DORU AKIM DEVRE ANALZ

BLM 7
Topak

DEVRE TEOREMLER
7.1 SPERPOZSYON TEOREM 7.2 THEVENN TEOREM 7.3 NORTON TEOEREM

103

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

7.1 SPERPOZSYON TEOREM

Birden fazla kaynak bulunan dorusal ve ift ynl bir elektrik devresinde herhangi bir koldan geen akm veya kolun ularndaki gerilim sperpozisyon yntemi ile bulunur. Dorusal ve ift yn bir elektrik devresinde herhangi bir koldan geen akm veya kolun ularndaki gerilim kaynaklardan her birinin ayr ayr bu koldan geirdikleri akmlarn veya kolun ularnda meydana getirdikleri gerilimlerin cebirsel toplamna eittir. Bu yntem, devre zmlerinde ok ie yarar. Gerilim veya akm kaynaklar ile beslenen lineer devrelere uygulanr. Devrede ka aktif kaynak varsa, sra ile kaynaklardan yalnz bir tanesi devrede braklarak dierleri, gerilim kaynaklar ise ksa devre, akm kaynaklar ise ak devre yaplr. rnek vermek gerekirse; kaynaklar gerilim kayna ise devredeki herhangi bir kolun akm bulunmas isteniyorsa sra ile her gerilim kaynann o koldan geirdii akmlar bulunur. Bu bulunan akmlarn cebirsel toplam kol zerinden geen akm verir. (akmlarn ynleri dikkate alnr) Bu konu ile ilgili rnekler yaparak konun anlalmasn salayalm. rnek7.1: ekil7.1 deki devrede gerilim kaynaklar, direnlerden oluan devre iin R2 elemannn zerinden geen I2 akmn sperpozisyon yntemi ile bulunuz.

ekil7.1

zm7.1: I2 akmnn bu yntemle zlebilmesi iin yntemin uygulanmas gerekir. Burada ilk yaplacak devreyi tek kaynak kalacak ekilde tekrar izmek gerekir.

(a) 104

(b)

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

(c)

(d)

Devredeki direnlerin U1 kaynandan ektii toplam akm(c) deki devre iin; R T1 = R 1 + R 2 // R 3 I T1 = U1 ekil7.2

ekil(d) deki devrede grld gibi U1 geriliminin R2 eleman zerinden geirdii akm, akm blme kaidesinden; R3 I 2 (1) = ( )I T1 bulunur.. R +R

ekil7.2 (b)deki devresinde, ekil7.1 devredeki verilen U2 gerilimini devreden kartlm o ular ksa devre edildii ekil zerinde grlmektedir. Edeer(toplam) diren ve kaynaktan ekilen toplam akmn bulunmas ekil7.1de gsterilmitir. ekil7.1 eklindeki devrede akm blme kaidesinden faydalanlarak I2(1) akmn ynn gstererek bulunmas gsterilmitir. U1 kayna R2 eleman zerinden aktt akm ve ynn buluk devrede ikinci bir kaynak olduundan bu elemann zerinden U2 kaynann akmn da ekillerle ve teorik olarak aadaki ekilde bulunur. ekil7.2de ayn I2(1) deki ilemler tekrar edildii taktirde bu akm bulabiliriz. Yapacamz ekillerde de grld gibi U1 gerilim kaynan devre d brakp, U2 gerilim kaynan devreye balamak olacaktr. lemleri yeni devreye gre zmek olacaktr.

(e)

(f)

U1 gerilim kayna ksa devre edilir ve U2 tekrar devreye balanr.

Devrenin edeer direnci ve U2den ekilen IT2 akm RT2=R3+R1//R2 U IT2 = 2 bulunur. R T2

105

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

(g)

(h)

U2 gerilimin kaynandan ekilen I2(2) akm akm blme kaidesinden faydalanlarak; R1 I 2( 2) = ( )I 2 bulunur. R1 + R 2

R2 direnci zerinden U1 ve U2 gerilim kaynaklar I1(1), I2(2) akmlar aktmaktadr. Burada ynlerine baktmzda her iki kaynaktan ekilen akmlarn ynleri ayn olduundan I2=I1(1)+I2(2) bulunur.

rnek7.2: ekil7.3(a)deki devrede R3 eleman zerinden geen akm sperpozisyon yntemi ile znz.

(a) ekil7.3 ekil7.3(a) deki zm istenen devreyi ekil7.3 (b) de olduu gibi U2 kaynan devreden karp bu ular ksa devre ettikten sonra U1 geriliminin R3 direnci zerinden aktaca akmn deeri aadaki gibi bulunur, yn ekilde gsterildii gibidir. Akmn yn bilindii zere gerilim kayna d devreye pozitiften negatife doru akm aktt iindir. Bu aklamalardan sonra (b) deki devrede gsterilen I3(1) deerini bulalm.

106

DORU AKIM DEVRE ANALZ R 2 .R 3 R2 +R3 1k.2,2k 3,2k

Topak

R T1 = R 1 +

= 1k +

= 1,69k

I T1 =

U1 20V = = 11,8mA R T1 1,69k

akm blme kaidesinden R3 zerinden geen akm; R2 1k I 3(1) = ( ).I T1 = ( ).11,8mA R2 + R3 3,2k I 3(1) = 3,69mA bulunur. Bu akm sadece U1 gerilimi devrede iken R3 direncinin zerinden akan akmdr. (b) ekil7.3(c) deki devreye U1 karlp U2 tekrar balanm ve ekil tekrar izilmitir. Bu kaynan R3 eleman zerinden geirdii akm U1 kaynann devrede bal durumda yaptmz gibi zersek; R T2 = R 2 + ( = 1k + (c ) ekil7.3 (c) deki devrenin edeer direnci bulunur. RT1 direncine eit kmas verilen deerler dorultusundadr. Bu her zaman ayn kmaz. U2 kaynann ekilen toplam akm, daha sonra akm blme kaidesinden R3 eleman zerinden geen I3(2) akmnn deerini; R 1 .R 3 ) R1 + R 3

1k.2,2k 3,2k = 1,69k

107

DORU AKIM DEVRE ANALZ U2 15V = = 8,88mA R T 2 1,69k R1 1k =( ).I T 2 = ( ).8,88mA = 2,78mA R1 + R 2 3,2k

Topak

IT2 = I 3( 2 )

bulunur. Bu akmn yn de ekil7.3(c) zerinde gsterilmitir. Dikkat edilirse kaynaklarn bu eleman zerlerinden geirdikleri akmlarn ynleri farkldr. Bu bulunan deerlerin skaler toplam R3 zerinden geen akm verecektir. I 3T = I 3(1) I 3( 2) = 3,69mA 2,78mA = 910 A(mikro Amper) deerin pozitif kmas akmn ynn U1 kaynann aktt akm ynnde olduunu gsterir. rnek7.3: ekil7.4(a) grlen devrede 1 k diren ularndaki gerilimi sperpozisyon teoremi ile bulunuz.

ekil7.4(a) Devrede tane aktif kaynak olduu grlyor. Sperpozisyon teoreminde her kaynan analizi yaplacak elemann zerinden geirdikleri akmlar ayr ayr bulunduuna gre devrede bir kaynak brakacak ekilde devreyi tekrar izip devrede braktmz kaynan 1k zerindeki oluturduu gerilimi bulalm.

ekil7.4 (b) 108

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

10mAlik kaynak 4k ve 1kluk diren zerinden akar. nk 3k diren 25Vluk kaynan ksa devre edildiinden dolay 3k zerinden bu kaynak akm aktmamaktadr. 10mAlik akm kaynann 1k diren zerinde oluturduu gerilimi bulmak iin akm blme kaidesinden I1k zerinden geen akm bulunur ohm kanunundan bu eleman zerindeki 10mAlik kaynan oluturduu gerilim dm bulunur. I1k = ( 4k ).10mA = 8mA U 1 = (8mA).(1k) = + 8 V 1k + 4k

10mAlik kayna devreden kartp 25Vluk kayna devreye balayalm. eklini izerek bu kaynan 1k diren ularndaki gerilim dmn bulalm.

ekil7.4 (c) Akm kaynan karttmz ular ekil7.4(c) de grld gibi ak devre halinde braklmtr. Bunu nceki konularmzda ak deve olacan ifade etmitik. Bu hatrlatmadan sonra devrede bal olan 25Vluk aktif kaynan 1k ularndaki oluturduu gerilim dmn bulalm. Devreye baktmzda 1k ile 4k birbirleri ile seri bu serilik 25V ve 3k dirence paralel durumdadr. Gerilim blme kaidesinden 1k direncin ularndaki U2 gerilimini; 1k U2 = ( ).25V = 5 + V bulunur. 1k + 4k iki aktif kayna devrede tek brakp 1k zerinde oluturduklar gerilim dmlerini bulduk. Devreye tek balamamz gereken tek bir aktif kaynak oda 15Vluk gerilim kaynadr. Bu kaynak devrede kalacak ekilde dier aktif kaynaklar karp bu kaynan 1k zerinde oluturduu gerilim dmn bulalm.

109

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil7.4(d) ekil7.4(d)ki devreye dikkatli bakldnda 1k zerinden bu kaynan akm aktmad grlr. Nedenine gelince kardmz 25Vluk kaynan ularndaki ksa devreden dolaydr. 1k zerinden akm gemedii iinde gerilim dm; U3=0 olur. Devredeki aktif kaynaklarn 1k diren ularndaki oluturduklar gerilim dm; U 1k = U 1 + U 2 + U 3 = ( + 8 V) + ( 5 + V) + 0V = + 3 V bulunur. Bu rnekte 1k zerinde harcanan g de istenmi olsayd. Sperpozisyon yntemi ile bulunan gcn doru olarak bulunup bulunamayacan gsterelim. 1k zerindeki gerilim 3V olarak bulmutuk, g formlnden elemann harcad g; P1k
2 U 1k 32 = = = 9mW R 1k 10 3

bulunur. Bu yntemle bulunan g dorumu? Onu grelim. Devredeki aktif kaynaklarn 1k dirence verdikleri gleri ayr ayr bulup bu bulduumuz gle karlatralm eer sonu birbirine eit karsa bu yntemle bulunan gler dorudur aksi durumda bu yntemle g bulunmaz yorumu yapmak gerekir. 10mAlik kaynan 1k iin harcad g P1 =
2 U1 82 V = 3 = 64mW R 1k 10

25Vluk kaynan 1k iin harcad g

P2 =

U2 52 V 2 = 3 = 25mW R 1k 10
2 U3 0V = 3 = 0mW R 1k 10

15Vluk kaynan 1k iin harcad g

P3 =

110

DORU AKIM DEVRE ANALZ Bu kaynaklarn 1k iin harcadklar toplam g; P1 + P2 + P3 = 64mW + 25mW + 0mW = 89mW

Topak

bulunur. Kaynaklarn harcad gle P1k bulunan g farkldr. Bu yntemle bulunan g doru deildir. nk sperpozisyon teoremi lineer deerler iin kullanlan bir teoremdir. G ise lineer deildir.

7.2 THEVENN TEOREM

Thevenin teoremi; bir yada daha fazla gerilim kayna ile beslenen lineer devre zmlerini kolaylatran bir yntem olup, u biimde tanmlanr. A ve B gibi ular olan bir devrenin bu ularna bir direncin baland zaman, bu direnten U AB geen akm I = dr. RT + R

ekil7.5 Burada UAB; A,B ular arasnda R direnci yokken bu ular arasndaki llen potansiyel fark. RT; devredeki btn gerilim kaynaklar, ksadevre, akm kaynaklar ak devre yaplarak elde edilen A,B ular arasndaki toplam direncidir. Bylece, RT ile UAB seri balanarak elde edilen devreye AB arasnda gzken devrenin THEVENN EDEER devresi denir. ekil7.5de grld gibi elektrik devresinin AB ularndaki thevenin edeerini verir. Buradaki UAB gerilimine Thevenin edeer gerilimi olan UTH=UAB ve RT direncine ise RTH olarak kullanlacaktr. Orijinal devrede bal iken R direnci zerinden geen ve ularndaki gerilim deeri ne bulunursa, o orijinal devrenin Thevenin edeeri oluturulur R direnci thevenin edeerine balanr ve hesaplamas veya doru llrse ayn deeri bulursunuz.

111

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil7.6 Orijinal devre ve o devrenin Thevenin edeeri Elektrik, elektronik devreler kark olabilir. Devrenin analizini thevenin teoremi ile yaplacak olursa hata yapma oran sfra iner. imdi bu admlar maddeler halinde aklayalm. 1) Analizi yaplacak kol orijinal devreden kartlr. karlan bu noktaya bir isim verilir. (A,B veya 1,2 gibi) 2) Devreden btn kaynaklar kartlr.karlan gerilim kayna ise o ular ksa, akm kaynaklar ise ak devre yaplr. karlan (analizi yaplacak) kol ularndan baklarak o ularn edeer direnci bulunur. Bu bulunan edeer diren, kartlan kol ularnn thevenin edeer direnci(RTH)dir. 3) Analizi yaplacak kolun (1.maddede karlan kol) ularnn Thevenin edeer devresi izilir.

ekil7.7 Orijinal devre ve AB ularnn Thevenin edeeri 4) kartlan kol thevenin edeer devresine (AB ularna) balanr. Kirofun gerilimler kanunu uygulanarak kol akm bulunur.

112

DORU AKIM DEVRE ANALZ rnek7.4:

Topak

Yukardaki maddeleri uygulayarak ekil7.8 deki devrede R4 direncinin zerinden geen akm bulunuz.

ekil7.8 (a) Orijinal devre zm7.4:

Akm bulunacak kol (R4) devreden kartlr bu ular A B ile isimlendirilir. ekil7.8 (b) de gsterildii gibi olur. (b) Devredeki tm kaynaklar devreden kartlp AB ularnn Thevenin edeer direnci bulunur. ekil7.8 (c) deki devrenin. ekil7.8(c)

R TH = R 3 + ( Thevenin direnci bulunur.

R 1 .R 2 ) R1 + R 2

113

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil7.8 (d)

U TH = U AB = U R 2 = (

R2 ).U R1 + R 2

Kaynak ekil7.8 (d) eklideki gibi tekrar devreye balanr, AB ularnn gerilimi bulunur. Bu gerilim UTH gerilimidir. UAB gerilimi ise R3 eleman ak devre durumunda, zerinden akm gemeyeceinden R3 direncinin ularndaki gerilim 0V olduundan UAB R2 direncinin ularndaki gerilime eittir.

deeri bulunur. Bu deer bulunduktan sonra AB ularnn thevenin edeer devresi ekil7.8 (e)deki gibi izilerek R4 direnci zerinden geen akm bildik kanundan yaralanarak bulunur.

I4 =

U TH R TH + R 4

ekil7.8 (e) AB ularnn thevenin edeer devresi Bu rneimizi elimizde l aleti olduu taktirde AB ularnn Thevenin edeer devresini oluturmak iin ekillerle gstererek aklayalm ve laboratuarnzda sizlerde deney setinizde oluturarak bulunuz. R4 ularndaki Thevenin gerilimini lmek iin ekil7.9(a) daki devrede gsterildii gibi bulunur.

ekil7.9 (a) AB ularnn UTH geriliminin lme ve teorik deeri

114

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

AB ularnn RTH edeer direncini ohmmetre ile ekil7.9 (b)deki ekilde balayarak lp,Thevenin edeer devresini oluturarak ltnz deerleri yerine yazmak suretiyle edeer devreyi oluturmu olursunuz.

(b)Ohmmetre ile RTHnin bulunmas ekil7.9

(c) Thevenin edeeri

rnek7.5:ekil7.10(a)deki devrenin AB ularnn thevenin edeerini bulunuz.

(a)

(b) UTH geriliminin bulunmas ekil7.10

ekil7.10(a)deki devrenin AB ularndaki thevenin edeer gerilimi ekil7.10(b) deki gibi R2 ve R3 direnlerin ularndaki gerilime eittir. Bu gerilimi gerilim blme kaidesinden aadaki gibi bulunur. U TH = ( R2 + R3 47 + 22 ).U = ( ).10V = 4,08V R1 + R 2 + R 3 100 + 47 + 100

Thevenin edeer direnci devreden aktif kaynaklar kartlarak ekil7.10(c)deki grlen AB ularndan bakldnda direnlerin balant ekillerine baklarak aadaki ekilde bulunur.

115

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil7.10 (c) rnek7.6: ekil7.11(a)deki devrede 8,65 zerinden geen akm thevenin teoremi ile znz.

ekil7.11(a) zm7.6: Akm bulunacak direnci devreden kartarak o ulara AB ismi verilerek, bu ularn thevenin gerilimi aadaki ekilde bulunur.

ekil7.11 (b) ekil7.11(b)deki devrede UA ve UB gerilimi gerilim blme kaidesinden bulunur. Bu gerilimlerin fark UAB gerilimini verir, ayn zamanda thevenin gerilimi bulunmu olur. nk UAB gerilimi thevenin gerilimine eittir.

116

DORU AKIM DEVRE ANALZ 15 ).20V = 15V 5 + 15 8 ).10V = 8V 8 + 2

Topak

UA = (

UB = (

U TH = U AB = U A U B = 15V 8V = + 7 V bulunur. AB ularnn edeer direnci, devredeki tm kaynaklar kartldktan sonraki direncidir. Bu ekil7.11 (c) deki ekil zerinde gsterilmitir. Bu ulardan bakldnda devredeki direnlerin balant durumlarna gre edeer diren bulunur. Bu bulunan edeer diren ayn zamanda thevenin edeer direncidir.

R TH =

5.15 2.8 + 5 + 15 2 + 8

= 5,35 (c)

I 8,65 = = ekil7.11(d) Thevenin edeer devresi rnek7.7:

U TH R TH + R 8, 65 7V = 0,5A 5,35 + 8,65

ekil7.12(a)deki veston kprs eklinde verilen devrenin RL yk direncinin zerinden geen akm thevenin yntemi ile bulunuz. zm7.7: ekil7.12(a)da verilen devrenin RL yk direncinin zerinden geen akmn bulunmas iin bu ularn thevenin edeeri bulunmas gerekir. Bu edeeri oluturan deerler UTH ve RTH deerleridir. ncelikle RL direncini ekil7.12(b) gsterildii gibi devreden kartlr bu ulara grld gibi AB ular ad verilmitir. Veston kprs eklinde verilen devre daha iyi anlalmas iin ekil(c)de olduu gibi tekrar izilerek elemanlarn balant ekilleri daha iyi grlr hale getirilmitir. Bundan sonra UTH bildik kanunlardan ekil7.12(d)deki gibi bulunur.

117

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

(a)

(b)RL devreden kartlr

(c) Devrenin ak gsterimi

(d) UTH gerilimi AB ularnn gerilimleri farkdr. (e) U kayna ksa devre edilir. R2 R4 ).U ( ).U R1 + R 2 R3 + R4

U TH = U A U B = (

118

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil7.12

(g) AB ularnn Thevenin edeer devresi, RL yk direncinin edeer devreye balants ve zerinden geen U TH akm; I L = R TH + R L (g) AB ularnn Thevenin edeer devresi, RL yk direncinin edeer devreye balants ve zerinden geen U TH akm; I L = R TH + R L

(f) U ksa devre edildikten sonra direnlerin balant ekli bu duruma gelir (RTH=R1//R2+R3//R4)

rnek7.8: rnek 7.13de saysal deeri olmadan incelediimiz devreyi aadaki ekil7.13 zerinde gsterilen deerler dorultusunda RL direncinin zerinden geen akm Thevenin yntemi ile bulunuz.

ekil7.13

119

DORU AKIM DEVRE ANALZ zm7.8:

Topak

Bu rneimizi thevenin teoreminin balangcnda maddeler halinde zmn daha kolay bir ekilde zlebileceini sylemitik. Bu rnekte bu admlar uygulayarak zm yapalm. 1) adm: Analizi yaplacak kol (RL) devreden karlr 2) adm: devredeki aktif kaynaklar devre dna karlr karlan kaynak gerilim kayna(U=24V) ise ksa devre edilir. 3) O kol ularndan baklarak R TH = = Bulunur. R .R R 1 .R 2 + 3 4 R1 + R 2 R 3 + R 4

(330).(680) (680).(560) + = 222 + 307 = 529 1010 1240

4) Kaynak gerilimleri tekrar devreye balanr, bu kaynaklarn analizi yaplacak kol(RL) ularndaki gerilim bildik kanunlardan U TH = U A U B = ( yararlanlarak R2 R4 ).U ( ) R1 + R 2 R3 + R4 bulunur.

680 560 ).24V - ( ).24V =( 1010 1240 = 16,16V - 10,84V = 5,32V

5) Analizi yaplan kol ularnn thevenin edeer devresi izilerek, thevenin edeer devresine analizi yaplan

kol balanr. Kirofun gerilimler kanunundan faydalanlarak analizi yaplacak kolun ularndaki gerilim

120

DORU AKIM DEVRE ANALZ RL 1k ).U TH = ( ).5,32V = 3,48V R L + R TH 1k + 529

Topak

UL = (

bulunur. Ohm kanunundan yararlanarak o kolun zerinden geen akm IL = U L 3,48V = = 3,48mA RL 1k

bulunur. G formlnden yaralanlarak o kolun harcad g PL = U L .I L = 3,48V.3,48mA = (3,48V).(3,48.10 3 ) = 12,11.10 3 W = 12,11mW bulunur. Bu kolun thevenin yntemi ile bylelikle analizi yaplm olur. Sizlerde ayn ekil iin RL yk direnci, U ayn kalmak koulu ile, R1=2,2k, R2=3,3k, R3=3,9k ve R4=2,7k olduuna gre RL direncinin analizini imdiye kadar rendiiniz tm yntemlerle zp sonular karlatrnz. rnek7.9: ekil7.14(a)deki devreye RL yk direnci olarak, 1k ve 2k diren balanarak bu eleman ularndaki gerilimleri thevenin yntemi ile ekillerle gstererek bulunuz.

ekil7.14 (a)

zm7.9: Adm adm ekillerle gstererek teorik olarak zm yapalm.

121

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Yk direnci devreden kartlr. AB ile isimlendirilir. (b)

(c)

Gerilim kayna ksa, akm kayna akdevre edildikten sonra AB ularnn RTH elemanlarn balant durumlarna gre; R TH = 1,5k // 3k = 1k

(d)

e Her kayna AB ularndaki gerilim deerleri gerilim ve akm blme kaidelerinden faydalanlarak U1=30V, U2=12V bulunur. Bu kaynaklarn AB ularndaki gerilimlerin kutuplarna bakldnda

122

DORU AKIM DEVRE ANALZ U TH = U 1 U 2 = 30V 12V = 18V

Topak

bulunur. Bulunan bu deerler Thevenin edeer devresinde gsterilir ve yk direnci balanarak yk direnlerinin gerilimleri bulunur.

(f) ekil7.14 RL 1k .( U TH ) = .(18V) = 9V R TH + R L 1k + 1k

RL=1k;

UL =

RL=2k;

UL =

RL 2k .( U TH ) = .(18V) = 12V R TH + R L 1k + 2k

Grld gibi devreye istediiniz kadar yk direnci balayp analizini az bir ilemle yaplabilmektedir. Bu Thevenin teoreminin zelliinden kaynaklanmaktadr. Aktif devrede sadece bir koldaki deiik elemanlarn analizi yaplaca durumda Thevenin teoremi kullanmakta fayda vardr. ki direncin analizini bu rnekte ksa yoldan yapldn grdnz. Bu rnein evre akmlar ynteminde yapldn dnrseniz 1k iin yapm olduunuz tm ilemlerin aynsn 2k iinde yapmanz gerekecekti. Buda zaman ve ilem kalabalndan baka bir ey deildir.

7.3 NORTON TEOEREM

Norton teoremi, thevenin teoreminin deiik bir biimi(dal) olup A ve B gibi iki ucu olan lineer aktif bir devrenin bir RN direnci ile paralel bir IN akm kayna biimine sokulma olana verir. Bu biimde elde edilen devreye NORTON EDEER akm kayna ad verilir. Bu akm kaynann edeer gerilim kayna ise Thevenin Edeer gerilim kaynadr. Norton edeer akm kayna devresinde;

123

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

IN: Verilen devrenin AB ular ksa devre yaplmas ile oluan evre akmdr. RN: Devredeki gerilim kaynaklarnn ksa devre, akm kaynaklarnn ak devre yaplmalarndan sonra AB arasndaki devrenin toplam direncidir. Bir elektrik devresinde her hangi bir kolun analizi norton teoremi ile bulunmas gerekirse aadaki admlar uyguland zaman devrenin zm daha salkl olacaktr. 1) Analizi yaplacak kol devreden kartlr. kartlan bu noktaya bir isim verilir. (rnein; A,B veya 1,2 gibi) 2) Devreden btn kaynaklar kartlr. kartlan gerilim kayna ise ksa devre, akm kayna ise ak devre yaplr. karlan(analizi yaplacak) kol ularndan baklarak o ularn edeer direnci bulunur. Bu bulunan edeer diren ayn zamanda RN edeer direncidir. 3) Devreden kartlm olan akm ve gerilim kaynaklar devreye tekrar ayn yerlerine balanarak devreye bilinen konunlar veya teoremler uygulanarak analizi yaplacak kolun ularnn ksa devre akm bulunur. Bu bulunan ksa devre akm ayn zamanda IN akmdr eittir. 4) Analizi yaplacak kolun(1.maddede karlan kol) norton edeer devresi ekil7.15 deki gibi izilir.

ekil7.15 Norton edeer devresi 5) kartlan kol norton edeer devresine (AB ularna) balanarak kirofun akmlar kanunu uygulanr, kol akm bulunur. Burada teorik olarak norton teoremi ile zmn admlarn anlattk. Yaplan durumu ekil zerinde gsterirsek daha anlalr olacaktr.

124

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil7.16 Elektrik devresi ve norton edeeri Burada dikkat edilirse RTH direnci ile RN direnci ayndr. nk devredeki direnlere her iki teoremde de ayn ilem uygulanmaktadr. Deien sadece balant ekilleri farkldr. nceki konulardan hatrlanrsa bir gerilim kayna ona seri bir diren, akm kayna ise kaynaa paralel bir direnle dnlmesi anlatlmt. Bundan dolaydr ki Thevenin ve Norton teoremleri biri birinin dalidir. Birbirine dnm yaplabilir.

ekil7.17Norton Edeer devresi

Thevenin Edeer devresi

125

DORU AKIM DEVRE ANALZ U TH R TH = R N

Topak

IN =

U TH = I N .R N

devredeki herhangi bir kolun analizini norton edeer devresinden bulunmusa ayn ilemi thevenin edeer devresi oluturmaya gerek yoktur. Birbirine dnm yaplabildiine gre basit bir ilemle thevenin edeer devresi oluturulabilir. ekil7.17 de grld gibidir. Bunu bir rnekle aklarsak; rnek7.10:ekil7.18(a)deki verilen elektrik devresinde AB ularnn thevenin edeer devresini oluturup bu edeeri norton edeer devresine dntrnz. (a)

(a)

(b)

(c)

(d)

(d)

(f) ekil7.18

126

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil zerinde bulunan deerleri aklayarak bulalm. AB ularnn RTH direncini bulmak iin gerilim kaynaklar ekil7.18 (b)de grld gibi ksa devre edildiinde direnlerin balant durumu 20//10 eklindedir. R TH = 20.10 = 6,67 20 + 10

ekil(c) deki devrede grld gibi 30V ve 18V kaynaklar devrede ve bu kaynaklar 20 ve 10 seri balandklar iin zerlerinden bir akm gemektedir. Fakat 30V>18V olduu iin akmn yn ekilde olduu gibi ; I= 30V 18V 12V = = 0,4A 30 30

ekil7.18(d)de gsterildii gibi 20 direncin ucundaki gerilim dm; U 20 = (0,4A).(20) = 8V bulunur. Bu gerilim ile UTH toplam (kirofun gerilimler kanunundan) U TH + 8V = 30V dan U TH = 30V 8V = 22V

AB ularnn thevenin gerilimi bulunur. ekil7.18 (c)deki gibi Thevenin edeer devresi izilir, deerler zerine yazlr. Ayn ekilde norton edeer devresi de izilip zerlerine IN ve RN deerleri yazlr. Bu deerler aadaki gibi bulunur. IN = U TH 22V = = 3,3A R TH 6,67 R N = R TH = 6,67

Thevenin teoremi ile Norton teoremi birbirlerinin duali olduu bu rnekle daha iyi grlm olur. Bu rnein tam tersi bir rnek vermek gerekirse; aadaki norton edeerinin, Thevenin edeerine dnmn grrsnz.

ekil7.19

127

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

U TH = I N .(R N = R TH ) = 0,6A.20 = 12V Kaynan pozitif ksm akm kaynann akm srd yndr. Balantda o ynl olmutur. rnek7.11: ekil7.20de verilen devrede 100 zerinden geen akm Norton teoremi ile znz.

ekil7.20 zm7.11: 100luk direnci ve devredeki gerilim kaynaklarn devreden kartarak ekil7.20 (b) AB ularnn RN direnci bulunur.

ekil7.20 (a) Gerilim kayna ksa devre edildiinde 200 direnler birbirlerine paralel 800 diren bunlara seri durumda olduundan RN aadaki gibi bulunur. R N = 800 + 200.200 = 900 200 + 200

AB ularnn Norton edeer direnci bulunur. Norton akmn bulmak iin kaynak tekrar devreye balanr, AB ular ksa devre edilerek bu kaynan ksa devre akm bulunur. Bu bulunan akm Norton akmna eittir.

128

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil7.20 b ekil7.20(c) deki devreler ak bir ekilde IN akmnn bulunuunu gstermektedir. Bu deerlerin bulunmasn formllerle gstermek gerekirse aadaki zm gibi yaplmas gerekir.

ekil7.20 c I= 18V = 0,05A 200.800 200 + ( ) 800 + 200 I N = (0,05A).( 200 ) = 0,01A 800 + 200

bulunur. Norton edeer devresinin eklini ve analizi yaplacak kolu norton edeer devresine balyarak ularndaki gerilim bulunur.

ekil7.20 d U 100 = I N .( 100.900 ) = (0,01A).(90) = 9V 100 + 900

129

DORU AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Aadaki ekil7.21 zerinde 2,2k direncin norton teoremi ile o ularn norton edeer devresi oluturulmutur. Norton edeer devresinde bal ampermetre 35mA ksa devre akm gstermektedir. 2,2k direnci balandnda ampermetrenin gsterdii deeri teorik olarak sizler bulunuz.

ekil7.21

130