mekanik e jokrijues, i verbr, model sipas t cilit bhen sende me me form e prmasa t njjta. 2. fig. kopjim mekanik. 3. vegl kontrolli, formul. Shah /u pers. shah - mbret; Shah Mani ish mbret i Persis, nga e mori emrin loja e shahut, nj tabel me 64 katror dhe 32 figura me vleft t ndryshme. Shajak /u turq. sayak - stof leshi i prpunuar n avlmend dhe i shkalur n shkaltore ( drstil ose valanic ). Shall /i turq. sal - cop e endur me mndafsh a lesh q e hedhim rreth qafs. 2. shami e kuqe e pionerit, shami e aksionit, e lufttarit. Shallvare /t turq. salvar - panallona t gjra lart e t ngushta nga fundi i kmbve, q i veshnin burrat n disa krahina. Shampanj /a fr. champagne - krahin frnge; lloj vere e bardh q shkumzon. Shans /i fr. chance - gjas, rast, fat. Shantazh /i fr. chantage - shtrngim q i bhet dikujt pr t plotsuar nj krkes t papranueshme; shantazhisti vepron Shaptilograf /i gjerm. schapiri grapho - shtypshkr. makin e posame q shrben pr t riprodhuar n

974

shum kopje nj shkrim t shtypur m par n ndonj letr dylli ose n nj flet t holl alumini. Shaptilografoj gjerm. shumzoj nj shkrim me an t shaptillografit. Sharlatan /i fr. charltan - mashtrues i paturpshm; bataki q prfiton nga padija ose nga mirbesimi p.sh. mjeku sharllatan. Sharmant /e fr. joshse. Sharzh /i fr. charge - pesh let. paraqitja e fenomenit, sendit, e ndonj tipari t jashtm ose e karakteri, n nj form t shtrembruar, qesharake e karikaturale. Shef /i fr. chef - prgjegjs, epror i nj dege prodhimi, nj sektori etj. Shegert /i turq. sakirt - irak. Sheh /u turq. seyh - fet. i pari i nj sekti musliman ose i nj teqeje t ktij sekti. Sheik /u turq. seyh - i pari i nj fisi te poujt arab. Sheriat /i turq. seriat - e drejta fetare islamike gjat sundimit osman. Sherif /i ang. sheriff - funksionar i ngarkuar me ruajtjen e rendit dhe me zbatimin e vendimeve t gjyqeve n nj ark administrativ n SHBA. Shevar /i sk. bot. kallam, plish, shqirr. Shestimi /et ose konceptimi - shestim, shestoj planin e nj pune, prvijoj planin a mnyrn e

975

kryerjes s nj pune; ideja pr mnyrn si bhet dika, qllimi, synimi; shestim i mir, shestoj dredhi, shestim djallzor; prvijim n mendjen e shkrimtarit; n letrsi sht ideja e prgjithshme q lind n imagjinatn e shkrimtarit n lidhje me prmbajtjen dhe formn artistike t veprs letrare; mund t themi se sht zgjedhja e tems dhe e subjektit t veprs q do t shkruhet; shestimi i nj vepre nuk prftohet nga rasti por varet nga krkesat q shtron epoka n t ciln jeton shkrimtari, nga interesat e klass q ai prfaqson; konceptimi i nj vepre sht i lidhur ngusht me botkuptimin e shkrimtarit, me prvojn e tij jetsore, me prirjet individuale, me ambientin ku jeton, sidomos me njohjen e jets, si shtys pr t konceptuar nj vepr letrare duket nganjher sikur kan vepruar disa rrethana t rastit: nj udhtim, njohja me ndonj person, nj ngjarje tronditse n jetn personale; konceptimi sado q duket se vjen prnjher, n t vrtet sht prgatitur nga nj mori fatorsh q kan t bjn me gjith jetn e shkrimtarit . Shifrant /i fr. chifrant - ai q shifron nj tekst ose zbrthen nj tekst t shkruar me shifr. Shifrar /i lat. libri q prmban shifrat dhe vlerat e tyre pr njoftime t fshehta me shifra;

976

Shifroj fr. kthej n shifra tekstin e nj njoftimi t fsheht. # kund. deshifroj. 2. fin. shnoj me an t nj shifre, i v nj numr, e quaj me kt numr. Shimpanz /ja gjerm. schimpanse - zoo. majmun i madh, q i ngjan m shum njeriut dhe q sht m i zhvilluar e m i zgjuar se majmunt tjer. Shirit /i turq. serit - rrip i holl e i ngusht prej plhure, metali ose letre; prdoret pr pun t ndryshme, pr zbukurime, n teknik etj. zool. livriz. Shkenc /a lat. scientia - dituri, njohuri, prvoj; sistem dijesh e njohurish pr ligjet e natyrs, zhvillimi n nj fush a nj deg t dijs, shkencat natyrore: fizik, kimi, matematik, gjeo. etj. Shkoll /a lat. schola- fjal pr fjal, lexim, shpjegim i veprave shkencore; ndrtesa a instituti ku ipen msime. Shkolla e para shqipe dhe alfabeti Naum Veqilharxhi 1797 1866 dalloi kombin nga feja, hodhi posht t thnn kush sht musliman sht turk- Vithkuqas i Korqs i mrguar n Rumani. iluminist, liridashs, ideolog dhe krijues i fillimit t Rilindjes Kombtare bashk me Jeronim De Raden. Naumi, punn e tij si atdhetar dhe si iluminist e nisi me krijimin e nj alfabeti origjinal shqip prej 32
977

shkronjash, i cili disa vjet me radh u prdor n Kor dhe Berat. Me qllim t msimit shqip, me prpjekje t mdha bri hartimin e abetares dhe ca librave pr t rritur, me kt alfabet. M 1887 hapi shkolln e par shqipe n Kor me Pandeli Sotirin msues. Patrikana greke ( kleri ) pr kt shkak i mbyti q t dy n mnyr tragjike .Jani Calit, nipit t tij q studjonte n Austri e q kishte krkuar nga Naumi t heq dor nga kjo pun e rrezikshme, Naumi iu prgjigj: Kam lindur pr t vdekur, do t vdes pr gjuhn shqipe shkolln dhe kombin tim. Naumin e helmuan n Brail t Stambollit, Pandeliun e vran para dyerve t shkolls, por hapja e shkollave shqipe kurr m spati t ndalur. M 1909 u hap edhe n Prizren, me msuesin e par Mati Logorecin. M 1836 Naumi dha nj Enqiklik ( letrqarkore ) q njihej si manifest i par i lvizjes ton kombtare dhe kishte t bj me shkrimin e gjuhs ton, arsimimin si dhe prhapjen e dituris. Gjuhn ton ne duhet ta shkruajm me shkronja t veanta kombtare dhe t prhapim farn e dituris, citonte Veqilharxhi. Nj popull i paarsimuar sht gjithnj skllav, sepse dituria e veon njeriun nga shtaza. M 1844 botoi vetari (abetarn) tet faqesh q m 1845 e zgjroi n 48 faqe pr djelm

978

nismtar. Naumi dalloi fen nga kombi dhe se nj komb mund t kulturohet vetm nprmes t gjuhs s vet amtare. - Konstandin Kristoforidhi - 1826 1895 lindi dhe vdiq n Elbasan por pjesn m t madhe t jets e kaloi n mrgim. Shquhet me nj veprimtari prkthimesh fetare nga viti 1864- 84 n dy dialektet si: Dhjat e re, T hymt dhe t dalt, Katr kateqizmat, Historia e shkronjs s shenjtruar, Psalltiri dhe 4- ungjijt M 1872 Abetarja M 1884 tregimin Gjahu i malsorve, M 1882 e botoi n Stamboll Gramatikn, M 1870 Fjalori shqip-greqisht e mbaroi dhe u botua n Athin m 1904. M 1919 Jetshkronja e njerzve t ndritshm n Elbasan. Njerzit e thjesht dhe t shtypur nga paragjykimet fetare, mendonin se t krishtert me zotin mund t mereshin vesh vetm me an t gjuhs greke ose latine, kurse besimtart musliman vetm me an t gjuhs arabe. Kristoforidhi i pari prdori fjalt: emrore, dhanore, kallzore dhe zanore e dyzanore. Populli e quante K. Kristoforidhin Babai i gjuhs shqipe Shok /u fr. choc. gjerm. schock - goditje, sulm, atak. 1. tronditje shpirtrore, plag e rnd,
979

operacion q ta humbas vetdijen. 2. shok traumatik, shok psikik; shokim fatkeqsi, e papritur, shok dhom etj. Shoqrit patriotike dhe kulture, prhapja e shtypit dhe shkolls shqipe Shoqria e pare kombtare u krijua n Stamboll, m 1979, nga Sami Frashri, Pashko Vasa, Jani Vreto. Ajo u quajt Shoqria e t shtypurit t shkronjave shqip ( Shoqria e Stambollit ) kryetar i saj u zgjodh Sami Frashri. Deg t ksaj shoqrie u ngritn n Bukuresht Drita, Dituria n Sofje Dshira, n Egjipt etj. N Amerik Besa-Besn krijuan shoqria e mgimtarve n Boston m 1907, me kryetar Fan S. Nolin. Shoqrit e formuara brenda n Shqipri Bashkimi 1899 dhe Agimi 1901 t formuara n Shkodr e q dhan nj ndihmes n lrimin e gjuhs. N Elbasan Vllaznia, Prparimi n Kor e tjera n Manstir e Janin. Shoqria e Bukureshtit m 1886 themeloi shtypshkronjn e saj, q botoi veprat e Naimit dhe rilindsve tjer. M 1848 De Rada botoi gazetn e par Arbreshi i Italis (Lalbanese dItalia) gjer m vitin 1912 u botuan 50 gazeta e revista. Rol t veant luajtn Zri i Shqipris (Ifoni tis alvanias botuar m 1879 -80 n Athin nga Anastas Kullurioti dhe 980

Fjamuri i Arbrit nga De Rada. Drita m von Dituria m 1884-85 e shoqris s Stambollit. Shqiptari i Nikolla Naos n Bukuresht 1888 1903, Albania 1897 1909 e Faik Konics q doli n Bruksel e pastaj n Londr, Drita 1901-1909 e Shahin Kolonjs n Sofje, Koha1911-1926 e M. Gramenos n Kor, N t njejtn koh Kombi e Sotir Pecit , Dielli q drejtonte Noli n Amerik, Rrufeja e Thanas Tashkos dhe Jani Vruhos si (organ satirik). Shkolla shqipe ide e zgjimit kombtar. Me nismn e shoqrive patriotike u hap shkolla n Kor m 1887. Msonjtorja e par shqipe, u hap n Kolonj e Pogradec. M 1909 shkolla e par shqipe n Prizren me msues Mati Logorecin, po kt vit u hap Normalja e Elbasanit dhe hapja e shkollave shqipe m nuk pati t ndal. Msuesit e par t shqips ishin Pandeli Sotiri, Petro Nini Luarasi, Gjerasim Qiriazi, Mati Logoreci, Luigj Gurakuqi, Aleksandr Xhuvani Prpjekjet e para pr nj lvizje t gjr kulturore me synim politik nisin me Rilindsit si Naum Veqilharxhi, Thimi Mitko, Hoxh Tasini, Ismail Qemaili me shok; Kristoforidhi Samiu, J. Vretoja, P. Vasa Naimi etj. hartuan librat shkollore. Duke ndie nevojn e madhe pr nj alfabet shqip m 1908 Kongresi i

981

Manastirit tumiri alfabetin q ne prdorim edhe sot, u hoq nga prdorimi alfabeti i Stambollit. Shovinizm /mi fr. chauvinisme - nacionalizm borgjez q shfaqet n trajtn m reaksionare e m t shfrenuar, q shpall eprsin e nj kombi mbi kombet tjera dhe q nxit e ndez armiqsin, grindjet e urrejtjen ndrmjet kombeve e racave t ndryshme. Shovinist /i fr. zbatuesi i ksaj teorie m barbare Shprapnel /i ang. chrapnel - predh thrrmuese e artileris, e mbushur me same plumbi, q shprthen n ajr dhe q prdoret pr asgjsimin e forcave t gjalla. Shtab /i gjerm. stab - organ i drejtimit t trupave pran komands s nj njsie a reparti ushtarak. 1. oficert q e prbjn kt organ. 2. vendi ku sht vendosur ky organ. 3. organi drejtues i nj aksioni. Shtpi /a bised. ndrtes banimi, p.sh. shtpi dykatshe me bodrum dhe katin prdhes, e suvatuar me suvan, nj trotuar prreth, ka nj arkitektur tepr t bukur, shkallare me parmak, ballkon gjithashtu, kulm me tjegulla t bardha, dritare me grila, dyer t mira, sallonin, tri dhoma pr fjetje. N sallon ka troseta lkure (nim, divan, kanape),
982

nj vitrin t bukur t stolisur me servise t ndryshme, vazo me lule, korniza me foto. portrete t varura n mur, nj krevat me dy komodina n dhom t fjetjes t lidhura me nj dirigjues q rregullon pozitn e krevatit. N mur ka t ngjitura priza, shtegpriza t reja n t cilat spinat kyn e kyen leht dhe sigurt. N dyer t hyrjes nj komod me kpuc, heqla, pantofla, lehtosha, gjurmashka. Aty pran nj garderob me dy pallto, ca xhaketa pr meshkuj, xhaket pr femra, pantollona me krahza, ca shami koke, brekota, funde, bluza dekolte (pa mang), bluz me aski, prparse ( msalle ) cekulka ( biikliste ), itjane ( kule ), nj kuror e bardh nusesh. Siderurgji /a it. siderurgia - deg e industris s rnd q merret me shkrirjen e mineralit t hekurit, me derdhjen e gizs s qelikut dhe me ppunimn e tyre t par, metalurgji e zez. Sifon /i gr. siphon - gyp i lakuar n trajtn e shkronjs S, q vendoset shtrir aty ku shkarkohen ujrat e zeza ose t papastra, pr t ndalur daljen e ers s keqe me an t ujit q mbetet n lakesn e poshtme t gypit. 2. S-sifoni gjendet nn karrign e wc, ndenjse wc q shrben pr tu ulur, oturaku.
983

Sifiliz /i lat. siphilis - mjek. smundje veneriane ngjitse dhe e rnd, q zgjat shum koh. Sigl /la lat. sigillum shkurtes:PR. ( Prishtin ), nnshkrim me iniciale H. C. ( Hasan Karcelli ), vulosi nj dokument zyrtar; shkurtim i nj ose m shum fjalve q shnojn nj emr t prvem a nj emrtim tjetr; trajta e shkurtuar e emrit t nj njeriu q vihet n fund t nj dokumenti, nnshkruaj nj marrveshje para se t tumiret nga organi i plotfuqishm. Siglim /i lat. zyrt. sigillum - vul n libr. Silazh /i fr. ensilage - ushqim pr kafsh, bim t grira tharmtohet ne gropa t mbuluara. Silab /a gr. syllabe - rrokje. Silabik /e gr. syllabikos - q ka t bj me rrokjen, q formon rrokje; poet. vargu q matet me numrin e rrokjeve ( silabave ). Silen /i lat. Silenus - i biri i Merkurit, hyjni pyjore, Katul. Silikat /i fr. silicate - emrtim i prgjithshm i siliceve (mineral, pluhur shkambor si kristale) prdoret pr ndrtim. Silikoz /a lat. silicosis - strall, gur zjarri mjek. smundje e mushkrive q vie nga thithja e pluhurit.

984

Silogjizm /mi lat. syllogismus - mnyr arsyetimi formal, sipas s cils duke u mbshtetur mbi dy gjykime t dhna si premisa, nxirret nj gjykim i tret si prfundim. Silogjistik /a lat. syllogisticus - shkenc pr nxjerrjen e silogjizmave. Silos /i sp. silo - hambar, depo e madhe katrkndshe ose si kull e rrumbullakt q prdoret pr grumbullimin e pr ruajtjen e drithrave ose t lndve t copzuara, t grira a si pluhur, grop ose kull pr silazhim ( barra t grira ). Siluet /a fr. silhouette - hieja e errt e di. q del mbi nj fush t ndritur, t bardh; vijat ansore t dikaje q duket nga larg jo shum qart, vizatim me nj ngjyr q paraqet vijat ansore t dikujt. Silur /i it. siluro - usht. predh me motorr, mekanizm drejtues pr t goditur nndetset. Siluroj it. silurare - usht. aktivizoj, minoj. Silvikultur /a lat. silviculture - pylltar, pylltari, p. sh. zhvillimi i pylltaris, kurs pr pylltari, . Simbioz /a gr. simbiosis - bashkjetes ndrmjet dy qenjeve, dy bimve t gjalla n mbrojtje, dhnje ushqimi njra tjetrs; marrdhnje, lidhje t ngushta midis dy popujve fqinj.
985

Simbol /i gr. symbolon - shkronj ose shenj e caktuar, shenj dalluese ose konvencionale; simboli sht paraqitja e figurshme e nj objekti, prdoret n mnyr konvencionale pr t paraqitur nj element, nj fenomen, nj madhsi t caktuar, nj njsi matjeje. 2. send, qenje, dukuri a veprim q sht zgjedhur nga tradita shoqrore sipas disa tipareve t veanta pr t paraqitur n mnyr t kapshme nj mendim, nj ide, nj ndjenj, mishrim i nj ideje a nj ndjenje; let. figur me domethnje t dyfisht, n t ciln prgjithsohen dukuri t rndsishme t realitetit, q mishrohen n mnyr konkrete nprmjet heronjve, ngjarjeve e sendeve; n teori simboli sajohet kur nj ide abstrakte ose nj dukuri e konkretizojm duke zvendsuar me ndonj gjsend i cili merr nj kuptim t caktuar, simboli duhet prdorur me kujdes ndryshe dmton veprn artistike dhe lindin paqartsi : flamuri - kombin, stema shtetin, ekani dhe drapri - klasn puntore, lyra muzikn, kryqi krishrimin, gjysmhna muhamedizmin, dafina simbol i lavdis, zambaku -i pastrtis,

986

pllumbi i paqs, guri qndresn, kulla kombin, ura bashkimin, bilbili poetin, thllza vajzn, luani trimrin, justici me shpat e peshoj drejtsin; me simbole sygjerohet nj ide ose nj gjendje shpirtrore q prek dhe mallngjen: merimanga - lajka, dredhi, bleta - harmoni, pun, xixilloja - frymzimi, ngjyra e kuqe - barazi, e zeza - fatkeqsi, e verdha - vdekje, e bardha - paqe, e gjelbra - gjallri. Simbolet gr. simbolis - jan krijuar nga tradita dhe historia, disa lidhen me besim dhe rite t vjetra, mit. bijat e Zeusit simbolizojn: Kaliopa - poezin epike, Melpomena - tragjedin, Talia - komedin, Erosi - dashurin, Terpsikora valln, Urania astronomin. Euterpa mit. gr. muzn e kngs Simbolike gr. me vler t nj simboli, vler e
987

vogl, modeste, simbolike, vetm si simbol i dikaje, ka at q prfaqson. Simbolizmi gr. krijimtari dekadente antirealiste e shek. 20. q mbshtetet n simbole; fenomenet e ksaj bote i shikojn si simbole t bots s prtejme dhe artin si mjet pr t deprtuar n at bot, me kuptim idealist e mistik, errsi e pakuptim. Simbolizmi fr. symbolisme - drejtim letrar dekadent i shek.19. q shpalli simbolin si baz t krijimtaris artistike duke i dhn kuptim idealist e mistik; fenomenet e ksaj bote i shikonte si simbole t bots s prtejme dhe artin si mjet pr t deprtuar n at bot, shpesh jan t pakuptueshm Simetri /a gr. symmetria - harmoni prpjestimesh; vendosja e pjesve t nj trsie n mnyr t atill q t kn prputhje t plot madhsie, trajte, prmasash n lidhje me nj pik, me nj bosht ose me nj rrafsh. 2. rregullsi n vendosjen e n ndrthurjen e gjrave n mnyr t caktuar, duke ruajtur disa prpjestime e masa; trupi q mund t ndahet n dy pjes t barabrta sht simetrik. Simfoni /a gr. symphonia - muz. vepr e madhe muzikore pr orkestr, e prbr prej katr pjessh q quhen koh; fig. ndrthurje e rregullt dhe e kndshme e shum tingujve, ngjyrave q krijojn

988

nj trsi t harmonishme. Simfonik /e fr. symphonique - muzik klasike simfonike me harqe, me vegla fryme, me goditje, orkestr e madhe. Simfonist /i fr. symphoniste - komponuesi i simfonis. Simpati /a gr. sympathia - dashuri natyrore; ndjenj plqimi, mirdashje Simpatik /e gr. sympathes - q ngjall ndjenjn e simpatis, i kndshm, i dashur. Simpatizoj fr. sympathiser - e dua dik, prkrah, tumiri idet dikujt. Simpozium /i ang. symposium - mbledhje studiuesish t nj fushe t caktuar pr t rrahur shkencrisht nj shtje t veant me interes t prbashkt. Simptom / /a gr. symptoma - mjek. dukuri, shenj e jashtme, me t ciln shfaqet nj smundje dhe q e ndihmon mjekun pr ta prcaktuar; fig. shenj e jashtme q na jep mundsi t kuptojm a t parashikojm di. Simulim /i lat. simulans / simulare - shtiak, shtiret ose shtirem si i smur pr tiu shmangur ndonj pune n shoqri apo dikund tjetr; ai q rrenn
989

prpiqet ta tregoj si t vrtet pr ta mbuluar krimin e br. Simultant /i lat. simulans - ai q vuan nga nj smundje pr tiu shmangur puns, shtiak. Simuloj lat. simulare - krijoj prova t rreme. Sinagog /a gr. syngoge - faltore e besimtarve ifut, kuvendi fetar ifut, vendi i zgjedhjeve, shkolla ifute, pr mashkullin thuhet faltori , sinagogu. Sinalef /a gr. synalaipho - shkrirje; let. sht nj liri poetike, kur shkrihet n nj rrokje t vetme zanorja fundore e nj fjale me zanoren nistore t fjals q pason. Sinap /i gr. sinapi - barisht me lule t verdha e fara t athta, prdoret n mjeksi pr t gatit mustardn. Sindikat /a fr. sindicat - organizat puntorsh t nj dege t prodhimit; bashkim monopolistsh t mdhenj, t cilt bien n marrveshje pr t caktuar mimet e tregut, kushtet pr shitjen e mallrave, pr rregullimin e lndve t para etj. me qllim q t sigurojn sa m shum fitime. Sindikalist /i fr. syndicaliste - drejtuesi ose aktivisti i nj sindikate. Sindikalizm /mi fr. syndicalisme - rrym

990

mikroborgjeze n lvizjen e puntorve q mohon luftn e proletariatit pr t drejtat e tyre ose luftn revolucinare pr pushtet. Sinekdok /a gr. synekdoche - let. prdorimi i nj fjale emrtuese duke i dhn nj kuptim m t gjr ose m t ngusht, duke prmendur pjesn pr t trn ose t trn pr pjesn, njjsin pr shumsin p.sh. shqiptari n vend t fj. shqiptart, fshati fshatart. Singular /i lat. singularis - gram. njejs. Singulari tantum lat. vetm njjsi. # kund. plurali lat. shumsi. Sinkretizim /mi. gr. bashkim a przierje; gjuh. shkrirja e disa rasave n nj ras; let. bashkim formash n artin popullor si p.sh. prciellja ( bashkimi ) e kngs me lyr; elemente t ndryshme t nj sistemi filozofik e fetar; ia prshtas kohs ose m mir t themi prshtatja e tonit dhe e fotografis n tonfilm Sinkrofazotron /i gr. makinat dhe paisjet pr shpejtimin e lvizjes s grimcave t elektrizuara pr shpejtsi t madhe. Sinjal /i fr. signal - shenj e caktuar q jepet me tinguj me drita etj. pr t njoftuar nga larg dika, pr t dhn nj urdhr, pr tu marr vesh n

991

lidhje me dika; sinjal pr rrym t fort, sinjal fillimit t puns, kushtrim, sinjal i shqisave mbi sistemin nervor. Sinjalizoj fr. njohtoj di. jo n rregull. Sinjikativ /e nlat. signicative - kuptimplt, domethns; p.sh. vshtrim kuptimplot (domethns), n mnyr kuptimplote (domethnse), sht kuptimplot ose domethns. Sinkronizim /i fr. syncroniser - bj q t ndodhin a t zhvillohen n t njjtn koh dy a m shum veprime ose dukuri t ndryshme; bj q t prputhen, plqej zrin prkats me figurat e nj filmi, programi tve. Sinkronik /e fr. syncronique - i njkohshm, Sinkroni /a fr. syncronique - njkohsi. Sinod /i gr. synodos - mbledhje ose kuvend i klerit t nj dioqeze pr t rrahur e vendosur shtje t ndryshme t lidhura me veprimtarin e kishs. 2. organi m i lart i nj kishe ortodokse autoqefale, i prbr nga kryetari i saj dhe nga disa peshkop. Sinonim /i gr. synonymos - shprehje, ndrtim, fjal me kuptim t njejt ose shum t afrt me kuptimin e nj fjale, t nj ndtimi a t nj shprehje tjetr, gjuha e zhvilluar ka shum sinonime, kto e

992

pasurojn gjuhn p.sh. udh e rrug, trim e guxim, filloj e nis, z e kap, qetsi e prehje, duroj e bj durim, ose vajz<up, ik, cuc, goc, vash; bot, bucele, shtamb, knat dheu, breng< hall, lerti, telashe, gajle; shqetsim, merakos, andrallosa, shqetsim<mrzi, bezdi; ballin< parse, fasad; derdimen<torollak, leshko, teveqel, kopil<dobi, doi; fortun<stuhi, duhi, shtrgat, tufan; bukla<nusja e lals, bishtfurk; pat<anak,misur, sahan, endem<sorollatem,torollisem; shaka<tallje, shpoti, hoka; shikoj<shoh, kqyr, vrej, dalloj; krahza<tiranda, aski. prgojoj<prozhmoj, denigroj. Shkrimtari q don t jap nuancat m t holla t mendimit, t ndjenjave zgjedh me kujdes sinonimet, me nuanc stilistike dhe prshtatshmri pr ta br shprehjen t fuqishme dhe bindse, m me figura t prsosura dhe ide m t qarta. Sinoptik /a gr. synoptikos - meteor; shrbim meteorologjik q q merret me studimin e motit dhe me parashikimin e ndryshimeve t tij; sinoptik gr. i ndrtuar n at mnyr q t jep mundsi t rrokn me nj vshtrim ant dhe aspektet e ndryshme t nj dukurie a t nj gjje; ka t bj me parashikimet e motit.
993

Sinqeritet /i it. sinceritet - i iltr, i hapur, iltri, iltrisht; shoqe e iltr, po t flas hapur, po ta them iltrisht, iltrsisht etj. Sintagm /a gr. syntagma - togfjalsh, gjuh. njsi sintaksore q merr pjes n ndrtimin e fjalis dhe q prbhet nga dy a m shum fjal kuptimplota, t cilat kan lidhje t ngushta gramatikore e kuptimore njra me tjetrn p.sh. detyra t mdha, buk gruri, mot me diell; togfjalsh i qndrueshm, i pandashm, i lir, togfjalsh frazeologjik, ecin tog ( s bashku n grup ); togfjalsh emror, mbiemror, foljor, ndajfoljor, prcaktues a thirror, i varur, i pavarur etj. Sintaks /a gr. syntaxis - gjuh. pjes e gramatiks, q studion mnyrat si lidhen fjalt n togfjalsha ose n fjali dhe vet fjalit ndrmjet tyre. 1. lnda q jep njohurit e ksaj pjese t gramatiks n shkoll. 2. mnyra se si lidhen fjalt n fjali dhe fjalit ndrmjet tyre. 3. veorit e prdorimit t pjesve t ndryshme t ligjrats n fjali; ndrtimi i fjalive n nj gjuh. Sintez /a gr. metod studimi, me t ciln ant e veanta prmbledhen e prgjithsohen me q llim q t vshtrohen sendet dhe dukurit si nj trsi e
994

vetme e pandar, me lidhje e marrdhnie ndrmjet pjesve t tyre prbrse. # analiz. 2. prgjithsim. 3. kim. proces i prodhimit t lndve t ndryshme kimike nga bashkimi i elementeve ose i prbrsve t tyre m t thjesht. Sintetizm /mi gr. mnyra e t menduarit q bashkon, shkrin n nj t tr t dhnat e analizs. Sintetizues /e gr. sintetizoj prmbledh me an t sintezs, prgjithsoj dhe paraqit prmbledhazi ant m t rndsishme dhe m themelore. Sinus /i lat. mat. kndi i ngusht n trekndshin knddrejt, sht raporti i katetit prball me hipotenuzn. Sinusit /i lat. sinusitis - mjek. pezmatimi i zgavrave t brendshme t hunds. Sionizmi hebr. sion - kodr n Jerusalem, lvizje, nacionalistt ifut themeluan shtetin e vet n Palestin me Theodor Hercin 1860 / 1904. Siren /a gr. mjet alarmi q lshon z t mpreht pr t paralajmruar di., nj grua e bukur dhe trheqse; grua ose zog me bisht si peshk aq sa me joshje i mbyste marinart. Sistem /i gr. systema - rregull veprimi, metoda dhe mnyra e rregullt, sipas s cils i vem, i ndrtojm
995

gjrat; trsi institucionesh, rendi shoqror, trsi shkmbinjsh q jan formuar gjat nj periudhe gjeologjike, trsia e njsive administrative, metod pune. Sistematik gr. q punon vazhdueshm dhe me rregull sipas nj plani. Sistematik /a gr. biol. deg q studion bimt dhe kafsht sipas tipareve t tyre t ngjashme, afris e ndarjes n grupe, tipe, klasa, familje etj. Situat /a lat. situs gjendje; gjendje ndrkombtare, gjendja e brendshme, gjendja n front, ishte n gjendje t vshtir. 2. vend, pozit a nj trsi kushtesh, rrethanash t caktuara n t cilat zhvillohet nj konflikt n jet ose n nj vepr artistike; gjendja (situata ) varet nga raportet n shoqri, kontradiktat, prirje a botkuptime me qllime t kundrta; kemi gjendje (situata ) komike, dramatike, tragjike sipas llojeve t letrsis artistike apo sipas ndodhive n jet. Sizmologji /a gr. seismos - trmet; deg e gjeofiziks q merret me studimin e termeteve e t lkundjeve t ndryshme t kors s toks si dhe me studimin e ndrtimit t brendshm t toks n baz t ktyre lkundjeve. Sizmike gr. ka t bj me trmete e lkundje,vrojton

996

e regjistron, krkon gjetjen e mineraleve t dobishme nga shprthimet. Sizmografi gr. vegl e posaqme q shrben pr t shnuar lkundjet e kors s toks a t nj trupi tjetr qiellor nga trmetet ose shprthimet; sizmologu Skalion /i it. scaglione - usht. pjes e njsis ushtarake, e cila sht shtrir n thellsi t frontit pr t hyr n luftim, pr t marshuar sipas komands. Skandal /i gr. shkelje e turpshme e ligjeve, e rregullave, e moralit shoqror, q merret vesh nga t gjith; zhurm e pahijeshi e msdhe q ngjall zemrimin e mos plqimin e t tjerve. Skandaloze gr. vepr e turpshme dhe e palejueshme. Skarlatin /a lat. mjek. smundje ngjitse q u bie kryesisht fmijve dhe q shfaqet me dhembje n gryk, me ethe dhe me njolla t kuqe n trup, prej t cilave bie lkura n trajt luspash, fruth i zi. Skei /et ang. scetch - pjes e shkurtr teatrale n nj akt, zakonisht me prmbajtje t leht, komike, me situata skenike t papritura e zbavitse; skeqet jepen m tepr n estrad e n cirk, si t veanta ose bashk me programin.

997

Sked /a it. scheda - kutia; lloj kartoteke, raft me kutia t gjata ku ruhen disa t dhna /skeda pr tu gjetur m leht. Skedari it. trsia e t dhnave, e skedave t plotsuara. Skedoj it. nxjerr n skeda lndn e nj materiali q studioj, notesi. Skem /a gr. schema - form; vizatim q paraqet n mnyr t thjeshtsuar e pa hollsi vijat kryesore t dikaje, vendosjen e pjesve dhe lidhjet e tyre gjat puns n nj pajisje, plani sipas t cilit sht ndrtuar dika, duke paraqitur n nj vizatim me an shenjash t posame. 2. vijat e prgjithsme t drejtuese n baz t cilave bhet nj lvizje nj veprim, plani i i prgjithshm i nj vepre t hartuar letrare, paraqitja tepr e thjeshtsuar e nj dukurie ose realitetit, mnyr e t menduarit ose formul e gatshme q prdoret pr t paraqitur dika pavarsisht nga veorit e saj. Skematike gr. paraqitje e thjesht sipas skems. Skematikisht gr. sipas nj sistemi a mnyre t paraqitura. Skematizm gr. thjeshtsim i tepruar i gjrave dhe dukurive, pa deprtuar n thelbin dhe veorit e tyre.
998

Sken /a lat. scaena<gr. skene n teatr sht vendi ku lozin aktort. 2. trsia e dekoreve q paraqesin natyrn e vendit ku zhvillohet veprimi. 3. epizod i veant i nj akti me t njjtat personazhe. Termi sken takohet edhe si epizod i nj vepre tregimtare, liriko epike ; nj pamje nga natyra a nj ngjarje e jets q zhvillohet para syve ton. Skenari it. scenario - teksti letrar me ngjarje, dialogje e monologje t personazheve q sherben si baz pr nj film artistik. Skenike lat. kur shfaqja teatrale, lidhet me skenn, i skens, q prputhet me krkesat e teatrit dhe t mjeshtris s aktorit, q sht i paprshtatshm pr skenn. Skenografi gr. piktori q prgatit skenat pr nj shfaqje teatrale, muzikore. Skenografia gr. mjeshtria e prgatitjes s skenave pr shfaqjet teatrale; trsia e skenave q prdoren n nj shfaqje teatrale a muzikore, n nj film etj. Skeptr /i lat. skeptrum - shkop i posam, i gdhendur e i stolisur me gur t muar e me ar, q e mbanin n dor mbretrit si simbol t pushtetit e t sundimit t tyre. Skepticizm /mi gr. skepsis - dyshim, mosbesim, rrym filozofike idealiste q v n dyshim
999

mundsin e njohjes s sakt t bots t vrtets objektive nga ana e njeriut; mosbesim ndaj dikujt a dikaje; mosbesim pr vrtetsin a pr kryerjen e dikaje; skeptiku shfaq mosbesim pr gjithka, ithtar i rryms s skepticizmit n filozofi. Skic /a it. schizzo - vizatim q paraqet vetm vijat kryesore t dikaje dhe q mund t plotsohet m pas. 2. vizatimi me pak vija i nj vepre artistike, i nj ndrtimi, i nj makine etj. q prmban t dhnat e nevojshme pr prgatitjen e plot t tyre; plani paraprak i nj vepre letrare n vijat kryesore 3. let. prshkrim i shkurtr faktesh e ngjarjesh, t jetuara a t para drejtprdrejt nga autori, q prshkruhen me nj stil t thjesht e t rrjedhshm njerz, ngjarje, fenomene reale, t vrejtur nga shkrimtari; n skic mund t prmenden emrat e vrtet t prsonave, t vendeve ku sht zhvilluar ngjarja, jepen t dhna statistikore e shifra zakonisht n shtypin periodik, pasqyrohen persona dhe rrethana, skica duhet ta ruaj karakterin prgjithsues, duke u ndalur n fenomene q jan m tipike pr kohn dhe ambientin. Skicografi it. q merret me prgatitjen e skicave dhe t vizatimeve teknike, skicon, skicoj.
1000

Skizofreni /a lat. schizofrenia - mjek. i smuri mendor, i paaft pr t vepruar n prputhje me realitetin, rregullim, rnje psikike, dyzime t bots s brendshme t smurit; skizofren. Skleroz /a gr. sklerosis - mjek. ngurtsimi i nj organi t trupit ose i nj indi pr shkak t prishjes s pjess q kryen funksionin prkats dhe t zvendsimit t saj me ind lidhs. Sklerotizohem gr. prekem nga skleroza, bhet si i ngurt nj organ i trupit, nj ind i trupit. 2. humbas aftsin pr tiu prshtatur kushteve t reja t puns. Skllav /i lat. sclavus - njeri pa asnj mjet prodhimi dhe pa asnj t drejt, medits i nj pronari i cili mund ta blente e ta shiste skllavin kudo e kurdo, zezak q prdorej si kafsh pune, njeri q ka humbur lirin, rob; njeri q u nnshtrohej verbrisht vullnetit dhe dshirave t dikujt. Skofi /a, skofia 3,( fr. finnesse - imtsir, hollsir, subtile); sjellje e holl, me kultur, me edukat t mir, q duhet trajtuar me kujdes t veant Skofiar/e q sht i but dhe i mbl n sjellje, q ruhet t mos cenoj t tjert me fjal a me veprime.
1001

Skolastik /a gr. skolastikos - shkoll, filozofi idealiste e mesjets q shpjegon dhe argumenton dogmat e kishs me arsyetime abstrakte t logjiks formale. Skolastiku gr. njeri i shkputur nga jeta e gjall dhe q kapej pas forms s jashtme n dm t thelbit t gjrave; pedant me arsyetime t thata e t pafrytshme, pa marr parasysh t dhnat e prvojs e t praktiks, q u jep rndsi gjrave t vogla, t dors s dyt. Skorbut /i lat. mjek. smundja q shfaqet me dobsi trupore t prgjithshme, me rrjedhje gjaku nga mishi i dhmbve n munges t vitaminave n ushqim, vuan nga skorbuti. Skriptorium /i lat. shkruesore; dhom pr kopjimin e librave n manastiret mesjetare. Skuadr /ra it. squadra - usht. njsi baz e reparteve ushtarake, njsi e togs 10 / 15 vetash me nj ushtar t vjetr a oficer n krye; njsia m e vogl e nj brigade pune, kompanije fmijsh; sport. Grup lojtarsh q marrin pjes n ndeshje si prfaqsues t nj vendi, t nj klubi, t nj shoqrie. Skuadr /ra knd 90 shkallsh q e prdorin
1002

muratort n ndrtim, kndmatsi i kndeve t drejta.(L ). Skuadrile it. njsi e prbr nga nj numr i caktuar aeroplansh ose anijesh t vogla luftarake. Skuadron /i it. njsit kalorsish ushtarak q i prgjigjet kompanis s kambsoris. Skulptur /a lat. sculptura - arti i krijimit t statujave, t busteve e t veprave t tjera artistike me vllim, duke i gdhendur n mermer, n gur, n dru, n metal etj. ose duke i mbajtur me nj lnd; trsia e veprave artistike t nj krijuesi, t nj periudhe a t nj drejtimi. Skulpturore lat. q ka hijeshin e nj skulpture. Sllallom /i norv. slad loom - sport. zbritje e shpejt me ski n nj vend t pjerrt me kthesa t njpasnjshme, q shnohen n t dy ant me flamuj t vegjl t ngulitur n tok. Sllavistik /a sk. fush e shkencs q merret me studimin e historis s sllavve, t gjuhs sllave dhe t letrsis e t kulturs sllave; trsia e studimeve q bhen n kt fush.

1003

Slogan /i ang. slogan - parull e zbrast ose mashtruese, fraz e shkurtr q prseritet pr t propoganduar di. Snajper /i ang. sniper - qits i aft, q shtie me prpikri t madhe, zakonisht me nj pushk me dylbi. Snob /i /sti ang. snob - mendjemadh, shije e smur, prirje e smur pr t ndjekur mnyrn, sjellet, modn e strholluar t nj shtrese t lart, pr t plqyer vetm pse jan t huajat pa shikuar vlern e vrtet t tyre; ky njeri (snobi) sht nj varfanjak me tru t vogl e bark t madh dua t them prbuz njerzit e thjesht, respekton t pasurit e t fuqishmit. Snobizm /mi ang. prirje e smur pr t ndjekur mnyrn e jetess, modn e huaj t strholluar. Social /e lat. socialis - shoqror. Socialist /i lat. socialis - ithtar i socializmit si sistem dhe i ideve socialiste, i vendosjes s prons shoqrore mbi mjetet e prodhimit. 2. antar i nj partie reformiste socialiste. Socializim lat. socialisation - shoqrizm, shoqrizuan tokat, shoqrizuan veglat, shoqrizim i forcave prodhuese etj.

1004

Socializm /mi lat. socialis - rend shoqror q vendoset pas prmbysjes s borgjezis, t klasave shfrytzuese me an t revolucionit proletar e q mbshtetet n diktaturn e proletariatit q ka si baz t marrdhnjeve n prodhim pronn shoqrore mbi mjetet e prodhimit dhe t zhduk shfrytzimin e njeriut nga njeriu, duke zbatuar pariminnga secili sipas aftsive, secili sipas puns faza e par e komunizmit. 2. teoria pr zhdukjen e kapitalizmit dhe pr ndrtimin e shoqris socialiste. Sociologji /a fr. sociologie - shoqri dhe shkenc; shkenca q studion dukurin dhe ant e ndryshme t jets s shoqris, t grupimeve t ndryshme shoqrore e t marrdhnieve n shoqri. Sociolog /u fr. specialist i fushs s sociologjis. Sociometri /a lat. q ka si objekt studimi marrdhnjet reciproke sociologjike n grupet e vogla t njerzve. Sod /a lat. lnd, pluhur i bardh i tretshm n uj, e cila nxirret nga kripa dhe prdoret n prodhimin e sapunit, n industrin e letrs gjamit. 2. pluhur i bardh i tretshm n uj, q prdoret n mjeksi dhe gjelltari.

1005

Sodik /e fr. q ka vetin t grryej, t brej, t djeg a t prish indet e gjalla; q veti t brej nj lnd tjetr. Sodium /i lat. natriumi Na. Sofizm /mi gr. sophisma - arsyetim, prfundim q duket logjik nga ana e jashtme, por q n thelb sht i paramenduar me qllim pr ta shtrembruar t vrtetn. Sofist /i gr. mjeshtr, i ditur, msues antar i nj grupi dietarsh, filozofsh a gojtarsh n Greqin e vjetr q rrzonin t vertetn dhe t drejtn pr ta sendrtuar rrenn ose edhe anasjelltas, nj doktrin joparimore. Sol /i it. solo muz. not e pest n pentagram q fillon nga do. Solar /i lat. diell; lng si vaj i zi q nxirret nga prpunimi i nafts dhe q prdoret si lnd djegse pr motort me djegie t brendshme, pr vajim etj. Solfatare /ja it. gjeogr. shprthim gazash me origjin vullkanike, nga sulfataret dalin zakonisht me sasi t madhe gaz karbonik dhe hidrogjen i sulfuruar; prej tyre formohen grumbullime fundrresash squfuri dhe mineralesh tjera. Solfezh /i fr. muz. ushtrime muzikore pr t strvitur zrin, duke i emruar notat e duke

1006

knduar sipas tingullit t shnuar; njohuri fiilestare muzikore. Sofr /ra turq. tryez pr t ngrn buk; nj mori njerzish. Solecizmi /at gr. soloikismos - Soles nj qytet, koloni e populluar nga banor t Athins, t cilt duke qen larg atdheut, kishin filluar ta bastardhonin gjuhn amtare; solecizmat jan gabime t vrteta gramatikore t cilat duhet menjanuar me do kusht, sidomos n gjuhn e shkruar p.sh. pava ( duhet thn pash ), kta pun ( kto pun ) jam ken ( kam qen ); solecizmat nga dialektizmat sht vshtir pr ti dalluar, por gjuha letrare nuk i pranon asnjrn as tjetrn. Solid /e lat. solidum - i ngurt, i fort, i qndrueshm; dije t qndrueshme ( t shndosha ), mbshtetje e shndosh; si term fizi. Soliditet d.m.th. i ngurt, trup i ngurt fr. solidite - vendosmria, themelorja, qndrueshmria. 2. vlera, sinqeriteti, besnikria. Solidari /zoj fr. solidaire - tumiri, shpreh miratim, bashkoj idet me dik, mbshtet nj qllim t prbashkt me t tjert pr prkrahje, ndihm dikujt q ka nevoj.

1007

Solidar /e fr. q pajtohet me t tjert, solidarizohet; obligohet pr detyra t prbashkta. Solidarsi /a fr. lidhja midis njerzve me interesa t prbashkta, duke ndihmuar njri tjetrin. Solist /i it. artist (kngtar, muzikant a valltar ) q e luan a kndon vetm nj pjes n nj shfaqje ose q luan nj pjes kryesore, i shoqruar nga t tjert, artist q kndon, luan solo. Solo /ja it. muz. vetm; muzik ose valle nga nj njeri pa e shoqruar t tjert. Solomon /i hebr. mbret legjendar, hebraik, i biri i Davidit dhe dhe trashigimtar i tij, themelues i tempullit t Jerusalemit, mendimtar, poet i mundshm i kngve mbi kng. 2. fig. sundues dhe gjykats i zgjuar. Solanak /u rus. tip toke me 1% a m shum kripe t terur. Solstic /i lat. solstitium - astr. secila nga dy periudhat e vitit kur Dielli ndodhet n pikn m t largt nga Ekuatori. Solstici veror sht m 22 qershor dita m e gjat e vitit; Solstici dimror 22 dhjetor nata m e gjat e vitit.
1008

Solucion /i lat. kim. tretsir. 2. fig. vendosi pr di, zgjedh, nj pyetje pr tiu prgjigjur, nj lami. 3. drejt. pagesa e borxhit. Somnabulizm /mi fr. eci n gjum; mjek. somnabuli ai q vuan nga kjo smundje, rregullim kur njeriu ngrihet npr gjum dhe bn lvizje e veprime t ndryshme n mnyr t pavetdijshme. Sonant /e fr. sonnante - bashktigllore e tingullt. Sonat /a it. vepr muzikore me ndrtim t posaqm prej dy veglash tri ose katr pjessh. Sondim /i fr. rrug dhe mnyra t terthorta pr t njohur gjendjen, mendimet a qndrimet pr di. hetime paraprake. Sond /a fr. paisje pr t br shpime t holla n tok, gyp i gjat me nj kok q rrotullohet nga nj motor; mjek. vegl n trajtn e nj gypi dhe drit, pr t hetuar nj smundje, paisje e posame q lshohet n uj ose q ngrihet n ajr me qllime studimi. Sondisti sondon me sond. Sonet /i it. sonnetto - tingull i vogl n vshtrimin kng e shkurtr, vjersh 14 vargjesh, dy strofa katr vargjesh dhe dy t fundit tre vargjesh. Soprano /ja it. zri m i lart i grave n t knduar, kngtare q ka kt z.

1009

SOS ang. Save Our Souls - shptoni shpirtrat tan! ( sinjal ndrkombtar i krkess s ndihms n raste rreziku ). Sovranitet /i it. sovranita - e drejta q gzon do popull e do shtet pr t vendosur n mnyr t lir dhe t pavarur pr shtjet e veta dhe pr marrdhniet me shtete t tjera, pa iu nnshtruar asnj ndrhyrjeje, urdhri ose kontrolli nga t tjert. Sovran /e it. q gzon sovranitet. Sovran /i fr. ishte kryetari i nj shteti me regjim monarkik, mbret ose perandor. Spahi /u turq. feudal n Perandorin Osmane, t cilit i jepej nj timar, pron e toks dhe e drejta pr t vjel detyrimet nga bujqit, me kusht q t shkonte n luft si kalors me nj numr t caktuar ushtarsh; spahilluku a shrbimi i spahiut dhe t drejtat e tij ndaj fshatarve. Spalet /a it. spalet - supore; p.sh. ia hoqi suporet e oficerit. Spartan /i banor i Sparts n Greqin e lasht, qytetart e s cils strviteshin me disiplin t rrept pr t duruar kushte t vshtira jetese. Spartakiad /a sipas analogjis me olimpiad,

1010

gara sportive, n t cilat marrin pjes nj varg skuadrash e shoqrish t prfaqsuara me lloje t ndryshme sporti; spartane q bn jet t qndrueshme prball vshtirsive. Spat /i norv. mineral i kritalizuar, i thyer n copa ka trjtn e rrombit. Spazm /a gr. mjek. tkurrje e menjhershme, e zgjatur dhe e pavullnetshme e nj muskuli ose e nj organi, q shoqrohet me dhembje ose me rregullime. Spazmatik /e gr. q ka t bj me spazmn. Special /e fr. q dallohet pr di. t jashtzakonshme, i veant; i posam e me cilsi, q lidhet me nj deg t veant t shkencs a t tekniks. # kund. i zakonshm. Specialist /i fr. njeri me aftsi t veanta n nj fush t shkencs a n nj mjeshtri, zanat. Specializim /i fr. msim i thelluar n shkenc ose art. Specifik /e lat. specificare - q sht karakteristik dhe i veant pr nj send, pr nj dukuri a pr nj njeri, nj grup q dallohet nga t tjert, tip i veant, i posam. 2. mjek. tuberkuloz e sifilis t shkaktuar nga mikrobe t njohura q luftohen me barna t posame.
1011

Specifik /a lat. specificare - trsia e veorive, veoria dalluese e nj sendi. Specifikoj lat. specificare - dalloj di. t veant ndr t tjert, i rendit sendet duke i shnuar n dokumente prkatse. Spedicion /i it. spedition - drgesa; p.sh. zyra e drgesave, transporti i drgesave, mjetet e drgesave etj. Spektakl /li lat. spectaculum - shfaqje t mrekullueshme, pamje, ajo ka shikohet; art. gjithka q paraqitet para syve, kudo n teatr, balet, kino, n fush sporti, ndeshje; shfaqje q prgatitet enkas pr tu par nga shikuesit (spektatort) p.sh. shfaqje e bukur sportive, artistike, muzikore, koreografike etj. 2. vende pr shikuesit (vende spektakolare, t bukura, t shklqyera, t mrekullueshme). Spektator /i lat. spectator - shikues, vrojtues; ai q shkon pr t par nj shfaqje, nj film, nj ndeshje n stadium. 2. keq. vshtrues i nj ngjarje pa u shqetsuar vet, sodits, sehirxhi. Spektr /ri lat spectrum - fiz. brez me ngjyrat e ylberit q prftohet nga kalimi i rrezeve t drits npr nj prizm ose npr nj lnd tjetr e cila i

1012

thyen rrezet; brez vijash, rripash e ngjyrash karakteristike, q prftohet nga rrezatimi i nj trupi i nj lnde t nxehur tepr dhe q prdoret pr t caktuar prbrjen kimike t trupave. 2. shkallzim i vlerave q mund t marr nj madhsi e caktuar. 3. mjek. trsia e smundjeve dhe e mikrobeve pr t cilat vepron nj bar, fusha e veprimit t nj bari. 4. fush krijimi a veprimi e nj shkrimtari a shkenctari. Spekulator /i lat. speculator - matrapaz, shtrembrues i t vrtets, i fakteve etj. n dm t dikujt, duke fituar mirbesimin nga t tjert, duke prdorur metoda t strholluara shfrytzuese. Spermatozoid /e lat. spermatozoidum - sperm, far, farash; lng q prodhojn gjndrat gjinore t mashkullit. Spiker /i ang. speaker - fols, folse; p.sh. fols i radios, folsja e lajmeve t mbrmjes; ai q jep lajmet, lexon programet n radio ose n televizon, fols. 2. ai q njofton numrat e programit n nj shfaqje artistike. Spinaq /i it. spinacio - barisht njvjeare me gjethe t mdha q dalin nga rrza e krcellit; gjethet e njoma prdorn pr lakror e pr gjella t ndryshme.

1013

Spirale /ja lat. spiralis - mat. lakore q bn nj sr rrotullimesh rreth nj pike a nj boshti duke u zgjeruar n mnyr t njtrajtshme; tel me prdredhje t shumta n trajtn e krmillit, q ngjitet a zbret n trajt spiralje. Spirant /i fr. spirante - bashktingllore frymtore, si: f, s, z, sh. zh. Spiritual /e lat. spiritus - shpitror; p.sh. lidhje shpirtrore, bota shpirtrore, varfri a pasuri shpirtrore, frym, shpirt, ithtar i spiritizmit. Spiritist /i lat. fr. spiritus - ai q mund t vendos gjja se do flas me shpirtat e t vdekurve ( spiritualizmi besim i kot, gjja se mund bisedohet me shpirtat e t vdekurve ). Spital /i lat. hospitalis - qendr e posaqme me mjek; pallati i ksaj qendre ku shrohen t smurt. Spiun /i it. spione - ai q mbledh t dhna e dokumente sekrete n nj vend pr llogari t nj shteti tjetr, ai q merret me spiunazh, agjent i fsheht i policis q ndjek dhe gjurmon veprimtarin e njerzve revolucionar (spiunazhi ushtarak ose sekreti ) Spiunoj lat. spionare - prgjoj, gjurmoj fshehurazi
1014

pr ti njohtuar policin, them at q e ka thn dikush, i njohtoj eprort. Spontan /e lat. spontaneus - i vetvetishm; veprime t vetvetishme, greva t vetvetishme, demonstrata t vetvetishme, pa ndonj shtytje, ndrhyrje nga jasht kur bhet ndonj protest spontane e n mnyr t paorganizuar, q i mungon drejtimi i ndrgjegjshm. 2. bot. bimsi e vetvetishme, fidani mbiu vet. # kund. fidanin e kultivoi bujku. Spontanisht lat. spontaneus - vetvetiu; lindi vetvetiu, pa shtytje nga jasht.2 . spontanitet p.sh. vetvetishmria e frymzimit poetik, karakteri i vetvetishm i veprimeve. Sponsori /i ang. sponsor financues i nj programi radioteleviziv, botimi, festivali a projekti me rndsi : Shoqata Vicianumme seli n Malm bn finansimin pr ndonj vepr n botim, garantues, mbrojts. Sporadik /e gr. sporadikos - i rastsishm; shembuj t rastsishm ( t rrall ), raste t rralla ( jo t rendomta, jo t veuara, jo t rregullta ) q shfaqet n mnyr t rastit her pas here, jo n mnyr t rregullt.
1015

Spore /ja gr. spora - biol. myku i bimve t farzhveshura, kpurdhat. 2. qeliza t veanta t disa mikroorganizmave me qendrueshmri t lart. Spostim /i it. spostare - zhvendosje; zhvendos tryezn, zhvendosen forcat, zhvendos ose heq vmendjen, e gjeta t zhvendosur etj. Sportel /i it. sportello - dritarz. Sport /i ang. sport - veprimtari pr kalitjen e trupit. Sprov /a lat. sprova - prov jete, vshtrsi, prmbajtja e njeriut para fatkeqsive, rasteve tragjike e t ndryshme, qndresa, karakteri. 2. punim dhe studim q trajton nj shtje shkencore, shoqrore me nj vshtrim t prgjithshm, pa synuar t jap zgjidhje t plot prfundimtare .3. prov, sprovohem apo mat forcat pr t kryer nj gj t vshtir, u qndroj rrethanave t ndryshme. Sprovoj lat. sprova - vuaj nj fatkeqsi, prjetoj, kaloj nj prvoj, gjej mnyra ti dal mban me dik a dika. Squfur /i lat. S. sulphur - element kimik , jometal, shum i prhapur n natyr, me ngjyr t verdh si t limonit, i thrmueshm, ndizet leht dhe ka er t rnd, prdoret n industrin kimike dhe n mjeksi
1016

etj. Squfuroj lat. sulphur oj - sprkat me squfur hardhit ose pemt pr ti mbrojtur nga disa smundje. Stabiliment /i it. stabilimento - nj ose disa ndrtesa t pajisura me mjetet e duhura pr t punuar a prodhuar dika; pjes e veant e nj ndrmarrjeje prodhimi. Stabilitet /i lat. stabilitas - qndrueshmri. Stabilizator /i fr. stabilisateur - spec. pajisje q prdoret pr t menjanuar lkundjet e tensionit dhe pr tiu dhn rrym t qndrueshme aparateve t ndryshme elektrike tv, radio; pjesa fundore e nj predhe, rakete q shrben pr t drejtuar lvizjen. Stabl, stabilitet, Stabilizim /i fr. stabiliser - qndrueshmri, i qndrueshm; mim i qndrueshm, koh e qndrueshme, rrym e qndrueshme, ur e qndrueshme, faktor qndrushmrie, qndrueshmri ekonomike, politike. Stabilizohem /i fr. stabiliser - ngulem diku, z vend pune pr koh t prhershme. Stabilizoj lat. stabilisera - rregulloj duke ia menjanuar gabimet. Stad /i lat. stadis - faz, etap, periudh kohore.
1017

Stafidhe /ja gr. staphyle - rrush i that. Stafilokok /u gr. staphylekokos - pezmatim bajamesh nga bakteret e rrushit. Stalaktit /i gr. stalaktos - hell i gurt, q varet nga kubeja e nj shpelle dhe q sht krijuar nga uji glqeror, i cili pikon posht. Stall /a it. stallum - ahur kuajsh, lopsh etj. Stamp /a it. stampa - spec. kallp metali me prmasa t caktuar, me derdhje, prerje, shtypje me an t cils prodhohen seri sendesh. 2. makina e stampimit, stampimi. Standard /i ang. standard - nivel. send i prgatitur me prmasa, trajt e cilsi t caktuara, i cili shrben si gjedhe pr mallrat q prodhohen n seri, trsia e krkesave pr nj lloj prodhimi me cilsi pr nj nivel t caktuar; prodhoj sipas nj standardi. Stare decisis et non quieta movera lat. tu prmbahemi gjrave t vendosura - e t mos i lvizim t qetat. Start /i ang. start - sport. nisje; nisja e iklistve ( vrapuesve ) vija ku rreshtohen sportistt dhe prej nga nisen pr t filluar nj gar, vendnisje e iklistve, (starti i nisjes ose shenja e nisjes). #
1018

kund. vendarritje, arritje, nisje e nj gare sportive, nisje e nj pune me rndsi, start fluturimi ose vija e fluturimit, vija e nisjes. Startoj ang. to start - filloj, nis . Statik / /a gr. statikos - fiz. e palvizshme, n gjendje qetsie n vend ose n baraspesh; qndron n vend i ngulitur e nuk lviz, nuk ndryshohet nuk zhvillohet, i ngurt, i ngrir, skulptur. # kund, dinamik . Statik /a gr. statike - studion gjendjen e trupave n baraspesh dhe ndryshimet nn veprimin e forcave q nuk sjellin lvizje. Statuj /a lat. statua - trupore, shtatore. Statist /i it. statist - shtetar, burr shteti; Ismail Qemaili ishte nj shtetar i shquar. Statistik /a lat. statisticus - shkenc q studion ndryshimet sasiore n zhvillimin e shoqris, t ekonomis, t kulturs etj. duke mbledhur t dhna numrore pr to, t cilat grupohen e prpunohen me metoda t veanta. 2. trsia e t dhnave numrore t mbledhura nga nj fush e jets, e ekonomis etj. lista me kto t dhna. Statistikor /e lat. statistik or - q ka t dhna numrore pr dika.
1019

Status quo lat. status quo - ruajtja e gjrave n gjendjen e tanishme, gjendjen q gjenden pa prspektiv, n politik, n kultur art. Status quo ante bellum lat. q shnon gjendjen e gjrave para lufts. Status nascendi lat. gjendje lindjeje, formimi. Statuj /a lat. statua - shtatore, trupore; shtatore mermeri, guri a bronzi, shtatorja e Sknderbeut, trupore e ngurt etj. Statut /i lat. statutum - prmbledhje parimesh, rregullash e normash, sipas t cilave ndrtohet dhe zhvillon veprimtarin e vet nj organizat politikeose shoqrore, nj shoqat etj. 2. vjet. rregullorja q drejtonte jetn dhe veprimtarin e nj esnafi zanatinjsh; kanunore, statuti themeltar kushtetuta. Staxhionoj it. stinoj; mbaj nj lnd pr nj koh n kushte t caktuara, sidomos temperature e lagshtie, q t fitoj cilsi t reja m t mira. Stazh /i fr. stage - pvoja e puns, puna praktike n nj fush, mjeshtri, specialitete; koha nga fillimi kur dikush merret me nj pun deri n pension. Stearin /a gr. stear - lnd e yndyrshme mjaft e trash, me ngjyr t bardh, q nxirret nga dhjami i kafshve dhe q prdoret pr t br qirinj, pr

1020

prodhimin e sapunit et Stel /a lat. stela - shtyllz ose pllak guri nga mermeri me nj mbishkrim dhe shpesh e zbukuruar me figura n reliev, q i kushtohej kujtimit t nj t vdekuri, nj perendie etj. Stem /a gr. stemma - shenj dalluese me figura simbolike q prfaqson nj shtet, nj qytet, nj parti, nj familje etj. dhe prdoret n vulat, n mbishkrimet zyrtare, n monedha etj. Stenografi /a fr. stenographie - mnyr pr t shkruar me shpejtsi ligjrimin e dikujt, duke prdor shkurtime t thjeshtuara pr fjalt dhe shenjat e posame. Stenografoj fr. stenographier - shkruaj shpejt fjalt e dikujt me stenograf, stenografimi etj. Stenoram /i fr. stenogramme - tekst i shkurtuar me stenografi. Step /a rus. step - vend fushor pa drur, me bimsi t varfr barishtore dhe me klim t that; q rritet n stepe ose stepori. Stereo gr. stereos fr. stere - i fort, i dendur, trupor, vendor di n prshtatshmri me rrethin plot, tregon forc; ndrsa n hapsirn e zbrazt e humbas forcn p.sh. shkathtsia dhe fuqia e delfinit

1021

n uj shum e madhe; jasht ujit shum e vogl, e ngatht ( francezt sterin e prdorin si njsi pr matjen e trupave t that, sidomos druve = 1 m. kub.) Stereometri /a lat. stereometria - hapsir e zbrazt; pjes e gjeometris, q studion figurat dhe trupat gjeometrik n hapsir. ang. stereoscope - vegl optike e cila dy figura t rrafshta t nj objekti ( fotografuar n knde t ndryshme ) i shkrin n nj figur me rast shikuesi fiton prshtypje plastike sikur t shikonte me t dy syt objektin real n hapsir. Stereoskopi /a ang. stereoscopy - shikoj; mnyra tridimenzionale e fotos. Stereofoni /a gr. stereo - trup, vend, phone z; te filmat zdhs, sistem ky q sjell z nga shum an, vende, me rastin e kyqjes pr shfaqje t filmit. 2. nuk vije zri vet nga nj an sikur te filmat me z t zakonshm por nga shum an, ca zra Stereotip /e gr. stereo typos - shabllon, klishe, kallp, ekzemplar i shtypur, form prej plumbi e cila prdoret n makinat e shtypit pr botime me tirazh t madh. 2. prserit t shtypurit vazhdimisht pa asnj ndryshim, si m par .
1022

Steril /e lat. sterilis - mjek. shterp, shterp ; lule shterp, dele shterp, shkmb shterp (q nuk prmban minerale t dobishme) 2. q sht i pastr e pa asnj mikrob, pasi sht zier n temperatur t lart ose sht prpunuar me mnyra t veanta. Sterilitet /i lat. shterpsia te lopt, shterpsia e luleve, e toks. Sterilizoj lat. pastroj nga do mikrob e bakter, duke e zier a prpunuar biol. i heq aftsin pr tu riprodhuar, shterpzoj. Sterlin /a monedh angleze. Stetoskop /i gr. mjek. vegl e prbr nga nj gyp i holl, i degzuar pr t dy vesht, me t ciln mjeku dgjon zhurmat e krahrorit pr t hetuar smundjet e mushkrive e t zemrs. Stigmatizoj fr. stigmatiser - dnoj me turp para gjith bots, mbaj qndrim t prer mohues ndaj dikujt a dikaje duke e demaskuar hapur, damkos; stigmatizues q dnon me forc, q damkos botrisht. Stihi /a gr. dukuri e vrullshme dhe e paprmbajtur, q zhvillohet vetiu dhe q nuk mund t drejtohet sipas dshirs; vrull i i brendshm, forc shpirtrore e paprmbajtur. 2. figur e prrallave q parafytyrohet si qenje me krah, q nxjerr flak

1023

nga goja ose si nj gjarpr q ruan thesaret e fshehura nn dhe. 3. njeri me prmasa tepr t mdha e t parregullta ose di tjetr. Stil /i lat. stilus - shkop i vogl me maj t mpreht, me t cilin latint shkruanin mbi pllaka t lyera me dyll dhe n tabela shkrime t bukura, bukurshkrime; trsia themelore e veorive ideoartistike q bien m tepr n sy n krijimtarin e nj shkrimtari dhe prsriten pak a shum n t gjitha veprat e tij; stili sht rrjedha e fuqis s brendshme t nj shkrimtari dhe mnyra e t shprehurit t mendimeve. Stili prozator sajohet ather kur qllimi kryesor i veprs sht didaktik, kur shkrimtari i drejtohet kryesisht arsyes. Stili poetik sajohet kur qllimi kryesor i veprs sht t zgjoj adhurim pr t bukuren. Stili shkencor ka t bj me shprehje t sakt, me shprehje e fraza stili i publicistiks dinamik dhe komunikues, q i afrohet m tepr gjuhs s folur e t zakonshme. Stili i lart ose sublim sht i pasur me figura, me ritm t theksuar, periudha t gjra e madhshtore. Stil epik, lirik, stil dramatik e sa stile tjera, sidoqft
1024

n kohn bashkkohore stilistika si deg e teoris s letrsis po i braktis prher e m tepr kto klasifikime formale dhe i vihet m tepr studimit t stilit t veant t do shkrimtari, pr t zbuluar ant e ndryshme t personalitetit dhe rrugn e zhvillimit t artit t tij. Stilisti lat. sht mjeshtr n prdorimin e mjeteve t gjuhs letrare sipas krkesave t stilit prkats, studiues i stilit; stili sht mnyra se si vepron a si sillet dikush. Stilistik /a lat. deg e gjuhsis q studion stilet e ligjrimit, mjetet dhe veorit shprehse t gjuhs, ndrtimin gjuhsor n nj vepr artistike pr t arritur forcn shprehse. Stilizoj lat. i jap tipare dalluese nj stili t caktuar, imitoj nj stil, prpunoj nj krijim, nj punim artistik. Stilograf gr. stilokalem, stilolaps si mjete pr t shkruar. Stimul /i lat. stimulus - shtys, nxitje; shrben si shtys, i dha nj nxitje t fuqishme, mjet a shkak q nxit pr ta gjallruar nj veprimtari, shtyn dik q t punoj m me vrull. Stimuloj lat. stimulera - nxit punn krijuese, e nxit materialisht, kafeja sht nj nxits i njohur, nxit

1025

vullnetin n pun duke ua rrit t ardhurat puntorve, duke u krijuar kushte m t mira pune . Stisje /a gr. stis - ndrtoj, ngre, krijoj, bj, hartoj, sajon, thur; krijoj nj vjersh. 2. e ka sajuar vet kt histori, kishte thurur nj plan djallzor etj. Stjuardes /a ang. stevardess - shrbyese n aeroplan, anije. Stof /i gjerm. stoff - coh e plot, e endur prej leshi, pambuku etj. q prdoret zakonisht pr veshje t siprme. Stoik /e gr. stoikos - doktrin prballimi ndaj sprovave, fatkeqsive dhe vshtrsive t jets, gjakftohtsi dhe durim dhembjesh si t stoikut. Epikurit grek kur ia shtypin kmbt me diotin ai ankohej se po e han pleshtat, veti e stoikut. Stoicizm /mi gr. doktrin filozofike e periudhs s lasht greko romake, q pranonte botn e jashtme materiale, por predikonte etikn idealiste si nshtrim ndaj fatit dhe e krkonte lumturin te jetesa n prputhje me natyrn e duke mposhtur ndjenjat. 2. qndresa me durim dhe gjakftohtsi para fatkeqsive, sprovave e vshtirsive t ndryshme t jets.
1026

Stomak /u gr. stomachos - lukthi; pjesa kryesore e aparatit trets t njeriut dhe t kafshs, ndodhet n pjesn e siprme t barkut me form t nj traste muskulore, n t ciln bluhet ushqimi. Stomatolog /u gr. stoma logos - mjek specialist pr lukthin. Stomatologji /a gr. stoma logos - goj dhe shkenc; deg e mjeksis, q merret me studimin dhe mjekimin e smundjeve t gojs e t dhbve. Stonoj it. stone . nuk shkon, nuk prshtatet, nuk tingllon mir. Stop ang. stop! - ndalo!, qndro n vend! prdoret si komand a sinjal me kuptim ndalimi/stopimi. Stopoj ang. stop - ndaloj a ndrpres. Strat /i lat. stratum - shtres e ult e reve, pa kontura, q i ngjan mjegulls. Strateg /u gr. ushtarak specialist n fushn e strategjis; komandant q drejton veprime t gjra luftarake t njsive t mdha ushtarake, komandant i aft. 2. udhheqs organizator i shquar politik n koh lufte dhe ndrtimi; komandant epror me fuqi ushtarake dhe civile n perandorin bizantine. Strategji /a lat. arti dhe shkenca e prgatitjes, drejtimit t veprimeve t gjra luftarake, me njsi t
1027

mdha ushtarake ose t lufts n trsi; mjeshtria e prcaktimit dhe plani i prgjithshm i organizimit t forcave dhe zbatimi i tyre srategjik. 2. veprimi dhe qllimi i nj partie, lufta e saj politike e shoqrore pr nj periudh kohore.3. sport. plani i prgjithshm i nj loje pr t arritur fitoren mbi kundrshtarin Stratigrafi /a lat. deg e gjeologjis, q merret me studimin e shkmbinjve t kores s toks, duke i shikuar kta nga mnyra si jan shtresuar dhe n periudh jan formuar. Stratosfer /a lat. shtres e atmosfers n lartsin mbi dhjet km. nga siprfaqja e detit dhe me nj trashsi mesatare afr 30 km. Streptokok /u gr. streptos kokkos - far, drith, kokrr; mjek. lloj bakteresh n trajt rruzulli, q kan prirje t vendosen varg njri pas tjetrit dhe q shkaktojn smundje t ndryshme. Strof /a gr. qerthull; let. tuf prej disa vargjesh, nga t cilat prbhet nj vjersh a nj poem. Struggle for life ang. luft pr jet. Struktur /a lat. struktura - prbrja, ndrtim i brendshm i nj ndrtese, shtyllat q e mbajn at
1028

ndrtes, mnyra e vendosjes s pjesve prbrse t organeve, njerzve sipas gjinis ose sipas kombsis, sendeve, dukurive si shprehje e unitetit t forms me prmbajtjen. Strukturalizm /mi lat. drejtim n shkencn bashkkohore (biol. antrop. linguistik, sociol. filoz. ), i cili parasheh q t dhnat e nj fushe shkencore t studiohen si element q varen prej trsis (strukturs) t ciln e prbjn. Studio /ja it. studio - dhom e sall e posame ku punon piktori, skulptori, fotografi etj. 2. dhom e posame n nj radiostacion ose televizion, e paisur me mjetet e nevojshme pr prgatitjen e dhnien e emisioneve a t programeve t ndryshme. Studioj it. marr njohuri t reja n nj fush t dijs duke lexuar libra e materiale nn drejtimin e nj msuesi, msoj n mnyr t thelluar; merrem me nj pun krkimore e shkencore pr t zbuluar ligjet e rregullsit. Sub spe rati lat. nn shpresn e ratifikimit. Substanc /a lat. substantia - thelb, lnd; lnd organike, lnd radioaktive, ose lnd ekzistuese, esenc, qenie, t qent; thelb i prhershm, e shoh shtjen n thelb por substanc lndore
1029

(shpirtrore); substancial /e (thelbsore) shtje thelbsore, ti hyjm shtjes n thelb (substanc ). Subjekt /i lat. subjektus - njeriu si qenje njerzore me aftsi mendore dhe vepruese n natyr, si njohs i bots, nj grup njerzish, nj institucion, sistemi apo trsia e ngjarjeve, konflikteve e veprimeve, karaktereve midis njerzve, simpatit dhe antipatit e tyre n nj vepr letrare, prmbajtja e nj vepre letrare. Subjektiv /e lat. vetjake, q mbshtetet n mendimet dhe dshirat e veanta t nj njeriu, sint. Subjekti lat. kryefjala; objekti lat. kundrina. Sublim /e lat. sublimis - q do t thot i ngritur n ajr, i lart kur sht fjala pr stilin, i madh thuhet pr moralin e personave dhe veprimet e tyre, di e lart dhe e shklqyeshme. Substantiv /i lat. substantivum - gram. emr. Subvencion /i lat. t hollat q jep dikuj, nj dege t ekonomis shteti pr t ndihmuar e pr t lehtsuar veprimtarin ose pr t mbuluar shpenzimet e ndryshme. Subvencionoj lat. ndihmoj, jap t holla nj dege t ekonomis, e mbaj me subvencione. Subverziv /e lat. subversivus - keq. prmbysje, q ka pr qllim t dmtoj, t prmbys rendin,
1030

pushtetin ligjor n fuqi nprmjet veprimtaris s fsheht, prpjekje subverzive. Suficit /i lat. suficit < suficere - di tepron, teprica e t hollave n krahasim me vlern e mallrave t shitura, teprica e t ardhurave kundrejt shpenzimeve n buxhet; suficitar q del me fitime, q i ka t ardhurat m t larta se shpenzimet. # kund. deficit - munges. Sufiksal /e fr. suffixal - prapashtesore sufiksi ose prapashtesa. Sufler /i fr. suffleur - pshprits i fjalve nga nj vend i padukshm, psh. nga prapaskena sufleri e ndihmon aktorin e shfaqjes duke ia prkujtuar, nxnsi i pshprit nxnsit si t prgjigjet. Sugjerim /i lat. suggerere - kshilloj; kshill, mendim a ide q japim dikujt se si t veproj, si t bj, si t zgjidh di. Sygjeroj lat. kshilloj dik pr at q dshiron ta arrij, i shtie n mend dika, ti lind nj ide pr t zgjidhur di. Sugjestion /i lat. suggestio - ndikohem, i nnshtrohem para vullnetit t dikujt ( anasjella ) q t veproj ashtu si do ai mbi ndjenjat , mbi vullnetin tim, q t veproj n nj mnyr t caktuar, t kujton , t shtie ndr mend di. munges e pavarsis time n mendime dhe gjykime, ose

1031

anasjelltas; kur pyetja ka prgjigje t gatshme; msuesi pyet: a fluturon zogu? po, zogu fluturon, prgjigjet nxnsi. Sui generis lat. origjinal, n gjinin e vet. Sukses /i lat. # kund. dshtimi. Sulfamid /i fr. farm. nj hap prej ksaj lnde, prdoret pr t ndaluar zhvillimin e shumimin e mikrobeve. Sulfat /i fr. kim. krip e acidit sulfurik me nj element tjetr. Sulfur /i lat. shih squfuri. Suit /a fr. suite - njerz t nj personaliteti, rrethi i ngusht i tij, ndihms e shoqrues t tij, t gatshm pr t plotsuar urdhrat, dshirat e tij; suita e nj lideri partiak. Sup /a fr. soupe - gjell e holl me lng mishi. Suplementar /e lat. suplementarius - shtes plotsuese, si ndihm, si plotsim a prmirsim di.q bhet mbi planin e parasikuar ose t zakonshm. Super lat. mbi; suprfuqi, mbifuqi, suprstruktur (mbiprodhim), mbifitim, mbipopullim; mbiprodhim i mallrave, Superstrat /i lat. superstratus - mbishtres. Superficial /e nlat. superphicialis i
1032

siprfaqshm, i prcipt; njohuri t prcipta, studim i siprfaqshm, shtres siprfaqsore. Superfosfat /i lat. supephosphatum - pluhur plehu kimik. Suprstruktur /a lat. super struktur - trsia e pikpamjeve pol. jurid. ek. filoz. morale e fetare q lindin mbi bazn e rendit ekonomik, t marrdhnieve n prodhim t nj shoqrie t caktuar. 2. tek. pjesa e siprme e nj ndrtimi, ajo q sht e ndrtuar sipr dikaje. Superior /e nlat. superiori epror, eprsi, eprore; organet eprore, oficer epror, eprsi teknike, eprsi e dukshme, ndjenja e eprsis, urdhrat e eprorve, komanda eprore etj. Supersticion /i nlat. superstition - bestytni, besim i kot; lufta kundr bestytnive (besimeve t kota ), beskotsi; mb. supersticioz prdoren fjalt , njeri bestyt (njeri beskot ). Suportim /i nlat. supportare - mjek. prballim, durim, e duroi; suportoj (e prballoi operacionin, nuk e duroi dot temperat. Supozim /i lat. supositio - e z se, besoj, dyshoj se, nnkuptoj; e zm se sht e barabart, shkon me hamendje, tregon nj hamendje, nj dyshim. 2. nnkuptoj, parakuptoj (supozoj ). Suprem /e lat. suprematum - zyrt. shkall m e

1033

lart, rangu m i lart, shteti suprem nga i cili varn t tjert, organet e eprme (supreme), kryekomandanti I prgjithshm (suprem), i fundit. Suprimim /i lat. supprimatum - heqje, i hequr, heq, hiqet, u mbyll, u shkri; ky ligj sht hequr (suprimuar), heqja e nj vendimi, u mbyll, u shkri nj ministri (u suprimua). Surdopedagogji /a lat. shkoll pr edukimin e fmijve t shurdhr. Surrealizm /mi fr. mbirealizm; rrym antirealiste dekadente e artit borgjez shek. 20. q mohon rolin e arsyes, burim t vetin ka ndrrat e smura kllapit dhe pasqyron botn fare t shtrembruar. Surpriz /a fr. sourprise e papritur; ardhja e tij qe e papritur, nj e papritur (surpriz ) e kndshme, e hidhur . Survejim /i fr. sourveier mbikqyr, vzhgoj, prgjoj; vzhgonin lvizjet e armikut, e prgjonin nga nj vend i fsheht, e mbajtn nn mbikqyrje (survejim ). Syrgjyn /i turq. surgun - i internuar, i mrguar, i detyruar t jetoj n nj vend tjetr, vend jasht atdheut, jetoi i syrgjyrosur, vdiq i syrgjyrosur; jetoi n atdhe t huaj, vdiq n atdhe t huaj.
1034

Tabakoz /a lat. tabacum - duhan; mjek. tabakosis pilmonum / tavakoz e mushkrive e shkaktuar nga thithja e vazhdueshme e pluhurit t duhanit ose helmim nga duhani e sidomos nga pluhuri i duhanit. Tabllo /ja fr. tableau - piktur n plhur, n letr, n drras etj. q varet n muri; nj pamje q na shtrihet parasysh. 2. let. art. pjes e nj vepre dramatike ose nj ndarje e nj akti, n t ciln ndrron dekori, pamje. 3. pjes muzikore artistike. Tabor /i turq. njsi ushtarake me njmij veta n ushtrin osmane; batalion, nr. i madh njerzish. Tabu /ja ang. taboo - i ndaluar, i shenjt; di e paprekshme, q ndalohet t cenohet a t zihet n goj. Tabuizoj ang. ndaloj. Tabuizuar /i ang. i ndaluar. Tabullaras /a lit. tabel a rras e pastr.1. truri i bebs, sipas Xhon Lokut gjendja shpirtrore e njerzve, vetdijes nse nuk i sht nnshtruar ndikimit t bots materiale. 2. fig. padije e plot. Tabure /ja fr. taburet - karrig e ult pa mbshtetse, ulse. Tafefobi /a gr. frik - varr; mjek. frik nga varrosja pr s gjalli. Tagm /a gr. grumbull i molekulave.

1035

Tajm-aut ang. sport. ndrprerje e shkurtr e lojs, pushim. Tajm kiper / i ang. sport. or pr matje t sakt t kohs. Tak /u fr. taquet - shkop i bilardos. Takifagi /a gr. t ngrn tepr shpejt. Takifazi /a gr. mjek. t folurit shpejt. Takifreni /a gr. veprimtari e tepruar shpirtrore. Takikardi /a gr. mjek. pun e shpejtuar e zemrs (termigrafi 100 e m tepr goditje n minut). Takilogji /a gr. mjek. smundje shpirtrore q manifestohet me t folur tepr t shpejt pr do gj, pa lidhje. Takimetri /a gr. matje e distancave topografike t shnuara n harta topografike; incizim i shpejt i tokave. Takipneja lat. mjek. frymmarrje e shpejtuar. Takografi /a gr. regjistrim i shpejtsis s qarkullimit t gjakut. Takometr /ri gr. aparat pr matjen e shpejtsis s automobilave. Taks /a lat. taxa - shum e t hollave e caktuar me ligj q i paguhet organeve shtetrore pr shrbime t ndryshme, rendom n form pullash postale.
1036

Taksoj lat. caktoj tatimin pr di, ngjes pull postale mbi ndonj akt t shkruar, caktoj vlern pr di. Taksonomi /a gr. biol. deg q studion klasifikimin e qenjeve t gjalla n baz t ngjashmrive, gjinive e afrive. Takt /i lat. tactus - kujdes n veprime, sjellje e maturi n t folur; kujdes e pjekuri, prmbajtje kur i qortojm t tjert. 2. takti lat. njsi muzikore metrike, takti e ritmi n t folur, pjesa m e shkurtr e frazs. Taktik /e gr. taktika e lufts metoda, mnyra, mjetet dhe organizimi ose strategjija e forcave n luftn e prgjithshme t revolucionit; prdorimi i ktyre mnyrave e metodave pr t plotsuar nj qllim t caktuar. Taktik /a gr. arti i prgatitjes dhe zhvillimi i betejs luftarake. 2. shkenca pr kt prgatitje t betejs luftarake; taktikisht kujdesshm dhe me vmendje. Taktizoj gr. veproj sipas planit t paramenduar. Taktil /i lat. tactilis - mjek. shqisa e t prekurit. Taktik /a gr. takticos - metoda, mnyra, forma e organizimit t nj lufte; kujdesshm e me vmendje. 2. trsia e veprimeve pr tarritur nj qllim t caktuar, guerile, partizane, frontale.
1037

Talalgji /a lat. talalgia - thembr dhembje, mjek. dhembje n siprfaqen e poshtme t thembrs. Talar /e lat. talaris - q i prket thembrs. Talamus /i gr. thalamos - anat. pjes e substancs s prhitur t trurit q prmban qeliza nervore dhe gjendet nn membrann e palcs n pjesn e prparme t boshtit t kurrizit. Talantropi /a gr. talanton-trop - mjek. dridhje e syve. Talasemi /a lat. thalassaemia - anemi hemolitike e lindur, vrehet sidomos te fmijt e pellgut t Mesdheut. Talasfobi /a lat. mjek. frik patologjike nga deti. Talasoterapi /a lat. mjek. klima detare dhe banjo si mjet kurativ (mjekues). Talent /i lat. talentum - dhunti, zotsi, aftsi e veant q ka nj njeri n nj fush t caktuar pr t br dika n mnyr krijuese leht e shpejt; i shquar dhe krijues, i talentuar. Tali /a mit. gr. njra nga nnt muzat, mbrojtsja e artit teatral, sidomos e komedis. Talisman /i gr. pers. hajmalia si mjet shrues pr njerz dhe kafsh; sipas besimeve t kota. Talium /i Ti lat. el. kimik i ngjashm me plumbin, prdoret pr prodhimin e xhamave optik. Talamund /i hebr. libr i shenjt i religjionit ifut.

1038

Talofit /e gr. bim me rrnj, krcell dhe gjeth. # Talusi gr. bim te t cilat nuk vrehen rrnja, krcyelli dhe gjethi. Talon /i fr. kupon, thembr, tak. Tambur /i fr. tambour - daulle e vogl, q i bihet me shkopinj. Tamburin /i it. defi. Tampon /i fr. tampon - shtup prej pambuku ose gaze. Tamponim /i fr. mjek. futje shtupash n ndonj plag trupi pr ndaljen e hemorragjis ( gjakderdhjes) ose pr thithjen e sekrecioneve t ndryshme. Tanatofobi /a lat. thanatophobia - mjek. frik patologjike nga vdekja. Tanatologji /a gr. shkenca mbi natyrn dhe shkaqet e vdekjes. Tanatomani /a gr. pasion i smur pr vrasje ose vetvrasje; i kapluar me iden e vdekjes. Tandem /i ang. biiklet me dy ulse; kaloshin, karroc e lart me dy rrot q e trheqin dy kuaj. 2. makin ifte me dy cilindra pr shtypje t lart e t ult. 3. bashkim, union, lidhje e dyshit etj. Tangar /i turq. mangalli. Tango /ja sp. vallzim iftsh q bjn nj hap nga
1039

njra an dhe dy nga ana tjetr sipas ritmit. Tangjent /i lat. tangens - gjeom. funksion trigonometrik; raport i ndrsjellt i katetve. Tangjent /a lat. vij e drejt q e prek rrethin nga jasht vetm n nj pik; drejtz q ka t prbashkt vetm nj pik me rrethin ose nj lakore. Tanin /i fr. lng i hidhur q del nga lvoret e disa bimve. 2. mjek. prdoret pr t ndaluar gjakun, pr t prer heqjen e barkut. 3. n industri pr t regjur lkurt. Tantal /i gr. mit. i biri i Zeusit, babai i Pelops e Niobs, mbret n Frigji i cili qe dnuar pr shkak se ka zbuluar fshehtsit e Zotrave me t cilt ka qen shok; sht hudhur n uj deri n fyt ndrsa nuk ka mundur ta shuaj etjen, nga kjo del shprehja duroj mundimet e Tantalit kim. Ta . tantali metal q prdoret pr prodhimin e instrumentave kirurgjikale etj. Tao kin. Lao - zoti i t gjitha ndryshimeve mendja dhe shkenca; ka fillon nga Taoja atje do t kthehet (taoizmi). Tapet /a lat. tapetum - shtroj pr dysheme; veshj pr mure; tapetuesi punon n tapiceri. Tapi /a turq. tapu - dokument zyrtar mbi pronn,
1040

arn, truallin, shtpin e juaj. Tarator /i turq. lloj sallate me tranguj t rinj, kos dhe hudhr. Tarif /a it. tariffa - pag, tabel pagash, paga e puntorit n prputhje me kualufikimi q i bhet nga shteti; mimet e caktuara t sendeve, mallit; tarifor q ka t bj me tarifn e cila i paguhet dikujt. Tarikat /i turq. rrug; fet. sekt i veant fetar i muslimanve; bised. grup i ngusht njerzish me mendime, qllime dhe interesa t njjta me shehun n krye. Tarsorrafi /a lat. mjek. operacion i syrit a kapakve t syrit. Tartar /i lat. turq. banor i Tartaris, banor t Siberis, Krimes, q formonin shtetin Hordhia e Art shek.13/15 pjestar i fiseve turke e mongole; kalors i posts n kohn e pushtimit osman. Tartar /i gr. ferri. Tarrac /a it. pjesa e dal e nj kati e shtruar me pllaka a imento, brezare. Tarracoj gr. shtroj me gur, kalldrm. Tasqebap /i turq. specialitet i mishit t pjekur. Tatuazh /i fr. tatuage - vizatim figurash n lkur t njeriut. Taulant /i hist. Taulantt ishin nj fis ilir q

1041

banonte n trojet bregdetare midis lumenjve Mat e Vjos. Taumatologji /a gr. shkenca mbi udit , mrekullit Tauromaki /a gr. lufta me mzetr. Taurofobi /a gr. frika nga mzetrit. Taurus /i gr. mzat, dem. Tautologji /a gr. prsritje e panevoj e nj mendimi, por jo me t njjtat fjal. Tavern /a fr. pijetore jo shum e madhe n katin podrum t nj ndrtese. TBC shkurt. tuberkulozi. Teatr /i lat. teatrum - lloj i artit dramatik; vepra letrare dramatike, aktor dhe skena ku shfaqen pjes dramatike, luajtja e saj me aktort, institucioni q merret me kt veprimtari. 2. vendi ku zhvillohen veprimet, aren. Teatrolog /u lat. eksperti pr artin teatral. Tebaizm /mi gr. opium. Teba qytet i Greqis s lasht ku prodhohej opiumi n sasi t mdha; mjek. helmim kronik nga opiumi. Teferi /i turq. freski, piknik; vend me hije, freski e uj ku bhen shtitje pr tu dfryer e prehur. Teget /i aus. ngjyr e kaltr e mbyllt e plhurs sipas emrit W. Tegetthofit, admiralit austriak 1866. Teizm /mi gr. theos - zot; fet. besimi n
1042

ekzistencn e nj zoti si krijues i bots. # kund. ateizmi. Tejp-muzik /a ang. emrtim i popullarizuar pr muzikn elektronike dhe sintetike. Teknik /a fr. technique gr. techne - aftsi, art; trsi makinerish, paisjesh e veglash pr nj pun. 2. fush e veprimtaris s njeriut, q lidhet me studimin, me prodhimin dhe prsosjen e metodave t prodhimit. 3. shkalla e zotrimit t ktyre mnyrave, metodave, zotsia e dituris n nj mjeshtri. Teknik /u fr. specialist i nj dege t tekniks me mjeshtri e art. Teknikum /i lat. technicum - shkoll e mesme profesionale q prgatit teknik t mesm. Teknokraci /a gr. sundoj; trsia e teknokratve q fetishizon ( e paraqet vetn idhull t tekniks e do gjje t arritur ) rolin e inteligjencies, specialistve teknik. 2. nnvlerson rolin e masave punonjse, mnyr e t menduarit borgjez. Teknologji /a gr. techne logia - trsia e njohurive , dijeve pr mnyrat e prpunimit fizik e kimik, pjesrisht dhe mekanik t lndve t para, t materialeve t ndryshme. 2. metodat q zbatohen n nj lloj pune ose n procese t caktuara t
1043

prodhimit. 3. prshkrim i ktyre mnyrave dhe metodave n udhzues, grafik etj. Teknologjik /e gr. mnyrat e ppunimit fizik e kimik; procesi, zbatim i metodave n nj lloj pune, nj lloj prodhimi. Tekst /i lat. textus - fjal a fjali e nj vepre. 1. prmbajtja e shkruar ose e shtypur e nj vepre, nj dokumenti, e nj akti etj. materiale t shtypura pr msim a studim. 2. libra, dispensa me kso materialesh. Tekstologji /a lat. shkenc ndihmse historikofilologjike q ka pr detyr t prcaktoj tekstin e sakt, autentik t nj vepre letrare, t nj dokumenti dokumenti historik ose t nj botimi shkencor, pr studime shkencore. Tekstualisht lat. fjal pr fjal, bukfalisht, q i prmbahet tekstit. Tekstili lat. textilis - trsia e plhurave, e bezeve, e stofrave; textile, industria e prpunimit t stofrave. Tekstur /a lat. textura - plhur. 1. gjeol. pozita e shkmbinjve n koren e toks, prbrje, struktur, lidhje, bashkim. Tekstiform /e lat. ati, mbules, pullazor. Tektologji /a gr. shkenc q studion ndrtimin e
1044

organizmave. Tektonik /a gr. tektonike - deg e gjeologjis q studion lvizjet dhe ndryshimet n koren e toks. 2. dukurit nn veprimin e forcave t brendshme toksore, lvizjet tektonike. Tektonofizik /a gr. deg e gjeofiziks q studion deformimet e shkmbinjve, nn ndikimin e fuqive natyrore. Tektur /a lat. tectus - i mbuluar; nj shirit letre q ngjitet mbi ndonj tekst q duhet t prmirsohet. Telalgji /a lat. thellalgia - thith i gjirit. 2. mjek. dhembje n thithin e gjirit. Telaz /a lat. t ushqyerit me gji. Telautograf /i gr. instrument q reprodukon tekstin e shkruar, fotografin, vizatimin, hartn n largsi p.sh. n tabel, n mur etj. Tele gr. tele - larg, n largsi. Teledirgjim /i gr. dirigjim nga larg i ndonj fluturakje kozmike. Teledram /a gr. vepr dramatike e prshtatur pr televizion. Telefaks /i gr. lajmi, porosia e pranuar dhe e reprodukuar me ann e radiogramit. Teleferik /u fr. mjet pr mbartjen e udhtarve ose e lndve t ndryshme nga nj vend n nj vend tjetr; skiatort n lartsi malore.

1045

Telefon /i gr. lloj i ndrlidhjes me tel e me rrym elektrike midis dy njerzve. Telefoto /ja gr. foto e filmuar dhe transmetuar me an t televizionit. Telegrafi /a gr. teknika e dhnies s njoftimeve n largsi t mdha, me an t sinjaleve t drits ose sinjaleve elektrike. Telegrafoj gr. jap njohtim me telegraf, drgoj nj telegram ( flet q prmban njoftimin ose lajmin ). Telekamer /a gr. aparat pr incizim televiziv. Telekardiografi /a gr. mjek. regjistrim i pulsit n largsi. Telekardiogram /i gr. trajektore e pulsit n shirit e marr n largsi nga pacienti. Telekardiofon /i gr. instrument pr bartjen e tingujve t zemrs n largsi. Telekino /ja gr. shirit filmik n televizion. Telekomadoj gr. e drejtoj nga larg me an t mjeteve, aparateve t posame, me an t sinjaleve t caktuara. Teleks ( shkurtesa pr telefon ekspres ) shenja pr lajmet gazetareske t marra me an t telefonit. Telemekanik /a gr. shkenc mbi drejtimin e mekanizmave n largsi. Telemetri /a gr. matje nga largsia, matje e
1046

largsis. Telencefal /i lat. anat. tru fundor. Telencefalon /i lat. pjesa e prparme e trurit primar Teleobjektiv /i gr. tek. pjes e nj aparati optik, e prbr nga nj ose m shum thjerrza, q shrben pr ti par ose pr ti nxjerr n mnyr t zmadhuar e me imtsi sendet q ndodhen larg. Telepati /a gr. ndjenj, ndodhi; pikpamje e pambshtetur shkencrisht, sipas s cils mund t kuptosh mendimet dhe ndjenjat e dikujt tjetr n largsi, pa u takuar pa u par me t. Teleprinter /i gr. tele ang. printer - makin telegrafike e shkrimit pr marrje e dhnie t njoftimeve t shkruara n largsi me ann e energjis elektrike. Teleskop /i gr. vegl e posame, me thjerrza t mdha e me pasqyra, q zmadhon shum dhe q shrben pr t shikuar trupat qiellor, pr vzhgime astronomike. Telespektator /i gr. shikues i programit televiziv. Telofaz /a gr. biol. faza e fundit e ndarjes s qelizs. Tlstar /i ang. yll; emri i satelitit t par amerikan pr transmetimin e radioemisioneve dhe
1047

emisioneve televizive n largsi disa mija kilometra, i vendosur n orbitn e toks 10 korrik 1962 nga baza e lansimit Kejp Kanaveral n SHBA. Telur /i lat. kim. element kimik, jometal Te; prdoret pr foto. Tematik /a gr. thematikos - trsia e temave dhe shtjeve t cilat shtrohen, pasqyrohen, studiohen, shqyrtohen ose zgjidhen n nj plan a program pune, n nj vepr, n nj shkrim, n nj mbledhje, n nj bised. Tematik /e gr. q i kushtohet nj teme ose nj tematike ( disa temash ). Tem /a gr. thema - an e jets, dukuri e rndsishme q pasqyrohet n nj vepr artistike ose bhet objekt krkimi e studimi n nj vepr shkencore. 2. shtje, rreth s cils jep mendim a flet dikush, ajo q prcakton a prshkon prmbajtjen e nj bisede. 3. gram. pjesa e fjals pa mbaresat. TEMA Lexoni dhe shkruani pr veprat e lexuara nga letrsia e huaj Homeri Odisea Eskili Prometheu i mbrthyer Sofokliu Edipi mbret , Antigona Shekspiri Hamleti Servantesi Don Kishoti i Mans Gte Vuajtjet e Verterit t Ri dhe Fausti

1048

TEMAT GREKE /ATHINA : Afrodita, Arketipi, Dionisi, Narcisi, Labirinti, Prometeu, Feniksi TEMAT BIBLIKE / JERUSALEMI: Abrahami, Adami, Eva, Apokolipsa, Kaini, Jezusi, Krishti, Satana TEMAT LETRARE : Antigona, Don Zhuani, Fausti, Hamleti, Don Kishoti, Akili, Ifigjena, Edipi, Odiseu TEMAT HISTORIKE Cezari, Napoleoni, Aleksandri i Madh, Kolombi, Pirro etj. TEMAT VENDORE Babiloni, Edeni, Elderado, Makonda, Evropa, Dablini, Kruja, Prizreni TEMAT E HERONJVE Diktatori, Liberatori, Rilindja, Dekadenca, Revolucioni etj. TEMAT E KOHS Pranvera, vera, vjeshta, dimri, rinia, pjekuria, pleqria, vdekja, dashuria, flijimi etj. TEMAT SHQIPTARE flijimi, besa, rilindja, gjakmarrja Tema historike Ilirt, Sknderbeu, Lidhja e Prizrenit TEMA LETRARE Ura e Shenjt, Konstandini e Doruntina, Ago ymeri TEMA T PRHERSHME Rilindja, hroi kombtar, Himni kombtar.
1049

Temjanic /a sk. nj kup me tre zingjir t bashkuar sipr n nj dorz, shrben pr t djegur temjanin (rrshir bimsh me er dhe tym) n kishn e krishter. Temp /i it. tempo - shkalla e shpejtsis s lvizjeve, t zhvillimit t dikaje; ritm, ritm n nj valle, muzik etj. Temper /i it. teknik e pikturimit; piktur e br me kto ngjyra. Temperament /i lat. trsia e vetive t njeriut, tipet e veprimtaris s lart nervore, shkalla e ngacmueshmris, gjallris s njeriut q shfaqet n veprime e kundrveprime, n lvizje, n fjal, i cilsuar sipas veorive psikike. 2. aftsi pr tu pushtuar leht nga nj gjendje e lart shpirtrore, i gjall, dinamik, i zhdrvjellt. Temperatur /a lat. shkall e nxehtsis s kohs, atmosfers n nj koh t caktuar; shkall e nxehtsis s trupit t njeriut a kafshs kur sht smur. Temporal /e lat. kohore; mjek. q i prket kockave t tamthave, tamthor. Tempull /i lat. templum - faltore; fig. vend q i ngjall dikujt nderim t thell, di e shenjt, e paprekshme.

1050

Tempullar /i lat. kalors fisnik i nj urdhri katolik n mesjet. Ten /i fr. teint - ngjyr fytyre, ngjyr lkure, karnacion. Tend /a it. tenda - mbules plhure pr mbrojtje nga dielli a shiu, streh e mbshtetur mbi shkopinj. Tendenc /a it. tendenza - prirje, cak, synim, dshir, drejtim q dikush e ndjek me paramendim n pikpamjet e veta. Tendencioz /e it. q ka prirjen t sillet n nj mnyr t caktuar, synim a qllim i njanshm, tendencioz. 2. let. fryma tendencioze e nj vepre artistike, drejtim i caktuar ideologjik. Tender /i ang. tenda - kujdestar, roj, makinist. 2. bark, anije furnizimi, vagon ndims i lidhur me lokomotivn me qymyr apo di tjetr. 3. tender /i but. 4. tender /ofert, propozim. 5. tender age / mosh mitare e njom, e but. 6. tender / prkujdesje, vmendje. 7. fig. delikate. Tenalgji /a lat. tendo - dhembje n dej. Tendinit /i lat. pezmatim i dejve ( tejzave ). Tenektomi /a lat. prerja, operacion i dejve ( i tendineve ). Tenidoz /a lat. mjek. teniaz, infektim me shirita, prani e tenjave n zorrt e njeriut, helmintiaz.

1051

Tenifug /a lat. medikament kundr tenjave, shiritave. Tenifobi /a lat. frika nga infektimi me shirita. Teno jap. tenno - sundues qiellor; titull zyrtar i mbretit japonez. Tenor /i it. tenore - muz. zri m i lart a m i holl i burrit, vegl muz. me frym q i prgjigjet ktij zri, ksaj shkalle. Tension /i lat. tensio - shtrij, nderje tendosje, shtypje, presion, voltazh. 2. anat. tensori - muskuli q tendos, shtrirs. Tenografi /a lat. qepje e tendimit, sutur. Tenostoz /a lat. koskzim i dejve, i dejzave. Tenotomi /a lat. prerja e tendineve. Tenis /i ang. sport. loj me raketa ndrmjet dy lojtarve. Tentoj lat. tentare - prpiqem, rrekem, orvatem, provoj. Tentativ /a lat. drejt. veprim q ka synuar drejt kryerjen e nj vepre penale, por kur kjo nuk sht arritur t kryhet. Tensimetr / ri lat. instrument pr matjen e fuqis s avullit.
1052

Tenj /a gr. lidhse, shirit, lent; mjek. krimb parazit n form shiriti. Teodolit /i fr. theodolite - vegl me dylbi q prdoret n gjeodezi, n astronomi, n aviacion pr t matur knde. Teofagji /a gr. religjion - zoti gjendet n disa lloje t ushqimit. Teogoni /a gr. ekzistenc; msim pr prejardhjen e perndive. Teokraci /a gr. pushtet fetar e politik i klerit, prijs shteti fetar. Teologji /a gr. theologia - trsia e msimeve skolastike fetare pr zotin, pr hyjnit dhe pr historin e nj feje, trsia e dogmave t ksaj feje, deg q merret me studimin e ktyre dogmave. Teolog /u gr. specialist pr teologji, ai q ka mbaruar shkoll pr teologji. Teomani /a gr. pasion i tepruar fetar, marrzia kur i smuri paramendon veten zot. Teorem /a gr. theorema - mat. e vrtet shkencore, e cila duhet provuar me arsyetime e me veprime t ndryshme, rregull n matematik, q duhet pranuar e duhet vrtetuar.
1053

Teori /a gr. theoria - prgjithsim mendor i prvojs, q lind nga praktika, q pasurohet e vrtetohet n praktik e q pasqyron dukurit thelbsore dhe ligjet e zhvillimit t natyrs, t shoqris e t mendimit; dije e fituar nga jeta dhe e prgjithsuar q zbulon shkaqet e thella t sendeve e t dukurive, si dhe lidhjet e marrdhnieve ligjsore ndrmjet tyre. 2. trsia e parimeve, tezave dhe prgjithsimeve, q formojn nj shkenc a nj deg t saj. Teorizoj gr. prgjithsoj prvojn e fituar nga praktika dhe dijet e prvetsuara t saj; keq. flas me fjal t mdha pr di, bj teori kot m kot (teorizim). Teozofi /a gr. menuri e perendis, t njohurit e zotit, gjoja nprmjet prceptimit t drejtprdrejt shpirtror dhe zhytjes n vetvete dhe n botn abstrakte (metafizike). Tepi ang. tap - aparat prgjimi pr bisedat telefonike. Tepih /u gr. lloj qilimi. Teqe /ja turq. tekke - manastiri, ndrtesa e dervishve bektashinj, shehut, pr ceremoni fetare t nj tarikati; fig. vend i shenjt.
1054

Teramicin /i lat. terra tok dhe mykes - krpudh; mjek. antibiotik q ndikon n shum bakterie. Terapeutik /a lat. gr. therapeutika - shrbej, kujdesem; mjek. shkenc mbi terapin, mbi mjekimin e t smurve. Terapi /a gr. therapia - mjek. mjekimi i smundjeve t brendshme vetm me barna ose me mnyra t tjera pa operacion. Teratologji /a lat. shkenca q studion rregullimet e zhvillimit embrional ( frytit ) gjymtimet. Teratogjenez /a gr. teras genesis - fillesa e frytit t deformuar. Teratom /a lat. tumor prej indesh e organesh t parregullta. Tercet /i muz. kompozim me tre zra ose tri instrumente. Tercin /a lat. trevargsh. Terebel /i lat. mjek. turjel pr shpuarjen e kafks. Term /i fr. terme - emrtim i prcaktuar mir dhe i prpikt i nj nocioni t nj fushe t shkencs, t tekniks, t artit q shprehet me nj fjal ose me nj togfjalsh. 2. mat. numr a gjymtyr prbrse e nj raporti. Termal /e fr. burim i ujit t nxeht nga nntoka, banja me uj mjekimi.

1055

Termanestezi /a fr. mosdallimi i temperaturs, e nxeht, e ftoht. Termestezi /a fr. dallimi i temp. Termik /a lat. shkenca mbi nxehtsin. Termin /i lat. terminus - kufi, prfundim, afat, periudh e caktuar, term. Terminal /e lat. terminalis - i fundit, kufitar, stacioni, fillim ose mbarim i vijs s transportit hekurudhor, rrugor a ajror. Terminator /i lat. vija kufitare, ai q kufizon, kufizues. Terminologji /a lat. gjuh. trsia e termave t nj fushe t shkencs, t tekniks, t artit; termave t nj gjuhe. Termo gr. thermos - nxehtsi, i nxehtsis. Termoanemometr /ri gr. instrument meteorologjik pr matje temperaturs dhe ers. Termobatigraf /i gr. aparat pr matjen e thellsis s ujit n det. Termocentral /i gr. central q prodhon energji elektrike me lnd djegse. Termofor /i gr. gom me uj t val. Termokauter /i gr. instrument pr kalljen e lythave.
1056

Termoliz /a gr. kim. zbrthimi i ujit n hidrogjen e oksigjen. Termometr /ri gr. vegl pr matjen e temperaturs. Termoplegji /a lat. goditje, paraliz, nga nxehtsia, nga dielli, ethe termike. Terpentin /a lat. lng, rrshir me er n mjek. prdoret pr pastrimin e njollave kim. pr prgatitjen e bojrave t ndryshme. Terren /i fr. terrain - reliev, truall, cop toke, fush sport. Territor /i fr.vend brenda kufijve t caktuar, shtet, krahin. Terror /i lat. terror - dhun e egr q zbaton nj regjim, tmerr, llahtari, dhun deri n asgjasimin fizik t njeriut, friksim, terroristi sht shtyps i pamshirshm deri n realizimin e qllimit t vet. Terrorizoj lat. prdor dhunn e egr, frik, asgjasim, nnshtrim. Test /i ang. test - prov, eksperiment, detyr, nj varg pyetjesh me t cilat verifikohet inteligjenca e dikujt, aftsia ose dija. 2. mjek. prov, reaksion, eksperiment.
1057

Testament /i lat. testamentum - amanet, dshir q l njeriu me fjalt e fundit para vdekjes. 1. drejt. dokument zyrtar q bn trashigimlnsi, njeriu me vullnetin e tij, i l pas vdekjes pasurin vetjake dikujt tjetr. 2. fet. dhjat, vepr e nj shkrimtari a shkenctari vitet e fundit t jets, testamentari. Testikul /i lat. testiculus - gjndrr seksuale e mashkullit q prodhon spermatozoidet. Tetani /a lat. tetania<tetanosi - ngr, shtangie, ngrirje. 2. mjek. smundje q karakterizohet me shtimin e ngacmimeve neuromuskulare, me atake. Tetanus /i lat. tatanus-shtrij, ngreh tendos; mjek. spazm tonike e vazhdueshme e nj muskuli. Tetra gr. tetra - katr. Tetraciklin /a gr. mjek. antibiotik i fuqishm n hape. Tetradrit /i gr min. xehe bakri. Tetraftong /u gr. gram. rrokje e prbr nga katr vokale. Tetragon /i gr. gjeom. katrkndsh. Tetrakord /i gr. muz. varg diatonik prej katr tonesh. Tetrapelgjia mjek. paraliz e katr gjymtyrve. Tetrapod gr. katrkmbsh. Tetrastil /i gr. ndrtes katr shtyllash.

1058

Teutonizm /mi ang. gjermanizm, teutoni gjerman i vjetr. Tezaurim /i gr. ark; grumbullim i t hollave t vjetra. Tez /a fr. thesis - gjykim, parim, pikpamje; ide q shtrohet si e vrtet dhe mbrohet me an t disa argumenteve, prfundim teorik i ides, punim shkencor pr arritjen e shkalls s doktoraturs. Tezgjah /u turq. vegj, avlimend. Teziponoe gr. frymmarrje artificiale. Tiar /a lat. kurora e paps Thjeshtr /ri, thjeshtra bised. - djali ose vajza q gjen gruaja e dyt e nj burri nga gruaja e par e tij ose djali a vajza q sjell gruaja me vete te burri i dyt; gjeti dy thjeshtr ( postrk ). Tiflit /i lat. typhlitis - zorr e verbr, mjek. pezmatim i zorrs s verbr. Tiflogji /a gr. mjek. shkenc q studion verbrimin dhe t verbrit. Tiflopedagog /u gr. msues i shkolls pr fmij t verbr. Tifo /ja gr. typhos mjek. smundje ngjitse nga uji i papastr, ushqimeve etj.
1059

Tifoabdominal /e gr. tifo e zorrve, ethe tifoide. Tifoekzantemik /e gr. tifo e morrit. Tigan /i turq. en metali me bisht pr frgim. Tigon /i gr. hibrid - kryqzim i tigrit dhe luanit. Tiket /a ang. ticket - etiket, pusull, bilet, fishe, sked. Tild /a fr. tilde ( ~ ) shenj grafike, prdoret pr mos t prsritur fjalt, n sp. lexohet si / nj p.sh. senor - senjor. Timar /i turq. hist. vend, tok me madhsi t ndryshme, me t ardhura vjetore deri 20000 ake q u jepej n zotrim feudalve spahinj, sipas shrbimit q ata i sillnin P.Osmane. Timbr /ri fr. timbre - cilsia a ngjyra e veant e nj vegle muzikore a nj zri t njeriut q dallon nga t tjert. Timokrati /a gr. sundimi i t pasurit, q varet nga pasuria. Timon /i it. pjesa me t ciln drejtohet di; nj makin, nj anije, drejtim, udhheqje. Timpan /i lat. tympanon - daulle e veshit. Tionemia lat. thionaemia - prmbajtja e lart e squrfurit n bark.
1060

Tip /i lat. typus - lloj, model, pamje e nj njeriu tiparet e veanta q e dallojn at nga t tjert. Tipik /e lat. typicus - simboli, shembullira , personazhi mishron n vete veorit kryesore t nj grupi; valle tipike rugovase, veshje tipike. Tipografi /a gr. shtypshkronj. Tipologji /a gr. klasifikim i sendeve, i gjuhve, i dukurive t ndryshme sipas tipareve thelbsore t prbashkta, ndarja e tyre n tipa; tipologjike, sipas veorive tipike t grupit . Tip-top ang. tiptop - i shklqyeshm, i dalluar, i shquar. Tirani /a fr. tyrannie - sundim q vinte n fuqi me dhun n Greqin e Vjetr, sundim shtyps e barbar, despotizm. Tirazh /i fr. tirage - shtypshkr. sasia e copve t librit, nj gazete, nj reviste q shtypn, botohen njhersh. Titanik /e gr. titan - vigan, prfytyrohej si njeri trupmadh i shquar me aftsi dhe fuqi t mbinatyrshme q luftonte edhe perndit. Titan /i gr. heroik, me dhunti t jashtzakonshme n kultur, shkenc etj. 2. titani n kim. metal i
1061

bardh i cili prdoret n industri pr t br vagon, auto. simbol.Ti. Titanit /i gr. titan - mineral, silikat i titanit e kalciumit prdoret pr stoli; lloj i eksplozivit t fort. Titull /i lat. titulus - emr nderi, emr i atij q ka nj grad shkencore, titulli i nj libri, i nj vepre. 2. drejt. dokument i pronsis t nj malli nga ana e dikujt. Titulloj lat. i v titullin nj vepre. Tog /a lat. toga - gun, pallto burrash pa mng q vishej n Romn e lasht. Tokologji /a lat. mjek. shkenc pr lindjen e fmijve, akusheri. Tokomani /a lat. mjek. marrzi e lindjes . Toksemi /a lat. helmim gjaku i lokalizuar. Toksik /e lat. toxicus - q u prket helmeve. Toksikomani /a gr. smurje, pasion i njeriut pr helme dhe narkotik. Toksikoz /a lat. mjek. helmim i organizmit. Toksin /a lat. lnd e helmt q prodhohet nga disa mikrobe parazite n trup t njeriut a kafshs. Toleranc /a lat. tolerantia - durim, zemrgjrsi, t prmbajturit, mjek. aftsi pr t duruar; tolerant
1062

lat. i durueshm. Tombol /a it. loj si llotaria. Ton /i ang. njsi peshe = 1000 kgr. ose me 10 kuintal. Tonazh /i fr. sasia e toneve q mund t mbaj nj mjet transporti. Tonelat /a it. ton 1000 kg. Ton /i gr. tingulli i zrit kur flasim, lartsi e caktur, forca e zrit. Tonem /a fr. gjuh. elementi theksues tonik, i cili vetvetiu sht i mjaftueshm pr t dalluar dy fjal t njjta ose dy forma. Tonometr /ri gr. aparat pr matjen e tensionit t gjakut dhe presionit brenda n sy. Tonsil /i lat. tonsillae - mjek. bajamet. Topaz /i gr. gur, mineral i muar me kristale q shrben pr stolira unaza, vath, gjerdan etj. Topik /a gr. topikos - shkenc mbi t dhnat, shfrytzim t dhnash; mjek. melhem pr lyrje lkure. Topografi /a gr. gjeol. paraqitja e toks, relievit n hart me shkall t zvogluar. Toponim /i gr. topo onima - emr vendi, deti, krahine, qyteti, fshati, lumi, prroi, mali, are.
1063

Toponomastik /a gr. shkenca mbi prejardhjen dhe kuptimin e emrtimeve t vendeve. Topuz /i turq. shkop hekuri me kok t rrumbullakt me thumba kaher prdorej si arm lufte, shkop i daulls. Tor /i mit. nordike -zoti i rrufes. Torakalgji /a lat. tharakalis - gjoks, krahror; mjek. dhembje n kafazin e krahrorit. Torako gr. gjoks. Torakoskop /i lat. shikoj, studioj, kqyr; mjek. ekzaminim diagnostik i krahrorit. Torakotomi /a lat. operacioni. Toraks /i gr. thorax - kafaz i krahrorit. Toreador /i sp. lufttar me mzetr, i cili lufton duke kaluruar mbi kal. Toreutik /a gr. arti i gdhendjes s pikturave n dru, n gur ose n metal, skalitje, gdhendje, gravur. Torium /i lat. kim. el. Th. metal me radioaktivitet t dobt, Torit /i nord. zoti i lufts n mit. skandinave. Torando /ja sp. furtun, er e fort n ishujt perndimor indian e Am. Ver.
1064

Torno /ja lat. makin me paisje pr prerje, shpime. Torpid /e lat. mjek. i ngatht, apatik, jo i shkatht. Tortur /a lat. tortura - dhun e rnd trupore, mudime pr ta detyruar t flas e t zbuloj t fshehtat, vuajtje shpirtrore, cfilitje. Torzo /ja it. torso - trupore e cunguar; statuj nga e cila sht ruajtur vetm trupi, pa krye, pa duar dhe pa pjesn e poshtme t kmbve, shtatore e dmturar. 2. vepr letrare a shkencore e jo e plot ose e dmtuar. Total /i lat. totalis - i tri, i plot, i prgjithshmi; trsia e dikaje, shuma e prgjithshme. 2. kinem. term filmik q do t thot se artisti sht gjiruar n lartsin e tr trupit. Total /e lat. trsore. Totalisht lat. trsisht, plotsisht. Totalitarizm /mi it. dhe fr. sistem i qeverisjes n t cilin shteti ka pushtetin n t gjitha fushat e jets shoqrore. Totem /i ind. mit. kafsh a send q adhurohej a adhurohet nga disa fise primitive si dika e shenjt, si themelues, mbrojts i fisit, form e rendit fisnor. Totemizm /mi ind. organizim fisnor besonte e bazohej n Totema.
1065

Tradit /a lat. trditio - trashigimi. 1. pasuri shpirtrore, zakone virtyte q jan formuar historikisht n jetn e nj populli dhe q ruhen, pikpamje q trashgohen e zhvillohen m tej si nj thesar i muar nga nj brez n tjetrin , zakon q sht krijuar pr t br dika, q ngulitet duke u prsritur vazhdimisht; prvoj e pasur dhe e mir n jetn dhe punn e nj institucioni q trashigohet, zhvillohet m tej, prcillet nga brezi n brez. 2. let. art. trashigim i arritjeve m t mira, m prparimtare q kan ln brezat e kaluara n kto dy fush. Trafaret /i it. trfaretto - shpim, stamp; model i br n kartone, pr nj riprodhim mekanik t vizatimit, model i kopjuar. 2. let. prsritje mekanike e figurave t prshkrimit t mparshm. Trafik /u lat. traficum - lvizja e njerzve a e mjeteve t ndryshme n rrug toksore, detare e ajrore, qarkullimi, rrjeti i qarkullimit. Trafo-stacion /i shkurt. pr stacionin transformatorik; pajim i cili rrymn elektrike t nj tensioni t caktuar e shndrron n rrym t tensionit tjetr.
1066

Tragjedi /a gr. tragoidia - cjap dhe kng. 1. lloj i gjinis dramatike q prfshin veprat, t cilat prshkohen nga tragjikja dhe kan n baz nj konflikt t brendshm ose nj hero tragjik. 2. vepr nergut pr tu shfaqur n sken. 3. fig. ngjarje e prgjakshme, e rnd e tronditse fatkeqsi q bhet shkak i nj vuajtje t thell shpirtrore a morale. Heroi i tragjedis prfaqson forcat m prparimtare q luftojn kundr forcave t errta t dnuara nga historia por q vazhdojn ende t jen penges vdekjeprurse pr ata q ecin prpara, heroi i tragjedis me gjith luftn q bn pr idealin, pr populin, kthesat e mdha q bn, vet humbas jetn tragjikisht n luft me sunduesin, pa e shijuar lirin, lumturin e jets; si model karakteri tragjik mund t prmendim Prometeun, q pr hir t lumturis s njerzimit nuk nguron t hyj n luft t pabarabart me Zeusin e gjithfuqishm t mitologjis antikePrometeu i lidhurEskili. Tragjik /e gr. q t mallngjen, t prek thell, tmerron, trondit. Tragjikomedi /a gr. vepr dramatike n t ciln lidhen n mnyr organike situatat tragjike me ato komike; pzihen gjra t hidhura e serioze me ato qesharake, t cilat t bjn t mallngjehesh dhe t
1067

qeshsh njkohsisht; ka fund t gzuar Tragjikomike (personazh e situat) si p.sh. Don Kishoti, heroi i romani t M. Cervantesit, sht nj hero tragjikomik n kuptimin e plot t fjals; n qndrimin e tij lexuesi sheh fatin tragjik t njeriut anakronik, t shkputur nga realiteti shoqrorhistorik brenda t cilit jeton; nga ana tjetr lexuesi nuk mund ta prmbaj gazin para situatave qesharake q krijohen nga veprimet e Kalorsit me Fytyr t Mvrejtur. Trajekt /i lat. trajectus - anije transporti, feribot. Trajektore /ja lat. trajectoria - vija q prshkon nj pik lndore kur lviz n hapsir. 2. rruga q prshkon gjylja, predha, plumbi nga asti i shkputjes deri te pika e ndalimit. Trajner /i ang. trainer - sportist me prvoj, q ka pr detyr t strvit nj skuadr futbolli, basketbolli, volejbolli etj. ti msoj lojn dhe ta prgatis pr ndeshje. Trake /ja lat. trachea - gabzher, ryll, skrfyell. Trakelektomi /a lat. mjek. grisje e gryks s mitrs. Trakelit /i lat. ndezja e gryks s mitrs.
1068

Trakeoskopi /a lat. mjek. shikim n gabzher. Trakeoskenoz /a ngushtim i gabzherit. Trakeotomi /a lat. mjek. hapje e nj vrime n gabzher pr frymmarrje. Trakifoni /a gr. t ngjizurit e zrit. Trakom /a lat. mjek. smundje e syve, smundje ngjitse dhe e rnd. Trakt /i lat. tractus - flet e shtypur a broshur e vogl, q prmban thirrje, parulla e shtje politike t kohs dhe q ngjitet n mure ose shprndahet zakonisht fshehurazi. Traktat /i lat. tractactus - vepr shkencore ku trajtohet nj problem me rndsi n nj fush. 2. marrveshje, lidhje midis dy shtetesh, ose midis dy palsh pr shtje politike, ekonomike. Tramontan /a it. er e veriut q fryn n Mediteran. Trampolin /a it. drras e prkulshme e vendosur mbi pishina pr t krcyer prej saj n uj. Tramvaj /i ang. tren elektrik 2-3 vagonsh q ec mbi binar brenda nj qyteti. Trans /i lat. trans - prtej, prtej qendre, n ann tjetr.
1069

Transferoj lat. shkpus, largoj dik me vendim zyrtar nga nj pun duke drguar n nj tjetr, jasht qendrs s tij t puns. 2. transi ang. gjum, hipnoz, fig. ekstaz. Transaksion /i lat. marrveshje me ujdi, pun ekonomike. Transatlantik /e lat. tejatlantik, prtej Atlantik. Trascedent /e lat. di jasht prceptimeve tona, jasht prvoje, shum e lart. Transformoj lat. transformare - ndrroj, shndrroj, ndryshoj. Transformim /i lat. ndryshim i veorive, i gjendjes nga e mparshmja: trasformimi i femrs shqiptare krahasuar me dje, shndrrimi, emancipimi i saj, transformimi i fshatit sot. Transfuzion /i lat. derdhje, zbrazje, vrshim; mjek. bartje e gjakut nga nj individ n individin tjetr drejtprdrejti me an t inekcionit. Transformotor /i lat. fiz. aparat q shrben pr ta ngritur a pr t ulur tensionin e rryms elektrike ose pr t matur at. Transfiguroj lat. shndrrim, shprfytyroj, metamorfoz.
1070

Transhe /ja fr. tranchee - hendek me ledh t ngritur n njern an, q hapet zakonisht gjat vijs s zjarrit n luft me armikun (istikam); grop e veshur me iment a balt, ku ruhet ushqimi i bagtis. Transit /i lat. transito - ndales e shkurtr n nj vend, n nj port, aeroport; gjat udhtimit nga nj vend n nj tjetr pr t pushuar ose pr t marr lnd djegse, ushqime. 2. qndrimi pr pak koh n nj shtet, gjat udhtimit pr n nj shtet tjetr, kalimthi. Transitor /i lat. kalimtar. Transitiv /e lat. transitivus - kalimtare. Transit /i lat. kalimthi, ndales e shkurtr n nj vend pr pak koh sidomos gjat udhtimit n kufi. foljet transitive gram. foljet kalimtare. # kund. intransitive / jokalimtare. Transkribim /i lat. transkribere - bartje nga nj p.sh. nga teksti grek n at latin; prshkrim i sakt i tingujve t shqiptuar me shkronja dhe me shenja t tjera. Transkriptim /i lat. tejshkrim, kopja q sht e tejshkruar. Transkriptoj lat. kthej n shkrimin e sotm nj
1071

tekst t shkruar me shkronja e me shenja q ndryshojn nga sistemi i sotm i shkrimit. 2. gjuh. shnoj tingujt e t folurit me t gjitha dallimet e holla t shqiptimit duke prdorur disa shenja t veanta. 3. muzik prshtat pr nj vegl a pr nj z tjetr nj vepr muzikore q sht shkruar pr nj vegl a pr nj z t caktuar. Translacion /i lat. translatio - transmetim i fjalimit, i muziks, t prkthyerit; drejt. bartje, kalimi i nj t drejte. lat. prkthyes, interpret. Transliterim Translativ /e /i lat. bartje e shkronjave t nj teksti n shkronja t tjera; tejshkronjzim. Transmetoj lat. transsmitere - kumtoj di, nga njri tek tjetri nprmes televizionit, radios. 2. transmetoj nj ndeshje sportive, nj koncert, nj shfaqje ose nj program tjetr. Transmetim /i lat. kumtim i dretprdrejt. Transmision /i lat. transmissio - tek. primi i lvizjes nga nj vegl n nj tjetr, nga nj motor n nj makin etj. me an t mekanizmave t posam. Transoqeanik /e lat. tejoqeanik. Transparent /i lat. transparens - fotografi ose mbishkrim, i shkruar zakonisht n plhur q
1072

mbahet n prcjellje. 2. foto. ose mbishkrim i shkruar a i gdhendur n material t tejdukshm, me drita pas. Transparent /e lat. i tejdukshm, i kthjellt, i qart, i shklqyeshm. Transpirim /i lat. transpirare - fryj, marr frym, nxjerr, lshoj. 2. mjek. djersitje. Transplantim /i lat. transplantare - v, shartoj, ndrroj nj bim, e bart nga nj vend n nj tjetr (e ngul, e mbjell n nj vend tjetr). 2. transplantuar /i shartuar. Transponoj lat. transponere - bart, zhvendos, shprngul; muz. kthej n nj melodi ose komponim, tonalitet tjetr. Transport /i fr. transport - deg e ekonomis q prfshin mbartjen e mallrave dhe lvizjen e udhtarve nga nj vend n nj tjetr me automjete, me trena, me aeroplan, me anije etj. Transportoj fr. bart mallra. Transpozicion /i lat. transpositio - gjuh. tejvendosje. 2. mat. tejbartje e ndonj gjymtyre t barazimit a ekuacionit prej njers an n tjetrn. Transudim /i lat. transudare - mjek. kalim i plazms s gjakut ose i ndonj lngu tjetr
1073

nprmjet membranave. Transudoj lat. djersij, lagu me djers. Transverzale /ja fr. transversal - heq mnjan, kthej n ann tjetr. 2. mjek. gjrsor, e trthort n krahasim me boshtin e trupit. 3. gjeom. drejtz diagonale (e trthort) q pret dy a m shum drejtza, me t cilat shtrihet n t njjtin rrafsh. Trap /i hol. trap - vij q hap plori, hendek n tok, grop patatesh, udh e ngusht n mal, dhiare, shteg. 2. mjet lundrimi; shkall anije, rrota, ski, kapak aeroplani ushtrues. Traper /i ang. trapper - gjuetar veriamerikan, q gjuan egsirat me lkur t mueshme. Trapez /i gr. gjeom. katerkndsh q ka dy brinj t kundrta paralele dhe jo t barabarta. Trapiantim /i it. artisje. Trapist /i fr. rregulltar, mis i nj urdhri fetar katolik. Trasant /i it. treg. lshues kambiali a eku. Trasat /i it. ai q ka pr t paguar nj kambial. Trase /ja fr. vendi npr t cilin kalon nj rrug nj kanal; rrug e ngusht me dhe t ngjeshur, me truall t fort ku shtrohen binart pr tren. 2. vend i
1074

pashtruar ende q sht hapur pr rrug automjetesh. Traum /a gr. trauma - mjek. tronditje e fort shpirtrore, q pson dikush kur i ndodh nj fatkeqsi, di e papritur, plag shpirtrore, lndim i rnd e nj pjese t trupit; rregullim i plot. Travers /a it. traversa - trthorse, kryqsore. Travest /a it. travestire - vepr letrare e kthyer n tekst humoristik. Travestoj it. seriozn e kthej n tallje. Tredimensional /e lat. q ka tri dimensione: gjatsi, gjrsi, lartsi ose thellsi. Tregim /i fol. tregoj nj ngjarje. 2. let. vepr e vogl letrare n proz, n t ciln prshkruhen zakonisht n nj vij nj ast ose nj ngjarje me rndsi nga jeta e nj heroi a personazhi pa dhn n mnyr t hollsishme se ka ka ndodhur m prpara a m pas: tregim historik, humoristik, fantastik, tregim n vargje etj. Trelateral /e lat. treansor, trellojsh. Tremestr /ri lat. tremujori. Tremor /i lat. tremor - dridhje t pavullnetshme, lkundje t lehta. Tremorf /e lat. me tri fytyra, treformsh.
1075

Tremol /i it. tremolo - muz. prsritje e shpejt e t njjtit ton. Trend /i ang. trend - tendenc, prirje e prgjithshme; kah, drejtim i prhershm; tendenca e lvizjes s mimeve, krkesave, punsimit. Trening /u ang. training - sport. ushtrime, strvitje, prgatitje fizike e trupit pr gara sportive. Trepan /i fr. trepan - kirur. instrument pr shpimin e eshtrave, turjel pr shpimin e gurve, makin shpuese. Trepsologji /a gr. studim i mnyrs s t ushqyerit. Tretman /i fr. traitement - mnyr veprimi, mnyr trajtimi, mnyr shrimi, procedim. Trezor /i fr. tresor - visar, thesar, pasuri, kasafort, kas, banka si vend i caktuar ku ruhen t hollat dhe gjrat me vler. Triad /a fr. triade - triz, tri fytyra, tri objekte bashk; mjek. treshe, bashkim i tri simptomeve. Triarki /a gr. pushtet; sundim i tre vetve. Triazh /i fr. triage - treg. mbeturinat, ajo q mbetet pas zgjedhjes; mall i cilsis s dobt. Tribadizm /mi gr. tribados - homoseksualitet midis grave, krah. dashuri lesbike.
1076

Tribometr /ri gr. tribo metron - aparat pr matjen e frkimit. Tribun /i lat. tribunus - veprimtar i madh q me fjali t zjarrta e me shkrime t fuqishme mbron t drejtat e popullit, lufton pr nj shtje t madhe, hist. titull romak. Tribun /a it. tribuna - vend i ngritur n krye t nj salle, ku rri presidiumi dhe ku flet ai q mban nj fjalim; pjesa qendrore e nj stadiumi t mbuluar, tribuna ku rrin t ftuarit gjat nj parakalimi. Tricikl /li fr. tricycle - mjet me tri rrot, motoiklet. Trier /i fr. trieur - makin pr pastrimin dhe ndarjen e farrave. Trifogen /i gr. (CI13CO)2CO. helm i ngjyrrave. Triftong /u gr. gram. rrokje me tri zanore, trezsh. Trigami /a gr. mnyr e jetess nj burr me tri gra ose anasjelltas. Trigon /i gr. gjeom. trekndsh. Trigonometri /a gr. mat. deg e mat. q studion lidhjet ndrmjet brinjve e kndeve t trekndshit, vetit e funkcioneve t kndeve t ngushta n nj trekndsh knddrejt dhe lidhjet midis tyre.
1077

Trikin /a gr. thrix - qime lat. trichina spiralis skraj e imt q jeton si parazit n zorrt dhe muskujt e njerzve, shtazve dhe shkakton smundje t rnd ( trikinoz e zorrve ). Triko /ja fr. tricot - veshje e hapur prpara e thurur me ose pa mng. Trikofag /i gr. mjek. prirje e smur e disa personave q t han flokt e veta. Trikomikoz /a lat. mjek. smundje e flokve q shkaktohet nga krpudhat. Trikoskop /i gr. mjek. kontrollim i qimeve. Trikotazh /i fr. tricotage - ndrmarrje q punon veshje me thurje nga leshi a pambuku; trsia e veshjeve q bhen me kto copa me thurje. Trikotomi /a gr. trefish, ndarje n tri kategori. Triler /i ang. roman, tregim, film tmerri e llahtarie. Trilogji /a it. gr. trilogia - let. tri vepra letrare a muzikore t nj autori q kan lidhje midis tyre dhe prshkohen nga nj ide nga nj subjekt. Trimurt sanskr. treshi hyjnor n religjionin e indusve t vjetr: Brami - krijuesi, Vishnu ruajtsi, Shiva - krijuesi e shkatrruesi. Trinom /i gr. mat. rend dhe rregull; shprehje algjebrike q prbhet prej tri gjymtyrsh t
1078

bashkuara me shenjn plus ose minus. Trio /ja it. muz. grup prej tre muzikantsh. Tripanoz /a gr. trypanon soma - mjek. smundje e gjumit Triper /i gjerm tripper - smundje e rnd venerike, t ciln e shkaktojn gonokokt. Tripsin /a gr. thrypto - mjek. ferment i pankreasit; zbrthen albuminet dhe prodhimet e zbrthimit t tyre jo t plot. Triptik /u gr. tritychos - trefish pasaport pr kalimin e automjeteve motorike prtej kufirit pa pages dogane; let. roman tri pjessh, foto. prej tri pjessh. Triptot /i gr. gjuh. trirassh, emrat q kan lakim vetm n tri rasa. Tritol /i gr. tritos - lnd shprthyese, n trajt kristalesh, prdoret pr t mbushur predha, mina; m i fort se dinamiti. Triumf /i lat. triumphus - fitore, ngadhnjim; fitore e madhe q arrihet n luft a n betej t lavdishme kundr armikut, gzim i fitores. Triumfal /e lat. ngadhnjyes Triumfoj lat. fitoj. Trivial /i lat. trivialis - i thjesht, i rndomt,
1079

joorigjinal, banal, vulgar. Trivium lat. tria via - rrug, shkall e ult e shkollimit n kohn e mesme ku msoheshin gj. latine, retorika dhe dial. Trofe /u lat. trophacum - kup, medalje q fiton sportisti a nj skuadr; flamur q i merrej armikut n luft dhe mbahej si shenj fitoreje. Troglodit /i gr. troglodytes - njeri i shpells, i kohs s gurit Afrik dhe Azi; fig. njeri q jeton n banes t nndheshme. Trokle /ja lat. trochlea - ikrik, rrotk, makara. Trokokardi /a lat. trachocardia - zhvendosje e zemrs nga lvizjet rreth. Trol /i sued. troll - mit. shkurtabiq, magjistar. Trolejbus /i ang. autobus me rrym elektrike q transporton udhtar npr qytete t mdha. Tromb /i lat. thrombus - mjek. koagul, drok gjaku e mpiksur. Trombocit /e lat. thrombocytus gr. kytos - qeliz, rruaz; mjek. koagul, pllakza t gjakut. Trombocitoz /a mjek. rritja e nr. t trombociteve. Trombopen /i mjek. paksimi i nr. t trombociteve n gjak.
1080

Tromboz /a gr. thrombosis - mjek. mbyllje, znje e enve t gjakut me rastin e koagulimit. Trop /i lat tropus - let. fjal a shprehje q prdoret me kuptim t figurshm pr ti dhn ligjrimit fuqi shprehse m t madhe; gjeogr. territoret e brezit tropik. Tropikal /e lat. q rritet n tropik. Troposfer /a fr. troposphere - shtres m e ult e atmosfers, gjendet ndrmjet siprfaqs s Toks dhe stratosfers n trashsi prej 11 km. Tropopauz /a fr. tropopause - shtres e ajrit n kufi ndrmjet troposfers dhe stratosfers. Trotil /i kim. tritol - eksploziv me t cilin mbushn predhat n altilerin bregdetare dhe n minat detare. Trotinet /i fr. drras me dy rrot dhe me drejtues n rrotn e par, shtyhet me kmb. Trotuar /i fr. kmbsore, pjesa e ngritur prgjat dy anve t nj rruge e shtruar n pllaka, me gur etj. n t ciln hecin kmbsort. Trumbetar /i it. borizan, ai q i bie trumbets. Trubadurt fr. vjershtor t mesjets frnge, sonete, pastorale. Truizm /mi ang. e vrtet e ditur, banalitet.

1081

Trumbet /a it. bori, zri q nxjerr kjo vegl bronzi n form hinke prdoret pr sinjale n ushtri; trumbetoj it. jap alarm. Trumb /a it. lloj pompe q futet n pus dhe me an t nj dorze nxjerr uj; tuf, grumbull. Tualet /i fr. wc. nevojtore. Tub /i it. tubo - gyp metali a imentoje i hapur nga t dy ant npr t cilin kalojn lngje, gazra, avuj etj. Tuberkul /ja lat. tuberculum - gungz, zhardhok, grb. Tuberkular /e lat. tubercularis - mjek. q i prket smundjes s tuberkulozit. Tuberkuloz /i lat. tuberculosis - mjek. smundje ngjitse e kronike q shkaktohet nga nj mikrob i quajtur bacili i kokut dhe q prek mushkrit ose ndonj organ tjetr t trupit; ndishku, kolla e keqe. Tuberoze /t lat. tuberosus - mjek. me gunga, me t ngritura, me siprfaqe t ashpr. Tulipan /i pers. bot. bim e egr ose e but e familjes s lilanve, me lule t bukur n form laleje. Tulium /i kim. Tm element kimik i Skandinavis Thules si sht quajtur dikur Gadishulli Skandinav.

1082

Tullupan /i turq. shami koke e bardh, emer. 2. cop plhure pr t kulluar djathin, rakin. Tumane /t turq. itjane, dimi. Tumor /i lat. tumor - fryhem, njtje; mjek. njtje, fryrje, zmadhim patologjik. 2. neoplazm mas indi t ri q rritet n mnyr t pavarur nga indi pr rreth dhe q ska funksion fiziologjik. Tunel /i ang. rrug e hapur nn tok q del tejprtej nj kodre, mali; galeri, rrug e rrethuar nga dy an me drunj t mdhenj e t dendur. Turbin /a it. turbina - rrot me bisht t fort, q vrvitet me an t forcs s ujit, avullit, gazit q t v n lvizje gjeneratorin. Turbogjenerator /i it. gjenerator q lviz turbinat me avull a me gaz. Turboreaktor /i it. motor me veprim reaktiv. Turbulenc /a lat. turbulentia - lvizje kaotike, e parregullt. Turbulent /i lat. i shqetsuar, i zshm, i paprmbajtur. Turist /i fr. touriste - njeriu q shetit n vende t bukura e t panjohura pr knaqsin e vet. Turistik /e fr. vend q t trheq me gjra t rralla e me bukuri natyrore.

1083

Turizm /mi fr. udhtimi q organizohet nga grup njerzish n vende t ndryshme, me qllim argtimi e pushimi. Turli /a turq. gjell q pgatitet me przierje t perimeve t ndryshme, gjithfar. Turn /i fr. tournee - ndrresa, zvendsim, turni i shoferit tautobusit, ndrresa e nj grupi puntorsh me tmparshmin Turne /u fr. shtitje nga vendi n vend me radh i nj trupe sportive a i nj trupe teatrale. Turnir /i fr. ndeshje, gar. Turshi /t turq. konzervim i perimeve pr dimr. Tutel /a lat. tutela - kujdestar i rrept, q ndrydh lirin e veprimit t mendimit a t sjelljes t dikujt. Tutkun /i turq. i humbur, i trash nga mendja. Tutori /a lat. tutor - mbrojts, drejt. kujdestari keq. kujdes i tepruar pr tia ndrydh lirin dikujt. Tvist /i ang. tweed - lviz; lloj peri a plhure e pambukt, i endur n makin. 2. lloj loje, vallje e gjall, pije e prbr nga rakia, birra dhe vet. Tvang /u ang. twang - shqiptim hundor. Tyl /i fr. plhur pr perde, tis. Tyrbe /ja turq. trbe - ndrtes e vogl si prmendore mbi varrin e nj njeriu, i cili sipas

1084

dogmave t fes myslimane, quhej i shenjt ( n vendet ku vepron feja muslimane ). Tryez /a gr. trapeza - tavolin. Ugi /i turq. dash i madh me kumbor q prin kopes, pror 2. qengj q mbahet n shtpi dhe i vete pas t zotit, manar. Ulcer /a lat. ulcera ulcus - purr q del n siprfaqen e lkurs ose n cipn e ndonj organi dhe q mbyllet me vshtirsi; smundje q shkaktohet nga dalja e ktyre purrave, sidomos n stomak. Uliks /i lat. Ulixes - emr latin i Odises. Ultima ratio lat. argumenti i fundit, arg. vendimtar. Ultimatum /i lat. ultimatum - krkes e prer dhe e padiskutueshme; not diplomatike q i drgon nj shtet , shtetit tjetr lidhur me nj marrveshje, mosrespektimi mund t sjelli prdorim dhune, luft. Ultra lat. ultra - tepr, tej mass, m i skajshmi; sht nj fjalformuese q prdoret vean para disa mbiemrave Ultraacid /i lat. tepr thartor. Ultra liberal lat. liberal reaksionar. Ultragam /a lat. rreze q vin nga kozmosi.

1085

Ultramikroskop /i lat. mikroskop q sheh gjrat shum t imta. Ultraviolet /e lat. rreze ultravjollc, rreze t padukshme q kan gjatsi vale m t shkurtr se rrezet vjollc dhe q shtrohen prtej tyre n pjesn e padukshme t spektrit t drits Umbriel /i astr. sateliti i dyt i Uranit, i zbuluar nga Laselli m 24 tetor 1851. Umlaut /i gjerm. metafoni lat.kthim i (a / e ). UNESKO ang. Organizata e Kombeve t Bashkuara pr Arsim Shkenc e Kultur. Unifikoj lat. unificare - njsoj, bashkoj. Unik /e lat. i vetm, vetm nj, ska tjetr t ngjashm me te. Unitarizm /mi fr. trsi e nj sendi, bashkim, harmoni. Unifikoj lat. unificare - bashkoj, njsoj. Unifikuar /i lat. i njsuar, i bashkuar. Uniform /a lat. veshje qepur njsoj; uniform ushtarake, policore, mjek.etj. Unik /e lat. unicus - i vetm, q sht nj , nuk ka t ngjashm me nj tjetr, prbn nj t tr t pandar; t prqendruarit n nj drejtim t vetm.

1086

Unitet /i lat. unicus - njsi, lidhje e ngusht n nj t tr t pandar, t vetme. 2. pikpamje, qllime, interesa t prbashkta; prputhje e plot e anve t ndryshme. Univers /i lat. universum - gjithsia. Universal /e lat. universalis - e prgjithshme, q prfshin gjithka, ka t bj me gjithka, e rndsishme pr gjith botn, kryen pun t shumta dhe ka aftsi pr t njohur dhe kuptuar do gj; doktrin fetare, zoti mbi t gjitha. Universal /e lat. i gjithanshm i prgjithshm. Universalizoj lat. prgjithsoj dika. Universiad /a lat. sport. gara t gjithmbarshme. Universitet /i lat. trsi; shkoll e lart q prfshin shum fakultete, ku prgatiten shum specialist pr deg t ndryshme shkencore dhe artistike, shoqrore, filoz. fetare. Uragan /i fr. ouragan - er shum e fuqishme dhe e shpejt q lviz si vorbull ajri dhe q shoqrohet me koh t keqe e reshje t shumta; stuhi e madhe me er dhe me shi. Uranium /i lat. uranium - kim. metal shum i rnd, me ngjyr t bardh si t argjendit, q ka
1087

veti radioaktive dhe prdoret pr t fituar energji brthamore simb. U . Urbanizm /mi fr. urbanisme - sistem ndrtimi, disiplin q prbhet nga arti, shkenca dhe teknika dhe q ka pr objekt rregullimin e qyteteve. Urbanizoj fr. i jap nj qendre t banuar tiparet e nj qyteti, e kthej n qytet. Urbanistik /a fr. teoria dhe praktika e ndrtimit, rregullimit t qyteteve sipas nj plani t caktuar. Urgjenc /a lat. urgentia - ndihm, nevoj e ngutshme, akute e domosdoshme q i jepet nj t smuri t sapoardhur. Urgjent /e lat. rast akut i menjhershm, i ngutshm. Urin /a lat. urina - shurr. Urgjenc /a lat. urgentia - nevoj shum e ngutshme dhe e domosdoshme, t qent i ngutshm, ndihm e shpejt q i jepet nj t smuri t sapoardhur; vendi, salla ku jepet ndihma e shpejt. Urgjent /e lat. duhet t kryhet pa vones, intervenim i menjhershm.

1088

Urologji /a gr. mjek. deg q merret me smundjet dhe mjekimin e organeve t ujit. Urolog /u gr. mjeku specialist. Uterius /i lat. uterus - ani i bebs t palindur te shtatznja. Utilitar /e fr. utilitarist /izm - i dobishm, levrdi e astit, ajo q shrben pr di, doktrin idealiste q udhhiqet nga dobia praktike, q sjell nj prfitim praktik atypraty. Utilitarizm /mi fr. doktrin filozofike e morale idealiste, sipas s cils sjellja dhe veprimet e njerzve udhheqin e drejtohen vetm nga dobia dhe levrdia e astit; drejtim q niset vetm nga dobia e ngusht, prakticizm i ngusht. Utopi /sti gr. utopos - vend q nuk ndodhet kund; ndrr, ndrrues i zbrazt, fantazi e parealizueshme, teori q nuk bazohet n ligjet objektive as n kushte reale t shoqris. 2. nj prfytyrim i shkrimtarit pr nj vend me rend shoqror ideal ( q paraqet nj utopi - nj ndrr q nuk realizohet dot) Uvertyr /a fr. ouverture - muz. pjes pr vegla, q luhet n fillim t nj opere, t nj baleti, t nj filmi
1089

etj. si hyrje: fillimi i nj dikaje; veprim q paraprin dika. Uzin /a fr. usine - ndrmarrje e madhe industriale e mekanizuar, ku prodhohen mjete prodhimi a makineri ose ku prpunohet lnd e par. Uzur /a lat. usura - kamat, fajde, interes. Uzurpator /i lat. usurpator - zaptues i parrug. Uzurpoj lat. rrmbej n mnyr t paligjshme pushtetin ose t drejtat e dikujt; marr n duart e mia pushtetin duke prdorur forcn a dredhin. Vadium /i lat. drejt. garanc, dorzani, t holla q lihen garac pr di. Vadimonium /e lat. garanc, afat i gjykimit, ardhje n gjyq. Vad /a sk. vij pr ujitje n kopsht, rrkaj, urg. Vagabond /i it. rrugaq, avanturier q sillet rrugve pun e pa pun, sillet keq vepron e dmton shoqrin. Vagon /i ang. pjes e trenit q e trheq lokomotiva. Vagonli /a ang. vagon gjumi. Vagonet /a fr. vagon i vogl pr bartjen e materialit ndrtimor, t xeheve etj. Vagonist /i ang. vagonshtyrs.
1090

Vagjin /a lat. kllef femre. Vaidskrin /i ang. plhur e gjr kinematografike. Vakant /e lat. vacus, vacare - i lir, liroj, i zbrazt, vend i lir i puns, i paplotsuar, vend vakant pr t cilin duhet shpallur konkurs. Vakf /i turq. vend fetar i shenjt. Vaksina BCG fr. Bilie de Calmettet Guerin - mjek. vaksin me bacilet kundr TBC -s. Vaksin /a lat. variola - lia e lops produkt biologjik q prgatitet kundr smundjeve ngjitse; injektim i vaksins pr t formuar e fituar imunitet. Vaksinodiagnostik /a lat. injektim vaksinash bakteriale pr qllime diagnostike;vaksinohem pr mbrojtje nga smundjet. Vakum /i lat. hapsir e zbrazt, boshllk pa ajr dhe pa gazra t tjera. Vakum-aparat /i lat. aparat pr destilimin e lngjeve t ndieshme nn presionin e zvogluar dhe temperaturn e ult. Vakum-metr aparat pr matjen e rrallsis s ajrit ose gazit. Vakuol /a lat. mjek. hapsir ose kavitet i vogl n protoplazmn e qelizave.
1091

Valanic /a sk. shkaltore, drstil pr t shkalur gjra, stof nga leshi i punuar n avlemend. Valenc /a lat. kim. vetia q ka atomi i nj elementi kimik pr tu bashkuar me nj numr t caktuar atomesh t elementeve t tjera, lidhja ndrmjet atomeve. Valerian /a lat. barisht nga rrnjt e s cils prgatitet ilaq kundr smundjeve t zemrs, kundr etheve. Valid /e nlat. validus, validare - vrtetim, i vrtetuar, vrtetoj, i vlershm plotsisht, akt juridikisht i vlershm, i dokumentuar, dokument valid, pasaport valid. Valiu turq. qeveritar i lart i nj vilajeti t Perandoris Osmane edhe sot n Turqi. Valorizi /i fr. treg. verifikimi i vlers s t hollave. Valigje /ja it. ant udhtimi e lkurs. prmirsim ose rritje e mimeve t mallit, t valutave, t letrave me vler n mnyr artificiale pr t konfirmuar a pajtuar vlern e re t ndryshueshme dhe pr t kompenzuar humbjet e bestorve pr shkak t rnies s valutave. Valorizoj fr. jap vler m t madhe mallit a letrave me vler.
1092

Vals /i fr. muz. lloj vallzimi n ifte duke u rrotulluar e lvizur kmbt tri her n nj an e tri her n ann tjetr. Valut /a gjerm. para e shteteve tjera q prdoret n tregtin e jashtme a q qarkullon n tregun ndrkombtar; fin. ek. njsia baz e sistemit monetar t nj vendi. Valvular /e lat. flet dere; mjek. kllapat e zemrs ose t enve (valvulat). Vampir /i fr. ger. vampir - lugat q zgjohet natn nga varri, hije q rrezikon njerzit e gjall, u thith gjakun (gojdh. pop.). Vandal /i lat. ai q prish e shkatrron n mnyr barbare monumente arti e kulture dhe do gj me vler; njeri i egr dhe i pamshirshm. Vandalizm /mi lat. barbari, mizori. Vapor /i it. vapore - avullore; anije me avull. Variabil /e lat. variabilis - i ndryshueshm, i llojllojshm, i nduarnduershm. Variabilitet /i lat. ndryshueshmria, llojllojshmria. Variacione /t lat. ndryshimet n ant e dors s dyt t dikaje, pa prekur at q sht kryesore ose thelbsore, ndryshim n disa tipare jo t
1093

qensishme; ndrrim i veprimeve, i puns a i mnyrs s jets s prditshme pr t larguar monotonin, larmi; muz. ndryshim melodie. Variant /i fr. variante - lloj tjetr, mnyr tjetr pr t br di. motrzim, form e re pr t br di m efikase; lvizje ose mnyr e ndryshme veprimi n nj loj, n nj stvitje ushtarake etj. Varice /a lat. mjek. zgjrim i rregullt i nj vene t gjakut. Varicel /a lat. mjek. li e dhenve. Variet /e lat. shfaqje artistike me numra t ndryshm dfryes, skee, valle, kng, akrobatik. Varietet /i lat. nndarje brenda llojit, nntip, nnlloj mjek. devijim. Varikocel /a lat. tumor n venat spermatike. Variktonomi /a lat. mjek. prerja e nyjeve varikoze t venave. Variks /i lat. ven e zgjruar n kmb. Variol /a lat. variola vera - lia, smundje epidemike ngjitse me origjin virusale q rrezikon jetn e njeriut. Variometr /ri lat. shrben pr mbajtjen e aeroplanit n fluturim horizontal. Vasal /i lat. njeri pruls, varsi e plot e nj
1094

feudali t vogl nga feudali i madh ose princi, mbreti. Vas /a sport. gara skijimi 86 km gjatsi, q mbahen n Suedi n shenj kujtimi Gustav I Vasn 1532 m von mbret i Suedis. Vaser-vag /a gjerm. libell, planimetr pr prcaktimin e drejtimit horizontal. Vaskular /e lat mjek. enor, q u prket enve t gjakut, q prmban en. Vaskularizim /i lat. formim ensh t reja gjaku, shtim ensh gjaku. Vaskulit /i lat. mjek. pezmatim i enve t gjakut ose i enve limfatike. Vaskuloz /e lat. q ka shum en gjaku. Vasodilator /i lat. enzgjrues. Vaskonstrikor /i lat. enngushtues. Vat /i ang. W fiz. njsi e matjes s fuqis, q i prgjigjet nj pune prej nj xhauli t kryer n nj sekond, emrin e ka marr nga Xhems Vati zbulues i makins me avull 1736 / 1819. Vatmetr /ri gjerm. elek. Instrument pr matjen e forcs s rryms elektrike. Vatsekond /i Ws. njsi pr matjen e puns dhe energjis elektrike.
1095

Vaterpolo /ja ang. sport. loj me top n uj; dy skuadra me nga 7 notar. Vatikan /i it . Vaticano - shteti i paps; pallati dhe vendqndrimi i paps n Rom; pushteti i paps. Vazektomi /a lat. mjek. tredhje e mashkujve, menjanim i kanaleve spermike pr t penguar frytnimin. Vazo /ja it. en prej balte, prej qelqi, prej parcelani pr lule, saksi. Vazodilatacion /i lat. mjek. zgjrim i enve t gjakut. # kund. vazokonstruksioni. Vede /t sanskr. veda - dije; libra t vjetr t Indis me lutje, kng fetare, filozofi etj. Vedet /a it. anije vzhguese detare. Vegjetabil /e lat. bimore, me origjin bimore, q sht prftuar nga materiet bimore. Vegjetacion /i lat. rritje, gjallimi, zhvillimi i bimve. Vegjetarian /e ang. njeri q ushqehet me bulmete pa ngrn mish; sistemi nervor vegjetativ fiziologji, pjes e sistemit nervor, q drejton veprimtarin e organeve t brendshme dhe rregullon shkmbimin e lndve n organizm.
1096

Vegim /i let. rruga pr n cak e poetit midis gjsendeve n natyr. Veksacion /i lat. drejt. tortur, mundim, shtypje, trajtim. Vektor /i lat vector - segment q ka nj drejtim dhe nj kah t caktuar, madhsi q prve vlers numerike, ka edhe nj drejtim dhe kah t caktuar n hapsir. mjek. barts i smundjeve infektive (miza, mushkonja, kpusha) nga i smuri te i shndoshi. Vektorkardiograf /i lat. aparat pr muskujt e zemrs. Veladon /i it. veladone - petk fetar, pelerin e zez prifti, veshje e jashtme prej stofi t zi, e gjat deri n fund t kmbve dhe me mng t gjra, q mbajn priftrinjt katolik; petk fetar n vendet ku mbretron kisha katolike. Velodrom /i fr. sport. pist pr gara iklistike. Velter /i kategoria ang. kategori boksi midis 62 e 67 kg. Vener /a lat. Veneris - astr. planet; mit. venera ( hylli i drits) romake perndesha e dashuris dhe e bukuris, te grekt Afrdita. Venerian /e lat. mjek. smundje q prhapet me an t organeve gjinore, mjeku specialist quhet
1097

venerologu. Venet /i lat. emrtimi m i lasht pr sllavt n burimet historike. Ven /a lat. anat. en gypore e gjakut npr t ciln qarkullon gjaku nga trupi deri n zemr; bot. deg e nervit t gjethit. Venografi /a lat. rntgenografia e venave me ndihmn e lndve q krijojn kontrast; regjistrim i pulsit venoz. Veni vici vidi lat. erdha, pash, fitova fjalt e Cezarit n senatin romak, me t cilat ka shpallur fitoren e vet t shpejt n betejn afr Cels vitin 4/ p.e. son; sot kto fjal prdoren kur dikush dshiron t thot se ka arritur di. shum shpejt. Ventil /i gjerm. vidh pr mbylljen e kalimit t gazit npr gyp. Ventilator /i ang. ajrues; nj helik q v n lvizje ajrin me an rrotullimi dhe freskon; instrument pr ajrosje. Ventiloj gjerm. ajros. Ventoz /e lat. i fryr, i enjtur. Venteral /e lat. barkor. Ventrikul /i lat. barkushet e zemrs. Verand /a ang. ballkonvere.
1098

VERBA VOLANT, SKRIPTA MANENT lat. fjalt fluturojn, gjrat e shkruara mbeten Verbi lat. verbum - gram. folje. Verbal /e lat. gojor, me fjal verbalisti, me fjal frazamani, fjalbosh, llafazan. Verbalizm /mi lat prdorim i tepruar i fjalve. Verifikim /i lat. provoj vrtetsin a saktsin e dikaje duke e kontrolluar par e studiuar; vrtetoj di. Vermicid /a lat. asgjasoj, vras krimba; mjete medikamentoze q prdorn kundr krimbave, glistrave. Vermis /i lat. krimb. Versifikacion /i lat. vargnim, vjershim, dija mbi vargjet. Version /i fr. mnyra se si prshkruajm a shpjegojm nj ngjarje a nj fakt; mjek. kthes, rrotullim i fetusit n mitr. Vertebral /e lat. vertebralis - unazor, kurrizor, rruazor. Vertebr /ra lat. vertebra - unaza e shtylls kurrizore te njeriu e te kafsht.

1099

Vertigo /ja lat. vertigo - mjek. marramendje. Vertikal /e lat. verticalis - pingul. # kund. horizontal. Vestibul /e fr. vestiboule - parader, parakthin n ndrtesat e mdha publike mjek. treme, hyrje, veshi i zemrs etj. Veteran /i lat. veteranus - i vjetr; lufttar i vjetr e me prvoj, atdhetar i vjetr, pjesmarrs n shum luftra e beteja kundr armikut, punonjs i vjetr e me merita t mdha n nj fush t caktuar: veterant e lufts, veterant e arsimit. Veterin /a lat. veterina - mjeksia e kafshve si deg dhe si praktik. Veterinar /i lat. veterinaris - mjek i kafshve shtepiake. Veterinari /a it. trsia e shkencave pr smundjet e kafshve shtpiake dhe mjekimin e tyre, parandalimin e smundjeve q bn nj veteriner (specialist n veterinari). Veto /ja lat. veto - ndaloj; e drejta e nj organi pr t penguar a ndaluar zbatimin e vendimit t nj organi tjetr m t ult, e drejta e kryetarit t shtetit pr t hedhur posht nj vendim t senatit, t
1100

parlamentit etj. Vetur it. vetur - automobil, makin. Vezik /a lat. vesica - qesk, fshiks, organ membranor q shrben si depo pr sekrecionet; prdoret si term i prgjithshm n nomenklaturn anatomike. Vezikal /e lat. vesicalis - qesk q i prket fshiks urinare. Vezikator /t lat. mjek. lnd medikamentore kur shfaqen flluska, vezikula. Vezikocel /a lat. vesicocelis - tumor, herni e fshiks urinare. Vezikular /e lat. vesicularis - fshikore. Vezir /i turq. vezir - npuns m i lart qveritar; titull i lart n perandorin osmane, titull i pashallarve vends q kan sunduar n Shkodr dhe n Janin shek. 18 - 19. Via lat. via - rrug, kalim, shteg, vij kalimi. Viadukt /i ang. viaduct - ndrtim urash mbi vende t lugta, mbi kalim ose ur me qemer. Vibracion /i lat. vibratio - dridhje, lvizje lkundse; mjek. tundje e trupit si mas terapeutike; lloj masazhi. Vibrafon /i lat. vibrafon - mjet el. pr zmadhimin
1101

dhe vibrimin e tonit, prdoret n xhez dhe n muzik argtuese. Vibroj lat. vibrare - dridhem. Vibrograf /i lat. aparat q regjistron dridhjet n mnyr automatike. Vibrogrami lat. vijat e regjistruara nga vibrografi. Vibrotraum /a lat. mjek. dmtime patologjike, ndryshimet n organet ose n indet si rrjedhim i troditjeve, gjat puns me pistolet, me kompresor. Vice lat. vice - zvends, ndihms, viceadmiral, viceministr. Vic /i gjerm. witz - barcolet, shaka spirituoze, kallzim gaztor, mahi. 2. mashtrim, ykel, dredhi, hile, marifet. Vicioz /e lat. anormal, me cen, i prishur, i oroditur, i parregullt. Vice versa lat. prkundrazi, anasjelltas, prkundr. Vicium /i lat. vitium - e met, cen, munges, gabim, mashtrim, Vicium kordis lat. vitiumcordis - e met e zemrs, ceni i zemrs. Vigjilenc /a lat. vigilare - zelli, syqel, syhaptsi, kujdes, vmendje e madhe pr tu ruajtur nga nj rrezik apo pr ta zbuluar me koh nj veprim t
1102

dmshm, nj veprimtari armiqsore; prgjim, vzhgim, mbikqyrje . 2. ndjenj pa gjum, zgjuar, roje, vigjilim, vendroj. Vigjiloj lat. rri syelt. Vigjilje /a lat. vigilia - dita para nj feste, di q i paraprin afrimit t nj ngjarje, n prag t fests. Vikar /i lat. vicarius - prift ( kler ), ndihms famulltari ose i ndonj personaliteti t lart t kishs. Vikariat /i lat. kohzgjatja e ksaj detyre, funksioni kishtar, zvendsimi. Vikend /i ang. week - fundi i javs, e shtuna dhe e diela si dit pushimi, vikendi i javs. Viking /u nord. lufttar trim n detra, emr i banorve gjermanik t Skandinavis shek. 8 - 11 jan t njohur pr t keq si kusar. Vikont /i fr. fisnik sipas pozits n mes t grofit dhe baronit. Viktim /a fr. victime - theror, fli; dha jetn, u flijua pr flamur, popull, atdhe. Viktori /a lat. Victoria - perndesha, hyjnesha e fitors te romakt e vjetr, fitore, ngadhnjim. 2. demonstruesit n parakalim ngrisin dy gishtrinj lart n formn e shkronjs ( v) e n shenj fitoreje.

1103

Vilajet /i turq. vilayet - hist.ndarje e madhe administrative n perandorin osmane, q kishte n krye nj vali. Vil /a it. villa - shtpi e bukur, e rrethuar zakonisht me kopsht dhe e pajisur mir; shtpi e ndrtuar n nj vend t bukur, buz deti, buz liqeni, lartsi malore pr t kaluar pushimet verore. Vin /i tek. makin e fuqishme, me nj krah t gjat metali, q sht i lvizshm, shrben pr t ngritur, pr t ngarkuar e pr t shkarkuar pesha t rnda; vinieri e drejton vinin. Vinkulacion /i lat. vincula - lidhje, ndrlidhje, bashkim; kufizim i t drejtave pr disponimin e letrave me vler dhe bartja e tyre n personin tjetr. Vinkuloj lat. ndaloj bartjen e letrave me vler te tjetri pa miratimin prkats. Vinjet /a fr. vignette-vizatim zbukurimi nj libri zakonisht n fillim ose n fund t tekstit. 2. etiket. Viol /a lat. viola nj lloj lule, lule vjollce Violenc /a it. violenza - dhun, forc, fuqi. Violent /e it. i paprmbajtur, i vrullshm, i dhunshm, i egr. Virazh /i fr. av. kthes, rrotullim i prnjhershm, lshim i rrmbyeshm qarkor i aeroplanit.
1104

Virilitet /i lat. virilitas - burrri, t qent burr q e dallojn nga femra ( mjekrra, mustakt, zri i trash ). Virman /i fr. virement - bartje e kredis buxhetore prej nj pozicioni n tjetrin te e njjta parti, ose prej nj partie te tjetra t t njjts parallogari. 2. tregt. nivelim, rrafshim ( transaksion ), likujdim i llogaris nprmjet t bartjes s krkess prej nj llogarie n tjetrn me regjistrim t thjesht. Virmanoj fr. hedh nj shum nga nj kapitull n nj kapitull tjetr. Virtual /e lat. virtus - i aft pr ndikim, potencial, i mundshm. 2. kryelart, mburravec. Virtuoz /e fr. virtuel - aftsi, forc pr t vepruar hapur, q mposht vshtirsit. Virtuozitet /i fr. cilsi e nj virtuozi, muz. sht specialisti q ekzekuton pa vshtirsi partitura deri te m akrobatiket. 2. kusht pr interpretim t mir q josh. 3. let. dhunti e shklqyer n prdorimin e nj gjuhe t bukur me vlera letrare e poetike deri n akrobacion ( lvizjet e prpikta t nj balerine virtuoze ). Virus /i lat. virus - helm, mikroorganizmi m i vogl q njihet deri me sot, i cili rritet e zhvillohet vetm n qenjet e gjalla dhe shkakton smundje

1105

ngjitse, infektive. Virusal /e lat. helmues. Viskoz /e lat. ngjits q ngjitet; viskoza lat. mas ngjitse q prfitohet na celuloza. Vital /e lat. vitalis - jetik, q i prket jets. Vitalitet /i lat. jet, gjallri, t qent gjall. Vita brevis, ars longa lat. jeta sht e shkurtr, arti sht jetgjat. Vitae non scholae discimus lat. msojm pr jet e jo pr shkoll ( Seneka ). Vivar /i lat. vivarium - vend pr mbajtjen e kafshve eksperimentale. Vivipar /i lat viviparus - shtaz q lind klysh t gjall. # kund. ovipari, lindin nga vezt. Viz /a lat. visa - pasaport, shnim zyrtar me vul t posaqme pr t kaluar kufirin. Vizion /i fr. vegim, prceptim me organet e shikimit, fotografi e imagjinats. Vizionar /i lat. vegimtar, largpams. Vizit /a fr. vajtje pr t par dik ose di. n nj vend. Vizual /e lat. visualis - q i prket shikimit ( optik ) Vllah /u t vllahi quhej rumania e vjetr dikur, vlleht jetonin n shum vende t ballkanit dhe bregdetin e adriatikut, si popullat romane, ata flisnin nj dialekt t gjuhs rumune. prfaqsues i

1106

prgjithshm i feudeve vllehe ishte igumani i manastirit Vokal /e lat. vocalis - zanor, zanore, shkronj e zshme, # konsonante (bashkting. e shurdht). Vokalizm /mi lat. sistemi i zanoreve. Vokalizim /i lat. shqiptimi i zanoreve gjat t folurit. Volt /i fr. volte - fiz. njsia baz pr matjen e tensionit t rryms elektrike. Voltamper /i fr. VA shrben pr matjen e fuqis elektrike. Volum /i lat. kapacitet, vllim. Voluminoz /e lat. q ka vllim t madh, i vllimshm. Vomitus /i lat. t vjellurit. VOSKOPOJA DHE NXNSIT E SAJ / SHEK. XVIII dallohet me lvizje kulturore e letrare mu n kohn e ndryshimeve t mdha ekonomike e tregtare prbrenda n tokat shqiptare. Voskopoja njihej n Europ si nj qytet 50 mij banorsh me nj zhvillim t madh artizanati e tregtie, atbot t perandoris osmane. Ajo qe qendr e zhvillimit t nj jete kulturore e mendore krahas nj lulzimi ekonomik sidomos midis viteve 1729 - 1769. Voskopoja pati shkolln e vet n gjuhn greke, e cila m 1744 u ngrit n rangun e 1107

shkolls s mesme dhe mori emrin Akademia e Re Roli i Voskopojs si qendr ndihej edhe tej, n tr Ballkanin. Kjo lvizje kulturore , iluministe kishte pr qllim futjn e msimit shqip n shkolla, shkputjen nga msimi n gjuhn greke dhe turke. Nga viti 1720 n Voskopoj ishte e themeluar shtypshkronja e par e perandoris. Theodor Kavalioti ( 1728 1789 ) Kavalioti ishte prfaqsuesi kryesor i ksaj lvizje. Ai msimet e para i mori n Voskopoj dhe i plotsoi n Janin. Pas studimeve njohu idet e reja, shrbei si msues n shkoll dhe ligjroj shqip ilegalisht, pastaj qe dhe si drejtor i Akademis s Re n Voskopoj. Veprat e tij si lnd msimi: Gramatika greke Voskopoj 1760 Protopiria Venedik 1770 si dhe Logjika 1774, Fizika e metafizika 1752 Protopiria msim fillestar i gjuhs greke, n t gjindej dhe nj fjalor greqisht-shqiparumunisht Dhaniel Adam Haxhiu Voskopojar i lindur rreth vitit 1754, vdiq m 1825. Studimet i mbaroi n Akademin e Re punoi si prift dhe msues. Vepra
1108

kryesore ishte Isagogji (Msimet fillestare), tekst bashkbisedimi katr gjuhsh, greqisht shqip arumunisht- bullgarisht. Libri ishte i botuar m 1802 n Venedik. Dhanili bnte prpjekje ta prhapte gjuhn greke, greqishtja ishte mma e dituris pr kt servil barbari . Hteodor Haxhi Filipi shek.. XIX ( 1730 1805 ) Dhaskal Todhri njihej n popull, lindi rreth vitit 1730, msimet e para i mori n Elbasan n shkolln greke, i vazhdoi n Akademin e Re ku punoi si msues dhe predikues kishe. Gjat nj rrugs q bri npr Europ ku kishte vajtur t derdhte grmat shqipe, n prpjekje t gjej nj shtypshkronje pr botime n gjuh amtare. Atbot gjat kthimit nga Europa u vra SHEK. XV diku kah viti 1805. M 1827 kisha ia dogji dorshkrimet e tij n Elbasan, duke luftuar prpjekjet e tij prej kombtarit t shquar shqiptar. Todhri pat shqipruar Dhjatn e vjetr dhe t Re. Ai i prket fazs s kaprcimit nga gegrishtja e vjetr n t re. Todhri kishte t folmen e Elbasanit, prdori nj alfabet prej 53 grmash, alfabet tregtarsh.
1109

Lexim n antologji Mesha e Shn Gojartit Dhaskal Todhri autograf. Pjetr Zarishi ( 1806 1866 ) Zarishi lindi n Blinisht t Zadrims, studioi n Kolegjin e Propogands n Rom. U doktorua n filozofi dhe teologji m 1837. nuk ishte i prshtatshm pr kishn, nj pjes t kohs e kaloi n bjeshk. Punoi si msues seminari n Nenshat, M von u pranua si abat i Mirdits. I ndjekur shum u detyrua t jetoj n Kallmet deri n vdekje. Veprat e tij, dorshkrimet nuk e patn fatin e botimit n koh. Prmbledhja e njohur e tij me tingllime dhe vjersha patriotike sht Krijimi i Rruzullimit Lexim dhe analiz e veprave n antologji: Tingllima nga Krijimi Rruzullimit l l X - Knga e Shqypnis, Bylbylit, Ders s Gjomarkut, Ah tok e bardh e fort e bukurue! Faza e par e bejtexhinjve, Nezim Frakulla, e Sylejman Naibi i takojn fundit t shek. 18. Faza e dyt shek. 19 i takojn H.Z.Kamberi, M. . Kyyku, Tahir Gjakova, Zenel Bastari, Dalip Frashri, Jonuz Efendi Sabriu Me kta t fundit nis letrsia fetare myslimane e bektashiane. N Kosov kjo tradit vijoi fillimet e shek. 20 me Hilmi Maliqi (1865-1928) nga Rahoveci, autor i nj Divani,

1110

Tahir Popova 1949. Veprat e para qen n frymn laike, kurse veprat e fazs s dyt ishte tematik fetare, etike. Zenel Bastari shek.. 19 Pr jetn dhe krijimtarin e Bastarit kemi pak t dhna. Thelbin e bejteve t tij e zn temat shoqrore ku shprehet urrejtje e paknaqsi ndaj klass sunduese, ndaj bejlerve e agallarve q shtrydhnin vegjlin dhe jetonin me djersn e tyre. Lexoni ! Tirana jon si msoi Vot /a ang. vote - e drejta pr t shfaqur mendimin lirisht pr dik; votoj ang. jap votn time simpatizuesit tim, e drejt e pamohueshme. Vozits /si sk. shoferi e vozit (nget ) makinn. Vox popolo vox Dei lat. zri ipopullit sht zri i zotit Vokabular /i lat. fjalor, leksik. Vokativ /i lat. rasa thirrore. Voki tok /i ang. radiotelefon ( transmetues ) i SHBA 1933. Volens nolens lat. deshe sdeshe. Vulgar /e lat. vulgaris - i pahieshm n sjellje dhe n t folur, i shtrembruar, trashanik, vrazhdsi, banalizm i thjesht popullor, harbutri pa karakter shkencor, i ult e q thjeshtsohet jasht mase pr ta kuptuar masa e gjr, populli
1111

Vulgarizoj lat. vulgaris shtrembroj, popullarizoj keq deri me fjaln m t pahieshme, kundrshtoj. Vulnerabilitet /i lat. vulnerabilitas t plagosur, t ofenduar, t cenueshm, t kundrshtueshm 2. fig. i dobt, plogshti. Vulnerabil /e nlat. cenueshmri, prekshmri, i lndueshm, pozicion i pambrojtur, i zbuluar, i plogsht. Vulnerim / i lat. plagshrues, mjetet pr mjekim di q mund t ushqehet, mbrohet e kurohet. Western /e ang. western - perndimor, filma tegr amerikan, heronjt e tyre jan indian, kaubojt kolonizues, sherifi dhe avanturat. 2. Vesta te romakt e vjetr perndesha e vatrs, e qetsis dhe e ndershmris familjare. Xhakon /i gr. shrbtor, kishtar ai q ndjek nj shkoll fetare pr tu br prift; titull kishtar m i ult se prifti n kryerjen e shrbesave fetare ( aty ku vepron kisha katolike). Xhakoni /a gr . titulli, puna e xhakonit, seminari q i jep kt titull. Xhakovento /ja it. giacca - xhaket e re, pallto, vintiak. Xhaket /a it. ang. jacket - lloj kostumi solemn; ka marr emrin Jacques de Beauvois, kreatori i njohur i mods frenge t shek. 19.

1112

Xhan /i turq. Can - shpirt, prdoret kur i drejtohemi nj t vogli ose nj njeriu t dashur me prkdheli; shpirt, zemr etj. Xhanan /i can. i dashur, shpirtmir, zemrart, i meshirshm. Xhandar /i fr. polic i ish Jugosllavis. Xhandameri /a fr. trupa ushtarake t ish Jugosllavis. Xhaul /i ang. fiz. njsi pr matjen e puns ( energjis ) t rryms elektrike 0, 102 kg /m shkurt. ( J ) term i fiz. ang. Xhaulit (Joulea 1818 - 1889 ). Xhaz /i ang. jazz - muz. lloj orkestre e przier me vegla frymore me goditje t lehta; muzik amerikane q karakteristik ka ritmin e shthurur. Xhelat /i turq. vrass mizor, var, pret e vret; njeri gjakatar. Xhelozi /a it. geloso - ziliqar, smirzi. Xhelozoj it. pse ai ka sukses n msime apo di. tjetr, e un jo, nuk kam sukses; q vuan nga xhelozia, zili. Xhemat /i turq. bashksi fetare muslimane; bashksi njerzish t cilt s bashku kryejn ritet fetare n xhami. Xhemper /i ang. lloj bluze e thurur prej leshi ose pambuku me ose pa mng.

1113

Xhentlmen /i ang. njeri i fisit bujar; zotri, njeri fisnik, me sjellje t mir e t kulturuar. Xherah /u turq. ai q bnte synet fmijt. Xhep /i turq. qese q lihen n pantollona ose n gjaket, pallto Xhevahir /i tur. cevahir - diamanti; dika shum e muar dhe shum e bukur. 2. gur i mueshm q prdoret pr stolira si unaza. Xheza /ja turq. ceza - ndshkim, dnim, gjob, gjobitje. Xhik /a turq. amvise e mir edhepse grua e vogl nga shtati. 2. titull q u jepej zonjave muhamedane n toskri, fjal me t ciln nusja thrriste motrn e burrit kunatn e madhe. Xhin /i ang. gin - lloj pije e fort alkoolike. Xhip /i ang. jeep - automobil ushtarak pr tu ngjitur npr vende kodrinore Xhiro /ja it. giro - rrotullim, shti. 2. fin. sasia e mallrave q shet nj njeri ose ndrmarrje tregtare brenda nj kohe t caktuar, e shprehur n t holla. 3. qarkullim. Xhirokilometr /ri gr. instrument pr caktimin e kndit t pjerrt ose t gjat t ngritjes s aeroplanit para fluturimit Xhiroj it. rrotulloj, qarkulloj, filmoj; kaloj t holla e dokumente nprmes banks

1114

Xhirollogari /a it. giro - llogari rrjedhse. Xhiroskop /i gr. gyroskopeo - fiz. aparat q tregon rrotullimin e toks rreth boshtit t vet. Xhol /i ang. joker. Xhublet /a it. veshje prej shajku t zi, t trash e t fort, pa mng, me mes t ngusht e me fund t gjr si kamban e valzuar. Xhuboks /i ang. lloj aparati automatik i cili kndon melodi t zgjedhura kur n t futn para metali. Xhumhuriet /i turq. republik; hist. popull, kuvend, tubim, mbledhje; shtet me rregullim republikan. Xhung /l ang. pyll tropikal i pakalueshm me kafsh t egra si p.sh. n Indi. Xhura /ja turq. fyell i shkurtr i bariut. Xhuxh /i turq. shkurtabiq. Xhybe /ja turq. veshje e siprme e gjat dhe e lirshme pr burra dhe gra, e lshuar deri afr kmbve q e bajn disa popuj t lindjes. 2. pallto e gjat e hoxhollarve dhe e dervishve. Zahire /ja turq. zahire<ar. dhir - tmotjet, turshit, sende ushqimore q i prgatisim dhe i konzervojm n vjesht, konzervojm pr nj koh m t gjat, ushqim pr dimr. Zakon /i sll. zakon - mnyr veprimi, sjellje q

1115

sht ndjekur e sht prsritur vazhdimisht nga dikush. 2. rregull a norm n mnyrn e jetess (n sjellje, veshje, n shoqri) e q zbatohet si ligj i pashkruar nga populli, nga nj fis, nga nj klas shoqrore dhe q trashgohet brez pas brezi. Zallahi /a gr. zalagei - rrmuj e madhe, zhurm, shamat, pshtjellim, gurgule. Zamare /ja ar. fyell i bariut, pipz, fyell kallami. Zambak /u ar. lulshpat (lilium candidum)Zaratustra gr. hist. predikues dhe filozof iranian midis shek. 6 / 7. para ers son. 2. themelues i besimit t vjetr persian (mazdaizmit). ZEF SEREMBE (1844 1901 ) Lindi n fshatin arbresh t Kalabris Strigari,si e quajn vendsit. Studimet i bri n kolegjin e Shn Adrianit ku pati msues De Radn, m von u b mik me te. Varfria dhe shndeti i keq e bn q t ndrprej shkollimin dhe t kthehej n fshatin e lindjes. Ishte koha kur Garibaldi po fitonte dhe t gjith arbreshet po i prgjigjshin me zjarr thirrjes pr lirim t Italis. Seremben e interesonte liria e vllllezrve prtej detit. Serembe shtegtoi shum npr fshatrat arbreshe t Italis, u njoh me doke e zakone, me folklorin dhe pa dshirn e tyre pr lirim t adheut t t parve. Serembe shkoi edhe n Brazil ku m par kishte emigrua e dashura e tij me familje dhe

1116

kishte vdekur atje. Serembe i zhgnyer nga kjo dhe jeta e korruptuar eatje kthehet shpejt pr n Itali.Askund nuk gjeti qetsin shpirtrore . Mendohet rrugs i humbn pjesa m e madhe e veprave t tij. Serembe shkroi : Vjersha, poema dhe drama, tani kan gjet edhe ca vepra t tij. Lexim dhe analiz e veprave t Serembs nga vllimi VJERSHq e botoi m 1926 i nipi n Milano. Zend avest /a pers. libra t shenjt t persve t vjetr n t cilat jan paraqitur msimet filozofike e religjioze t Zaratustrs. Zende /a pers. gjuh e vjetr iranike me t ciln sht shkruar libri i shenjt Zend-Avesta religjioze e Zaraturstrs. Zen-budizm /mi sanskr. - Zen ( meditim ) , drejtim budist n Japoni q me meditim krkon t krijoj forcn e dobishme jetsore dhe vetzotrimin m t madh dhe n kt mnyr t bashkohet me Budin. Zarf /i turq. ngjit pulln mbi zarf, mbyll nj letr n zarf, ngjit pulln! fut shkresn n zarf ! Zbatic /a venec. sbatizza - rnje e nivelit t ujit, tkurrje; trheqja e detit duke u larguar prej bregut, q prsritet dy her n dit. # kund. batica ose bymimi, ngritja e nivelit t ujit, afrim kah bregu.

1117

Zemzem /i turq. zmzm - burim, pus n afrsi t Qabes n Mek, uj q sjellin haxhinjt nga ky vend i shenjt. Zenit /i ar. smt - rrug, drejtim , vlug, kulm, maj. 1. astr. pika m e lart n kupn e qiellit q ndodhet drejt mbi kokn e vrojruesit. 2. pika m e lart q arrin dielli n kupn qiellore, vetm n brezin tropikal. # kund. nadiri zenitor astr. rrug, drejtim q ka t bj me zenitin. Zerde /ja tur. zerde - lloj mblsire q bhet me uj dhe oriz, sheqer ose me pekmez. Zerdeli /a turq. kumbull e verdh me er t kndshme me brtham t hidhur, kokrrat e ksaj peme ( pem e afrt me kajsin ), zerdeli e pilaf bashk! Zero /ja fr. mat. zero - shenj q shpreh mungesn e plot t do madhsie, sasie a do vlere t caktuar, shenj q prdoret pr t treguar vargun e numrave, rendin e njsive: njshe, dhjetshe; tregon vlern 0 C, nj hi. Zeolit /i gr. mineral q krijohet nga plasaritjet e shkmbinjve vullkanik. Zeus /i gr. zeus - zoti i madh, zoti i zotrave, zoti m i madh i qiellit dhe toks, kshtu quhej n mit. e vjetr greke, te romakt Jupitri, zoti i zotrve dhe i njerzimit.

1118

Zhake /ja gjerm. sge - sharr e madhe dore, q prdoret nga dy veta prer dru. Zhak /a gjerm. sack - lloj thesi i trash prej liri a prej krpi. Zhalon /i fr. kunj druri, hu, shkop, q prdoret pr t treguar kufijt e arave, rrugn /kmbalec. Zhanr /ri fr. genre - nnlloj, ( jo lloj, jo gjini ) stil, mnyr q prdoret zakonisht n vend t termit nnlloj n arte dhe letrsi. 2. gjini, lloj, kategori, tip, ton, mnyr, stil. Zhargon /i, argo fr. jargon - e folme karakteristike, e veant e me shprehje jo t zakonshme gjuhsore t nj grupi njerzish q nuk don t kuptohen leht nga t tjert ose fare nga masa e gjr p.sh. n Rusi e Franc shtresat e larta prdornin nj zhargon t quajtur gjuh sallonesh e kuptueshme vetm pr rrethin e ngusht. 1. zhargonet n vepra letrare prdoren me kursim, elementet e zhargonit i takojm n gojn e personazheve, n imitime kur shkrimtari do theksuar me ngjyra m t forta prbrjen klasore si psh. Shpirtra t vdekur t Molierit. 2. argot fr. e folme e mbrapsht e fjalve nga nj grup njerzish, e ngjashme me zhargonin. Zhegr /ra gr. zeogra - tevlik, kulari i kaut, kular i
1119

zgjedhs. Zheton /i fr. jeton - shenj, emblem, pllakz metali ose plastike q zvendson njsin e paras n ndonj loj, n menzn e studentve apo n raste tjera. 2. zhetoni si njsi matse e tekstit n shtypshkronj. Zhigol /i fr. gigolo - valltar argtues, ai q vallzon e argton pr para gra t pasura, dashnor i paguar. 2. valltar i paguar, profesionist i cili luan n vende publike me femrat mysafire. Zhile /ja ar. jelek, triko pa mng; nj loj me letra. Zhilet /i sipas shpiksit Gillette - brisk rroje. Zhiv /a sk. kim. metal i lngt me ngjyr t bardh e i shklqyeshm si argjendi, merkur, ngjrdhi simb. Hg. Zhongler /i fr. artist cirku keq. njeri q merret me dredhi, punon e vepron. Zhugan /i pers. zgjebe, njeri zgjebarak. Zhurnal /i fr. journal - film i shkurtr q shfaq ngjarje t reja e m t rndsishme botrore; shfaq ( reklamon ) zhanre zakonisht para se t filloj filmi kryesor. Zhurnalist /i fr. journaliste - gazetar, ai q shkruan n gazet, ai q punon n gazetari. Zhurnalistik /a fr. pun gazetarie, gazetari,

1120

publicistik, shtypi, gazetat ditore. Zhvertebror /i lat. invertebrata - biol. pakurrizor. Zhypon /i fr. jupon - fund i gjr grash a vajzash, fund, fust; kmish e brendshme pr gra ose pr vajza. Zift /i turq. katran, lloj rrshire shum e zez, bitum, ser; lnd e helmt, zgjyr duhani, nikotin. Zinxhir /i turq. vargua, verig, hallkat e nj vargoi. Zimologji /a lat. tharm, brum, ferment kim. deg e dijs q merret me studimin e fermentimit t lndve organike. Zimoz /a lat. tharmi ose kim. fermentimi. Zigom /a lat. mollz, harku i mollzave t faqeve, asht fytyre. Zink /u gjerm. kim. metal me ngjyr t bardh n t kaltr, q nuk ndryshket, petzohet leht dhe prdoret pr veshjen e elikut, pr en kuzhine, n industrin elektrike etj. simb. Zn. Zmalt /i it. lnd e qelqt dhe e patejdukshme, me prbrje kallaji e antimoni, prdoret pr lyerjen e enve t ndryshme prej dheu, metali e qelqi pr mbrojtje dhe zbukurim, vernik, llak. 2. zmaltoj it. lyej. Zon /a lat. brez; brez toke q ka klim, bimsi,lagshti krahin, vend, hapsir q dallohet

1121

pr veorit natyrore dhe klimatike, vend i kufizuar ku zhvillohet ndonj veprimtari . Zoo fj. form. lat. zoo<zoon kafsh, gj e gjall, pjesa e par e fjalve t prbra me kuptimin : gj e gjall, q i prket kafshs a shtazs. Zograf /i gr. piktor ikonash t kishs nga mesjeta. Zolaizm /i fr. natyralizmi letrar i Emil Zols 1840/902 Zooantropi /a lat. mjek. bindje e t smurit psikik se sht kthyer n kafsh. Zoocenoz /a gr. bashksi shtazore. Zooerasti /a gr. shtazri, sodomi; marrdhnje t njeriut me shtazn (sex). Zoofarmakologji /a gr. mjek. shkenc q studion barrat shruese pr kafsh. Zoofili /a lat. afinitet, dashuri, pasion mjek. prirje patologjike pr perversion me kafsh. Zoofag /u gr. kafsh mishngrnse. Zoofit /i gr. kafsh detare trupi i s cils i prngjan bims. Zoofitologji /a gr. shkenc q zoofitet. Zoofob /i lat. mjek. frik patologjike nga kafsht. Zoofori /a arkit. korniz me figura kafshsh. Zoogjen /i gr. krijim; mineral i krijuar prej kalbjes s trupit t kafshve.
1122

Zoohigjien /a gr. shkenca q studion kushtet n t cilat mbahen, ruhen rritn shtazt. Zookimi /a gr. studjon proceset kimike n organizmin e shtazve Zoolit /i gr. kafsh e ngurosur. Zoologji /a lat. shkenca e natyrs q studion botn shtazore. Zoolog /u lat. specialist n fush t zoologjis. Zoomorf /e gr. gj a send q ka formn e kafshs. Zoomorfi /a gr. t pikturuarit e njeriut ose bims n formn e kafshs n artin e mesjets. Zoonim /i gr. emri i kafshs. Zoonoz /a lat. mjek. smundje infektive q prek zakonisht kafsht, por q u transmetohet edhe njerzve. Zoopark /u gr. kopshti zoologjik, ku mbahen shtazt e egra. Zoopsi /a lat. mjek. halucinacione vizive, kur t smurit i duket se shikon kafsh. Zoopsikologji /a gr. shkenc q studion dukurit shpirtrore t kafshve. Zoospor /a gr. far, fryt; qelizat e lvizshme t shum algave e krpudhave q shumohen pa fekondim. Zooteknik /e gr. shkathtsi, zhdrvjelltsi, mprehtsi, art q ka t bj me zooteknin.

1123

Zootekniku gr. specialisti i mesm ose i lart. Zootoksin /a lat. shigjet e helmatisur, helm; mjek. lnd helmuese me origjin shtazore. Zootomi /a gr. anatomia e kafshve, prerja e kafshve. Zooveteriner /i lat. mjek i kafshve; specialist n zooteknik dhe n veterinari. Zumpara /ja pers. letr grrithse me t ciln lmojm sende druri, metali etj. Zumparim /i pers. frkimi. Zurna turq. dasm; fyell me nj pipz t dyfisht prej kallami me 8 vrima, syrle. Zylyfe /ja turq. cullufe. Zymbyl /i turq. trndafil me er t mir q lulzon n fillim t pranvers. Zyrifa /ja turq. cim, qndisje, stolisje. Zz. Gabimet e lshuara n brendi t fjalorit do ti nxjerrim n nj letr shtes q do ti bjm fjalorit para botimit ZYY F U N D

1124

1125

1126