ran Trklerinde Kimlik Meselesi

Dr. Bilgehan A. GKDA M. Rza HEYET

zet: Bu makalede ran ve Gney Azerbaycan Trklerinin zellikle 20. yyda, yani Trkenin randa yasak olduu bir dnemde kimliklerini tanma ve koruma yolundaki faaliyetleri; randa Trke basnyayn hayat ve Trk aydnlarnn karlatklar sorunlar ele alnmaktadr. Bu almada ayrca ranl Trklerin son yllarda Azerbaycan Trkesiyle nerettikleri 30dan fazla dergi hakknda bilgi verilirken Trk dili, edebiyat ve tarihi konusunda onlarca eserin yaymlanmas ile ilgili geni deerlendirmeler yaplmtr. Anahtar Kelimeler: ran Trkleri, kimlik meselesi, Trkoloji, basn-yayn hayat, Varlk dergisi.

Giri 10 ubat 1828de 16 yl sren bir sava sonrasnda Rusya ve ran arasnda imzalanan Trkmenay Anlamas ile Azerbaycan ikiye blnm, Aras nehrinin kuzeyi arlk Rusyasna, gneyi ise Kacar slalesi ynetimindeki rana braklmtr. Tarih boyunca Trklerin ynetimi altnda olan ran corafyas M.. 4200lerde Trkler tarafndan kurulan Kuti Devletinin de zerinde yer ald bir toprak parasdr. Trklerin ana yurdunun bu blge olduuna dair aratrmalar gnden gne artmaktadr (Celilov 2000). Fars-Med-Sasan egemenlii ise yaklak 500 yl srmtr. Bu tarih gereklerden yola kldnda rann ok eski bir Trk yurdu olduunu apak grmek mmkndr. Bata Azerbaycan Trkleri olmak zere Trkmenler, Kakaylar, Horasan Trkleri, Halalar, Sungurlar, Ebiverdiler, Kazaklar ve zbekler gibi Trk gruplar rann belirli blgelerinde yaamaktadrlar (Blega 1997: 272).

Krkkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edeb. Blm / KIRIKKALE batsiz@yahoo.com Ankara niversitesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm / ANKARA m_r_heyet@hotmail.com bilig Yaz / 2004 say 30: 51-84 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Yaz / 2004, say 30

randa yaayan Trklerin nfusu ile ilgili kesin bir rakam verilmemektedir. Verilen rakamlarda Trk nfusu en az 20 milyon, en ok 35 milyon olarak gsterilmektedir. randaki Trklerin nfusu 25 milyon (Heyet Sarrafi 1999: 61), 33 milyon (Gldiken 1998:44), 20 milyon (Blega 1997), 25 milyon (Saray 1999: 261), 34 milyon (ehregani 2002) olarak birbirinden farkl ekilde verilmektedir. Dnya Bankas lke Profilleri veri tabanna gre 66,1 milyonluk ran nfusunun %42sini Trkler oluturmakta olup, bu oran da yaklak 25 milyonluk bir Trk nfusunu gstermektedir (tk 2002: 10). Bin yla yakn ran ynetimini elinde bulunduran ve lke nfusunun yaklak yarsn oluturan ran Trklerinin siyasi durumu olduka ilgintir. Kacarlar dneminde Trklerin randaki konumunu anlatan Mehmet Emin Resulzade; ran Trklerinin ne Rusyada olduu gibi mahkum, ne de Trkiyede olduu gibi hakim bir millet olmadklarn ve Farslarla hukukta eit vatanda hlinde olup ayn haklara, ayn imtiyazlara sahip olduklarn belirtiyor. Resulzadeye gre ran hkmdarlarnn Trk olmas Trklere zel bir ayrcalk bahetmedii gibi, Fars milletinin tazyikine de sebep olmamtr (Resulzade 1993: 17). Fakat ne yazk ki, Kacarlarn hakimiyetinin sona ermesi ve Pehlevilerin i bana gelmesiyle ran Trkleri, ikinci dereceli vatanda dzeyine derek vey evlat muamelesi grdler. ran Trkleri arasnda baz mill hareketlerin vuku bulduunu grmekteyiz. Rusyada 1905 ihtilalinden sonra Azerbaycanda zgrlk ve mill hkmet kurma fikirleri kuvvetlenmi ve bu gibi fikirlerin yaratt hareketler randa Merutiyet inklabna sebep olmutur. Merutiyet tarihinin de gsterdii gibi, randa Merutiyet inklab hem dnce hem de hayata geirilmesi bakmndan en ok Azerbaycanl yazar, air ve hrriyetilerine borludur (Heyet 1985; 20). O dnemde, Settarhan nderliinde Tebriz merkez olmak zere balayan zgrlk hareketi baaryla ilerlemi, 1907den itibaren Rus-ngiliz anlamalar karsnda skntyla karlamtr. Rza Han dneminde etnik gruplara uygulanan asimilasyon politikas randa mill hareketlerin biimlenmesine yol at. 1920de Muhammed Hyaban nderliinde kurulan Azadistan devleti bu biimlenmenin en ak rneidir. Bu akm isyann bir yl sonra bastrlmasyla sona erdi. 1945te Seyid Cafer Pieveri nderliinde kurulan Azerbaycan zerk Hkmeti Tahran ynetiminin kanl mdahelesi sonucu bir yl sonunda yklmasna ramen onun taraftarlar dncelerini devam ettirdiler. 1945-1946 yllar arasnda Pieveri nderliindeki Azerbaycan zerk Hkmeti zellikle kltr ve eitim alannda nemli reformlar gerekletirmitir. Bu ksa srede Azerbaycan Trkesi Azerbaycann resm dili ilan edilmi, okullarda ve devlet kurumlarnda kullanlmaya balam ve
52

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

ilk okul rencileri iin Ana Dili adl alt ciltlik ders kitab yaynlanmtr. Tebriz niversitesi kurularak Trke eitim ve retim ve Tebriz radyosu tesis edilerek Trke yayn yaplmaya balatld. Azerbaycan gazetesi Azerbaycan Demokrat Partisinin (Frkasnn) resm organ olarak siyas, edeb ve sosyal konularda makaleler neretti. Onlarca Trke kitap, dergi ve gazete yaynlanmaya balad. Tebrizde Gney ve Kuzey Azerbaycan airlerinden ibaret bir airler meclisi oluturuldu. Sahir, Sehend, Bala Azerolu, Medine Glgn, H. Biluri, Y. eyda ve birok nl air ilk Trke iirlerini orada okudular. airler meclisinde okunan iirler toplanarak 1945 ylnda airler Meclisi adl 80den fazla airin iirlerini ieren bir antoloji eklinde hazrlanmtr. 1941-1946 yllar arasnda lkenin yabanc gler tarafndan igali srasnda ve merkez hkmetin zayflad bir dnemde Azerbaycan sosyal ve siyasal mcadelelerin odak noktas hline geldii gibi Azerbaycan Trk edebiyat da ieklenmeye balamtr. O zamana kadar daha ok gazel ve hiciv iirler yazan Ali Fitret, M. Biriya, H. Sahaf ve Mahzun gibi airler artk mill ve itima konularda iir yazmaya baladlar. Uzun yllar yasakl ve bountulu ortamda yaadndan dolay Farsa iir yazan Habip Sahirin Trke iir yazmas iin gzel bir ortam saland. Azerbaycan zerk Hkmetinin 1946 ylnda kanl ekilde ortadan kaldrlmasndan sonra Tahran devletinin fermanyla Trke yaynlanm olan btn kitaplar toplatlp imha edildi ve Trke yeniden yasakland. Azerbaycann nl airi Samed Vurgun Yandrlan Kitaplar adlyla Pariste Uluslararas Bar Kurultaynda (1952) okuduu itiraz iirinde bu olay gzel bir ekilde yanstmtr: ...Cellat, menim dilimdedir bayatlar, gomalar, De, onlar hi duydu mu senin o da rein? Her gerayl perdesinde min anann kalbi var, Her ikestem evladdr bir mukaddes dilein, De, onlar hi duydu mu senin o da rein?.... ...Cellat, yanp od olsa da kle dnmez arzular, Tabiatn ana kalbi kul domam insan, Her rein z dnyas bir saadet arzular, Kanlar ile yazlmtr her azadlk destan, Tabiatn ana kalbi kul domam insan... . 1960l yllarda rejim mill aznlklarn tarihine, diline, edebiyatna, folklor ve etnografyasna ait baz eserlerin nerine imkan tanyordu. Azerbaycann ayr ayr ehirlerinin etnografyas hakknda monografi ve makaleler de ya53

bilig, Yaz / 2004, say 30

ymland. Azerbaycan Trk folkloruna ait kitapklar neredildi. Bu yllarda Tebriz, Erdebil ve Urmiye ehirlerinde Farsa, aralklarla 7 adet haftalk dergi, bir adet de gnlk (Azerbaycan) gazete vard. 1970'lerde ise bu say bee dt. Tarih ilmi tamamen siyas polisin nezareti altndayd. ah rejimi mill uurun artmasnda edebiyatn byk roln dikkate alarak, Trke edeb eserlerin nerine izin vermiyordu. Azerbaycan edebiyatnn byk zorluklarla yaymlanm (bazlar gizli) eserlerinin says ok azdr (Nesibzade 1997: 93-94). 1979da ran slam Cumhuriyeti kurulana kadar ok az sayda Trke eserin baslmasna izin verilmitir. Prof. G. Doerfer, 2. Dnya savandan 1969a kadar randa Azerbaycan Trkesi stne ancak 20 kadar dilbilimle ilgili almann yaynlandn bildirip onlarn en iyisi olarak da M. A. Ferzanenin Mebani-yi Destur-i Zeban-i Azerbaycan (Azerbaycan Dili Gramerinin Temel Kurallar) adl eserini gstermektedir. Doerfer, ayrca bu eserin Muharrem Erginin, Osmanlca Dersleri I, Trk Dil Bilgisi, stanbul 1958, 2. Bask 1962, adl kitab rnek alnarak yazlm olduunu da kaydetmektedir (G. Doerfer 1969: 2). Pehlevi rejiminin Farslatrma siyaseti sonucunda, ruhsuz ve snk bir hle gelip resm kullanl yasaklanm olan Trk dili ve edebiyatnn yeniden canlanmasnda Hyder Babaya Selam eserinin byk rol olmutur. Bu eserin yaynlanmas Pehlevi dneminin en byk edeb olay olarak deerlendirilmektedir. M. H. ehriyar, ilk iki dizesini ana dili olan Azerbaycan Trkesiyle syledii hlde, uzun zaman yalnz Farsa iir yazm ve yaratclnda ran klsik slbunu seerek zamanla gazel stad olmutur. O, 1953te annesinin tavsiye ve istei zere ana dilinde iir yazmaya balam; ilk yazd Hyder Babaya Selam manzumesi, kendisinin de beklemedii bir ekilde bir aheser olmu ve aire yalnz randa deil, btn Trk lkelerinde n kazandrmtr. Hyder Babaya Selam manzumesi yaynlandktan sonra ksa bir zamanda halk tarafndan sevilerek okunup ezberlenmi ve randaki Trk edebiyatnda bir dnm noktas yaratarak Azerbaycan iirinde de yeni bir dnem balatmtr. Bu manzume, ayn zamanda iki Azerbaycan arasnda edeb bir kpr hline gelerek Hasret Edebiyatnn glenmesine neden olmutur (Heyet, 1989: 2930). Hasret Edebiyat, 1828de Kuzey Azerbaycann ar Rusyas tarafndan igal edilmesinden sonra her iki Azerbaycan halknn birbirlerine duyduklar zlemi dile getirdikleri iirlerden olumaktadr. Sovyetlerin kurulmasnn ardndan snrlarn tamamen kapatlmas sonucunda Hasret Edebiyat halk iirinden yazl iire gemitir. Hasret Edebiyatnda Aras nehri ana motif olarak ele alnm ve Kuzey Azerbaycanda Sleyman Rstem Gney Azer54

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

baycanda ise ehriyar onun en byk temsilcileri olmutur. randa Trke yazma temaylnn glenmesiyle Trke baz kitaplar yaymlanmtr. Pehleviler dneminde yaymlanm olan Trke kitaplarn byk ksmn iir ve halk edebiyatna ait eserler oluturmaktadr. 1943 ylnda A. Mtehidinin 2500 Trke deyim ve ataszn ieren eseri yaymland. 1953te Ali Tebrizli, Dstn-i Asl ve Kerem kitabn, ardndan da ah smayl adl tarh romann yaymlatt. 1960 ve ondan sonraki yllarda Tebrizin Firdevsi yaynevi tarafndan ehnamenin Trkmen Trkesine tercmesi ve Muhtar Nme, skender Nme ve Rstem Nme gibi Trke eserler yaymland. H. M. Savalan, 1962 ve 1964 yllarnda Terneha-ye Torki (Trke arklar) adl iki ciltlik halk trkleri kitabn yaymlatt. M. A. Ferzane, 1963te Bayatlar kitabn, 1964te ise yukarda anlan Mebni-ye Destr-e Zebn-e Azerbaycan eserini neretti. M. M. timadn 1957de Gelinler Bezei, 1965te ise 400 beyit ve 4000 szckten oluan Nisab-i timad veyahut Kitab-i Lgt-i Manzum (Manzum Szlk) adl Farsa-Trke manzum szl Tahranda yaymlanmtr. Ayrca onun aramba Bazar, Gl Gonas, Munazire-yi Edeb (Edeb Tartma / iirleme), Ayine-yi Ahlk (Ahlak Aynas), Bedregetl-Sebyan, Mizanul-na, Elifba-yi Cedid (Yeni Alfabe), Tuhfetl-Sebyan gibi eserleri bu dnemde yaymlanmtr. 1965 ylnda Selamullah Cavidin Nemuneha-yi Ez Folklor-i Azerbaycan (Azerbaycan Folklorundan rnekler) eserinin birinci cildi ve 1979da Devrimden hemen sonra da onun ikinci cildi, 1966da Samed Behrengi ve Behruz Dehgann birlikte topladklar Folklor-e Azerbaycan (Azerbaycan Folkloru), Ksseha-ye Azerbaycan (Azerbaycan Masallar), Pre Pre eserleri, 1967de Peymayi ve Firuz Heyetin Farsa-Trke (Trkiye Trkesi) ve Trke-Farsa szlkleri ve 1968-1978 yllar arasnda ise H. Sadikin Mecmue-ye Vkif (Vakif Mecmuas), Aklar, Asri Ez oara-ye Azerbaycan (Azerbaycan airlerinin Eserlerinden rnekler), Sayalar, Makalat-e Felsefiye M. F. Ahundov (M. F. Ahundovun Felsef Makaleleri) adl eserleri yaymlanmtr. Dilbilgisine ait yazlm olan eserler arasnda S. Cavidin 1964te yaymlad Hodamuz-i Zeban-i Azerbaycan ve Fars (Azerbaycan ve Fars Dillerinin Kendi Kendine renme Klavuzu) eseri daha ok gnlk konuma konularn iermektedir. Ayrca Heyran Hanmn eserleri, Fuzulinin Leyli ve Mecnun eseri, H. Kerimi Merageinin Rengareng adl 5 ciltlik iir kitab ve onlarca Trke manzum eser bu dneme ait yaynlar ierisinde yer almaktadr (Heyet 2001: 270, V. Mustafayev 1991). randa Fars milliyetilii 19. yzyldan gnmze kadar ideolojik biim ile gelmitir. Fikr temellerini daha ok Fars olmayan gruplarn att Modern
55

bilig, Yaz / 2004, say 30

Fars Milliyetilii, 1924te Kaar Hanedannn devrilmesiyle iktidara gelmi ve Pehlevler dneminde hakim ideoloji olmutur. Fetheli ahn olu Celaleddin Mirza-ye Kacar, S. Hasan Takzade, H. Kazmzade ranehr-e Tebriz, Mahmut Afar, S. Ahmet Kesrev, E. Azad Merage, Taki Arn, Timurta, D. Rzazade afak gibi Trkler ve Mirza Melkum Han (Ermen), Melikl-uar-e Bahar (Grc asll), M. Ali Furgi (Yahdi asll) gibi dier etnik gruplara mensup kiiler randa Fars milliyetiliinin nclerinden olmulardr (Heyet, 2002: 20). Pehlev rejiminin uygulamalarna dayanak yapt Azer Y Zebn-e Bstn-e Azerbaycan (Azeri veyahut Azerbaycann Eski Dili) 1921 ylnda Ahmet Kesrev tarafndan yazlmtr. Kesrev bu eserinde Trklerin Ar rkndan olduunu ispatlamaya almtr. Azerbaycanllarn Trk olmadklar Azer adl ayr bir ulus oluturduklarn ifade eden Kesreviye gre Azeriler Seluklularn rana gelmesiyle zellikle de Safevler zamannda Trklemilerdir. Modern Fars milliyetilerinin esas amac dier etnik gruplarn Farslamasna yneliktir. Fars milliyetilerine gre Azerbaycan Trkleri sonradan Trklemi olan Trke konuan bir halktr. Sovyetler Birliinin Trk Dilli Halklar gr ile ran Pehlev idaresinin baknn benzerlii dikkat ekmektedir. Taki Arni, Azerbaycan y Yek Mesele-ye Heyti ve Memti-ye ran (Azerbaycan yahut da rann lm ve Kalm Meselesi) adl yazsnda Azerbaycan halknn dou vahileri ve kan ien Moollar tarafndan Trkletirildiklerini yazdktan sonra Azerbaycanda Trkenin yok edilmesi ve Farsann yaygnlamas iin ran devletine yle bir teklifte bulunmaktadr: ...zellikle Maarif Bakanlnn o blgeye ok sayda Fars dili retmeni gndermesi ve ucuz fiyata hatta bedava olarak Farsa kitap, gazete ve makale yaymas gerekmektedir. Azerbaycan genlerinin de fedakarcasna Trke konumaktan vazgemeleri gerekiyor. (Afar 1989: 126-133). Mahmut Afar, Yegnegi-ye raniyan ve Zebn-e Fars (ranllarn Birlii ve Fars Dili) yazsnda Trkenin randa yabanc bir dil olduunu syleyerek onu arlmam misafir ve rahatsz edici bir unsura benzetmekte ve Azerbaycann herhangi bir okul veya niversitesinde Trkenin 5 dakika olsun bile okutulmasna kar olduunun altn izmektedir (Afar 1989: 288-289). Cevat eyhulislami ise Zebn-e Fars Nen-e Vl-ye Melliyet-e ran (Fars Dili ranlln stn Simgesi) adl makalesinde yle yazyor: ...Yerel diller ierisinde, Trkenin Azerbaycanda (Trkiye ile snr olan eyalette) haddinden fazla yaylmas ve Arapann Hzistanda (Irak ile snr olan eyalette) ok fazla yaygnlamas gzard edilmeyecek iki byk tehlikedir. nk bu iki yerel dil, Krtenin aksine olarak, eskiden ran
56

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

nk bu iki yerel dil, Krtenin aksine olarak, eskiden ran paralamak isteyen Panturanist ve Panarabistler tarafndan suiistimal edilmitir. Mellif sonra Trke ve Arapann konuulduu blgelerde Farsann yaylmas iin ok ilgin bir teklif ileri sryor: Azerbaycan, Zencan ve Hzistann kk yal ocuklarn Avrupadaki genlerin mbadelesi sisteminde olduu gibi, Farsa konuan saygl Fars ailelerinde bir iki yl misafir olarak kabullenmekle, Farsann bu ya grubu (12-16) ierisinde yaylmasna yardm edilmelidir (Afar 1989: 441-467). Rza ahn babakan, retmeni ve randa modern Panfarsismin kurucularndan olan M. Ali Furgi, Ankarada Bykeli olduu dnemde aha ve ran Dileri Bakanlna gnderdii mektupta randa alfabenin deimemesi gerektiini u nedenlerle aklamaya alyordu: Son zamanlarda Trkler alfabelerini deitirip Latin alfabesine getiler. Dolaysyla da onlarn ran Trkleriyle olan kltrel ilikileri kesilmi oldu. Eer randa da Latin alfabesine geersek onlarn ilikileri yeniden kurulur ve bu da ran iin byk bir tehlike oluturur. Mektubunun dier ksmnda ise randaki aznlklar tehlikeli unsurlar olarak deerlendirmektedir: randa Yahdi, Ermeni ve Asuri gibi az nfuslu ve tehlikesiz aznlklar vardr. Ancak Trkler, Krtler ve Araplar byk nfusa sahip tehlikeli aznlklardrlar. En tehlikelisi ise Trklerdir ve devletin bunu her zaman gz nnde bulundurmas gerekir.(Heyet 2002: 16). 12 ubat 1979da kurulan ran slam Cumhuriyeti gemite ah ynetiminin etnik ve kltrel asimilasyonuna urayan bata Trkler olmak zere, Fars olmayan halklarn talepleriyle karlat. lk dnemlerde bu halklara baz idar ve kltrel haklarn verilecei ynetim tarafndan ifade edilmitir. 1979da Tahran niversitesinde ran Hukukular Cemiyetinin davetiyle ran kavimlerinin kltrel sorunlar ve ran slam Cumhuriyeti Anayasas konusunda rann eitli etnik ve siyas gruplarnn da katlmyla gerekleen toplantda, hazrlanmakta olan ran Anayasasnn deiik ilkeleri ele alnmtr. Bu toplantda Azerbaycan Cemiyeti tarafndan Prof. Dr. Cevat Heyet, Prof. Dr. Hamit Nutki ve Dr. H. Katibi Anayasaya okul eitimi 4. snfa kadar ana dilinde ve ondan sonra ana dili ve Fars dillerinde olacaktr ve Radyo-televizyon ve btn kitle iletiim aralar kavm, yerel ve mill kltrn gelitirilmesine hizmet edecektir maddelerinin eklenmesini istemilerdir (Nutki 1979: 12-13). Buna benzer talepler randaki Arap, Krt, Belu, Trkmen ve Gilekler tarafndan da ileri srlm, zellikle Krtlerin klar bu dnemde bastrlmtr. Muhtariyet talepleri rejime ve lkeye ynelik blc bir hareket olarak nitelendirilmitir. ran Anayasasnn 19. maddesinde btn kavimlerin eit haklara sahip olduklar belirtilse de 15.
57

bilig, Yaz / 2004, say 30

maddede Farsa resm ve zorunlu dil statsne sahip, Trke ve dier dillerin okullarda retilmesi ise sanki devletin grevi deilmi gibi serbest braklmtr. ran Anayasasna gre, rann resm ve ortak dili Farsadr. Btn resm belgeler, yazmalar, metinler ve ders kitaplar bu dil ve bu alfabeyle olmaldr. Fakat, yerel ve kavm dillerin basnda ve kitle iletiim aralarnda kullanlmas ve onlarn edebiyatlarnn Farsann yannda okullarda retilmesi serbesttir (Knn-e Ess 1991: 26-27). ran slam Cumhuriyetinin kurulu aamasnda Trkler etkin rol oynamlardr. 1978 ubatnn 18-19unda Tebrizde meydana gelen ayaklanma ah rejiminin yklmasna nemli darbe indirmitir. ran slam Cumhuriyetinin kurulduu yllarda Trklere nisb zgrlk gzlenmektedir. Bu yllarda Trklerin kurduu baz siyas ve kltrel cemiyetler ortaya kt. Azerbaycan Demokrat Partisi ilk olarak faaliyete balam, Azerbaycan gazetesi ve dergisi yayn organ olarak hizmet vermitir. Ancak bu ksa mrl olmu, 1980 yazndan itibaren faaliyetine son verilmitir. 1979 ubatnda Ayetullah eriatmedri taraftarlarnn kurduu Halk-i Mselman (Hezb-i Cumhuri-ye Helg-i Moselman-i ran) Partisi birok ehirde tekilatlanmtr. Yayn organ Farsa yayn yapan Halk-i Mselman gazetesidir. 1979 Aralk aynda Tebriz isyan bahane edilerek parti kapatlm, eriatmedri ev hapsinde gzetim altnda kaldktan bir sre sonra vefat etmitir. ran slam Cumhuriyetinin belli bir dnemlerinde liderlik, cumhurbakanl, babakanlk ve ordu bakanl gibi nemli makamlar hep Trklerin elinde olmutur (S. A. Hmeneyi; Lider ve eski Cumhurbakan, E. Benisadr; ilk Cumhurbakan, M. H. Msevi; eski Babakan, Msevi Erdebil; Adliye Bakan, Safevi Devlet Muhafzlar Ordusu Bakan vs.). 1979da ah rejiminin devrilmesi ve ran slam Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra Trklerin sahip olduu nisb bir hrriyet ortamnda birden bire Trke matbuat ve kitapta bir patlama yaanr. Onlarca gazete ve dergi ana dili ile yayn yapmann heyecan ile ilk yllarda mill uuru kuvvetlendirici yazlara arlk vermitir. Devrimden hemen sonra kurulan Tebriz airler ve Yazarlar Cemiyeti 1980li yllarn banda yayn organ lker dergisinde devrimi ven yazlara Trk dilinde yer veriyordu. Yine bu yllarda Tebrizde Gen air ve Yazarlar Cemiyeti Genclik adl yayn organ ile ayn dorultuda yayn yapmaktayd. 1979 Nisannda Tahranda kurulan Azerbaycan airler ve Yazarlar Cemiyeti 1981 ubatnda Gne mecmuasn karmtr. 1979 Martnda Tahranda faaliyete balayan Azerbaycan Medeniyeti Cemi58

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

yeti nl air Habib Sahirin nclnde kurulmutur. Yolda, nklap Yolunda, Yeni Yol ve birok dergi, ran Trklerinin sorunlarn ve taleplerini ele alan yazlarn yan sra, Marksist grlere yer verdiinden zaman zaman rejim tarafndan kapatlmtr. Ad geen dergilerin karlmasnda Hseyin Dzgnn hizmetleri byktr. Tahranda Azerbaycan meselelerini aratran bir grup enlibel gazetesini karmtr. Hibir grup ve partiyle ilgisi olmayan baz dergiler de bu dnemde yaymlanmaya balamtr. Cevat Heyetin nclnde kan Varlk, Tebrizde yaynlanan Dede Korkut dergileri ve Furg-i Azadi gazetesinin nl air Yahya eydann denetimindeki Trke blm Trk kltr yolunda nemli grevler grmlerdir. 50 yllk Pehlev idaresi yayn yapmann al iinde onlarca dergi, yzlerce kitap nerini devrimin ilk yllarnda gerekletirdiler. Yukarda ismini saydmz dergi ve gazetelerin dnda bir ksm Trke ve Farsa kan baz dergi ve gazeteler ise Tebrizde Odlar Yurdu, Ulduz, Araz gazetesi, Molla Nesreddin, Dede Korkut dergileri, Sarabda Veten Urunda gazetesi, Tahranda Azadlk, Korolu, Azerbaycann Sesi dergileridir. Bu dergilerin tamamna yakn 1979-1980 yllar arasnda neredilmi bir ou birka say kabilmi, bazlar madd skntlardan dolay, bir ksm ise ran ynetimi tarafndan eitli bahanelerle kapatma yoluna gitmitir. Varlk dergisi zamanmza kadar yaynn srdrmtr. Devrime kadar ran Trkleri arasnda ana dillerinin kullanmnn yasak edilmesi neticesinde okuma yazma bilenlerin az olmasn dikkate alan baz parti ve cemiyetler gazete ve dergi neretmenin yannda Trkenin retilmesine ve yazlmasna ynelik kurslar atlar. Tebriz evlerinde Trke dilbilgisi kurslarnn almasnda M. T. Zehtabinin byk rol olmutur. Tahran ve Kum niversitelerinde ise C. Heyet Trk dili ve edebiyat tarihi alannda, H. Nutki dilbilgisi, M.A. Ferzane Azerbaycan halk edebiyat ve H. Sadik dilbilgisi sahasnda, Azerbaycanl rencilerin atklar zel kurslarda Trke ders veriyorlard. Son yllarda da rann birok niversitesinde (Tahran niversiteleri, Tebriz, Urmiye, Erdebil, Ret, sfahan, iraz, Zencan, Kerec vs.) rencilerin kiisel giriimiyle Trke kurslar alarak A.Sarrafi halk edebiyat ve folklor arlkl dersler verirken, . Refref, . Hadi, Dakn, mami, T. Hudyi, H. Gamberpur, H. Ridi, M.R. Heyet vd. tarafndan Trke retimi gerekletirilmitir. ran slam Cumhuriyetinin kurulu yllarnda ran Trkleri Tebriz Tiyatro Cemiyetini kurmu, Arn Mal Alan, Meedi bad gibi mehur eserler sahnelenmitir. Tebrizde her hafta sonu klarn saz alp iir sylemeleri uzun srmemi 1980 ylnn sonlarna doru bu faaliyetler slma aykr grlm ve yasaklanmtr (Tagyeva 1991).
59

bilig, Yaz / 2004, say 30

1980 ylndan itibaren Trk aydnlar arasnda kullanlan Arap alfabesi slah edilerek Trkeye uygunluunun salanmas yolunda baz admlar atlmtr. Bu konuda Hamit Nutki alfabe zerinde alan dier limlerin (K. Merutei, H. M. Savalan, M. T. Zehtabi, B. Behzadi vs.) de grlerini dikkate alarak Arap alfabesini Trkeye uygunlatrmaya alm, Farsa ve Arapada olmayan , , gibi sesler iin baz harfler ve iaretler ekleyerek, tespit ettii yaz kurallarn Varlk dergisinde uygulamtr. Hamit Nutkinin bu almalar mla Klavuzu veya Yaz Kideleri adyla hem Varlkta hem de ayrca kitap eklinde yaymlanmtr. 2000-2001 yllarnda Arap alfabesinin yeniden gzden geirilmesi ihtiyac duyulunca Tahranda iki ayr Ortografi Semineri gereklemitir. Dr. Cevat Heyetin bakanlnda ve Varlk, Nevid-i Azerbaycan, ems-i Tebriz, Erk, iek, Mehd-i Azdi, Avyi Eredebil gibi birok gazete ve dergi temsilcileri ile birlikte iekler Kuruluu, Miov Kltr Dernei, Gney Medeniyet Oca, Endie-yi No Yaynevi, Sbir Dernei ve Azerbaycan Biliyurtlular Toplumu temsilcilerinin ve onlarca yazar ve airin katlmyla gerekleen bu toplantda alfabenin ad, nl ve nszlerin yazl, diftonglar, hemze, birleik kelimeler ve bu gibi konular ele alnm, ilm heyet tarafndan hazrlanan tasar katlmclara datlm ve alnan neticeler gizli oylama yoluyla seilmi olan 3 kiilik bir komisyon (Behzad Behzadi, A. Sarrafi, M. R. Heyet) tarafndan deerlendirilmitir (Trk Dili Yaz kurallar 2001). Seminerin sekreteri (ktibi) brahm Refrefin her iki seminerin geirilmesinde byk hizmeti olmutur. 1979dan gnmze kadar ran devleti tarafndan gereklemi olan tek Trkoloji semineri 1987de Tebriz niversitesinde Azerbaycan Trkesi ve Edeb Dil zerine Aratrmalar ad altnda dzenlenmitir. ran Kltr Bakanlnn Dou Azerbaycan Eyaletindeki Genel daresince dzenlenen bir gnlk bu seminerde Tebriz niversitesi rektr Dr. Seyflu, Trke Aratrma Merkezinin alacana karar verildiini ve niversitelerde Trke blmlerin almas gerektii konusunda Radyo ve Televizyon Dairesi tarafndan Yksek Kltrel Devrim Konseyine mektup gnderildiini belirtmitir. Seminerde Dr. Yesrebi slamda rk, soy ve dil ve Dr. C. Heyet Azerbaycan Trkesinin Tarihi, Dr. Hamit Nutki Genel Azerbaycan Trkesi,Yaz Dili-Bedii Trke konularnda tebli sunmu ehriyar ise Trke iir okumutur (Varlk 1987: 3-5). Onlarca Trke kitap ve derginin yaymlanmas ve devlet tarafndan bir Trkoloji seminerinin yaplmas randa Panfarsistlerin sert tepkisine neden olmutur. Dr. Cevat Heyetin 1985 ve 1986 yllarnda yaynlatt Tarih-e Zeban ve Lehceh-ye Torki (Trk Dili ve Lehelerinin Tarihi) kitab resm
60

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

teekkr mektuplaryla Cumhurbakan S. A. Hmeney ve Babakan M. H. Msevinin beenisini kazanp Trk dili ve kltrne byk bir hizmet gibi deerlendirilse de Panfarsistler tarafndan rann paralanmas yolunda atlan tehlikeli bir adm olarak nitelendirilmitir. ran Panfarsistlerinin nde gelen simalarndan olan Nasrullah Purcevadi, 1987de yaynlatt ran-e Mazlum adl makalesinde ...Konyaya ilk yolculuum olmasna ramen her ey benim iin tandkt. Yalnz mezar sahibi deil, hatta orann binas, oradaki btn eyalar zellikle de iniler, tabelalar ve duvarlar sslemi olan kumalar benimle benim dilimde konuuyorlard. Fakat mezarln dnda her ey benim iin yabanc gzkyordu. Konya halknn dili ve yazs 750 yl nce yaam Mevlanaya ne kadar yabanc idiyse benim iin de bir o kadar yabancyd. Trkler de benim gibi Mevlanay kendilerinden biliyorlard, ama benim aksime onlar Mevlanadan deillerdi... diyerek Konya yolculuunu bu ekilde anlattktan sonra Cevat Heyetin ad geen kitabn sert bir dille eletirmitir. Ona gre C. Heyetin amac Azerbaycan okullarnda Farsann yerine Trkenin okutulmas ve ders kitaplarnn Trke yaynlanmas gerektiini ran slam Devletine kabullendirmektir (N. Purcevadi 1987). N. Purcevadi, Cevat Heyetin kitapta yazdklarn istedii gibi tahrif ederek onu ve onun gibi dnenleri Pantrkist, blc ve Kuzey Azerbaycan ve Trkiye yanls olarak gstermeye almtr: Byk tepki ve teviklere neden olan bu makale, randa Panfarsistlerle Trkenin resmilemesini isteyenler arasndaki atmalar iddetlendirdi. N. Purcevadi, dergisinin bir sonraki saysnda Bz Hem Derbre-ye ran-e Mazlm (Yine de Mazlum ran Hakknda) adl bir makalede Cevat Heyeti rann btnlne kar kmakta ve Anayasay bozmakta sulam ve daha sonra hem C. Heyetin cevabn hem de onun lehinde ve aleyhinde yazlm mektuplar nakletmitir. Purcevadi ikinci yazsnda, Heyet-i Trkenin randa resmi bir dil olmasn sular (N. 1987). Dr. Cevat Heyet ran-e Mazlum makalesine yazd sert cevapta, Purcevadinin cmleleri istedii gibi deitirdiini anlatp onlar dzelttikten sonra sulamalar yantlamtr; Bat hayranlnn moda olduu ah dneminde Tahran maazalarnn %50den fazlasnn ad yabanc kkenli olduu hlde Trke bir isim yasak olup bir kitapta Trke bir kelime grlseydi ah memurlar tarafndan basl durdurulurdu ve o kelime karlmayncaya kadar yaynlanmasna izin verilmezdi. Pehlevi rejimi komnizm ve Sovyetlerden daha ok Trk ve Trke dman idi. O yzden de rana kar iinde
61

bilig, Yaz / 2004, say 30

bir kelime bile bulunmayan Trke kitaplarn yakld dnemde Tde Partisinin komnizmle ilgili kitaplar serbest braklmt... Yazar (Purcevadi), Trkeyi komnizm ve pantrkizmin yaylma arac gibi gstermeye alyor ve elikili bir ekilde beni bir yerde Pantrkist, dier yerde ise komnist adlandryor ve makalesinin 10. sayfasnda da bana mslman ranl diye hitap ediyor. O ve onun fikirdalar pantrkizmin anlamn bilmediklerinden dolay Trkeyi seven veya onun edebiyatn bilen herkese pantrkist diyorlar. Onlara gre pantrkistle trkolog ayn anlam tamaktadr. Cevat Heyetin cevabnn hemen ardndan M. S. mzal bir Trk de, Farslar Mool Neslindendir adl bir yazda Purcevadiyi sert bir ekilde eletirir. kinci mektup yine M. S. imzal bir Trk tarafndan yazlmtr. Purcevadiyi savunan yazsnda mellif, kendisinin Trk olduunu ve genliinde Azerbaycan Demokrat Hkmetinin taraftarln yaptn fakat, bugn pimanlk duyduunu yazmaktadr. Ona gre Azerbaycan halk bir kez bu srece sokulmutur ve bugn ok daha dikkatli olmas gerekir. Kasm Trkan in ve gne yurdundan Avrupann kalbine dek balkl yazsnda Biz Trkler tarihler yaratan muhteem bir milletiz. Gne yurdu ve inden Avrupann merkezine kadar bir kemer gibi yer kresini evrelemiiz. Bizim ok eski bir dilimiz ve zengin bir kltrmz vardr diye Cevat Heyetin kitapta yazdklarnn tamamen gereklere dayandn ve ona kar dncelerin ovenizm rn olduunu belirtmitir. A. S. Avrin adl baka bir yazar Azerbaycanllarn aslen Trk olmadklar fikrini savunduu mektubunda Cevat Heyeti Trk-Fars sava balatmakla sulamaktadr. O yle yazyor: ...nkr edilmez bir gerek u ki, ka yzyl bundan nceden Azerbaycann yerel dili Farsa ve Azerceyle kark bir Trkeye evrilmitir. Fakat bu Trke, mellifin Varlk dergisinde yazd ve resm yerlerde konutuu galiz Trke deildir. Avrin, mektubunun devamnda Panfarsismin hizmetinde olan A. Kesrev, A. Kreng, M. Edip Tsi, N. Ntik, M. Murtezev, M. Nevvab, Sadk Kiya, . Rza, Y. Zuka ve Rahimzade Melek gibi Trk dmanlarnn eserlerinden faydalanmadndan dolay Tarih-e Zeban ve Lehceha-ye Torki kitabn bilim d ve siyasi amalarla yazlm bir eser olarak deerlendirmeye alyor. O C. Heyetin Trk dilinin adnn Azerbaycan kelimesiyle deitirilip onun Azerbaycanla snrlandrlmas hkmetin hilesi ve yaygn bir hatadr. Geen 50 ylda hkmet adamlar ve gerici alimler Azerbaycan tamamyla farkl bir millet ve onun dilini de Trkeyle hibir ilikisi
62

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

olmayan ayr bir dil olarak gstermeye almlar szn iddetle eletirerek byle szlerin bilimsel bir kitapta deil, siyas partilerin beyanatnda sylenmesi gerektiini yazmtr. Ona gre, Varlk dergisini okumayan hibir Azerbaycanl gebe Ouz kabilelerinin masallar arasndaki tannmam Dede Korkut adn tanmaz. Bu gibi yabanc adlar Rstem, Gderz, Giv, Bijen vs. gibi tannm adlarla deitirmek ayrlklktan baka bir ey deildir (N. Purcevadi 1987). Dergide yer alan son mektup Azerbaycanl olduunu yazan Tahrandan Z. Rahim tarafndan gnderilmitir. Azerbaycan Demokrat Hkmeti dneminde Pieveri ve onun kurduu devlete kar mcadele ettiini yazan Z. Rahim, kitab okuduktan sonra Trkeyi savunma ad altnda siyas amalar gtmekten ve dolaysyla da tehlikeli oyunlarn bir daha tekrarlanmasndan korktuunu da gizlememektedir (N. Purcevadi 1987). Gney Azerbaycanda Trke yayn yapan radyo ve televizyon bulunmasna ramen tm okullarda eitim Farsa yaplmaktadr ve tm resm iler resm dilde gerekletirilmektedir. rann iinde bulunan etnik gruplarn komu devletlerdeki soydalaryla yakn kan ve dil balar bulunmaktadr. 1991de bamszln kazanan Azerbaycan Cumhuriyeti ile ran arasnda ilikiler sorunludur. Gney ve Kuzey Azerbaycan arasndaki ilikilerin genilenmesi ve dolaysyla da randa Trklk ve Azerbaycanllk uurunun artmas iki devlet arasndaki mnasebetleri etkileyen en nemli faktrdr. rann bnyesinde yer alan ve zellikle Azerbaycan ve Trkmen Trklerinden oluan Trk unsurlar, bu lkenin Trk Cumhuriyetlerine ynelik tutumunda sorunlar meydana getirmektedir (Erol 2002: 66-75). Kafkaslarda rann politikasn belirleyen hususlar Trkiye ve Rusyann blge politikalaryla Azerbaycann ynelimleri olagelmitir. Kafkaslarda rann Trkiyenin lehine olacak gelimelerden kaygland, bunun ayn kaygy tayan Rusya ile konjonktrel bir uzlamaya yol at ifade edilebilir. randa nfusun byk bir blmn (neredeyse yarsn) oluturan Gney Azerbaycan Kafkaslar konusunda belirleyici klan, Gney Azerbaycan meselesinin gelecekte alaca boyuttur (Sarkaya 2002: 31). Bu gelimeler bata Azerbaycan Cumhuriyeti olmak zere ran, Trkiye ABD ve Rusyann blgesel politikalarn ekillendirmektedir. ran Trk aydnlarn ilgilendiren siyas olaylarn banda, Karaba Meselesi gelir. Karabadaki kanl olaylar ve Kuzey Azerbaycan topraklarnn %20sinin Ermeni gleri tarafndan igali, ran Trklerini birletiren, onlarda mill birlik hissi uyandran en nemli faktrlerden biri olmutur. Karaba sorunu tamamyla siyas bir mesele olmasna ramen, ran Trk aydnlarnn her
63

bilig, Yaz / 2004, say 30

zaman ak ekilde itirazyla karlamtr. Karaba ehitlerine yas trenleri dzenlenmi, ran slam Cumhuriyeti devletinden Karaba mslmanlar iin yardm talep edilmi ve hatta gnll asker olarak Ermeni igalcilere kar savaa hazr olduklar ran devlet adamlarna yazlan mektuplarla bildirilmitir. 1993 ylnda Dr. Cevat Heyet ve Varlk dergisi yazarlarnn teebbs ve onlarca bilim adam, i adam, hekim ve yazarn imzasyla ran slm Cumhuriyeti lideri Ayetullah Hameneye gnderilen ak mektupta, ran devletinin Karaba sorununa gsterdii ilgi ve kaknlara yapt yardmdan dolay teekkr edildikten sonra, dnya Mslmanlarna kar balatlan yeni Hal seferleri hatrlatlarak blgede ikinci bir srail devletinin kurulmasna izin verilmemesi ve Bosna Mslmanlarna olduu gibi Karaba mslmanlarna da yardm amacyla Azerbaycan Haftas ilan edilmesi istenmitir. Ayn ylda Dr. Cevat Heyet, talebelik zamanndan tand Trkiye Cumhurbakan Sleyman Demirele Karaba sorununun bir an evvel zlmesi ve Azerbaycan topraklarnn igalci Ermenilerden kurtarlmasna yardm etmesi iin mektupla mracaat etmitir. Varlk dergisinde de yaynlanan bu mektubun bir kopyasnn ran Dileri Bakan Dr. A. Vilayetiye gnderildii de belirtilmitir (Heyet. 1994). Bu mektup, ran basnnda sert tepkilerle karlamtr. Dr. Cevat Heyetin yrek arsyla yazd mektup, randa bazlarn rahatsz etmitir. Trkiyeli ve ana dilinin Trkiye Trkesi olduunu, randa mikrobiyoloji ve bakteriyoloji alannda altn yazan M. Sphandal Keyhan-i Havayi gazetesinde (31.08.1994) yaynlatt cevapta C. Heyeti laik bir devletten yardm ummakla sulamaktadr. Bu yaz Azerbaycan Trkesine de evrilmitir (Yol Dergisi, Temmuz-Austos 1994). Mozaik bir etnik yapya sahip olan ran, ada tarihte srekli etnik sorunlaryla kar karya kalmtr. Etnik istekler ve hareketlilikler merkez devletin zayflad her zaman kendini gstermitir. Gney Azerbaycanda ve rann birok blgesinde mill istekler dile getirilmi ve Hteminin sivil toplum erevesi iinde etnik gruplarn sorunlarn zme istei her gn artmtr. 1997de cumhurbakanl seimlerinde ran btn ranllarn sloganyla byk oranda oy kazanan Htemi, verdii szleri tutamaynca ikinci seimde birok oyu kaybetmitir. 8 Haziran 2001de yaplan cumhurbakanl seimlerine Trkler arasndaki katlmn oran dktr. %60 oranndaki katlmda Hatemiye %80 civarnda oy kmtr (Bayr 2001: 5-19). 8 Haziran 2001 cumhurbakanl seimi ncesi Hatemiye bir dileke yazan bir grup Azerbaycan milletvekili, akademisyen ve entelektel rann sadece belli bir gruba deil, tm ranllara
64

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

ait olduunu hepimiz kabul etmek zorundayz diyerek eitim ve yaynda ana dillerine daha fazla hak verilmesini talep ettiler. Gney Azerbaycan Trkleri kendilerini genellikle Trk diye adlandrrlar. Ana dilleri iin nceleri Trk kelimesi kullanlrken, Kuzey Azerbaycann etkisiyle baz ahslarn Azerbaycanca, Azer, Azerbaycan dili terimlerini kullandn grmekteyiz. Varlk dergisinin sahibi Dr. Cevat Heyet dergide yaymlad makalelerinde Azerbaycan dili, Azerbaycanca ve Azer terimlerinin 1936ya kadar kullanlmadn ve o tarihten itibaren Stalinin emriyle uydurulduunu sylemektedir. M. R Heyet airlerimiz bizi ve dilimizi nce adlandrrlar adl yazsnda 12. yy. airi Genceli Nizamiden 20. yy. airi ehriyara kadar onlarca airin eserlerinden rnekler vererek ana dilinin hibir zaman Azerbaycan dili olarak adlandrlmad ve her zaman Trk dili veya Trk teriminin kullanldn ispatlamaya almtr (M.R. Heyet: 1997). Birinci Ortografi Seminerinde dilimizin ad Trkedir, fakat dier Trk leheleriyle karlatrldnda Azerbaycan Trkesi de denilebilir diye dilin ad ilm heyet tarafndan Trke olarak kabul edilmitir. 1990larda ok sayda Trke dilbilgisi kitap ve szln yaynlandna ahit olmaktayz. Kuzey Azerbaycanda baslan bir kitabn Gney Azerbaycanda yaynlanmas bu dnemde artmtr (Hasanov 1992, C. Heyet 1992). 1993te Tahranda yaynlanan Abdul Kerim Manzri Hmneyinin Moklimt-i Rzmerre-yi Turki-Farsi (Trke-Farsa Gnlk Konuma Kitab) adl eseri Trke-Farsa konumaya ynelik deyim rehberidir. Kitapta Arapa karakterleri Ltin ve Kiril alfabelerine dntrmek iin bir tablo yer almaktadr. Kiril alfabesinin de tabloya dahil edilmesi Azerbaycan Cumhuriyetinden gelecek metinlerin okunmasn kolaylatrma isteine iaret etmektedir. ran Trklerinin folklor ve halk edebiyat mahsulleri zerine de birok kitap neredilmitir (Shaffer 2002). Szlk alannda kan kitaplarn says son yllarda artmaktadr. Szlklerin tamamna yakn iki dilde zellikle de Trke-Farsadr. M. Pifunun 1982de yaynlatt yaklak 30 bin kelimeyi ierdii Ferheng-e Azerbaycani-Farsi (Azerbaycanca-Farsa Szlk) adl szlnn ardndan 1989da Behzad Behzadi ayn adla yaklak 50 bin kelimelik yeni bir szlk neretti. Bundan iki yl sonra . Olgun ve C. Direhann birlikte hazrladklar Ferheng-e Torki-ye Estanbuli-Farsi (stanbul Trkesi-Farsa Szlk) kitab yaymland. Kuzey Azerbaycanda kan Azerbaycan Dilinin zhl Leti B. Behzadi tarafndan Arap alfabesine aktarlarak 4 ciltte Tahranda neredildi. 1985te Gazi Gonbed, Trkmen Trkesinin Szlikini (tek dilde) yaymlatt. Farsadaki Trke kelimelerle ilgili almalar da dikkat ekicidir. Cevat Heyet 1984te yaymlad
65

bilig, Yaz / 2004, say 30

Mkayesetl-Lugateyn (ki Dilin Karlatrmas) eserinde Trke ile Farsay karlatrdktan sonra Farsada olduu gibi kullanlan veya o dilde karl olmayan 1700 Trke kelime vermitir. 2000 ylnda da A. radiferin Ferheng-e Vjegan-e Torki der Zeban ve Edebiyat-e Farsi (Fars dili ve edebiyatnda Trke kelimeler szl) eseri ve onun devamnda da . Hdinin Ferheng-e Etimolojik-e Torki-ye Novin (Yeni Trkenin Etimolojik Szl) kitab yaynlanmtr. Bu eser btn kusurlu ynlerine ramen randa Trkenin etimolojisi zerine yaplm ilk alma olduu bakmndan dikkate deerdir. M. S. Nibinin Vjegn-e Zeban-e Torki Der Farsi (Farsada Trke Kelimeler) eseri de son zamanlarda bu konuda yazlm eserlerdendir. Bu dnemde Dede Korkut Destanlar 5 defa yaymlanmtr. lk defa 1979da M.A. Ferzane tarafndan yaymlanan bu eser daha sonra 1999da H. M. Gneyli tarafndan da aratrlarak neredilmitir. 3. neri ada Azerbaycan Trkesiyle olup M. R. smaylzadeye aittir. Eserin bir ksm 1976da F. Azebdefteri ve M. H. Ekberi tarafndan ngilizceden Farsaya evrilmitir. Kitabn tam evirisi ise 2002de Behzad Behzadi tarafndan Tahranda yaymlanmtr. ran Trkesinin Sarf, nci Dilim-Edeb Azerbaycan Dilinin Kideleri (M.T. Zehtabi), Mebani-ye Destr-e Zebn-e Azerbaycani (M. A. Ferzane), Mukayesetl Lugateyn (C. Heyet), Torki Honer Est (Trke Hnerdir)(. Hadi), Ana Dil ve Trk Dili (. Refref), Hodmuz-e Torkemeni (Kendi kendine Trkmence renme Klavuzu) (M. Durdi Gazi), Zebn-e Torki-ye Gagi ve ive-ye Negre-e An (Kakayi Trkesi ve Onun mla Kurallar) (M. Merdni) gibi eserler bu dnemde dilbilgisine ait yaynlar arasndadr. Edebiyatla ilgili almalar arasnda en nemlileri unlardr: Cevat Heyet Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bak I, II, Azerbaycan ifhi Halk Edebiyat, Edebiyatinaslk, Y. eyda Edebiyat Oca (ada Azerbaycan airlerinin Antolojisi), H. Ren Edebiyat-e ifahi-ye Merdum-e Azerbaycan (Azerbaycan Halknn ifahi Edebiyat), S. Serdariniya Yaddati Ber Tarihe-ye Teatr-e Azerbaycan (Azerbaycan Tiyatrosu Tarihi zerine Notlar), A. Tebrizli Dil ve Edebiyat. A. Sarrafiye gre 1979dan gnmze kadar halk edebiyatyla ilgili 115 kitap yaymlanmtr ki, onlardan 90 Azerbaycan Trkesi, 9u Farsa, 10u Trkmen Trkesi ve 6s ad iki dilde (Trke-Farsa) olmutur (A. Sarrafi 1999: 68). Tarihle ilgili almalar olduka kstldr. C. Heyetin Trklerin Tarih ve Kltrne Bir Bak eseri ile M.T. Zehtabinin ran Trklerinin Eski Tarihi kitab dnda yaynlanm olan eserler daha ok Kuzey Azerbaycan ve Trkiyede kan tarih kitaplarnn evrisidir. Faruk Smerin Ouzlar ve Safevi Devletinin kurulmasnda Anadolu Trklerinin Rol adl
66

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

kitaplar Farsaya tercme edilerek yaynlanmtr. Refik zdekin Trkn Altn Kitab adl eserinin ilk iki cildi Azerbaycan Trkesiyle neredilmitir. Gnmze kadar randa Trk dili tarihi zerine yazlm olan en nemli eser daha nce de bahsettiimiz gibi Cevat Heyetin Tarih-e Zeban ve Lehceha-ye Torki adl eseridir. Bu eserin 3. basks 2001 ylnda yaynlanmtr. Hikye ve roman kitaplar olarak da Hayat Facalarndan (G. Sabahi), Gara uha, Son Nal Son Efsane (N. Menzri), Gy Gura (. Hadi), aman (Memizede) gibi eserlerden sz edilebilir. randa her yl aa-yukar 4000 kitap yaynlanr. Oysa, 1989 ylnda Trke sadece 150 eser yaymlanmtr (Cevadi, Bahaduri 1999). 1997de Htemi dneminin balamasyla Trke dergi ve gazeteler bir birinin ardnca yaymlanmaya balamtr. ran Trkleri Farsa eitim aldklarndan ve baz konularn Trk olmayan ranllar tarafndan okunmasn istediklerinden dolay gazete ve dergileri iki dilli Trke ve Farsa olarak yaymlamlardr. Baz dergilerin tamamen Farsa (rnein Yaprak dergisi), bazlarnn da tamamen Trke kt (rnein Yurt dergisi) grlmektedir. Bu tip yayn organlarnn says azdr. ran Trklerinin kard dergi ve gazeteler genellikle iki dillidir. yrenci adl dergi Trke, Farsa ve ngilizce karken Arap alfabesinin yannda bazen Ltin alfabesini de kullanmaktadr. ran resm dairelerinin denetimi altnda Kuzey Azerbaycanllar iin yaymlanan Krp adl gazete Kuzey Azerbaycan yaz dilini ve Kiril (son zamanlarda Ltin) alfabesini kullanr. Trkmen Trklerinin Yaprak adl dergisi ve Trkmen Trkesiyle kan Sahra gazetesi bulunmaktadr. zellikle son be yldr randa niversite rencilerinin kard dergiler dikkati ekmektedir. Tahran, Tebriz, Erdebil, Hoy, sfahan, Zencan, Merend, Hemedan gibi ehirlerde bulunan niversite rencileri mill uuru ykseltmek, Trk kltrn aratrmak ve yaatmak amacyla otuz civarnda dergi karmlardr. Araz, Bak, Bayku, Birlik, ar, iek, Dan Ulduzu, Erdem, Heyder Baba, Kimlik, Kopuz, Korolu, Nesim, yrenci, Sav, Seher, Toprak, Ulduz, Yurt, Ik, Ildrm, Bar, Ulkam adlarn tayan dergilerin ad olarak setikleri kelimelerin Trke olmas ve sembolik anlam tamalar da dikkati ekmektedir. rencilerin kard dergilerde kullanlan dilin Trkiye Trkesinden bir hayli etkilendii grlmektedir. renci, retmen, uak, zel, olay gibi onlarca kelime Trkiye Trkesinden gemitir. Bunda blgede seyredilen Trkiye televizyonlarnn ve Trke kitaplarn pay olduu kadar, Trkiye niversitelerinde okuyan ran Trklerine ait rencilerin de nemli katks olmutur. Ayrca Gney Azerbaycan rencilerinin yeni Trke kelime tretme eilimlerinin glenmesi de dikkati ekmektedir.
67

bilig, Yaz / 2004, say 30

Eskiden drlfnun ve medrese-ye li denilen kelimeye karlk olarak randa Farsa dnegah ve Kuzey Azerbaycan ve Trkiyede niversite kelimesi kullanlmaktayken Gney Azerbaycanda zbek Trkesinde enstit anlamna gelen bilim yurti kelimesinden treyen biliyurt terimini kullanmaya balamlardr. Azerbaycanl biliyurtlular toplumunun teebbs ile hazrlanan renci dergilerinin ortak saysnda Dr. M. A. ehregani rencilere hitaben yazd Yolunuz Milletilik yoludur, tepeden trnaa kadar milleti olmalyz diyerek onlarn yayn politikalarn ekillendirmektedir. Aslnda renci dergilerinin hepsi Trk milletilii, Trkenin randa hakim klnmas, szl ve yazl edebiyatn rneklerinin halka ulatrlmas, Azerbaycanllk uurunun uyandrlmas gibi konulara ynelmilerdir. rnein, Araz dergisi kendisine gemii tantmak ve anayasann 15. ve 19. maddelerinin uygulanmasn salamay en nemli hedef olarak semitir. Bar dergisi seninle barmak, seninle sevimek, seninle pmek ebed borcumdur menim, anayurdum: Azerbaycan parolasyla kmaktadr. ar dergisinin ortak sayda yer alan sayfalarnda onun yayn politikas hakknda ok ak bir fikir edinmek mmkndr: arnn geni kitleler tarafndan alklanmas tuttuu siyasette, yani milletilik ve milletleme srecimizi ele alan yazlara yer vermesindedir... Bugn hangi ideolojiye sahip olursak olalm siyas izgimizin esas istikameti Trkolog arl ile Azerbaycanclk olmaldr. ehriyar dergisi k gayesini Biz yalnz z dilimizi seviyoruz, onun yok olmamas iin bir mill vazife olarak dilimizi hfzetmek kararna vardk. ehriyar dergisi bu yolda ilk admdr diyerek aklamaktadrlar (rencisel Dergilerin zel says, 7 Mart 1380). Milli Kimliin ekillenmesinde Varlk Dergisinin Yeri Varlk dergisinin ilk says Nisan 1979da Tahranda yaymlanr. Derginin kurucusu ve bayazar Dr. Cevat Heyettir. Yaz kurulunda ise Cevat Heyet, Hamit Nutki, M.A. Ferzane, G.H. Begdili, H. Memmedzade, T. Pirhimi, A. Menzri Hmneyi, H. M. Savalan, S. Serdriniya, A. Muhsini, K. Mertei Snmez, A. Kemli, . Hdi, M. T. Zehtbi, M. Hesri, B. Resulvend, M. Rza Heyet, . Refref, A. Sarrafi, H. Ridi, E. Azd, H. M. Gneyli bulunmulardr. H. Nutki, 12 yl derginin bayazar olarak alm, vefatndan sonra bu grevi C. Heyet stlenmitir. Derginin yaz ileri mdrln 2001 ylna kadar M. Rza Heyet ve ondan sonra da . Refref yapmtr. M. H. ehriyar ilk saydan itibaren derginin eref yesi seilmitir. D. brahimpurun ve ondan sonraki ylda M. skenderinin derginin hazrlanma68

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

snda byk emei gemitir. Yazlarn yaklak %20sinin Farsa yaynland derginin ilk saylarnda kltrel-sosyal dergi ibaresi yer alr. lk yllarda ayda bir kan dergi, daha sonralar iki ayda bir ve ayda bir kmaya balamtr. Yaz kurulu ilk saysnda k sebeplerini Azerbaycan halknn mill ve kltrel varlna, dil ve edebiyatna, folklor ve halk edebiyatna, iftihar edilecek gemiine, tkenmez bedii ve hner kudretine yol amak ve onu yeni tarh-sosyal artlarda daha demokratik ve daha ileri lkler etrafnda birletirmek arzusu ile ortaya kmtr. szleriyle aklamaktadr. Varlk dergisinin kt yllarda ran Trklerinin edeb dil slbu tam olarak inkiaf etmemiti. ml ve noktalama iaretleri konusunda bir birlik bulunmuyordu. Devrimden sonra matbuatta dil problemi ortaya kmt. Kuzey Azerbaycann edeb diline dayanan yaz dilinde bir yenileme sreci balad. Dergi ilk zamanlarda dil-slp problemini tedricen ortadan kaldrm, Arap alfabesi ile szlerin kolay okunmasn salamtr. Trklerin kulland ortak kelimelere de sayfalarnda yer veren dergi Gaspralnn Tercman gazetesinin yz sene nceki misyonunu stlenmitir. Varlk dergisi Gney Azerbaycan Trke basnnn atas olmas itibaryla Ekininin, yaym alan genilii, okuyucuda brakt etki ve mektep hline gelmesi itibaryla Molla Nesreddinin ve dil ve mefkre itibaryla da Tercmann devam olarak deerlendirilebilir. Varlk dergisi 1979-1982 yllar arasnda mill meselelerde daha ateli ve yol gsterici yazlara yer verirken 1983-1990 yllarnda (daha ok ran-Irak savann etkisi altnda) bir durgunluk dneminin iine girmitir. 1991den gnmze ise yine ran Trklerinin kltrel ve sosyal durumlarnn iyiletirilmesi iin ilk yllarda olduu gibi yayn faaliyetine devam etmektedir. Derginin ilk kt dnemlerde daha ok folklor ve halk edebiyat ile ilgili yazlara, malzemelere yer verilirken, okuyucularn durumu da gz nne alnarak sade ve anlalr bir dil kullanld. Trkenin dilbilgisi ve slbu hakknda bilgi verilirken mehur air ve yazarlarn eserlerinden ve halk edebiyat mahsullerinden rnekler verilmitir. Okuyuculara kolaylk olsun diye derginin sonunda aklamal bir szlk yer almaktayd. Derginin dille ilgili bu politikas netice vermeye balam, nceleri genellikle Farsa olan okuyucu mektuplar daha sonralar Trkeye dnmtr. Son dnemlerde Varlk dergisinin nclnde dil ve iml kurultaylar yaplmakta, sonular dergide yaymlanmaktadr. Bu almalarn ilerde oluturulacak bir Trke dil enstitsnn dnme, onun altyapsn hazrlama ynnde olduu ifade edilmektedir.

69

bilig, Yaz / 2004, say 30

Varlk dergisinde edeb dil problemi ok geni olarak ele alnmtr. Mill birlik ve mill uurun oluturulmasnda mill dil ve onun ekillenmesi nemli bir yer tutmaktadr. Dergide Gney Azerbaycanl aydnlarn bu konu ile ilgili makaleleri yaynlanrken mill dilin yaatlmas ve devlet dili olarak kullanlmas hedeflenmitir. Dier taraftan randa kullanlan Trkenin tarihi, Trk lehe ve iveleri arasndaki yeri hakknda bir ok kapsaml yazlara yer verilmitir. O dnemde Tebriz aznn edeb dil olarak seilmesi ynndeki baz grler ileri srlrken Varlk dergisi, bir halkn iki yaz dili olmaz diye Rusa kelimeleri deitirerek Kuzey Azerbaycanda kullanlmakta olan edeb dili uygulamaya alyordu. M. A. Yaar Konuma dili-Yaz dili adl makalesinde air ve yazarlar ortak bir yaz dilinin oluturulmas iin greve armaktadr (Yaar 1979). Derginin yazarlar zellikle de C. Heyet ve H. Nutki Azerbaycan Trkesi edeb diline Trkiye Trkesinden de baz kelime ve terimler ekleyerek hem Azerbaycanda (Gney ve Kuzey) hem de Trkiyede anlalabilen bir Trk dili yaratmaya almlardr. Ana dili Azerbaycan Trkesinin varlnn korunmas, Varlk dergisinin sahibi ve ba yazar Cevat Heyeti dndren esas meselelerdendir. O, Paniranist politikalar sonucu randa konuulan Trkeye Azerbaycan Dili denmesini iddetle tenkit eder. Cevat Heyet ana dilini yabanc dil, mahall dil eklinde isimlendirenlere cevap olarak yazd yazsnda Azerbaycan Trklerinin bugnk dili Trk dilidir. Her halkn dili, annesinin kucanda rendii dildir. Ona gre Azerbaycan dili ifadesi dar anlamldr. yle ki Azerbaycanda kullanlan Trk dili sadece burada deil, rann Fars blgelerinde de binlerce kiinin yzyllar boyu kulland dildir. Buna Azerbaycan dili dediimizde onun ileklik sahas klr. Bu dil 1930lu yllara kadar Trk dili olarak adlandrlmtr. Cevat Heyet sz konusu makalesinde Bizim dilimize randa Trk diyorlar. Eskiden beri dilimizi Trki adlandryorlar. Avrupa Trkologlar da dilimize Azerbaycan Trkesi veya Azer Trkesi diyorlar. Trkiyenin Osmanl veya Anadolu Trkesinin Trke olarak adlandrlmas bizim dilimizin de ayn adla adlandrlmasna engel olmamaldr (C. Heyet 1982 sy. 37-38: 13). Cevat Heyet derginin 19. yl dnm mnasebetiyle yazd makalede, geen 19 yldaki durumu yle aklamaktadr: Uzun yllar Pehlevi rejimi dneminde yasak olan ve kkten inkr edilen bir dilde dergi karmak ve o dili, edebiyat ve kltr yaymak kolay bir i deildi, hatta bugn bile kolay deildir. slam nklabnn ve onun i bana getirdii hkmetin bize verdii hakk hayata geirmek bizi birok
70

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

ze verdii hakk hayata geirmek bizi birok zorluklarla kar karya koymutur. Pehleviler zamannda hkmet stratejisi gibi propaganda yaplan Trk dmanl zaman zaman kltr eklini almtr. Kk ta Firdevsi ve onun zamanna kadar uzanan Trk dmanl Pehlevilerin i bana gelmesinden sonra en iddetli eklini almt. Hele Avrupadan gelen milliyetilik, Merutiyet nklabndan sonra Pehleviler zamannda Fars milliyetilii ve hatta ovenizminin domasna ve halk arasnda zellikle de okumular ve aydnlar arasnda milli kltr ve vatanseverlik! gibi yaylmasna sebep olmutur. Bu durum, Pehlevilerin devrilmesiyle ortadan kalkmam ve maalesef hl devam etmektedir. (C. Heyet 1998). Cevat Heyet Varlk dergisinin 78. saysnda Farsa olarak yazd makalesinde ran ynetiminin ve ranl ovenistlerin Trk diline yaklamn eletirir. Gney Azerbaycann randan ayrlmasna kar kan C. Heyet, Farsa ile birlikte Trkenin de eitimde kullanlmasn istemekte ve buna kar kanlara ise, ranlyz, resm ve mill hem de rk vatandalarmzn ana dili olan Farsay seviyoruz. Biz onunla birlikte kendi ana dilimizi de okuyup yazmak istiyoruz. Irklar bize, siz bunu yaptnzda Pantrkist olursunuz, Azerbaycan randan ayrrsnz diyorlar. Aslnda onlar bize ran Anayasasnda korunmasna ramen diyorlar ki, siz kendi ana dilinizi unutun, Farsa yazn ve varlnz inkar edin, cevabn vermektedir (C. Heyet 1990: 25-38). Azerbaycan Trk Dilinin Ad ve Mvgeyi Brede adl makalede Cevat Heyet Trk dilinin tarihi, Trk kavimleri, Azerbaycan Trkesinin yeri, Azerbaycan Trklerinin etnik dalm ve halk edebiyatndan yola karak u neticeye varmaktadr ki, u anda randa Trke konuan ahali Trk dilli deil, her bakmdan Trktr (C. Heyet 1993: 87). Varlk dergisinde daha ok halk edebiyatyla ilgili yazlar yazan M. A. Ferzane Ana Dilimiz ve Mill Varlmz Urunda Mbarize Defterinden balkl yazlarnda (say 91-93, 1994) Trklerin dil ve kltrnn yasak edildii yllarda onun korunup yaatlmasnda halkn, zellikle annelerin nemli rol olmutur. Bask ne kadar iddetli olursa olsun, halk her yerde bayat, koma, yetim segah, terne ve tiringe okuyarak, anneler evde ocuklarna ninniler syleyerek bu mill varl koruyup yaatmlardr demektedir (Ferzane 1994: 78-79). H. Nutki derginin ilk saysnda yazd Aaran Fecri selamlarken balkl yazsnda Trkenin Pehlevi dnemindeki durumunu yle anlatyordu:
71

bilig, Yaz / 2004, say 30

... Uydurma tarihler ve masallar bize mutlak gerekler gibi damla damla iirttiler. Bizi kendimize yabanc ve hatta dman yaptlar. Bizde, bizden olan, doma olan her eyi bizden ayrmak istediler. ocuklarmzn adlarndan tutun t mitolojimize kadar kimliimizi hatrlatan en kk belirtiye bile gzlerini kapatmadlar. Bize hakaret ettiler! Tiyatromuz son nefeslerini verdi. Biz ikinci derece vatandal kabul ettik. Gemiimizi silmek, uydurma tarihleri yetler gibi ezberden tekrarlamak ve ancak kendimizi inkar etmek pahasna, elimizden aldklar haklarmzn krntlarn yerden toplamak iin izin alabildik. Kul ve kle olma karlnda ak ve serili yama sofrasnn en aasnda oturmaya izin alabildik. Ama sofrann bana gemek iin kat kat hyanetlere gnll olarak katlmak ve hatta dirseklere kadar karde kanna bulamak artt. (H. Nutki 1979: 17). M. H. Hesri Folklor Ymakta Gabagcllar adl makalesinde son dnemlerde randa Trk folkloruna ait malzemelerin Fars folkloruna mal edilmesine kar kmaktadr. Hesri zellikle A. E. Dehhudann 4 ciltlik Emsal ve Hikem ve E. Emirinin Ferheng-i Avam kitaplarnda Nizmi, Katran Tebrizi, Hkni gibi Farsa yazan Trk airlerinin ve Trk halk edebiyat ve folklor numunelerinin Farsa mal edilmesini iddetle tenkit etmektedir (Hesri 1996: 49-56). ran Trklerinin ana dili problemi Varlk dergisinde yer alan iirlerde de en ok ilenen konularn banda gelmektedir. Habip Shirin Terehhata ok nanma adl iirinde: Gel atee kzm, yanma Terehhata ok inanma! Zenci danmaz z dilini, Hindi sever z elini Kimse yolun ap azmaz, Trk deyip, Fars yazmaz! eklinde duygularn msralara dkerek halkn ana dilini korumaya armaktayd (1979:50). nl air Sehendin Varlk dergisinde yaynlanan iirleri Fars ovenistlerinin Trkeye kar amanszca yrtt siyaseti tenkide ayrlmtr. Derginin ilk saysnda yazd iir yaymlanma tarihi itibaryla da (1979) dikkati ekmektedir.
72

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

Tleyime sen bak, Dncelerim yasak, Duygularm yasak, Gemiimden sz amam yasak, Geleceimden danmam yasak, Anamdan ad aparmam yasak... ...Bilirsen? Anadan doulanda bile zm bilmeye bilmeye Dil ap dandm dilde Danmam da yasak imi, yasak! Hamit Nutki Ovsun balkl iirinde randa Fars ovenistlerini cadya benzetmitir: Meni ovsunlayan cad Meni ovlad Dilimden balad... O cadya kandm batlaa yuvarlandm ...Almazsa dilim Kim bilecek men kimem? Men artk men deilem (1986: 5-6). A. Aaylnn Shbet (say 86) ve Ba Bell Dilimiz adl hikyelerinde ana dili konusu ilenmektedir. Varlk dergisi, okuyucularndan gelen mektuplar iin ayr bir blm oluturmutur. Okuyucu mektuplarnn bir ou Trkenin kullanm ve gelecei hakkndadr. Dergide yaynlanan bir okuyucu mektubu ran Trklerinin nasl bir kltrel soykrma uradn ok ak aksettirmektedir. Tebrizden Hseyin Cemid tank olduu bir olay mektubunda aklar: Evine gelen bir yakn kendi ocuuna ana dilinde konumaya izin vermez. Baka bir ocukla oynarken ocuk yasa unutup Trke konumaya balar. Bunu duyan baba ocuu iddetli bir ekilde dver. Bu duruma zntyle ahit olan ev sahibi, babaya davrannn sebebini sorar. Baba ocuun Trke konutuunda terbiyesiz, ahsiyetsiz olacan syler. Mektubun yazar bu babann nankr ve erefsizliinden yandm, klm kt diyerek zntsn dile getirir (1994: 102-104). Varlk dergisi ran Trklerinin mill uurunun uyannda byk rol oynam, kimliini tanyan, Trkl ile vnen yeni bir kuan yetimesine sebep olmu ve Gney Azerbaycan tarihinde ei grlmemi bir dnem balatmtr. Varlk dergisi, Trkl n plana kararak Trkenin siyas ideolojilerin
73

bilig, Yaz / 2004, say 30

etkisinden kurtarlp halkn btn kesimleri arasnda yaylmasn salamay baarmtr. Derginin yazarlar Hseyin Cavidin Tranda kltan daha keskin ulu kuvvet, yalnz medeniyet, medeniyet, medeniyet iirinden ilham alarak halka kltr hizmetleri vermeyi amalamlardr. Varlk dergisi bugne dek birok lisans, yksek lisans ve doktora tezinin ve bilimsel makalenin konusu olmutur: Pervane Memmedova Varlk Jurnalnda Edebiyat Meseleleri (doktora tezi, Bak 2000), Nezaket smaylova Varlk Jurnalnda imali Azerbaycan Edebiyatnn Neri (doktora tezi, Nahvan 1997), Sonel Bosnal randa Trk Olgusu ve Varlk Dergisi (yksek lisans tezi, Paris), M. Rza Heyet Varlk Dergisinde Dilcilikle lgili almalar (lisans tezi Bak 1998) vs. svete Gney Azerbaycanllar tarafndan yaymlanan Tribun dergisinde, Alirza Erdebilinin Varlk dergisinin 20 ya mnasebetiyle yazd 20 Yanda Bir Mektep-Varlk balkl yazda Varlk dergisini bir mucize olarak deerlendirmi ve onun milli dncenin oluumunda, edeb dilin yaylmasnda, iki Azerbaycan ve ayn zamanda iki kuak arasnda bir kpr rol oynamasndaki nemini belirtmitir. A. Erdebili diyor ki: Rus yazarlar arasnda Nikolay Gogolun inel adl romannn kendisinden sonraki edebiyatlar zerindeki etkisine dair yle bir ifade varm: Hepimiz Gogolun inelinin altndan kmz. Azerbaycan yazarlar da M. Celil Mehmetguluzadenin Posta Kutusu hikayesinin brakt etkiye gre Hepimiz Mirze Celilin posta kutusundan kmz diyorlar. Bence rann Azerbaycanl ve gayriazerbaycanl Trk aydnlarnn son kua da byle bir ifade kullanmaldr: Hepimiz Varlk mektebinden kmz (A. Erdebili 2002). Varlk dergisi bir taraftan Arasn iki yann birletirirken bir taraftan da btn Trk dnyasnn gemii, hli ve gelecei hakknda da yazlara yer vererek Trklerin kltrel birliinin oluturulmasnda ok nemli bir grev stlenmitir. Varlk dergisi bata olmak zere 1979dan gnmze ran matbuat eitli alardan ele alnp incelenmelidir. zellikle Trkiye asndan bakldnda bu konuda ciddi bir bilgi eksikliinin olduu grlmektedir. ran Trklnn gelecekteki yneliminin nereye doru olduunu anlayabilmek iin son 24 yllk matbuat iyi tahlil edilmelidir. Geen 25 ylda ran ve zellikle de Gney Azerbaycan Trkleri arasnda mill uurun hzl ekilde gelimesinde etkin rol oynayan hususlar ksaca yle sralayabiliriz:
74

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

1.randa Trklerin yaklak bin yllk hkimiyetinden kaynaklanan ve 19451946 yllar arasnda kurulan Azerbaycan Demokrat Hkmetiyle yeni boyutlar kazanan geleneksel mill uur; 2.Pehlev rejiminin devrilmesi ve ran slam Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra elde edilen nisb zgrlk ortam; 3. Trke kitap, gazete ve dergilerin yaymlanmas ve zellikle de Varlk dergisinin 24 yl boyunca aralksz neredilmesi; 4. Sovyetler Birliinin kmesi ve Kuzey Azerbaycann bamszla kavumas; Trkiye televizyonlarnn uydu yoluyla randa seyredilmesi; 5. 1997 seimlerinde Hteminin cumhurbakanlna seilmesi, dolaysyla da Trke yaynlarn artmas ve renci hareketlerinin balamas; 6. ehregninin Meclis adaylnn reddedilmesi ve Azerbaycan renci hareketinin daha da aktiflemesi;
Ek: I 1979-2003 Yllar Arasnda kan Dergi ve Gazeteler ran slam Cumhuriyetinin kuruluundan (1979) gnmze kadar ran Trklerinin kard dergi ve gazetelerin listesi aada yer almaktadr (Uzun 2002; Memmedova 2000). Bu dergi ve gazetelerin bir ksm bugn de kmaktadr. Birou ise kapatlmtr. ran Trklerinin yurtdnda kardklar onlarca dergi ve gazete bulunmaktadr. Onlarn en geni yaylan svete kan Tribun dergisidir. Dergiler: Araz I, II, Ayna, Azerbaycann Sesi, Bak, Bar, Bayku, Birlik I, Birlik II, Blten, ar, iek, uvalduz, Dan Ulduzu I, Dan Ulduzu II, Dede Korkud, Erdem, Galem Ucu, Gr, Gne, Heyder Baba, Ildrm, Ik, nkilab Yolunda, slam ars, slam Birlik, Kimlik, Kopuz, Korolu, Miov, Nesim, yrenci, Peyk-i Azer, Sav, Sehend I,II, Seher, Ses, ehriyar, Toprak, Ulduz I, II, lker, Varlk, Yaprak, Yeni yol, Yol I, II, Yolda, Yurd. Gazete: Araz, Asr- Azdi, Ava-y Erdebil, Azadlk, Azerbaycan, Azerbaycan Gnei, Azerbaycan-i Ayende, Bang- Serb, enlibel, Erk, Ettelaat, Ettelaat- Azerbaycan, Fecr-i Azerbaycan, Ferda-y Ma, Ferda-y Ren, Furg-i Azdi, Genlik, Halk Sz, Kardalk, Kepenek, Krp, Ka, Maarif, Msk, Mubin, Neda-y Azerbaycan, Nevid-i Azerbaycan, Odlar Yurdu, Peyam- Erdebil, Peyam- N, Peyam- Urmiye, Resed, Shib, Sahra, Seda-y Urmiye, Settarhan Bayra, ems-i Tebriz, Ulduz, mid-i Zencan, Vatan Urunda.

75

bilig, Yaz / 2004, say 30

Ek: II 1979-1984 Yllarnda randa Trklkle lgili kan Kitaplarn Bibliyografyas Bu bilgi Dr. Cevat Heyetin Trh-e Zeban ve Lehceh-ye Tork kitabnn 404-411. Sayfalarnda yer almaktadr. Bu tarihler arasnda yaynlanan eserlerin bir ksmnn knyesinde (Matbaa ad, yayn yeri ve tarihi, yazar ad vb.) eksiklikler bulunmaktadr. Bu gibi eserlerin ne zaman, nerede ve hangi yaynevi tarafndan yaymlandnn ve yazarnn kim olduunun tam olarak belirlenmemesi Trkenin Pehleviler dneminde yasaklanm olmasndan ve ondan kaynaklanan korku psikolojisinin sonraki yllarda da devam etmesinden ileri gelmektedir. Sonraki yllarn yaynlarnda eserlerin knyesinde hibir eksiklik gzlenmemektedir. Bibliyografyadaki eserlerin byk bir ksm Trke, bir ksm ise Farsadr. Farsa eser adlarnn karsnda Trke tercmeleri de tarafmzdan eklenmitir. Azadlk Kahramanlar I, II, 3. Bask, Tebriz; Korolu, Atropat Yay., Tahran; Kolliyat-e Kitab-e Asl ve Kerem Be Torki / Trke Asl ve Keremin Tm Metni, Firdevsi Yay., Tebriz; Kolliyat-e Muhtrnme Be Torki / Trke Muhtr-nmenin Tm Metni, Firdevsi Yay., Tebriz; Kolliyat-e Rstemnme Be Torki / Trke Rstem-nmenin Tm Metni, Firdevsi Yay., Tebriz; Kolliyat-e Emir Arslan Be Torki / Trke Emir Arslann Tm Metni, Firdevsi Yay., Tebriz; Mczn Taza Taplan iirleri, Yay.Tebriz; ehriverin 12si (1324-1325), 2. Bask, Gne Yay., Tebriz; Ysuf ve Zleyha ev. Sirus Gameri, Gameri Yay., Tebriz; (1357), Klliyet-i Mcz ebsteri / Mcz ebsterinin Tm iirleri, Yay.Tebriz; (1357), Veten Egi (iirler, hikyeler ve...), Rafat Yay., Tebriz; (1358) Ana Dili I-VI, Ferzane Yay., Tahran; (1358), Aklar ( Azerbaycan Edebiyat Mecmuas III), Ana Yay., Tebriz; (1358), Dvn-i Vkif / Vkifin Dvan, Firdevsi Yay., Tebriz; (1358), Gecedir bak, gecedir / Hest eb ri, hest eb, Nma, F. Farruhzad, amlu ve E. Salisin iirlerinden semeler, Trkeye eviren: Samed Behrengi, ems Yay., Tebriz; (1358). Korolu (Seyidzadenin iirinde, Saz iirinde), Ferzane Yay., Tahran; (1358), Korolu, Haz.: M. M. Seyidzade, A. M. Hamneyi, Yay. Tahran; (1358), Numneha-yi Ez er-e Moaser-e Azerbaycan /ada Azerbaycan iirinden rnekler, ev. Aziz Muhsini, Nevid Yay., Tahran; (1358), ehriyar ve Heyder Babaya Mektublar ve Nazireler, Ferzane Yay., Tahran; (1358), Uak Nameleri / ocuk Trkleri (iir), Ana Yay., Tebriz; (1359), Gomacalar-Tampacalar (Meselha-istanha), Elburz Yay., Tahran; (1360), iekler (Azerbaycan iir ve Edeb Hdimlerinin Eserlerinden Numuneler), Behmen Mat.; (1360), Gne Garda Sene Selam (iir), Mcz Yay.; (1360), ehriyar Azerbaycan Dilinde (iir), Haz.Yahya eyda, Yay. Tebriz; AFYET M.R. Serdr-i Milli Settarhan, Yay. Tebriz; AAYLI A. (1361), Gagyi El Edebiyat, Glen Mat., Tebriz; AHUNDOV E., TAPDIK . Ak emir, Sar Ak Hakknda Bir Nee Sz, Akt. Sefi, Behruz Yay., Tebriz; ALAV A. (1358), Aysz Geceler (iir), Evrin Yay., Tebriz; ALAV A. (1358), Dumanl Gnler (iir), Evrin Yay., Tebriz; ALAV A. (1359), Heyder Babadan ehriyara Mektub ve Babek Manzumesi (iir), Evrin Yay., Tebriz; ALAV A. (1360), Gneli Seher (iir), Rafat Yay., Tebriz; ATAYYE Ali Neccar olu (1360), Fokhi, tima, Ahlki iirler, Haz.: Yahya eyda, Yay.Tebriz; AZERBAYCAN ELMLER AKADMYASI (1360), Tarih-i Azerbaycan II / Azerbaycan Tarihi II, ev: N. Felsefi, Erk Yay., Tebriz; AZER Gulam Ali (1363), Yoksullar Namesi I-II (iir), Yaran Yay., Tebriz; AZEROLU Bala (1364), Savalan Nameleri (iir), Tela Yay., Tebriz; BAEBAN Semine (1360), Gelin Trke Danak, Tahran; BAHTYAR M. H. H. (1358), nklab Yolunda (iir), Yay.Tebriz; BARIMAZ H.A. (1363), Name Da ve stmr, Tela Yay., Tebriz; BARZ Abbas, HATB G.H., HAM Feramerz (1359), Kzl Ku, Yay.Tebriz; BASR brahm (1360), Bere Sz, Manzume Be ekl-e Heyder Baba / Heyder Baba Uslubunda Manzuma), Darut-Tebli Yay., Gum; BEGDL G. (1358), ehriyarla Gr, Yay.Tahran; BEGDL G. (1359), Kehliye Selam (iir), Vahid Mat., Tebriz; BEGDL G. (1361), Sahahul Acem-

76

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

e Hendah Nahvani / Hindah Nahvaninin Shhul-Acem Eseri, Ner-i Danigahi Yay., Tahran; BEHRENG Samed, DEHGAN Behruz (1353), Efsneha-yi Azerbaycani (Azerbaycan Hikayeleri), Yay.; BEHRENG Samet, Gomacalar, Tapmacalar- Folklor-i Azerbaycan, Elborz Yay., Tahran; BEHRENG Samet (1359), uundur satan olan ve bir nee ayr nal / Pancar satan olan ve birka masal daha, ev. M. R. Afiyet, H. Mehmetzade, ems Yay., Tebriz; BERELYAN Ali, Nameha-ye Azerbaycani Ba Notha-ye Msigi / Azerbaycan Trkleri ve Mzik Notalar, Yay.; BRYA Mehmet (1360), rek Szleri (iir), Haz. Yahya eyda, Yay. Tebriz; CABBARLI Cafer, Hikayeler, Azerbaycan Edebiyat Macmuas IV, Ana Yay., Tebriz; CAVD Selamullah, Tarih-i Hizb-i Adalet / Adalet Partisini Tarihi, Yay.Tahran; CAVD Selamullah (1358), Nehzet-i Milli-yi Azerbaycan Hakknda Amerika Hrice Vizaretinin Mektublar / ABD D leri Bakanlnn Azerbaycan Mill Harekeine likin Mektuplar, Yay.Tahran; CAVD Selamullah (1358), Tgti Devresinden Hatralarm, Yay.Tahran; CAVD Selamullah (1359), Azerbaycan Folklorundan Numuneler I, II, Ferzane Yay., Tahran; CAVD Selamullah (1359), Dostlar Gr, Edebiyat Oca, Yay.Tahran; CAVD Selamullah, HAMNEY A. M. (1358), Tapmacalar / Bilmeceler, Yay.Tahran; CEMAL Esedullah (1359), Dan Ulduzu (Zencan aiirleri), Yay. Zencan; COGUN H.K. (1358), Azerbaycan Tablosu (iir), Aban Yay., Tahran; DZGN Hseyin (1358), Mecmue-ye er / iir Toplusu, Yay.; DZGN Hseyin (1359), Kiik iirler, Yay. Tahran; DZGN Hseyin (1360), Bak Levhalar (iir), Yay. Tahran; DZGN Hseyin (1361), Ugun Dahma (iir Macmuas), nklab Yay., Tahran; ENCUMEN- AZERBAYCANHA-Y TEHRAN (1358), Edeb Yarpaklar I, II, Yay. Tahran; EREVANYAN Kerim (1358). Ahengszn-e Azerbaycan / Azerbaycan Bestecileri, Huru Yay.; FERECULLAH smayl (1361), Ahger (iir), Yay. Tekab; FERD M., Ana Dilimizi Bele Yazak, Yay., Tebriz; FERBAF Habib (1359), Dan Yeri (iir), Behruz Yay., Tebriz; FERBAF Habib (1359), Karada Kentlerinde (iir), Behruz Yay., Tebriz; FERZANE M.A. (1358), Mebni-ye Destr-e Zebn-e Azerbaycani / Azerbaycan Dili Gramerinin Temel Kurallar , 3. Bask, Ferzane Yay.,Tahran; FERZANE M.A. (1358), Kitab- Dede Korkud, Ferzane Yay., Tahran; FERZANE Mehmet Ali (1361), Bayatlar, 4. Bask, Ferzane Yay., Tahran; FEYZULLAH Hseyin (1363), Bayatlar, 2. Bask, Tela Yay., Tebriz; FKR K.E, Divni Fikr (Golgun Kefenn-i Kerbela) / Fikrinin Dvan (Kerbela ehitleri), 3. Bask, Yay., Tahran; GAFLANTI (1359), Seilmi Eserleri, Yay. ; GARANGU S. [Samed Behrengi] (1359), Pre Pre, 2. Bask, ems Yay., Tebriz; GARG ZENCAN, Trk Nhalar (Trke Matem iirleri), Yay.; GASIMZADE F. (1358), Kaak Nebi (iir), Elnaz Yay., Tebriz; GAEM Ak (1358), El Meni Atmaz (iir), Yay.Tebriz; GUREY B. Trkolu (1358), Tepeyin Da, iirler, Gazeller, Yay.Tahran; GLMUHAMMED Settar, Seilmi iirler, Yay.; HACIBEYOV zeyir (1357), Oper-ye Korolu /Krolu Operas, ev. . Ferehmen Raz, Armaan Yay., Tahran; HAD smayl (1360), Hubab / Kabarck, Trke Eserler I, Firdevsi Yay., Tebriz; HAGBEYG H. (1360), Herisden Bir Ses (iir), Yay.; HAMENEY A.M. (1360), Trkce-Farsca Mmuli Danklar / TrkeFarsa Gnlk Konumalar, Yay.Tahran; HAZR Nabi (1358). Montahab-e Ear-e Halk-e Azerbaycan (Azerbaycan Halknn iirlerinden Semeler, ev. M.A. Mehmid, Yay.; HEDDAD A.E. (1358), Odlu Szler (iir), Yay., Tebriz; HEYET Cevat (1358), Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bak I, Tahran; HEYET Cevat (1358), Trihe-ye Torki-ye Azeri / Azeri Trkesinin Ksa Tarihi, Varlk Yay., Tahran; HEYET Cevat (1363), Mukayisetol Lugateyn / ki Dili Mukayesesi, Varlk Yay., Kaviyan Mat., Tahran; HORREM A. (1359), Edeb Hazinesi, Yay.,Tahran; HOSROAH H., Ydi Ez Mocahidin / Muchitleri-Savaan Askerleri- Anarken (iir), Yay.; HOSROAH H. (1359), Engelb-e Hnin I-II / Kanl Devrim I-II (iir), Hurid Mat., Tebriz; HSEYN M., HAKVERDYEV A. (1357), emir-e Atein / Ateli Kl, ev. Kazm Hohaber, Yay., Tebriz; HSEYN M.S, mer Hayyamn Rbaleri, RAK Abbas (1358), Hodmuz-e Torki-ye Estanbuli / stanbul Trkesinin Kendi Kendine renme Klavuzu, ems Yay., Tebriz; RAK Abbas (1358), Mih-

77

bilig, Yaz / 2004, say 30

hem Torki-ye Azerbaycani Yd begirem / Azerbaycan Trkesini renmek stiyorum, ems Yay., Tebriz; KENDOLU F. (1358), Veten Olu (Trki iirler Macmuas), Yay., Tebriz; KERM H. (1358). Rengreng I-VI (iir), Yay., Maraa; KERM M. (1358), Edebiyat-e Bstn-e Azerbaycan / Eski Azerbaycan Edebiyat, Ik Yay., Tebriz; KUDS Yakub (1359), Atalar Sz (Goftr-i Niykan) I, Nevid Yay., Tahran; MAHZUN M.A. (1358), Hicran Hastas (iir), Yay., Tahran; MARAGEY Ohadiddin (1364), Mesnevi-ye Cm-i Cem / Cm- Cem Mesnevisi, ev: G. Begdili, H. Ysifi, Tabi Mat., Tebriz; MECDZADE H, Trki Terneler / Trke Trkler, Yay.; MEHD Hseyin, Odlu Kln (Hikayeler), Sabir Yay., Tebriz; MEHMET BEGOV Davud, Terneh-ye Halk-e Azerbaycan / Azerbaycan Trkleri, Akt. Menije Alipur; MEHMET GULZADE Celil (1357), end Dstan /Birka Hikaye, ev. M. A. Ferzane, Ferzane Yay., Tahran; MENZUR HAMNEY A. (1358), M o Gorbe (Sian ve Piik) / Sian ve Kedi, Yay., Tahran; MENZUR HAMNEY A. (1362), Bohll-e Dnende Letfeleri / Bilici Bohlulun Fkralar, Yay., Tahran; MENZUR HAMNEY A. (1363), Asl ve Kerem Destan, Mocdi Yay., Tahran; MENZUR HAMNEY A. (1364), Muhabbet Destanlar, Yrn Yay., Tebriz; MOVLU M. (1356), erik Himsesi I / Partizan Destan (iir), Mutereggi ranl Trk Rvenfikrler Cemiyeti Neriyesi; MUCAVR SERAB H. (1359), Kzl Bulak (iir), Yay., Serab; MUHLS Gulamrza, Sib Tebrz, Gazeller, Yay., Tebriz; MUHSN Hasan (1364). Edeb Damclar (iir), Shil Yay., Tebriz; NABDL Ali Rza (1358), Tlk Kitab (Bznevisi-ye Mesnevi-ye Slebiyye-ye Bgr Halhli) / Tilki Kitab (Bar Halhlinin Slebiye Mesnevisinin Yeniden Yazl, Yay., Tebriz; NASH ERDEBL (1364), rek Aynas (iir), Shil Yay., Tebriz; NATG [M.Mehdi TMAD] (1360), Gelinler Bezei (iir), Haz.: Yahya eyda, Yay., Tebriz; NECD Samet (1358), Bahr-e Tavil, SAVAK Dilincen, Mehrgan Mat., Maraa; NGAB (1358), Bayatlar, Merkez-i Peh-i Kitab-i Tebriz, Tebriz; NGAB (1358), Uaglar Baasnda, Guneler / ocuklar Bahesinde, Goncalar, Mehmet Yay., Tebriz; NSRET Bahtiyar, Kzl Kan (iir), Yay.; OKTAY NABDL A. (1357), Ik (iir), Rafat Yay., Tebriz; PENAH Abbas (1359), Hanm Nene (iir), Yay., Maku; PFUN Mehmed (1361), Ferheng-e Azerbaycani-Fars / Azerbaycanca-Farsa Szlk, Neri Dani Yay., Tahran; PEVER C. (1358), 21 Azer Nutuklar ve Makaleler, Ferzane Yay., Tahran; PUREKBER R., Berresi-ye Edebiyat-e efhi-ye Azerbaycan / Azerbaycan Szl Edebiyat zerine Aratma , Behruz Yay., Tebriz; RAHM Mehmet (1342), Kudret Nameleri (iir), Azerner Yay., Bak; RENCDUZAN M. brahm (1363), Akan Bulaklar (iir), Elmehdi Yay., Tebriz; REZZAG Ekber (1363), Glzr-i Hseyni (iir), 3. Bask, Telim Yay.; RIZAY M, Hodmuz-e Torki / Trke Kendi Kendine renme Klavuzu, Lle Yay., Tebriz; ROEN H (1358), Edebiyat-e efhi-ye Merdom-e Azerbaycan / Azerbaycan Halknn Sszl Edebiyat, Yay.; S.C.F., Mokaleme-ye Mahfi-ye h B Hhara Eref Pehlevi / ahn Kz Kardei Eref Pehlevi ile Gizli Sohbeti (iir), Yay.; SABAH Genceli (1357), Kartal, 2. Bask, Ferzane Yay., Tahran; SABAH Genceli (1359), Hayat Facalarndan, Dnya Yay., Tahran; SABAH Genceli (1360), iirimiz Zamanla Admlayr, Dnya Yay., Tahran; SABR Ali Ekber, Mekteb Uaklarna (iir), Yay.; SABR Ali Ekber, Mekteb Uaklarna Thfe (iir), Deniz Yay., Tebriz; SABR Ali Ekber (1360), Hop Hop Nme, 2. Bask, Ferzane Yay., Tahran; SABR Gulamhseyin (1361), Yankl Nameler (iir), nklab Yay., Tahran; SADK H., Govsi Tebrizi, Yay. Tahran; SADK H. (1357), Sayalar, Tahran; SADK H. (1360), Gneli Veten Yaddatlar (Sefernme), Yay., Tahran; SAF (1359), Klliyat-e Gencine-ye Hseyni (iir), Firdevsi Yay., Tebriz; SAHR Habib, Lirik iirler, Eyvaz Yay., Tahran; SAHR Habib (1358), Seher Iklanr (iir), Yay., Tahran; SAVALAN H.M. (1357), Apard Seller Saran (iir), Yay, Tahran; SEHEND B.G. (1358), Sazmn Sz I-II (iir), ems Yay., Tebriz; SELAH Umran (1361), Pencerden Da Gelir (iir), Yay., Tahran; SELAM A. (1359), Eller Crtdan Olacak (iir), Azer Yay., Tebriz; SERDARNYA Samed (1357), Yaddati Ber Tarihe-ye Teatr-e Azerbaycan /Azerbaycan Tiyatrosunun Tarihine Dair Notlar , Ana Mat., Tebriz; SERDARNYA Samed (1360), Tarih-e Rznmeha ve Mecelleha-ye Azerbaycan I /

78

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

Azerbaycan Gazete ve Dergilerinin Tarihi I, Dnya Yay., Tehran; SEYD NEGEV Hamid (1361), Knl Derdi (iir), Behcet Yay., Tahran; SEYDZADE Mirmehdi (1358), Korolu, Ferzane Yay., Tahran; SIHHAT Abbas (1358), K / G (iir), ems Yay., Tebriz; SNMEZ K.M. (1358), Ar ller (iir), Yay., Tebriz; SNMEZ K.M. (1358), sann Son am (iir), Yay., Tebriz; AHVERD Mehmet, Ganl Torpak (iir), Rislet Yay., Hoy; EBSTERL M. (1358), Baban El olu, Tfan Yay., Tebriz; EBSTERL M. (1974), Baht Yatm (Manzume-ye Folklorik / Folklorik Manzuma), Yay.,EHRYAR M.H. (1358). Heyder Babaya Selam I-II, 2. Bask, Hagigat Yay., Tebriz; EMDE Ahmet (1358). Azadlk Kahraman Heyder Amolu, Yay., EYDA Yahya ; Sejim Gulu, Dede Korkud Yay., Tebriz; EYDA Yahya (1364), Edebiyat Oca (Antoloji-ye uar-ye Moaser-e Azerbaycan / ada Azerbaycan airlerinin Antolojisi), Yay., Tebriz; TAB DN TEBRZ M. H. (1360), Engelb-e Ehl-e Yagin y Divan-e Tabi Din / Ehl-i Yakinin nklab veya Tabi Dinin Divan (iir), Yay.; TEBRZ Molla M. C. (1357), Tefrih-nme-ye Lazemiyye-ye Hoca Molla Nesreddin / Nasrettin Hocann Fkralar, Firdevsi Yay., Tebriz; TEBRZL Ali (1360), Dil ve Edebiyat, Atropat Yay., Tahran; TELMHANLI (1357), Seilmi Trki iirler, Yukar Kahramanl Yay., Tebriz; TERLAN Ham (1358), Alovlu iirler, Pya Yay.; ULDUZ H. (1358), madeddin Nesm, Seilmi Eserleri, Yay., Tebriz; ULDUZ H., AAYLI H. (1361), Azerbaycan Gl (Tanz-i Azerbaycan), Yay., Tebriz; VAHABZADE Bahtiyar (1363), Atlmlar (iir), Erk Yay., Tebriz; VALEH (1364), Dadl Szler (iir), Shil Yay., Tebriz; VURUN Samed, Yada Sal Meni (iir), Yay.; YURDOLU M.H. (1358), Kurtulu (Seilmi Eserler) I, Yay., Zencan; ZAMAN Behmen (1358), Araz (iir), Azerbaycan Yay., Tebriz; ZAMANOV Abbas (1358), Sbir ve Moasern-e U / Sbir ve Onun adalar, ev. Esed Behrengi, ems Yay., Tebriz; ZEHTAB M.T. (1358), ran Trkesinin Sarfi / Morfolojisi, Aramaan Yay., Tahran; ZEHTAB M.T. (1359), Vayganl Adem (Hayat-Eserleri), ebster Yay., Tebriz; ZEHTAB M.T. (1360). Ana Dilimizi Nece Yazak?, Yay., Tahran; ZEHTAB M. ebsteri, Pervnenein Sergzeti / Kelebein Hayat Hikayesi (iir), ran Mtereggi Trk Rvenfikrler Cemiyeti; ZUHUR Samed (1362), iir Sanat ran Trke Edebiyatnda, Safa Mat., Tebriz ;

79

bilig, Yaz / 2004, say 30

Kaynaka
AFAR, rec (1989), Zeban-e Farsi Der Azerbaycan I, II, Tahran: Mahmut Afar Vakf Yay. AAYLI, A (1992), Shbet, Varlk, Say 86: 34-36. AAYLI, A (1993), Ba bell dilimiz, Varlk, Say 87: 60-64. ASLANOV, Vagif (1994), zme Yer Edim, Gr Sene Neyleyeceyem, Azerbaycan, 6 Yanvar, Bak. BARUTU ZNDER, F. Sema (2002), ran ve Trkler, Kk Aratrmalar, 4:101-122 BAYIR, Emre (2001), Tahranda kinci Raund: Reformculara Ramen Reforma Devam, Stratejik Analiz, Say 15: 5-19. BLAGA, Rafael (1997), ran Halklar El Kitab. CELLOV, Feridun (2000), Azer Halk, Bak. CEMD, Hseyin (1994), Mektup, Varlk, Say 92: 102. CEVAD, H., BAHADUR, A. (1999), Cenubi Azerbaycanda Ana Dilinde Eserlerin ap ve Ner Tarixi 3, Merteden Sonra, Pehlevi Hakimiyeti ve Demokrat Firgesi Dvr, Azerbaijan International, (7.1), Spring, USA. EHREGAN, Mahmut Ali (2003), Hedefimiz Milli Kltrmze Sahip kmak, 2023, Say 14, Ankara. DOERFER, G. (1969), randaki Trk Dilleri, TDAY-Belleten, Ankara: 1-2. ERDEBL, Alirza (2002), 20 Yanda Bir Mekteb, Varlk, http://www.tribun.com (15.05.2002) Web (a) Sitesi. EROL, M. Seyfettin (2002), rann Orta Asya Politikas. Deneyimli Aktrn Gvenlik Sorunu Ya Da Ava Giden Avlanr, Stratejik Analiz, Say 28: 66-75. FERZANE, M.A. (1985), emendz-e er-e Mobrez-e Azerbaycan Der Dran-e Ehtenag, Varlk, Say 1-2, Tahran. FERZANE, M.A. (1994), Ana Dilimiz ve Milli Varlmz Urunda Mbarizeler Defterinden, Varlk, Say 93: 78-79. GLDKEN, Kadir (1998), randa Yaayan 33 Milyon Trk Dnnz, Azerbaycan, Say 322: 47-48. HESAR, M. H (1996), Folklor Ymakda Gabagcllar, Varlk, Say 100: 49-56. HEYET, Cevad (1985), 20. Asrda Gney Azerbaycan Edebiyat, Varlk, Say 7-8, Tahran. HEYET, Cevad (1989), ehriyar, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, zmir. HEYET, Cevad (1990), ran ve Zebn-e Govmi, Varlk, Say 78: 25-38. HEYET, Cevad (1993), Azerbaycann Trklemesi ve Azeri Trkesinin Teekkl, Varlk, Say 87: 5-20. HEYET, Cevad (1998), Varlk Yirmi Yanda, Varlk, Say 107, Tahran. HEYET, Cevad (2002), Nasiyonalism ve Bastangerayi Der ran, Varlk, Say 126-3: 20. HEYET, M. Rza (1997), airlerimiz Bizi ve Dilimizi Nece Adlandrrlar?, 80

Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi

Varlk, Say 105-2, Tahran. HEYET, M. Rza (2000), Alnma Kelimeler ve Tekliflerimiz, Varlk, Say 1154: 54-60. HEYET, M. Rza (2000), Dr. Cevad Heyetin Eserlerinin Bibliyografyas, Bak ve Galem, Bak: Tahsil Yay. HEYET, M. Rza (2000), Varlk Dergisi ve Onun Grkemli Yaradcs, Bak ve Galem, , Bak: Tahsil Yay. ran sam Cumhuriyeti Anayasas, (1996), (ev. Abdullah nl), stanbul: Evrensel Yay. SMAYILOVA, Nezaket (1997), Varlq Jurnalnda imali Azerbaycan Edebiyatnn Neri, Doktora Tezi, Nahvan Devlet niversitesi, Filoloji Fakltesi, Nahvan. KAFKASYALI, Ali (2002), ran Trk Edebiyat Antolojisi I-VI, Erzurum: Atatrk niversitesi Yay. Kanun-e Esasi-ye Cumhuri-ye Eslmi-ye ran, (1991), Tahran: ran Kltr Bakanl Yay. MEMMEDOVA, Pervane (2000), Varlk Jurnalnda Edebiyat Meseleleri, Bak: Elm Yay. MUSTAFAYEV, V.K. (1991), Cenubi Azerbaycanllarn Milli uuru, Baz Geydler, Cenubi Azerbaycan Tarihi Meseleleri, Bak: 176-195. NESBZADE, Nesib (1997), randa Azerbaycan Meselesi, Bak: Ay-Ulduz Yay. NUTK, Hamit (1979), Aaran Fecri Selamlarken..., Varlk, Say 1: 17. NUTK, Hamit (1979), Mesele-ye Ferheng-e Akvam-e Mohtelef-e ran ve Kanun-e Esasi Cumhuri-ye slami, Varlk, Say 2: 7-14. NUTK, Hamit (1986), Ovsun, Varlk, Say 85: 5. PURCEVAD, Nesrullah 1366 (1987), Bz Hem Derbre-ye ran-e Mazlum, Ner-e Dne, say 6, s. 46-57, Tahran PURCEVAD, Nesrullah 1366 (1987), ran-e Mazlum, Ner-e Dne, Say 5 Murdad-ehriver: 2-10. RESULZADE, M.E. (1993), ran Trkleri, (Hazrlayanlar: Yavuz Akpnar, rfan M. Yldrm, Selahattin an), stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf. SAHR, Habib (1979), Terehhata ok nanma, Varlk, Say 3: 50. SARAY, Mehmet (1999), Trk-ran likileri, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yay. SARIKAYA, Yaln (2002), Hatemi Dneminde rann D Politikas, Geleneksel D Politika in Atlm mkan m? 2023, Say 14, Ankara. SARRAF, A. (1999), ran Trklerinin Dili ve Folkloru, Varlk, Say 114-3: 60-71. SEHEND, Bulud Karaurlu (1979), Yasak, Varlk, Say 1: 15. SHAFFER, Brenda (2001), randa Azerbaycanl Ortak Kimliinin Oluumu, (ev. Yaln Sarkaya), Azerbaycan, Say 339: 19-38. SHAFFER, Brenda (2002), Azerbaycan Cumhuriyetinin Kuruluu: randaki 81

bilig, Yaz / 2004, say 30

Azeriler zerindeki Etkisi, Bamszlklarnn 10. Ylnda Trk , (Editrler: Prof. Emine Grsoy Naskal, Erdal ahin) Haarlem-Hollanda: SOTA Yay., s. 261-284. SPHANDALI, M. (1994), Dert Meneyinden Derman Ummayn, Yol, Temmuz-Austos, Tahran. SPHANDALI, M., (1994), Nme-ye Sergode-ye Yek Moselmn-e Ehl-e Torkiye Be Modir Mesl-e Feslnme-ye Varlk, Keyhan Havayi, 31 Austos, Tahran. TAGIYEVA, ., RAHMOLU E. (1994), Cevat Heyet Nede ttiham Olunur?, Yeni Msavat, 9 Dekabr, Bak. TAGIYEVA, .A. (1991), 1978-79. ller ran ngilabndan Sonra Cenubi Azerbaycanda Milli Hguglar Urunda Mbarize, Cenubi Azerbaycan Tarihi Meseleleri, Elm Yay., Bak, s. 143-175. TAHRZADE, Adalet (1992), Varlk Toplusu ve Ana Dili, (Akt. M. Rza Heyet), Varlk, Say 84-1, Tahran. Tebriz Danigahnda Azerbaycan Trkesi ve Edebi Dil zere Aradrmalar Seminar, (1987), Varlk, Say 63-2: 3-6 Trk Dili Yaz Kurallar- I. ve II. Ortografi Seminarnn Ald Kararlar, (2001), (Haz. brahim Refref), Varlk, Say 120-1: 56-80. UZUN, Enver, (2002), Gney Azerbaycan Basn Tarihi, Trabzon: Trk Oca Trabzon ubesi Yay. TK, Kazm (2002), Araftaki lke: ran, 2023, Say 14: 8-15. YAAR, M.A. (1979), Dank Dili-Yaz Dili, Varlk, Say 2: 3-7.

82

Iranian Turks Identity Problem

Dr. Bilgehan A. GKDA M. Rza HEYET
Abstract: This article includes Iran and Southern Azerbayjan's Turks' activities about knowing and protecting of their identities, specially in 20th century that is the period in which Turkish language is forbidden in Iran, Turkish press-publication life and the problems that Turkish intelecuals facing with them in Iran. This article, also prepares informations about Iranian Turks' publication of more than 30 magazines in late period and it evaluates more than 10 works' publication, whose subjects are about Turkish language, literature and history. Key words: Iranian Turks, Identity problems, Turkology, prespublication's life, Varlik magazine.

Krkkale University, Faculty of Arts and Science / KIRIKKALE batsiz@yahoo.com Ankara University, Faculty of Modern Turkish Language and Dialects / ANKARA m_r_heyet@hotmail.com bilig Summer / 2004 Number 30: 51-84 Ahmet Yesevi University Board of Trustees