T. C.

YZNC YIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF BLM DALI

EROLU NRNN (v. 1012/1603) TASAVVUF GRLER

YKSEK LSANS TEZ

Hatice GKE

VAN 2008

T. C. YZNC YIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF BLM DALI

EROLU NRNN (v. 1012/1603) TASAVVUF GRLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Hatice GKE

Danman Prof. Dr. Abdulhakim YCE

VAN 2008

NDEKLER NSZ ................................................................................................................ III KISALTMALAR ................................................................................................. V 1. GR : KONUNUN AMACI, NEM ve KAPSAMI .................................. 1 2. EROLU NRNN (v. 1012 / 1603) HAYTI ve ESERLER .................. 4 2.1. HAYTI...................................................................................................... 4 2.1.1. Doumu, Ad ve Mahlas..................................................................... 4 2.1.2. ilesi ve Meslei ................................................................................. 6 2.1.3. Tarkati ve Silsilesi .............................................................................. 7 2.1.4. Hocas Vhib-i mm (v. 1004/1595) ............................................... 11 2.1.5. Talebeleri ........................................................................................... 14 2.1.6. Veft ve Trbesi ............................................................................... 16 2.2. ESERLER ................................................................................................ 16 2.2.1. Tasavvuf bit-Tarkat ......................................................................... 17 2.2.2. Dvne-i lhiyt .............................................................................. 18 2.2.3. Eserlerinde ekil, Tr, Dil ve Anlatm zellikleri ............................ 19 2.2.3.1. ekil ve Tr ................................................................................ 19 2.2.3.2. Dil ve Anlatm ........................................................................... 21 3. EROLU NRNN TASAVVUF GRLER .................................... 27 3.1. NSAN ve NSAN TPLER ..................................................................... 27 3.1.1. Hayvan nsan ..................................................................................... 28 3.1.2. Zhid (Viz) ....................................................................................... 29 3.1.3. k Dervi ........................................................................................ 30 3.1.4. rif..................................................................................................... 33 3.1.5. nsan- Kmil ..................................................................................... 34 3.2. NEFS ......................................................................................................... 36 3.3. KALB / GNL ....................................................................................... 41

II

3.4. SEYR SLK....................................................................................... 48 3.5. BAT.......................................................................................................... 51 3.6. EYH / MRD ...................................................................................... 53 3.7. MRD / DERV .................................................................................... 59 3.8. HALVET ................................................................................................... 64 3.9. ZKR ........................................................................................................ 68 3.10. DEVRN ve SEM ............................................................................... 79 3.11. RY...................................................................................................... 88 3.12. DRT KAPI KIRK MAKAM ............................................................. 92 3.13. TEVHD / VAHDET (BRLK DNCES) ...................................... 95 3.14. HAKKAT- MUHAMMEDYYE ......................................................... 99 3.15. DEVR ve DEVRYYE ........................................................................ 102 3.16. NOKTA ve NOKTAVLER ................................................................. 106 4. SONU ........................................................................................................... 110 5. KAYNAKA ................................................................................................. 112 6. ZET / ABSTRACT ..................................................................................... 115

NSZ slm ilimler iinde Tasavvuf tarihi ve felsefesi alan, en ok eser verilmi olmasna ramen, hak ettii ilgiyi pek grememi bir ilm disiplindir. Tasavvuf tarihinde, gnmzde ismi ve eserleri pek bilinmeyen; ama bununla birlikte, yaadklar dnemde geni kitlelerin hayatlarna ve dnce dnylarna yn vermi, k tutmu nice nemli ahsiyet vardr. Bunlardan biri de haytn ve fikirlerini tez konusu olarak belirlediimiz Elmall Erolu Nridir. Erolu Nri, mnev ve kltrel deerler asndan zirve dnemlerinden birini yaayan Elmalda, XVI. XVII. asrlar arasnda hayat srmtr. Osmanl dnemi tarkatlerinin en yaygn olan Halvetiyyenin Ahmediyye koluna mensup bir sf olan Vhib-i mmnin yetitirdii Erolu, Elmal gibi Anadolunun kltr merkezlerine uzak bir beldesini, byk bir kltr havzasna dntren nemli kilometre talarndan biridir. Elmal ve evresi, Vhib-i mm, talebesi Erolu Nri ve onun talebesi Sinn- mm ile, XVI. XVII. asrlarda kltr, dnce ve mneviyat tarihimiz asndan son derece nemli ve dikkat ekici bir blge hline gelmitir. Erolu Nri, yakn zamana kadar, tasavvuf ve edebiyat tarihi aratrmalarnda pek tannan biri deildi. Birka tabakat kitabnda ad geen ve hakknda verilen bilgilerin bir ksmnn da yanl olduu Erolu, 2002 ylnda, zellikle klsik dnem edebiyat almalaryla tandmz Yrd. Do. Dr. Mustafa TATCI tarafndan ilk kez bilimsel yntemlerle Dvne-i lhiyt yaynlanmak sretiyle ilim dnysna bir nebze olsun tantlma imkn bulmutur. Ardndan, yine TATCI, onun Tasavvuf bit-Tarkat adl kk hacimli, ama tasavvuf tarihi ve dncesi asndan olduka nemli bilgiler ieren eserini neretmitir. Nihyet, 2003 ylnda yaynlad Elmalnn Canlar adl almasyla Mustafa TATCI, Elmal kltr havzasnda yetien nemli tasavvuf byklerini ve edeb rnlerini nerederek Tasavvuf tarihi ve dncesi alanna nemli malzemeler sunmutur.

IV

te onun sunduu bu malzemelerden hareketle biz, Erolu Nrinin tasavvuf grlerini ortaya karmak sretiyle, Tasavvuf tarihi ve dncesi alanna kk de olsa bir katk salamay amaladk. Bir Giri ve iki ana blmden oluan almamzn Giri blmnde, konunun amac, nemi ve kapsam hakknda bilgiler verdik. Erolu Nrinin hayt ve eserlerini incelediimiz ikinci blmde, nce onun doumundan balamak zere ilesi, tarkati, silsilesi, hocas, talebeleri, veft ve trbesi ile ilgili ksa bilgiler verdik. Bu blmn ikinci ksmnda ise, onun eserlerini ksaca tantarak ekil, tr, dil ve anlatm zellikleri bakmndan deerlendirmeye altk. nc blmde, tasavvufun belli bal konular hakknda Erolu Nrinin grlerini ortaya koyarken, tasavvuf yolunun bandan sona doru izlenmesi gereken merhaleleri dikkate alarak mbtedlikten mntehlie doru bir sralama tercih ettik. Yni mellifimizin grleri dorultusunda ilk nce genel olarak insan ve insan tiplerini, insan oluturan nefs, kalb / gnl gibi temel zellikleri inceledikten sonra, tasavvuf eitiminin ana unsurlar olan seyr slk, biat, eyh / mrid, mrid / dervi, halvet, zikir, devrn ve sem, ry, drt kap krk makam anlay gibi konularda mellifimizin grlerini tesbit etmeye altk. Nihyet bu blmn sonunda, tasavvufun irfn boyutu olan ve tasavvuf dncesinin bz temel konularn oluturan tevhid / vahdet (birlik dncesi), hakkat-i Muhammediyye, devir ve devriyye, nokta ve noktavler hakknda Erolunun gr ve dncelerini ortaya koymaya altk. almalarm srasnda bana rehberlik eden hocam Prof. Dr. Abdulhakim YCEye ve Do. Dr. Ahmet GKEye teekkrlerimi sunarm. Ayrca Tasavvuf tarihilerinin Elmal erenleri zerine aratrmalarda bulunmas gerektii ynnde srekli telkin ve teviklerde bulunan ve bu alanda ok deerli almalar yaynlayan Yrd. Do. Dr. Mustafa TATCIya da kranlarm arz ederim. Hatice GKE Van 2008

KISALTMALAR a.e. a.g.e. a.g.m. a.y. b. Bk. ev. DA Fak. H. Haz. Hz. Ktp. k.v. M. s.a.v. ts. ni. v. vb. v.d. vr. vs. Yay. : ayn eser : ad geen eser : ad geen makle/madde : ayn yer : ibn : Baknz : eviren, tercme eden : Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, 1988- .... : Fakltesi : Hicr : Hazrlayan : Hazret-i : Ktphnesi : kerremallh vecheh : Mild : sallallh aleyhi ve sellem : Trihsiz : niversitesi : Veft : ve benzeri : ve devam : varak : ve sire : Yaynlar

1. GR : KONUNUN AMACI, NEM ve KAPSAMI Bu aratrmamzda, Osmanl topraklarnn en yaygn tarkatlerinden Halvetiyyenin Ahmediyye koluna mntesip sfirlerden biri olan Erolu Nrinin (v. 1012/1603) tasavvuf grleri incelenmek sretiyle, Ynus tarznda eserler veren mellifin Trkenin en yaln rneklerinden saylabilecek iir ve nesirleri nda, Osmanlnn XVI. yzylda nemli bir ilim merkezi konumundaki Elmal yresinde yaanan fikr, tasavvuf, edeb ve sanatsal yansmalarn gnmz bilim insanlarnn dikkatine sunmay amalamaktayz. Anadolunun belli bal kltr merkezlerine uzak bir beldesi olmasna ramen Elmal, XVI. asr Osmanlsnda nemli bir ilim ve kltr merkezi konumuna ykselmitir. zellikle 14. asrdan itibaren Abdal Ms ve Kaygusuz Abdal ile balayan, 16. yzylda Vhib-i mm, Erolu Nri ve 17. yy.da da Sinn- mm ile devam eden izgide Trkslm kltr ve dncesi, Anadolunun, siys ekimelerden nispeten uzak kalan bu dingin kesinde kendine nemli bir yer bulmutur. Burada Hac Bekta- Vel ocan uyandran Abdal Ms ve Halvetiyye ern yakan Vhib mm bata olmak zere, pek ok gnl ve ak adam, yetitirdikleri talebeler ve ortaya koyduklar eserlerle, aslnda Elmalnn bir kltr havzas olmasn salamlardr. Yrede bu zatlardan baka, Horasan melmet kltrn yaatan Haydar Baba, Debb (Tabak) Baba, Kepe Baba, oban Baba, smail Eren, shak Dede, Mahmud Dede vb. pek ok baba ve ocak bulunmaktadr. Trk toplumunun sosyal atsn oluturan bu Horasan erenlerinden topluma yansyan kltrn izleri, bugn bile hl mevcuttur.1

Mustafa Tatc, Elmalnn Canlar, Ankara, 2003, 14.

Ahmediyyenin pri Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmaravnin (v. 910/1505) halfesi Elmall Vhib-i mm (v. 1004/1595), tasavvuf trihi, dncesi ve Trk Tasavvuf Edebiyt alannda Abdlvehhabl sfler ekolnn ncs olup, Elmal toprana atlm bir ilim ve irfan ekirdei konumundadr. Aratrma konumuz olan Erolu Nri de bu ztn talebesi ve halfesidir. O, bilhare Trk Tasavvuf Edebiytnda kinci Ynus olarak adlandrlacak olan Niyz-i Msrnin (v. 1105/1694) hocas konumundaki Sinn- mmyi (v. 1067/1657) yetitirmitir. Elmal ve evresi, ite bu ztlarn yetitirdii sf irlerle, XVI.XVII. asrlarda kltr trihimiz asndan olduka nemli ve dikkat ekici bir blge hline gelmitir. Trihin bir dneminde yetien birka aydn gnl adamnn, kck bir beldeye att tohumlar, zaman iinde byk bir kltr aacna dnm ve saysz olgun meyveler vermitir. Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmarav tarafndan yetitirilip memleketi Elmalya gnderilen mutasavvf ir Vhib-i mm, ite byle bir kltr ekirdeidir. Bu ahsn etrafnda oluan kltrel halka iinde, Erolu Nri bata olmak zere, Sinn- mm ve onun yetitirdii Niyz-i Msr, avdarolu Mft Dervi, Glbolu Muhammed Asker, Muslihddin Mustafa Uk, Ahmed Matla gibi be byk sfi ir ile mm Sinnn oullar Sleyman Hakr ve Selm Halil ile yine oullarnn yetitirdii, bata Kulal Nzl olmak zere dier sf irler bulunmaktadr. Bunlar, Elmall sfler zerine yapt almalarla tannan Yrd. Do. Dr. Mustafa TATCInn verdii bilgilere gre2 on kiiden fazla olup, her biri, bir dvan tertip edecek kadar nitelikli irlerdir. te bu aratrmayla, tasavvuf dncede nemli bir yere ship olmakla birlikte, gnmz tasavvuf aratrmaclar tarafndan yeterli ilgiyi pek grmemi olan Elmal ilim ve kltr havzas, Erolu Nrinin tasavvuf fikirleri nda bir nebze de olsa tantlmaya allacaktr. Ayrca onun tasavvuf dncesine kazandrd farkl bak alar ve Trk Tasavvuf Edebiyt alannda getirdii
2

Tatc, Elmalnn Canlar, s. V (nsz).

yenilikler incelenerek, sf anlaya ve edeb sahaya ne gibi katklar salad daha iyi anlalm olacaktr. Aratrmamz, iki eseri bulunan Erolu Nrinin Dvane-i lhiyt ve Tasavvuf bit-Tarkat adl kitaplarnda ortaya koyduu tasavvuf grleri ile snrldr. Bu iki eser dnda aratrmamzn dier ana malzemesini, Erolu Nrinin haytyla ilgili kaynaklar ve mellifimizle ilgili daha nce yaplm almalar oluturmaktadr.

2. EROLU NRNN (v. 1012 / 1603) HAYTI ve ESERLER

2.1. HAYTI 2.1.1. Doumu, Ad ve Mahlas Doum trihi bilinmeyen Erolu Nrinin, doum yeri de kesin olarak belli deildir. Kaynaklardan hareketle, onun Elmal ya da Elmal ile Finike arasnda bir yerde domu olabilecei sylenebilir. Bugn mezarnn, Elmal ile Finike arasndaki Alacadada olduu gz nnde bulundurulursa, onun bu yrede domu olabilecei ihtimli arlk kazanmaktadr. Yre halknn da bildii gibi, Elmal Da, vaktiyle Finikeli ve Elmall yrklerin yayla konumundadr. Dolaysyla o zamanlarda Erolu Nrinin ilesinin de o yrede yaam ilelerden biri olabilecei kuvvetle muhtemeldir.3 Tam ad, Erolu Nri Yah Efendi olan mellifimizin,4 Elmal le Halk Ktphnesinde iirlerinin bulunduu bir mecmadaki (No: 43/1, vr. 34) Merhm ve mafrun leh Erolu, ismh e-eyh Yah Efendi kaydna gre ad Yah, lakab da Eroludur. Her ne kadar bu kayttan hareketle Abdullah Ekiz, onun adnn Yah olduunu ve Nri isminin yerel olmayan kaynaklarda getiini, dolaysyla dayana olmayan bu ad kullanmaktan

3 4

Mustafa Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, Ankara, 2002, 11-12. Erolu Nri hakknda geni bilgi iin bk.: Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul, 1333, I, 26; Tatc, Elmalnn Canlar, 97-109; Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, Haz.: Mustafa Tatc, Ankara, 2002, s. X-XI, 11-24, 44-56; Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, Haz.: Mustafa Tatc, Ankara, 2002, 10-15; Abdullah Ekiz, Sinn mm ve Ahfd, Ankara, 1962, 2025; Abdullah Ekiz, Dnden Bugne Elmal, Elmal, 2001, 148.

sakndn5 belirtmekteyse de Erolunun bizzat kendisi, iirlerinden birinin biti drtlnde ismini Nri olarak vermektedir: smin Nri cn gds Asldr verir Huds Eroludur en geds Biz esm-y Halvetyiz6 u halde Nri isminin ona it olduu hussunda hibir pheye mahal kalmamaktadr. Mstakimzde Sleyman Sadeddin (v. 1197/1782), Mecelletn-Nisb adl kitabnda, Erolu Nrinin knyesini yle belirtir: Erolu, bil-feth, lafzun Trk, manh ibn racl ve hve medyihul-tlktit-Trkiyyeti, yan enneh racln kmiln ibn raclin kmilin ismh Abdl-Hak b. Abdl-Hd7 Hocas Vhib-i mm (v. 1004/1595) ve talebesi Sinn- mmnin (v. 1067/1657) kulland mm sfatn, Erolu kendisi iin kullanmasa da, Malat mahlasl ir bir dervii, onun iin: Ol arbn sksi Erolu mmdir bugn Bezm-i dosta lyk olan durmasn gelsin beri8 demektedir. Bu beyit de gsteriyor ki mm sfat, burada sfiyne bir mnda kullanlmakta ve Vhib-i mmden tibren silsilenin btn kmilleri iin sylenmektedir.9

5 6 7

8 9

Ekiz, Dnden Bugne Elmal, 148. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 169. Mstakimzde Sleyman Sadeddin, Mecelletn-Nisb, Tpkbasm, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2000, vr. 93a. Metnin Trkeye evirisi u ekildedir: Erolu, fetha (hareke) ile, Trke bir lafzdr. Anlam adam oludur. Bu, Trklere it vg szlerinden biridir. Yni o (Erolu Nri), kmil bir adamn olu olan kmil bir adamdr ki onun (babasnn) ad da Abdl-Hak b. Abdl-Hddir (Abdlhd olu Abdlhak). Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 12. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 13.

2.1.2. ilesi ve Meslei ilesi hakknda da kaynaklarn pek bilgi vermedii Erolu Nri ve ilesinin, muhtemelen Finikede veya oraya yakn bir belde olan Turunovada ikmet ettii anlalmaktadr. ilesiyle ilgili olarak yalnzca, yukarda Mstakimzdenin Mecelletn-Nisbndan aktardmz kayttan,10 babasnn isminin Abdl-Hak b. Abdl-Hd olduunu reniyoruz. Yni babasnn ad Abdlhak, dedesinin ismi de Abdlhddir. Mellifimizin, mertliiyle n yapm erefli bir ileden geldii sonucunu, yine ayn kaytta yer alan bilgilerden karyoruz. Yaad yrenin bugnk durumuna ve mellifimizin bz iirlerinde ekincilikle ilgili motifler kullanmasna baklrsa, onun ve ilesinin geimini ziratle kazand sonucuna varabiliriz.11 O, baz iirlerinde mesleiyle ilgili bz ipular vermektedir: Gerek ak dost yolunda n eyler Darb- tevhd ile barn hn eyler Deirmen dneyi der un eyler Dervi H der dner kfir mi olur?12 Lube almaz mmin olan kardalar Mnfk mmini dahl ile talar Gr ifti harmn devr ile iler Mmin H der dner kfir mi olur?13 Yine bz iirlerinden anlald zere, onun haytnn belli dnemlerinde yoksulluk ektii ve ihtiya iinde yaad sylenebilir. Birtakm derin tasavvuf mnlar tad ve mecz anlamlar ifde ettii bilinmekle birlikte, bz iirlerinde Erolu Nrinin fakirlik sebebiyle zerine giyecek bir nemed (kee hrka) bile alamadndan yaknd grlmektedir. yle ki o, bir nemed shibi olabilmek iin Cenb- Hakka yalvarmaktadr:
10 11 12 13

Mstakimzde, a.g.e., vr. 93a. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 13-14. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 120. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 121.

Sovuktan var ikyetim h bir nemed ver lh! Budur zge hikyetim h bir nemed ver lh!14 Onun bu niyz kabul olmu olacak ki, daha sonra yazd bir baka iirinde, Yce Allaha kran duygularn yle dile getirmektedir: Dum makbl oldu yine ok kr buldum nemedi! Kadr ile yd oldu cna ok kr buldum nemedi!15 Sflerin yn elbise (sf) giyip, bu giysiye yokluk (fen) ve tevzu gibi lednn anlamlar ykledikleri bilinmektedir. Bunlara ilve olarak Erolu Nri, nemede bir de halvet mnsn eklemitir.16 Ancak Erolu Nrinin belli sre bir nemed bile diktiremedii de bir gerektir.17

2.1.3. Tarkati ve Silsilesi Osmanl dneminin en yaygn tarkatlerinden biri olan Halvetiyyenin18 orta kol diye bilinen Ahmediyye19 besine mensup bir mrid-i kmil olan

14 15 16

17 18

19

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 162. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 163. u drtlnde Erolu Nri, halvet kelimesini oluturan Arapa harfleri sayarak bu mnya yle iret etmektedir: H lm vav te nemed ismi / indettim gaz hasm / Fen buldu kamu resmi / ok kr buldum nemedi Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 165. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 15-16. Halvetiyye tarkatiyle ilgili geni bilgi iin bk.: Mahmd Cemleddin el-Hulv, Lemezt- Hulviyye ez-Lemezt- Ulviyye, Haz.: Mehmet Serhan Tay, stanbul, 1993; Niyz-i Msr, Mevidl-rfn (rfan Sofralar), Notlarla ev.: Sleyman Ate, stanbul, ts., 102-105; Sdk Vicdn, Tomar- Turuk- Aliyye (Tarkatler ve Silsileleri), Haz.: rfan Gndz, stanbul, 1995, 161-254; Mehmed Smi es-Snbl, Esmr- Esrr, stanbul, 1316, 15-16; Bandrmalzde Ahmed Mnb, Mirtt-Turuk, stanbul, 1306, 26-27; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatler, III. bask, stanbul, 1990, 460-485; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar, II. bask, stanbul, 1990, 288-289; Rahmi Serin, slm Tasavvufunda Halvetlik ve Halvetler, stanbul, 1984; Sleyman Uluda, Halvetiyye, DA, XV, 393-395; M. Baha Tanman, Halvetlik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, III, 533 vd.; Mehmet Zeki Pakaln, Halvetiyye, Osmanl Trih Deyimleri ve Terimleri Szl, III. bask, stanbul, 1983, I, 714-716. Halvetiyyenin Ahmediyye kolu hakknda geni bilgi iin bk.: Harrzde Mehmed Kemleddin, Tibyn Vesilil-Hakik f Beyni Selsili Tarik, Sleymniyet Ktp., brhim Efendi Bl.,

Erolu Nri, tarkatte kolba konumundaki Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmaravnin (v. 910/1505)20 halfesi olan Elmall Vhib-i mmnin (v. 1004/1595) talebesidir. Erolu Nrinun tarkat silsilesi yukarya doru Vhib-i mm, Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmarav, Aleddn-i Uk (v. 890/1485) yoluyla Seyyid Yahy-y irvnye (v. 868/1463), ondan da halefi olan Halvet mridleri vstasyla mer el-Halvet (v. 800/1397) ve daha yukarda Hz. Ali yoluyla Hz. Muhammede (s.a.v.) kadar ular. Nitekim Erolu Nrinin halfesi Sinn- mm, sz konusu silsileyi manzum olarak vermektedir. Silsilenin son blm yledir: Ol dahi Halvet Pr mere telkn eyledi Ann in knt kenzin srr ile mihmndr Ol dahi bil Mirim Halvetye telkn eyledi Ann n mazhar dost bnn bostndr Ol dahi fehm ile zzeddne telkn eyledi Ann in bu tarkat srrnn sultndr Ol dahi bil an Sadrddne telkn eyledi Ann in drr-i azam bahrinin ol kndr Ol dahi bil Seyyid-i Yahyya telkn eyledi Ann in fahr-i acem zikr olan irfndr Ol dahi bil kim Pr Mevlya telkn eyledi Ann in ilm-i btn ilm-i zhir kndr Ol dahi Tcddn Kaysarye telkn eyledi Ann in ilm-i srr ilm-i Hak pinhndr
No: 430, I, vr. 53a-65b; Vicdn, Tomar, 232 vd.; Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy-y Ebrr erhi Esmr- Esrr, Sleymniye Ktp., Yazma Balar, No: 2308, IV, 155-160; Mehmed Smi, Esmr- Esrr, 34-35; Bandrmalzde, Mirtt-Turuk, 31; Sleyman Uluda, Ahmediyye, DA, II, 171; Pakaln, Ahmediye, a.g.e., I, 30. Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmarav hakknda geni bilgi iin bk.: Ahmet gke, Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmarav: Hayt, Eserleri, Grleri, II. bask, stanbul, 2006.

20

Ol dahi Alddn Uka telkn eyledi Ann in asr- lem derdlerin dermndr Ol dahi fehm ile emsddne telkn eyledi Ann in bu tarkat ehlinin merdndr Ol dahi Vehhb- Elmalya telkn eyledi Ann in ol Muhammed nrunun mihmndr Ol dahi bil an Eroluna telkn eyledi Ann in zt Hakda erdii Rahmndr Ol dahi bil kim Sinn mmye telkn eyledi Ann in kurulan sdklarn meydndr Cmlesinin rhuna bin bin tahiyyt selm Tlib-i Hak olana himmetleri erzndir21 Kendisi de bir Halvet olmakla birlikte Mehmed Nazm (v. 1031/1622), Halvetiyye silsilesini Hediyyetl-rfnnda tantrken, Sinn- mm, Erolu Nri, Vhib-i mm ve Ahmed emseddn-i Marmaravnin silsilesinde yer alan sflerin dncelerine itiraz eder: Yiitbadan bir be dahi Tlib-i mm ve Erolu ve Elml Sinn mmden Elmalda ve Uakta ve Kthiyyede ve etrfnda hulef ve fukar bkdir. Riyzet ve mchedeleri sebebiyle mridleri ve muhibleri vardr. Yiitbaya mntesip olanlarn cmlesi mmlerdir. Vridt shibi [eyh Bedreddin (v. 823/1420)] itikdnda olup Leyset mril-hireti ke-m zaimet chhll-ulemi (hiretin ileri, ulem (geinen) chillerin iddi ettikleri gibi deildir) derler.22 Kanatimizce bu satamann ardnda yatan en temel sebep, bilhare Niyz-i Msr (v. 1105/1694) gibi cokun ve takn bir sfyi yetitirecek olan bu
21

22

Sinn- mm, Dvn, Haz.: A. Azmi Bilgin, stanbul, 2000, 41-42. Sz konusu silsile iin ayrca bk.: Mustafa Tatc, Elmall mm Sinn Halvet, Elmal, 1993, 7; Ceml Kurnaz Mustafa Tatc, mm Sinn, Ankara, 1998, 14-16. Osman Trer, eyh Mehmed Nazm, Hayt, Eserleri ve Hediyyetl-hvn, Doktora Tezi, Ankara ni. lhiyat Fak., Ankara, 1982, II, 204.

10

silsilenin ilh ak ve cezbe dolu fikirlerinin, Mehmed Nazm tarafndan gerei gibi anlalamam olmasdr. Erolu Nrinin bizzat kendisi de mensbu bulunduu Halvetiyye tarkati hakknda eserlerinde bilgiler vermektedir. Onun iirlerinden rendiimize gre, Vhib-i mmden itibren Elmal havzasnda yetien Halvet sfler, daha ok Abdlvehhbllar adyla anlmaktadr. Onun: Ak ile f olduk cmle leme Bugn bize Abdlvehhabl derler Bizi tanlar kamu mmulem Bugn bize Abdlvehhabl derler23 drtlyle balayp; Erolundan ged dervii yokdur Yolunda eksii v aczi okdur Bize yr olann menzili Hakdr Bugn bize Abdlvehhabl derler24 ktasyla biten iiri, Vhib-i mmnin rencilerine o dnemde

Abdlvehhabllar adnn verildiini gstermektedir. Yukarda belirttiimiz gibi, Vhib-i mm ve silsilesi, Halvetiyyenin orta kolu olan Ahmediyyeye mensuptur. Mereb ve mizalar ynyle Hz. Aliye benzeyen bu ekol mensuplar, yalnzlktan holandklar ve Allah, yalnz bir ortamda andklar iin Halvet adyla anlmlardr. Halvetler, essen yalnzlktan holanan bir mizca shiptirler. Ancak bu miza umm deildir. Bu ekol mensuplar halvet kavramn daha ziyde halk iinde Hak ile olmak ve oklukta birlii yaamak anlamnda da kullanmlardr. Vhib-i mm ve onu tkip eden sflerin iirlerinde halvet kavram, ou zaman bu anlamda kullanlmtr.25 Bu konuda daha ayrntl bilgi, bir sonraki blmn Halvet bal altnda verilecektir.
23 24 25

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 173. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 174. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 35-36; a.mlf., Elmalnn Canlar, 35.

11

2.1.4. Hocas Vhib-i mm (v. 1004/1595) Tam ad Abdlvehhb el-mm el-Elmal el-Halvet olup,26 daha ok Vhib-i mm ismiyle tannmtr. Lakab mm olmakla birlikte, bu mmliin okuryazarlkla bir ilgisinin bulunmad, aksine tasavvuf mnda irfan shibi olmakla ilgili olduu aktr. Bilindii gibi mm, Arapada ana demektir. mm ise anaya mensup mnsna gelmektedir. Sflere gre btn varlk Haktan ibrettir. Cenb- Hak, kendi varlndan bir nr yaratm ve buna Nr- Muhammed denmitir. Drt unsurun asl bu nrdur. Hakkn sfatlarndaki ilk tecellsi hava, ate, su ve nihyet topraktan olmutur. nsn hakkat bu toprakta gizlidir. Onun iindir ki, toprak her eyin anasdr. Topran hakkati, tevhid tamamlandnda anlalr. Bu idrak makm, mm (anaya mensup)likten ibrettir. Netce tibriyle bir sf, gerekten renimden gememi de olabilir. Bu durumda sz konusu kavram iki anlamda kullanacaktr. te tasavvuf edebiyt ve dncesi tarihindeki mm sf irlerin renimleriyle ilgili yanl anlalma ve tenkitlerin temel sebebi budur.27 evket Turgut ulpann mm riflerle ilgili verdii u bilgiler, konuyu zetleyici niteliktedir: Bunlar, zhir ve btn mktesebtyla, gemi, imdiki ve gelecekteki limler arasnda yeni ufuklarn almasna sebep olduklar halde, elde ettikleri ilm ve mnev kazanmlarn ilm-i mutlak karsnda nisbet kabul etmeyecek kadar kk olduuna inanan kimselerdir. Dolaysyla mm, bu byk tevzuya ship limlerdir. lm birikimlerini ancak muhti (ierii/kapsam) ile len limler ise gerekte childirler.28 Vhib-i mm: Derd-i-mend miskin Vehb, nesne bilmez mmdir29 derken, bu engin tevzunun gzel bir rneini sunmaktadr. Zira o, ayn beyitin
26

27

28 29

Vhib-i mm hakknda geni bilgi iin bk.: Tatc, Elmalnn Canlar, 23-51; Ekiz, Dnden Bugne Elmal, 147-148; Ali Torun, Vhib mm Dvn, Yksek Lisans Tezi, Gazi ni. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1987, 8-18; Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 25-35, 55; Ahmet gke, Elmal Erenlerinde Mn Dili, Elmal Belediyesi Yayn, Ankara, 2007, 9-13. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 12. Yukarda zikrettiimiz Mehmed Nazmnin mm sf-irleri yermesi de bunun rneklerinden biridir. Bk.: Trer, eyh Mehmed Nazm, Hayt, Eserleri ve Hediyyetl-hvn, II, 204. Bk.: Mustafa Tatc, Ynus Emre Klliyt V Ynus Emre erhleri, stanbul, 2005, 207. Vhib-i mm, Dvn, (Elyazmas), Abdullah Ekiz nshas, 281.

12

ikinci msranda: Mmkintn srrna bak, fitb iindedir diyen, yaratl srrna ermi byk bir riftir. te, Vhib-i mmnin silsilesini devam ettiren Erolu Nri ve Sinn- mmde de grld zere, Abdlvehhabl sflerin geleneinde mm lakab tasavvuf / irfn anlamda kullanlmaktadr. Bugnk Antalya ilinin Elmal ilesinde doan Vhib-i mmnin doum trihi kesin olarak belli deilse de Dvnnda ihtiyarlktan ikyet etmesine baklrsa, uzun bir mr srd anlalmaktadr. Bz iirlerinde artk oturup kalkamayacak kadar ve hatt Cuma namazna bile gidemeyecek kadar yalandndan ikyet etmesinden hareketle, onun yaklak 110120 yllk bir mr srd kabul edilmektedir. Evli ve iki ocuk babas olan Vhib-i mm, 1 aban 1004 / M. 1595te memleketi Elmalda vefat etmitir. Pnarba mevkiindeki trbesi, hlen bir ziyret yeridir.30 Vhib-i mm, Dvnnn deiik yerlerinde eyhi Ahmed emseddin-i Marmaravden sz etmektedir: Mridim Ahmed yznden bildiim budur benim lem-i mandaki Rahmna dmtr bu cn31 Mridim Ahmed-durur aktan haber veren bana Cnm hayrn eden nutkumdaki esrr imi32 Ben lh, kefinin mestnesiyem hlle Vehb bu ak ile Ahmeddir ird eyleyen33 Gre gre ol ak Yiitbaya uram Yiitba irdn derde dermn eylemi34 Ryetim tabr edipdir mridim Ahmed benim Hlkn vechindeki envr, bize seyrn imi35

30 31 32 33 34 35

Tatc, Elmalnn Canlar, 50-51; Ekiz, Dnden Bugne Elmal, 147-148. Vhib-i mm, Dvn, 125. Vhib-i mm, Dvn, 194. Vhib-i mm, Dvn, 17. Vhib-i mm, Dvn, 24. Vhib-i mm, Dvn, 126.

13

Ehl iinde evliy mridm Ahmeddir benim Rh- Hakka azm eden kerbna virdm gnlm36 Ynus Emre (v. 721/1321) ve onun etkisindeki hocas Yiitba Velnin slbuna uygun olarak iirler syleyen Vhib-i mmnin Trke mrettep ve hacimli bir Dvn vardr. inde hece ve aruz vezinleriyle yazlm 500e yakn ilh bulunan bu Dvnn 6 kadar elyazmas nshas gnmze ulamtr.37 Vhib-i mm, iirlerinde genellikle Vhib-i mm, Vhib, Vehhb, Vehb gibi mahlaslar kullanmtr. Talebesi Erolu Nri, iirlerinde ondan yle sz eder: Girdik Hakkn bbna Eridik Vehhbna Gnl shibine Verdik elhamd lillh38 Dim banlar akn minresinde Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz Tarkat pirlerinin arasnda Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz Hazret-i Aliden kisvet-i dldir Myesi kimydr, telkni baldr Ehl-i kl deildir, bir ehl-i hldir Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz Yedi esm srer zhir dilinde Kudret klnlar btn elinde Hi msiv hicb olmaz yolunda Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz .

36 37

38

Vhib-i mm, Dvn, 256. Dvnn bir nshas, Ali Torun tarafndan Yksek Lisans tezi olarak allmtr. Bk.: Ali Torun, Vhib mm Dvn, (Yksek Lisans Tezi), Gazi ni. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1987. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 111.

14

Bu sylenen szlerin hakkatin Sunar Eroluna zhir btn Teslm ol gresin Hakkn kudretin Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz lm-i lednnden her sz drler Zikr-i kalb ile Hlk birler smin Abdlvehhb Efendi derler Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz39

2.1.5. Talebeleri Erolu Nrinin yetitirdii en deerli talebe, hi kukusuz, kendinden sonra silsilede yer alan halfesi Elmall Ysuf Sinn- mmdir (v. 1067/1657).40 Zira o da bilhare tasavvuf trihi ve edebiytnda kinci Ynus olarak tannan Niyz-i Msr (v. 1105/1694) gibi bir byk ahsiyeti yetitirecektir. Talebesi Sinn- mm, iirlerinde Erolu Nriyi saygyla anar: Bu srra erdiim hlim sorarsan Ba kodum bir zamn yollar iinde mm Sinn eydr Erolu derler smine eyhimin iller iinde41 Y lh! Sen meded eyle ki bu mm Sinn Aldanp dmeye t kim bunda mekr ile la Pr-i azzdir Erolu hrmetine kl nazar T varp derghna ol ztnn sn bula42

39 40

41

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 103-106. Bu iir iin ayrca bk.: Erolu Nri, Tasavvuf bitTarkat, 33-37. Sinn- mm hakknda geni bilgi iin bk.: Bursal, Osmanl Mellifleri, I, 85; Ekiz, Sinan mm ve Ahfd, 13-53; a.mlf., Dnden Bugne Elmal, 148-149; Tatc, Elmall mm Sinn Halvet, 3-15; KurnazTatc, mm Sinn: Hayt ve iirleri; A. Azmi Bilgin, mm Sinan Dvn, stanbul, 2000, s. IX-XXXI; Tatc, Elmalnn Canlar, 231-273. Sinn- mm, Dvn, 215.

15

Ysuf Sinn- mmnin Trke olarak yazlm iki eseri bulunmaktadr: Kutbl-Man, tasavvuftaki devir nazariyesini anlatan mensr bir eserdir. Mellif hatt Elmalda mevcut iken kaybolan eserin bugn bilinen tek nshas zmir Mill Ktphnede bulunmaktadr.43 Dvn- lhiyt adl manzmesi ise, eitli ilhlerden oluan mrettep bir dvndr.44 Sinn- mmnin Trkslm kltr iinde yer edinmesini salayan ve hret bulmasna yol aan eseri, hi kukusuz iinde ikiyz kadar ilh ve nutuk bulunan bu Dvndr.45 Yine Erolunun yetitirdii bir baka Hak da Malt mahlasl bir irdir. O da eyhiyle ilgili olarak der ki: Ey bugn meydn iinde, merd olan gelsin beri Seyf-i tevhd ile nefse, kahr eden gelsin beri Kuruldu meclis-i tevhd, sunuldu bde-i ak arb- l-yezlden, n eden gelsin beri Ol arbn skisi, Erolu mmdir bugn Bezm-i dosta lyk olan, durmasn gelsin beri Elinden ien ayrlmaz, olur mestne her dem Mest olup dvn- dosta, devr eden gelsin beri nki dost cn teklf etmi ka ddrna Cnna dost yoluna nisr eden gelsin beri Dost olan emmresiyle, girmesin aramza Dny v ukbdan geip, ser veren gelsin beri n Malt, Erolundan buldu derdine if Dim eyler nid, derdi olan gelsin beri46
42 43

44

45 46

Sinn- mm, Dvn, 230. Bu eser, Mehmet Erdem tarafndan hazrlanan Yksek Lisans tezine konu olmutur. Bk.: Mehmet Erdem, Sinn mm ve Kutbl-Man simli Rislesi zerine Bir nceleme, (Yksek Lisans Tezi), Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir, 1997. Eski harflerle matb ve elyazmas eitli nshalar olan dvan, A. Azmi Bilgin tarafndan inceleme ve metin olarak yaynlanmtr. Bk.: A. Azmi Bilgin, mm Sinan Dvn (nceleme Metin), stanbul, 2000. gke, Elmal Erenlerinde Mn Dili, 20-21. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 23-24; Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 13-14.

16

2.1.6. Veft ve Trbesi Erolu Nri, 1012/1603 senesinde Finikede veft etmitir.47 Mezar, Finikenin kuzey-bat ynndeki Turunovada, Alacadan zirvesine yakn bir yerdedir. Ta ve kayalarla kapl mezar, basit bir ekilde demir ubuklarla evrilmi ve bana Halvet tarkati prlerinden Nri Erolu yatmaktadr. Rhuna Ftiha, 1603 yazl bir kitbe konmutur.48 Erolu Nrinin mezaryla ilgili olarak Bursal Mehmed Thir: Kula ile Eme kazlar arasnda nmna muzf Erolu karyesinde medfndur49 eklinde bir bilgi vermektedir. Baka yazarlar tarafndan da aynen tekrarlanan50 bu bilgi, trih gereklere uymamaktadr. Zira Elmal le Halk Ktphnesinde bulunan bir mecmada (no: 43); onun Finikede medfun bulunduu u ekilde kaytldr: Merhm ve mafrun leh Erolu, ismh e-eyh Yah Efendi, dr- dnydan dr- hirete intikl ettii sene, isn aere ve elf, el-medfn f Finike.51 Dolaysyla, bugn bile halk tarafndan ziyret edilen bir mekn olan mellifimizin kabrinin FinikeAlacadada bulunduu konusunda hibir pheye mahal kalmamaktadr.

2.2. ESERLER Kaynaklarda, Erolu Nrinin Tasavvuf bit-Tarkat (Risle-i erf Elmal Erolu Efendi), Mirtl-kn ve Dvne-i lhiyt adnda ayr eseri olduu kaytldr.52 Ancak, Erolunun eserlerini yaynlayan Mustafa Tatc, ad geen ilk iki eserin, ayr balklarla istinsah edilmi ayn eserler olabilecei kanaatini

47 48 49 50 51 52

Ekiz, Dnden Bugne Elmal, 16. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 44. Bursal, Osmanl Mellifleri, I, 26. Mesel bk.: Sleyman Fikri, Antalya Livs Tarihi, stanbul, 1340-1342, 189; M. Fuad Kprl, Trk Edebiytnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1976, 346. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 45. Bursal, Osmanl Mellifleri, I, 26.

17

tadn belirtmektedir.53 Nitekim, Bursal Mehmed Thirin, iki nshasn Manisa ve Kula ktphnelerinde grdn syledii Mirtl-kn adl rislenin54 gnmze ulat da bilinmemektedir ki, bu da Tatcnn grn destekler mhiyettedir.

2.2.1. Tasavvuf bit-Tarkat Mellifimizin Tasavvuf bit-Tarkat adn tayan rislesi, tasavvuf ve mridin gerekliliini zah eden ve tasavvuf yoluna yeni girmi mridler iin yazlm Tasavvufa giri niteliinde bir eserdir. indeki birka iirin dnda nesir hlinde yazlan eserin, bilinen iki ayr elyazmas nshas vardr: 1-) zmir Mill Ktp., Yz. No: 2011, vr. 35b61b. Rika yazyla 17 satr hlinde yazlan bu nsha, Klellhu Tel: Ve m halaktl-cinne vel-inse ill li-yabdn. Yani Rabbl-zzet buyurur ifdesiyle balamaktadr. Rislenin sonu ise yle bitmektedir: Bu mezbr manlar gyetle azm lokmadr. Yani arslan ve fil lokmasdr. Her cfe sineinin boazna smaz. Kursan pralar, hazm muhldir. Temmetir-risleterfe. 2-) Elmal le Halk Ktp., No: 2997, vr. 1b74b. Elmal le Halk Ktphnesindeki elyazmas eserlerin, Ankara Mill Ktphneye tanmasndan sonra mikrofilme alnan eserin bu ktphnedeki kayt numaras ise yledir: Ankara Mill Ktp., Mikrofilm Arivi, No: A/3123, vr. 174. Eseri muhtev olarak incelediimizde ise, belirli balklar hlinde balca u konularn ilendii grlmektedir: nsanlarn ve cinlerin yaratl sebepleri, kelime-i tevhdin srlar, gzel amellerin sonular, mal, can ve ocuklarn birer

53 54

Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 47-48. Bursal, Osmanl Mellifleri, I, 26.

18

imtihan veslesi olduklar, biat ve hakkati, mnev silsile, gerek eyhler ve sahteleri, nefs ve mertebeleri. Erolu Nri, eserin bir blmn de batan balamak zere kendine kadar gelen tarkat silsilesine ayrmtr. Yine rislenin sonunda, kendi std Vhib-i mmyi, erat ve hakkat bakmndan mkemmel bir insan- kmil olarak nitelemektedir. Mustafa Tatc, yukarda belirttiimiz iki elyazmas nshasndan hareketle, bu eserin tenkitli nerini hazrlamtr.55 Biz de bu almamzda, Erolu Nrinin Tasavvuf bit-Tarkat adl rislesinde kaydettii grlerini, Mustafa Tatcnn hazrlad bu tenkitli neri esas alarak ortaya koymaya altk.

2.2.2. Dvne-i lhiyt 51 adet ilhnin bulunduu, mrettep olmasa da kk bir dvn (dvne) niteliindeki bu eseri de Mustafa Tatc tenkitli olarak neretmitir.56 Erolu Nrinin elimizdeki iirlerinden anlalaca zere, ancak bir divneyi dolduracak kadar ilhsi bulunmaktadr. Bursal Mehmed Thir, irin haytndan bahsederken, Dvnyla, Mirtl-kn isminde ahvl-i slke dir Trke bir eseri Kulada manzrum olmutu57 eklinde bir ifde kullanmaktaysa da bu Dvnn, imdiye kadar yaplan almalarda ortaya ktna dir bir bilgi bulunmamaktadr. Erolunun iirlerinin kaynan gsteren ilk kii, Elmal le Halk Ktphnesi eski mdr Abdullah Ekizdir.58 Onun da iret ettii zere, sz konusu ktphnede bulunan ve mm Sinan soyundan gelen Saadet Turgut Hanmefendinin balad 1725li yllarda istinsah edildii anlalan bir mecmada,59 mutasavvfmzn 51 adet iiri bulunmaktadr.60
55 56 57 58 59

Bk.: Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, Haz.: Mustafa Tatc, Ankara, 2002; ayrca bk.: Tatc, Elmalnn Canlar iinde, 110-152. Bk.: Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, Haz.: Mustafa Tatc, Ankara, 2002. Bursal, Osmanl Mellifleri, I, 26. Bk.: Ekiz, Sinn mm ve Ahfad, 11-20. Bk.: Mecma, Yz. No: 43, 1-33 vr.

19

Muhtev olarak, Dvnedeki iirlerinde evresinden ve sosyal hayattan alarak kulland bz kavramlar araclyla insanlara mesaj vermeyi hedefleyen Erolu Nri, bu kavramlar metin ierisinde daha ziyde birer mecaz veya benzetme unsuru olarak kullanmaktadr. Zaman zaman blge halknn geim kayna olan ziraatten, ekincilikten, undan, deirmenden bahsederek, yrenin topraa dayal kltrn iirlerine yanstr. Yakn zamanlara kadar Elmal havzasnda yaayanlarn yrk kltrne ship olduu bilinmektedir. Bu kltrn ana unsurlarn oluturan deve, at, katr, kervan, koyun, kei, vb. unsurlar da Erolunun iirlerinde kendilerine yer bulmulardr. Yine onun bz iirlerinden, Abdlvehhabl sflerin, zerlerine krmz iplik ve srma ile dikilmi krk paral keeden iml edilmi bir giysi olan nemed giydikleri anlalmaktadr.61 Trif edilen bu keeden yaplma elbiseyi giyen dervilere nemed-p denir.62

2.2.3. Eserlerinde ekil, Tr, Dil ve Anlatm zellikleri 2.2.3.1. ekil ve Tr Erolunun Dvnesindeki 51 iirin tr iin, genel anlamda, Trk tasavvuf iirindeki ilh kavramn kullanmak mmkndr. Ancak hatrlanaca zere bu kavram, lednn karakterli iirlerin ve bestelerin tamm iin kullanlmaktadr. Doal olarak Erolunun iirleri de bestelenmek ve sf meclislerinde okunmak iin yazlm birer ilhdir. Kald ki, kendisi de bu konuda Hakkat bahri ire drleriz biz / Man beytlerini rlarz biz demek sretiyle, iirlerinin rlanmak, yni besteli olarak okunmak zere yazldn aklamaktadr.63 Bu genel tanmdan, yni ilh kavramndan farkl olarak, irimizin manzmeleri iinde, nutuk, devriyye, mnct, tehll ve ramazniyye trnde iirler de bulunmaktadr.64
60 61 62 63 64

Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 49. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 77-78. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997, 552. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 52-53; a.mlf., Elmalnn Canlar, 109. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 53; a.mlf., Elmalnn Canlar, 109.

20

Form ve slp bakmndan Erolu Nrinin ilhleri, hi kukusuz Ynus Emre izgisinde yazlm iirlerdir. Ancak onun iirleri, gerek mahall kltr yanstmas ve gerekse std Vhib-i mmden ald bz motifleri yeni ifdelerle ilemesi ynnden nemlidir. Essen Vhib-i mmyi yetitiren Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmarav, sdece tasavvuf bir ekoln kurucu deil; ayn zamanda bir ir olmas ve yetitirdii sflerini dil ve iir alannda etkilemesi ynyle de bir ekol kabul edilebilir. Silsilesinden gelen ve hemen hepsi birer ir olan Vhib-i mm, Erolu Nri, Sinn- mm ve oullar Selm ve Hakr, Niyz-i Msr ve avdarolu bata olmak zere, Sinn- mmnin rencilerine it dvnlar, hep Ynus Emre slbunun Elmal kltr havzasndaki en gzel yanklardr.65 Erolu Nri, 51 ilhnin bulunduu Dvnesindeki iirlerin 6sn aruzla, 45ini de hece vezniyle yazmtr. Aruz vezniyle yazlanlarn drd gazel, biri kasde ve biri de murabba formundadr. Dier iirler ise beli, yedili, sekizli, onbirli, ondrtl, onaltl heceli iirlerdir. Bunlardan , hece vezniyle yazlm gazel formundadr. Ynus Emreden bu yana rnekleri grlen bu ekildeki iirlere heceli gazel denebilir. Erolunun hece vezniyle yazd dier iirleri ise koma eklindedir.66 Erolu Nrinin iirleri redifli iirlerdir. Dvnede kfiyeli ve redifli 15 ilh bulunmaktadr. irimiz, daha ok yarm ve tam kfiyeleri tercih etmitir. Ancak o, iirlerini ounlukla redif zere in etmektedir. iirde anlama g katan ve henk unsurlarndan olan bu tekrar ve rediflerin tasavvuf iirde daha sk kullanlmasnn en nemli sebebi, ilhlerin bestelenmek zere yazlmasdr. Tekrar edilen unsurlardan olan redif, ayn zamanda, irin iirde ortaya koymak istedii ana fikri vurgulayan temel kavramlar da iermektedir.67 iirlerini aruz ve hece vezinleriyle, yer yer kfiye ve redif zere Trke olarak yazan Erolunun, bir ir olarak ok baarl olduunu sylemek pek mmkn deildir. Nitekim iirlerinde yer yer vezin ve kfiye yanllklarna
65 66 67

Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 77. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 49-50. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 50-52.

21

rastlanmaktadr. Dolaysyla o, pek ok sf ir gibi zgn bir iirin iri saylamaz.68 Bize gre bunun en temel sebebi, onun, genel olarak Abdlvehhabl sflerde grld zere, irlii ve iir sanatn deil, retici (didaktik) olmay ncelemesidir.

2.2.3.2. Dil ve Anlatm Nitekim Erolunun iiri, Ynus Emre izgisinin devam olmas ve bz mahall ifde ve deerleri gnmze tamas asndan kltr trihimize nemli katklar salayacak niteliktedir. Kald ki, bu iirler, o gnn insanna, ak ve ahlk dilimizin kurucusu Ynus Emre gibi, vahdet-i vcd ve ledn ilmiyle ilgili anlalmas g ve girift pek ok konuyu, hi de basite dmeden, en sde ve anlalr ifdelerle anlatmaktadr. Onun iirleri, okuyucusuna, slm tasavvufunun dinamizmini, ak, yaratl, varlk ve bilgi anlayn reten; ilh ahlka ve kozmik bilince en kolay yoldan nasl ulalabileceine dir ipular veren bir anlatm gcne shiptir. Yine Erolu Nri, iirlerinde, devrinin tutucu, donuk ve aklc zihniyetine kar, srarla sevgiyi, gnl yapmay ve hakkati tlemektedir. te konuya bu adan baknca, yukarda saydmz ve benzeri zellikleri sebebiyle Erolunun iirleri, Trkenin zaferi olarak kabul edilmesi gereken nitelikte grlmektedir.69 Ynus Emre izgisini devam ettiren sfirlerden olan Erolu Nri, eserlerinde, dil ve kltr tarihi aratrmalar asndan nemli saylacak bz mahall ve arkaik kelimeler kullanmaktadr. Eski Trkiye Trkesinden izler tayan bu tr kelimelerden bazlar ve anlamlar yledir: Azksz Yaya Basmak Belek Durmak
68 69

: Hazrlksz kii, yol hazrl yapmadan / yapamadan yola koyulan. Erolunun iirlerinde, ibdetsiz kul. : Bastrmak, stne ullanmak, etkisiz hle getirmek. : Armaan, hediye. : Kalkmak.

Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, X-XI. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, XI.

22

Evran Gtmek ltmek rincek Otmak d smak Saymak Smak Sorucular Smek Tnmak Toylamak Turfanda mek Yalncak Yava olmak Yayak Yaylamak Yaz Yirincek Yuunmak Yumak

: ok byk ylan, yedi bal ejderh. : Takip etmek, izlemek, peini brakmamak. : letmek, ulatrmak, gndermek. : Erince, ulanca. : Otlamak, gdlanmak, beslenmek. : ok korkmak. : Kabul etmek. : Krmak. : Kabir sorularn soracak olan Mnker ve Nekir melekleri. : Kfretmek, hakaret etmek. : Aldr etmek, dikkate almak. : Ziyfet vermek. : Tze, yeni km, ilk rn. : Toplanmak, bir araya gelmek. : plak. : Yumuak bal, hilim shibi olmak. : Yaya. : Yaylalamak. : Ova. : Yerinen, dnen, eyvah eden, vah th eden. : Ykanmak, temizlenmek, arnmak. : Ykamak, temizlemek, arndrmak. iirlerinde kulland bu ve benzeri kelimelerin hemen hemen tamm

Kkn kesmek : Yok etmek.

Trke olan Erolu, bu kelime ve deyimleri iirine tarken, salt gramer mnsyla deil, tpk Ynus Emre gibi, ya bir kavramn yerine ya da mecz / metaforik bir anlam ykleyerek kullanmtr. Bu zellik, Erolu Nrinin ve onu yetitiren irfn ekoln Trke bilincini gsterdii kadar, felsefe ve bilim dili olabileceini de gsterir.70

70

Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 73-74.

23

Sfler, yaadklar rh / mnev halleri bilgiye dntrrlerken, genellikle metaforik (mecz / istireli / kinyeli / tebh / sembolik) bir anlatm tarzna bavurmaktadrlar.71 Bu anlamda onlarn kullandklar bu remz slp, soyut konularn somut kavramlarla ifde edilmesinden baka bir ey deildir. Bu anlatm tarznda, bilinmeyen, grnmeyen ve mn olan deerler; bz ynleriyle, bilinen, grnen ve madde olarak alglanan deerlere benzetilmektedir. rnein, rzgr (yel) meydana geldiinde eyy sarst gibi, i dnyda oluan cezbe hli de insan sarsar. Bu benzerlik sebebiyle yel, cezbe ve ak hlinin istiresidir. Bu rnekten de anlalaca zere, tasavvuf ve mistik metaforlarn tahlil ve analizinde dtan ie doru ynelmek ve ilgili kavram gnl dnysna uyarlayarak zmlemek esastr. Her sfir gibi Erolunun iirlerinde de anlamlar kendinden nce teekkl etmi mnev bz semboller bulunmaktadr. Onun iirlerinde mnev bilgiler ve haller iin birer mecaz olarak kullanlan bz metaforlar ve anlamlar unlardr: b- hayt b- kevser Ate (Od) Bahvan Bahr : Tanrsal sr. Kmil insann verdii bilgiler. : Ey ve varla dir srlar, ilh bilgiler. : Ak, yokluk, fen hli. : eyh, mrid. : Balkl ku. Meczen, ak ve irfan makmndaki k. lh srlar anlamak iin tevdih derysna girip kan ve varlk ve olua it hikmetlerden haberdar olup anlayan kii. Bal Bedr (ay) Blbl er (ra) Dr Dev (Dv)
71

: Ehlullhn verdii telkin, tevhid bilgisi ve srr. : lh sfatlar tecellsi. Fen fir-resl. : k dervi. : Gnlde meydana gelen tecelller vstasyla elde edilen irfn bilgi. : Yokluk, fen, benlikten geme makm. Teslmiyet hli. Akn zirvesi olan sevgilide benlii yitirme hli. : eitli hayvn zelliklere ship nefs-i emmre.

Bu konuda geni bilgi iin bk.: gke, Vhib-i mmden Niyz-i Msrye Trk Tasavvuf Dncesinde Metaforik Anlatm.

24

Dokuz maraz Dolu Emrz Genc Gl Kn Mden Mehr Mirt

: Dokuz hastalk. Nefsin belli bal kt huylarndan dokuzu. : arb. lh ak ve bilgi. : Gnl hastalklar. Ak derdi. : Hazne. Ruh. Tevhid srr. nsn hakkat. : Tecell. Gnlde sevgi, ak ve ilh bilgilerin domas. : Mden. Kaynak, menb. Cevherin bulunduu mahal. Ruh. : Kaynak. Cevherin, zn, hakkatin bulunduu menb. Hakkatin bulunduu mahal, kalb. nsn benlik. : Erkein kadna vermesi gereken nikh bedeli. Meczen, Cemlullha kar kn muka vermesi gereken cn bedeli. : Ayna. Gnl veya kn muka ulamasna vesle olan mrid-i kmil. Kmil insana it grntnn kaybolmas, kn ayn- sbitesinin ortaya kmas.

Mrg (Ku) Nikh Nokta

: Allah eri, tanr adam, ehlullh. : Mnev nikh. Kmil insana biat etmek. : Hz. Ali srr. Ahadiyete it bilgi. Gayb hakkat.

Sadef ve drr : Kabuk ve z. Beden ve ruh. Kalb ve kalbin hakkati. Skker (eker) : Tevhid. ehir if Tb Umman seccde Yaban yemii Yaya Yedi iklim Yel Yuva : Vcut ve gnl. : Kmil insan ve ka verdii ak ve irfan. : Mridin ka telkin ettii tevhid mayas. : Birlik lemi. Zt- ulhiyet. : Drt kap krk makam anlaynda ilk kap olan erat, tarkat ve mrifet. : Tasavvuf terbiyesi grmemi kii. : Aksz, irfansz ve klavuzsuz insan. : Nefsin ykselecei yedi makam. Nefsin yedi tavr, mertebesi. Yedi basamak. : Ak, cezbe. : Beden. Zulmet lemi, nefs.

Zencir (Zincir) : Ak ve kln ifrat noktas.72

72

Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 74-76.

25

Erolunun eserlerinde, evresinden ve sosyal hayattan alarak kulland bz kavramlar da bulunmaktadr. irin yaad ortam, ksmen de olsa tasvir edecek nitelikte olan bu kavramlar, metin iinde, daha ziyde tasavvuf birer metafor, mecaz veya benzetme unsuru olarak kullanlmaktadr. Mahall ve tarih birka unsur, dilin edebletii noktay gstermesi bakmndan da nemlidir. Mesel, bir yerde, Mukarreblerle yazda / Koma kim eytn azda73 diyerek, ova anlamndaki yaz kelimesini kullanr. Elmal evresindeki yaznn ve ekinciliin irimizin haytnda yeri olduu aktr. Bir baka msranda: Deirmen dneyi der un eyler74 diyerek, ekincilikten deirmene kadar uzanan topraa dayal kltrn ipularn verir. Baka bir yerde de Koyundan dahi yava ol! / Eer derv isen derv75 msralaryla, derviin ipek gibi yumuamas gereken huyu, yava koyuna benzetilir. Kei ve dier hayvanlara gre koyun, daha mnis ve uysal yaratlldr. Bunun farknda olmak iin obanlktan anlamak gerekir. Yaz (ova) ve ekini tanyan bir ir, hliyle obanlktan da anlayacaktr.76 Ege ve Akdeniz blgesinde motorlu aralarn yaygn olmad yakn zamanlara kadar, deve katarlar bulunan ger yrkler vard. Ykl seyhatler, deve katarlaryla yaplrd. Doal olarak hacca da bu deve kervanlaryla gidilirdi. Buradan hareketle Erolu, devrn ederek terk ve tecrd ehli sfleri, tavaf eden haclara benzetir: Yola kp develeri yederler Mllar harc edip Kabeye giderler Hclar devr ile tavf ederler Dervi H der dner kfir mi olur?77

73 74 75 76 77

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 109. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 120. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 155. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 77-78. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 120.

26

Erolu Nrinin syledii: Kabrim ire dola misk abrden78 msrandan, o dnemde yrede, cenze gmlrken mezara misk ve abr kokular konulduunu reniyoruz.79 Grld gibi, Erolunin eserlerinin muhtevs, devrin sosyal haytyla ilgili nemli unsurlar da iermekte ve ounlukla bunlar, sfnin rh / mnev dnysn ifde etmek zere kullanlan mecz / metaforik anlamlara brnmektedir.

78 79

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 125 Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 78.

3. EROLU NRNN TASAVVUF GRLER

3.1. NSAN ve NSAN TPLER Tasavvufun en temel konusu insandr. Tasavvuf, insan tanma ve eitme sanatdr, desek, yanlm olmayz. Temelde tasavvuf, Allahinsankinat (ey) arasndaki ilikiyi anlama ve yorumlamaya alr. nsan da kendini yaratan Rabbini tanmak ve Ona kulluk etmek iin yaratlmtr. te bu kulluu en mkemmel seviyeye karma abasnn addr, tasavvuf. inden geldii tasavvuf gelenekte de grld zere, Erolu Nri de insann, yaratklarn en ereflisi ve stn olduu grndedir. Ona gre insan, kinattaki btn varlklar z olarak iinde barndran bir varlklar numnesidir. O bunu yle aklar: nsan, nsha-i kbrdr. Yaratlmlarn tamm, yni msiv, her bir insann iinde mevcuttur. Onun iin insan, lem-i kbrdr.1 Tasavvuf felsefesini yaayan ve bir tekke iri olan Erolu, eserlerinde alt tip insandan sz eder: Bunlarn ilki, nefs-i emmresine kle olan, onun tbiriyle hayvan insan; ikincisi, zhd ve takv ehli gibi grnen, ancak iin kabuunda kalp zne inemeyen ekilci / mersimci zhid (viz); ncs, zhd ile irfn arasnda gidip gelen, ancak kendini tevhdi bilmeye ynelten ve bunun iin de ak yolundan baka bir yol olmadn anlayan k dervi; drdncs, tevhdi bilen, Hakka doru seyreden ve Hakk anlayan rif; beincisi, btn mnev mertebeleri tamamlayarak Hak ile birlikte seyreden ve keml sfatlaryla

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 40.

28

donanan insan- kmil; altncs ise, bu kmil insanlardan, kendilerine Hak yolcularn irad grevi verilmi mrid-i kmillerdir.2 imdi bu insan tiplerinden ilk beini, Erolu Nrinin eserlerinde yer ald kadaryla burada anlatmaya alacaz. Altnc snfta yer alan mrid-i kmil, tasavvuf eitiminin en temel unsurlarndan biri olmas hasebiyle, bu almada mstakil bir balk olarak ayrca ele alnacaktr.3 nc snfta yer alan k dervi tipini ise, tasavvuftaki klasik mrid / dervi kavramndan farkl ynleri bulunduundan dolay4 burada ele alacaz.

3.1.1. Hayvan nsan Hayvan insan, nefs-i emmrenin her trl zelliklerini sergileyen, mn yoluna girmek yle dursun, buna tahamml bile edemeyen ve yaratl gyesinden haberi olmayan, yemeime, nefsn istek ve arzularn tatminden baka bir ey dnmeyen insan tipidir. Bu tr insanlar, bir irfan ve ak yolu olan tasavvufu da red ve inkr ederler. Onlar, det yol azn yanna almadan yolculua kan (yni, Allah bilip tanma ve Onun emirlerini yerine getirme abasna girmeksizin hirete doru yol almakta olan) azksz yayalar gibidir: Bu yola dymez azksz yayalar Ak yok kiiyi hayvn sayalar5 Erolu Nri, Kurandaki: te byleleri hayvan gibidirler; belki daha da aalktrlar6 yetinden7 ald ilhamla bu tr insanlara hayvan insan adn takm olmaldr. Zira konuyla ilgili yetlerden de anlalaca zere bu tip

2 3 4 5 6

Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 78-79. Bk.: Bu almann eyh / Mrid bal. Bk.: Bu almann Mrid / dervi bal. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 152. yetin tamm (melen) yledir: Andolsun, biz cinler ve insanlardan birounu cehennem iin yaratmzdr. Onlarn kalpleri vardr, onlarla kavramazlar; gzleri vardr, onlarla grmezler; kulaklar vardr, onlarla iitmezler. te onlar, hayvanlar gibidir; hatt daha aalktrlar. te asl gfiller onlardr. (Arf, 7/179). Benzer bir yet de yledir: Yoksa sen, onlarn ounun gerekten (sz) dinleyeceini, yhut dneceini mi sanyorsun? Hyr! Onlar hayvanlar gibidir; hatt onlar, yolca daha da aalktrlar. (Furkan, 25/44).

29

insanlar, kalpleriyle hakkati kavramazlar, hakkati grmezler ve hakkate kulak vermezler. Ksacas onlar tam bir gaflet ierisindedirler, yanl yoldadrlar ve dolaysyla da yolca hayvanlardan daha da aalktrlar. Onlar, mutasavvflarn insanlara bildirdii ve tavsiye ettii mrifet ve hakkate kulak tkadklarndan dolay, det konuan hayvan (hayvn- ntk) hkmndedirler: Ne bilsin srrmz hayvn- ntk? n olduk emr-i Hak ahdine sdk Uslyle biziz Allaha k Bugn bize Abdlvehhbl derler8

3.1.2. Zhid (Viz) Allaha oka ibdet ediyormu, zhd ve takv ehliymi gibi grnmekle birlikte zhid, gnl, ak, mrifet ve hakkat konularnn dnda kalm kimsedir. in zne inemeyip kabuunda kalm, dni birtakm ekl mersimlerden ibret sanan ekilci / mersimci bir kiilie shiptir. O, kalbini dny ssyle ve dnylklarla (nak) doldurmutur; fakat Nakktan hi haberi yoktur. Buna ramen, bildiini sanarak insanlara dedikodu kabilinden konuur durur. Onun bu yapt, laf ebeliinden baka bir ey deildir: Zhidin kalbin ihta eylemi nak- midd Hle tebdl eylemez ol kyl u kl stndedir9 O, Cenb- Hakk gnl yoluyla idrk edemedii iin, verdii kuru vaaz ve nashatler de hi etkili olmaz. Zira, anlatt eyin hakkatinden kendinin bile haberi yoktur: Messir mi olur vizin nushu? Dernu hl-i vicdn olmaynca10
8 9 10

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 174. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 149. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 128.

30

nsanlara verdii vaaz ve nashate kendisi bile uymayan bu tr ekilci viz ve zhidlerin aslnda btn arzular, hirette insanlara Allah tarafndan vaad edilen cennetten baka bir ey deildir. Erolu Nri, zhidin bu isteini, devrin sosyal artlarn da gz nnde bulundurarak, meczen, ba ile bostan satn almak arzusuyla koturan insana benzetir.11 Oysa ka ak arbn sunabilecek insan, kmil bir eyhten bakas olamaz: Zhidin murd, b ile bostn Tecell ka, tesell dostdan Sunar ak arbn, cn olur mestn Benim eyhim gibi, ulu eyh olmaz12 Erolunun yaad dnemin en nemli tartma konularndan biri de devrn ile zikretmenin doru olup olmad meselesidir. Halvetiyye, zikrini hem kym (ayakta) ve hem de kud (oturarak) icr eder. Bu yolun slikleri, kym zikirlerini devrn ederek, yni dnerek yaptklar iin, Halvetlere Devrnler de denmitir.13 Devrn ederek ibdet etmeleri sebebiyle gerek Erolu ve gerekse onun silsilesinden gelen sfler, erat makmnda taklp kalan zhidlerin hcmuna uramlardr.14 Onlarn bu mdhalelerine Erolu Nri, bir iirinde yle karlk verir: Ehl-i evke tan eyleyen zhidler Dervi H der dner, kfir mi olur? Bu dahle vris olan mchidler Mmin H der dner, kfir mi olur?15

3.1.3. k Dervi Erolu Nri, nakarat dizesi Eer derv isen derv16 ve Kim derv ise17 olan iki ayr iirinde, k dervi tipinin de portresini izer:
11 12 13 14 15

Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 80. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 35; a.mlf., Dvne-i lhiyt, 105. Bu konuda geni bilgi iin bk.: Bu almann Devrn ve Sem bal. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 80. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 120.

31

Buna gre k dervi, sevgi ve ak ehlidir. Gz Haktan bakasn grmez ve gnl bakasna kaymaz. O, kalp krmayan, gnl ykmayan, z ve sz doru, yz nurlu, dilinde zikri, gnlnde dostu, iiyle ve dyla Kuranla btnlemi bir kiidir. O, her zaman istikmet, azmet ve nefse muhlefet zeredir. Onun uykusu ibdet olup, asl benlik dvs gtmez. Dus da makbldr. O, dvene karlk vermez; svene hi aldr etmez, hatt ona hayr duda bulunur; vene de aldanmaz. Onun en nemli vasf, aka yr olup, gnl meyvesini toplamasdr. Bu da onun glklere, zorluklara gs gerip katlanmas ve sabretmesiyle olur. Ona muhlefet eden biri onun huzruna gelse, gnlndeki btn isyan paslar silinir. O, ak yolunda cnn verse ehid, kalsa gzdir. k dervi, Hz. Eyyb (a.s.) gibi dertlidir. Her trl ayptan, kinden, kibirden, hasedden arnmtr. Huyu hamur gibi yumuak, szleri baldan tatl, kademi kutludur. Hakka nazrn geiren kiidir; Rahmet mazhardr. O, ilh tevhid srrn kavram bir Noktavdir. Benliini Hakka teslim etmitir. Bu yzden o, sradan insanlar (avm) gibi lmez; nk o, zikr-i ilh ve ak ile ebed dirilii yakalamtr. Dolaysyla k dervi iin artk hzn ve korku da sz konusu deildir. Dostlar, cnn ilinden Bize dervler geldi Ballar tamar dilinden Bize dervler geldi diye balayan bir iirinde18 de Erolu, seyhate kan bir grup k derviin kendisini ziyrete geldiini bildirmektedir. Onun tasvir ettii bu k derviler, btn ehli birer sf olup, balarnda da alnnda nur parlayan ak sakall bir prin bulunmaktadr. Bunlarn dillerinde zikir, ellerinde tesbih ve bellerinde kemer

16 17 18

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 154-155. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 155-159. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 171-172.

32

vardr; srekli zikir hlindedirler. Szleri, o zamana kadar duyulmam turfanda szlerdir: Dost besin yaylarlar Turfandalar sylerler Allah zikr eylerler Bize dervler geldi Blble benzetilen k ve zkir derviin gnlnde, dim muhabbet glleri (mrifet bilgileri) biter: Muhabbet glleri bite Cn blbl anda te Msemm ol ism-i zta Eer derv isen derv19 Bir yerde de Erolu, k dervileri, ak ve mrifet derysna dalan bahrye (balkl ku) benzetir: Erolu erin bulup Cmle varn verip Ancalar bahr olup Dald bu dervlie20 Erolunun iirlerinde tasvir ettii k, Hakka k olmu derviten bakas deildir. O, bir yerde: Nid etdim, gelsin k olanlar / Hakka gidenlerin yoludur, tevhd21 diyerek, Hak klarn tevhid yoluna armaktadr. Cezbeli halleriyle devrn edip zikreden klar, btn ilminden haberli olup cemlullha sevdldrlar. Onlar, dost ak iin dra ekilip can ve batan gemeyi gze alabilen Hallc- Mansr gibi bir merebe shiptirler.22 k dervi tipinin tasvir edildii bir Erolu iiri de yledir:

19 20 21 22

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 155. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 124. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 113. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 84-85.

33

klar cihnda ho zr ederler rifler sohbeti envr ederler klar gece gndz zikr ederler eytn mekrinden bzr ederler klar rdan nmsdan geerler Hod-bnler darb- zikre r ederler Ehl-i kl ahynen anar tevhdi klar her nefes tekrr ederler Kimileri kald hr- cennda klar ztn ikrr ederler klar maka vuslat bulucak lm-i lednnden gftr ederler Erolu, k ol, vuslat dilersen klar menzilin ddr ederler23

3.1.4. rif Erolu Nrinin eserlerinde rif tipinin en nemli zellii, Hak srrn anlamasdr.24 lmeden nce lm gerekletirip Hakkn ddrna eren rifler, kendilerine zg halleri sebebiyle dier insanlardan ayrlrlar: rifin kesbini grdm zge hl stndedir ldler lmezden ndin bunda sl stndedir25 klar, bek bilgisine ularlarsa birer rif olurlar: Hlin anlan, Erolunun sznden Tfl- mandr, syleyen znden

23 24 25

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 141-142. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 85. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 149.

34

Slk ile zikr-i kalb yznden klara bk irfn gerekdir26 rfan shipleri, eynn srrna vkf olduklarndan, her an hakkat gllerini dermektedirler. Onlar, Allahn dndaki her eyden gemiler, asllarna dnmler ve ceml-i ilhye ermilerdir: Ge Erolu msivdan, aslna ulagr Menzili riflerin zt- Ceml stndedir27 Erolunun verdii bilgilere gre, Cenb- Hakkn k ve rif kullar, hlen tecellye mazhar olurlar. Bunlar, dnyda lzumlu olan eylerden vaz getiklerinden, halk iinde horlanp adlar deliye ve mecnna kabilir. Zhirleri virn olur Zhirde kalp Allah akndan nasbini alamam kimseler, riflerin arkalarndan dedi kodu yaparlar.28

3.1.5. nsan- Kmil Hakka dell olan, peygamberlerin vris ve vekilleri29 konumunda bulunan insan- kmil, Erolunun:Kefl oldu bize, vuslat- dosta30 dizesiyle ifde ettii, Hak yolcularna rehber olan olgun kiidir. Peygamberlerin ve zellikle de Hz. Muhammedin (s.a.v.) btn zellikleri (hakkat-i Muhammediyye / rh-i Muhammediyye), insan- kmillere intikal etmitir.31 Bu gerei, Hz. Peygamberi (s.a.v.) medhettii bir iirinde Erolu Nri yle dile getirmektedir: Sen ebul-ervhsn ey cn, aslmzsn manda Hamd lillh, olduk mmet, kmil insn Mustaf32

26 27 28 29 30 31 32

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 123. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 150. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 59. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 47. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 113. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 47. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 143.

35

Kmil insan, toplumla ve insanlarla elikiye dmeyen ve azndan yalan, yanl ve elikili szler kmayan kiidir: Kmil insn olan hilf sylemez.33 nk o, kalbini Cenb- Haktan baka her eye kapatm; gnl evinin kaplarn yalnzca Allaha am gerek mn shibi bir kiidir: Bulunmaz kmil-i insn u mn Kulb beyt-i Deyyn olmaynca34 nsan- kmil, Hak yolunda vuslat gerekletirmi zirve ahsiyettir: Bizim tevhdimiz cmleye mil Bu yolda mnteh insn- kmil Hem biziz lednn ilmiyle mil Bugn bize Abdlvehhbl derler35 Bu yzden de o, yet ve hadislerin hem zhir ve hem de btn mnlarna vkftr. Bu sebeple onlarn szleri ve gsterdikleri yol, Kuran ve snnetin dnda deildir: nsan- kmilin szleri, cevaplar ve iradlar, Kurndan, hadsten ve icm- mmetden tara deildir. Tara olan makbul deildir. Szlerinin kimisi Kurnn ve hadsin zhir mnsdr; kimisi de btn mnsdr.36 te, insanlara Kurnn zhir ve btn anlamlarn en gzel ekilde retip anlatabilecek kii, insan- kmildir.37 Tevhdin hakkati de insan- kmilin himmetiyle kalbe yerleir.38 nk insan- kmiller, elest bezminde tevhd ve usl-i esm ile ahitleip szlemi insanlardr. Bunu mellifim yle anlatr: Ashb- yemn blnden mukarreb, ehlullh ve enbiy, hakkatle klu bel dediler. O anda usl-i esm (isimlerin asllar), nrn hikmet sfatyla nutka gelip: Y Rab, bizimle seni zikr etsinler. Usl-i esm eken bu
33 34 35 36 37 38

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 121. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 131. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 174. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 48. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 22. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 41.

36

zkirlerin kalblerini, mcell ve musaff klp, onlar yakne getirip msemmya dntrelim; yni, likullah bulduralm. Ztnn nru derysnda yok edip srfa ve hve hveye mazhar drelim diye kefl oldular. Ashb- yemnin gzdelerinden olan mukarreb ve ehlullhn hakkatlerinin tamm: Klu bel dediler. Gerei bilen insn- kmiller katnda ezel ahid budur.39 Erolu Nri, eserlerinde, bata kendisini yetitiren Vhib-i mm ve Ahmed emseddn-i Marmarav olmak zere, ismi Kuranda geen Hz. Sleyman, Lokman ve Hzr; ilk slm sflerinden brhim Edhem ve Hallc- Mansru, karakteristik zelliklerini vurgulayarak birer insan- kmil modeli olarak sunar.40

3.2. NEFS Szlkte can, benlik (zkendi), ruh, aalk duygular gibi anlamlara gelen nefs, tasavvuf olarak kulun kt huylar (ahlk- zemme) ve irkin vasflar, bu kt duygu ve huylarn yeri olan soyut merkez (latfe) gibi mnlar tar. Herhangi bir canlnn ztn ve mhiyetini ifde etmek iin de kullanlan nefs kavram, mutlak mnda tamlamasz ve yaln halde kullanlrsa, srekli ktl emredici zellikteki nefs-i emmre41 anlamn tar. Ancak nefs, tasavvuf eitim ve mnev terbiye syesinde, tad kt vasflardan arndrlp levvme, mlhime, mutmainne, rzye, marzyye ve kmile (safiyye, zekiyye) gibi daha st mertebelere ykseltilebilir. Nefsin bu yedi tavrna (grnmne) atvr- seba ad verilir.42 Erolu Nriye gre insan, ruh ile nefsin bileiminden olumu bir varlktr. Kurn- Kermdeki Biz insan en gzel srette yarattk; sonra onu

39 40 41 42

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 25. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 86. Bk.: Ysuf, 12/53. Bk.: Abdrrezzk Kn, Letifl-Alm f rti Ehlil-lhm (Tasavvuf Szl), ev.: Ekrem Demirli, stanbul, 2004, 557-559; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1991, 368-369; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 545-549; Ahmet gke, Kuranda Nefs Kavram, stanbul, 1997.

37

aalarn en aasna gnderdik43 yeti buna iret etmektedir.44 Dolaysyla insann rhn zellikleri iyi ve gzel hasletlerini, nefsn nitelikleri de kt ve irkin ynlerini oluturmaktadr. Essnda insan, ruhlar lemindeyken iyilii / gzellii bozulmam, sf bir haldeyken, sonra aalarn en aasna indirilince durum deimitir. Bu bozulmay mellifimiz yle aklar: nsan, esfel-i sfilne reddolunup indirildiinde, nefs si, Hanns (eytan) da mbir oldu. Ve akl- ma (beer / fizik / dnyev / geimlik akl) ile nefs-i ma vcut leminde ittifak ederek hkm yrtt. Mer olmayan fiillere yeltendiler. Nefs bunlara, Hak ile olan ezel ahdi unutturdu.45

Nefsinin ktlklerinden haberdar olan sf-irimiz, onun elinden neler ektiinin farkndadr ve ondan kurtarmas iin Cenb- Hakka yalvarmaktadr:
Dirg bu nefs elinden h u vh Diler kim dim ileye gnh Rahmsin rahmetin okdur pdih Dilim gnlm bir dem senden ayrma Nefsin ktlklerinden kurtulmann yolu, kmil bir mride balanmaktan geer. Bu durumu yaknen bilen Erolu, insanlar nefs terbiyesine dvet eder: Nefsin diri, cnn haste Var, mridden dev iste Gnlden gidilir dosta Gel beri, yol redeyin Ur kalbe tevhd assn Emmre kkn kesesin Dilersen nefsi basasn Gel beri, l redeyin46
43 44 45 46

Tn, 95/4-6. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 24. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 40-41. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 126.

38

Dv-i nefsini yayldp basasn Emmrenin bed-hlarn kesesin Hakka doru trl yollar aasn Sildir cn gznn perdelerini47 Nefs terbiyesi, kiinin kendi bana baarabilecei bir i deildir; det almas ok g, byk bir kale gibidir. O kaleyi fethetmek iin, mutlaka bir mridin zikir telknine ihtiya vardr: Bu nefsin kalas gyet uludur lmez sz Hakkn gerek kuludur r yolu deildir, bu er yoludur Gelin H diyelim, cn u gnlden Bu nefsin kalas yce, klmaz Hakdan yana hicb olmaz, baklmaz Dil ucuyla ol demekle, yklmaz Gelin H diyelim, cn u gnlden48 Erolu, nefsi ve nefsin yedi mertebesini, bulduu en kk bir frsatta insan paralamaya alan yedi bal bir ejderh metaforuyla izah eder: Nefs, insann vcudunda yedi bal bir evrandr.49 Her bir banda insann bir ismi vardr. Evvelki bana nefs-i emmre denir. Byk gnahlara emredicidir. yette yle denmitir: Ben nefsimi temize de karmyorum. nk nefs, gerekten iddetli ktl emreder...50 Telkin edilen tevhid (l ilhe illallh), emmreyle gaz eder. Kt sfatlar gzel ahlka dnmeye balar. Slik, bunu gnl gzyle grr. kinci bana nefs-i levvme derler. Nefsin melmetlii sfatdr. yette, Kendisini knayan nefse andolsun ki...51 denilmektedir. Nefsi bu makma gelen, onunla ikinci ism-i zt (Allah) ile gaz eder. Melmetlii, onu nceki kt sfatlarndan kurtarr. Kef kermete drr. nc bana nefs-i
47 48 49 50 51

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 139. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 138. Ejderhnn Antalya / Elmal blgesindeki yresel ad evrandr. Bk.: gke, Elmal Erenlerinde Mn Dili, 202. Ysuf, 12/53. Kyme, 75/2.

39

mlhime derler. Hakkn ak ve ilhm bu sfatta tecell eder.52 nc ism-i zt Hvenin telkni onu gaz eder. Ak, muhabbet ve ilhm- Rabbn kaplar bu makamda alr. Drdnc baa nefs-i mutmainne denir. Nefsin tekebbrl, ucub, gurur ve enniyeti sfatdr. Drdnc ism-i zt olan Hakkn telkni onu gaz eder. nsan, bu ismi zikrederek benlikten kurtulur ve mutmainne bulur. Nefsi mutmainne olan kiiye artk sf denebilir. Bu nefs hakknda Kuranda Ey huzra eren (mutmain) nefs...53 denmektedir. Beinci bana rzye derler. Kulun nefsinin, Hakkn kazlarna rz oluculuu sfatdr. Kiiye burada beinci ism-i zt olan Hayy ismi telkin edilir. nsan bu isimle gaz eder. Kurnda: Rz olmu ve kendinden raz olunmu olarak Rabbine dn!54 yetinde de belirtildii zere mn yolcusu, bu mertebede Hakkn kazlarna, emrine ve nehyine rz olur; slh olur. Altnc bana marzyye derler. Hakkn kulundan rz oluculuu sfatdr. Kiiye burada altnc ism-i zt olan Kayym telkin edilir. nsan bu isimle gaz eder. O halde devam zere Hakkn rzsna mazhar olur. Ve pek ok seyr slk hsl ve hem vcduna rif olur. Sonra, ezel hilkatinde konuldu ise, kendisine mnev yetkiler de verilir. Allahn emriyle ve Reslullah yznden hem razye ve hem marzyye olup aslna rc eder. Marzyye nefs shipleri iin Kurnda: Rz olmu ve kendinden rz olunmu olarak Rabbine dn!55 denilmektedir. Yedinci bana nefs-i safiyye derler. nsann mn bu direde kemle ular. Bu makamda kiiye, yedinci ism-i zt olan Kahhr ismi telkin edilir. nsan bu makamda esm ve mchedesiyle, nefsinin sfatlaryla gaz eder. rfn kemle ulap ve insan- kmil olur. Nefsini btn ynleriyle bilir; Men arafe nefseh56 olur. Dier taraftan Kll eyin hlikn (Onun yz(zt)nden baka her ey yok olacaktr)57 yetinin tahtnda mnderic olur. Nefsin yedi diredeki btn kt sfat ve kuvvelerine fen vermek ile nefsi
52 53 54 55 56

57

ems, 91/8. Fecr, 89/27. Fecr, 89/28. Fecr, 89/28. Kendini bilip renen Rabbini hakkyla bilir melindeki bu sz mutasavvflarca ok zikredilir Nehcl-Bela erhinde Hz. Aliye it gsterilen bu ibre, bn Teymiyyece mevz hadis saylmtr. Sefnetr-Rb, s. 149da ise hadis olmad, Eb Bekr er-Rznin sz olduu kaytldr. (Esad Coan, Hac Bekta- VelMaklt, stanbul, ts., 29, 1 numaral dipnot). Kasas, 28/88.

40

acze der. Fakr- tmm hsl olur. Hz. Peygamber, bu makamda: Fakr tamamland zaman, Allah ile vuslat olur buyurmutur. Bu sz, insan ne zaman aczde fakr- tmma erse, ol gnlde Allah kalr, demektir. O halde mn yolcusu, fe-kad arafe rabbeh olur.58 Yine Hz. Peygamber, dny, hiret ve ddr ehli kiiler hakknda yle buyurmutur: Dny ile hirete fen vermeyince ehlullah makmna eriilmez. Zira ehlullah, nefsini terk ederek bu makma ulamtr. Bu mnya vsl olmayanlar, fe-kad arafe rabbeh olmaz. Bilinmelidir ki, eri erfin nihyeti men arafe nefsehdur. Bu mnya vsl olmaynca erat btn olmaz.59 Erolu Nri, burada temas ettii nefsin bilinmesi (marifet-i nefs) konusunu, tkipisi olduu tasavvuf izgideki drt kapkrk makam anlay erevesinde izah eder: Hakkat ehli, Nefs, mertebede bilinir demilerdir: erat bilmesi: Nefsin tammyla erata aykr fiillerinden vaz gemektir. Tarkat bilmesi: Nefsin mer olmayan fiillerinden meydana gelen kt sfatlarn, aynel-yaknde amel ateiyle yakarak, nr ile gzel sfatlara dntrmektir. Hakkat bilmesi: Nefsin gzel sfatlarn dahi fen verip fakirlik tamamlandnda o Allahtr hadsinin mnsn hl edinip, insann kendisini btn yaratlmlar iinde yok bilmesidir. nsan, o zaman fen ender-fenya mazhar der. Zir fennn ii bekdr. Beknn ii bekdr.60 Kendinden haberi olmad halde, nefsini bilme iddisnda bulunanlara, Erolu Nrinin syleyecekleri vardr: Ey nefsimi bildim diyen, Sbhndan haberin var m? Zhir-btn, nedir man, Kurndan haberin var m? Ten diliyle ikrr edip cmle Hak olan nesnedir Tfl- man, zikr-i kalb, mndan haberin var m?

58 59 60

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 41-43. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 46. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 46.

41

Gir gnle, tara kalma, yedi iklmden haber al Hakkal-yakn sana farzdr, Rahmndan haberin var m? Nsha-i kbrdr insn, haznedir cmlesine Ardr mminlerin kalbi, seyrndan haberin var m? Girip vcdun ehrine, tecellye mazhar olup bbl-emred denilen insndan haberin var m? er-i erfin ameli sebeb-i cennetdir ah Zta dell yedi esm, brhndan haberin var m? Dokuz kat kalb emrznn ifsn isteyen gelsin Erolu tb kitbdr, Lokmndan haberin var m?61

3.3. KALB / GNL evirme, dndrme, deitirme anlamlarna gelen ve genellikle gnl ve vicdan ile yakn anlaml olarak kullanlan kalb, insann ilh hitba muhtap olma mahallidir. Bundan, insann canl kalmasn salayan ve vcddaki kan dolam sisteminin merkezi olan et paras kastedilmemektedir. Gnl, Farsa dil, dern; Arapa kalb, htr; Trke yrek kelimeleriyle karlanmaya allan bir kavramdr. Dn ve tasavvuf balamda kef, bilgi, duygu, dnce ve ilhmn kayna ve arac olan gnl, tasavvuf dncesinde, yere ve ge smayan Cenb- Hakkn evidir. lh isim ve sfatlarn en mkemmel ekilde tecell ettii yer olan gnl, bu zelliiyle bir aynaya benzetilmitir. nsan, kalb / gnl gzyle gaybe ve ilh srlara it hususlar grr.62 uras da unutulmamaldr ki, Trk Tasavvuf edebiytnn rn olan eserler incelendiinde, gnl kavramnn, salt dn literatrdeki kalb vb. kavramlarla bire bir e anlaml olarak kullanlmad grlmektedir. Zira gnl, insanlar birbirinden ayran en temel zelliktir. Nasl ki akl, insan baka varlklardan ayryorsa; gnl de ilh varlk karsnda insanlarn derecelerini belirleyen yegne unsur konumundadr. Yce
61 62

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 152-153. Bk.: Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 274.

42

Allahn ter (dne it) ve tekvn (varolua ve yaratla it) yetlerinin (iretlerinin) en iyi biimde anlalp kavrand yer, gnldr.63 Erolu Nriye gre hakk dost olan Cenb- Hakka, ancak gnl yoluyla ulalabilir. Ancak bunun iin gnln diri, nefsin l ve rhun salkl olmas lzmdr. Bunu salamak iin de yine bir mrid-i kmilden gnl diriltecek if reetesini edinmek, onun elinden lmszlk urubunu imek gerekmektedir Aksi takdirde gnl asl dirilemez: Nefsin diri cnn haste Var mridden dev iste Gnlden gidilir dosta Gel beri yol redeyin64 Olur mu mrde gnl hayy u bk Hzrdan b- hayvn olmaynca65 Slike telkin edilen tevhid, onun nefs-i emmresiyle gaz eder. Kt sfatlar gzel ahlka dnmeye balar. Slik bunu gnl gzyle grr.66 Onun iin slik, gnl ilindeki deiiklikleri ve tecellleri, can gzyle mhede eder:67 Evliy tarkna Girdik elhamdlillh Ald gnl gz Grdk elhamdlillh Gireliden halvete Gnl erdi hikmete Maksd ile vuslata Erdik elhamdlillh68
63 64 65 66 67 68

Bk.: Cemal Kurnaz, Gnl, DA, XIV, 150-152; Sleyman Uluda, Kalb, DA, XXIV, 229232; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 295-298. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 126. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 129. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 42. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 39. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 111.

43

ektii esmlarn nruyla slikin gnl evi aydnlanp geniler.69 Onlar, dim zikir hlindedirler. Kalb zikirlerinin nru ile gnl huzru iindedirler.70 Gnl huzrunu yakalamak iin de gnl derysna hlen dalmak ve buradan devirdii mrifet ve hikmet incileriyle gnl gzndeki perdeleri aralamak lzmdr: Erolunun nashatin alasn Gnl derysna hlen dalasn Cenneti, ddr, cnda bulasn Sildir cn gznn perdelerini71 Sdk derviler, srekli zikir hlinde olduklarndan, onlarn kalbleri Allahn evi ve ar hline gelmitir:72 Kalbi beytullah Belki arullah Srr- ehlullah Kim derv ise73 Ksacas dervilik, gnl dirilii iin en uygun ortamdr. Zira dervi olan, ihvnla ve dier insanlarla gnl veriir, hi kimsenin gnln krmaz74 ve insanlarn gnlne girmeye, gnl kazanmaya alr.75 Onun iin insanlara olur olmaz ilerde mdhalelerde bulunmamak gerekir. Aksi takdirde gnl ykmak tehlikesiyle kar karya kalnr.76 Eer derviliin erknna uyulursa, gnl ehri nurlarla dolar ve netcede elde edilen ilh ak yznden hayatta ekilen ac ve straplar zevke dnr:

69 70 71 72 73

74 75 76

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 53. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 54. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 140. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 63. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 159. Erolu Nriye gre insan, btn bir kinat haznesinin kk bir rnei olduu iin, mminlerin gnlleri de Allahn evi, hatt ardr: Nsha-i kbrdr insn, haznedir cmlesine / Ardr mminlerin kalbi, seyrndan haberin var m? Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 152). Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 156. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 152. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 63.

44

Akn eker oldu zehri Pr nr oldu gnl ehri Okudum el-fakru fahr ok kr buldum nemedi77 Erolu, kalbin mnev yolculuunu ve en sonunda kalb-i selm hlini almasn izah ederken, konuyu drt kapkrk makm anlay erevesinde yle deerlendirmitir: Kalb; erat, tarkat, hakkat makamlarn aarak mertebede selmete ular: erat selmeti: Dny muhabbetine ve varlna fen vermektir. Tarkat selmeti: Kt huylar aynel-yakn ile yok ederek mchedeyle gzel huylara dntrmek ve gzel huylarn da muhabbetine fen verip fen fillha mazhar dmekdir. Hakkat selmeti: Fendan ieri bekya, bekdan ieri likya, ayne'lyaknden ieri hakkal-yakne ulamakdr. te kalb-i selm dedikleri budur. Yani kalb-i selm, Hakkal-yakne ulam gnldr.78 Kalp temiz olmad mddete, klnan namazlarn ve yaplan dier ibdetlerin Hak katnda makbul olmas bile mmkn deildir: Habbullah buyurdu: l-salte Selm-i kalb asn olmaynca79 Fakat, zhirindeki dokuz zulmn ve btnndaki dokuz nrn perde yok olmadka da kalb selmete ulamaz.80 Zhir ve btn perdelerden kurtulup kalbi selm hle getirmek, kmil bir mridden tevbe ve telkin almakszn asl mmkn deildir: Geldik emrini klmaa Mride teslm olmaa Kalb-i selmi bulmaa Peymndan indim deme81
77 78 79 80 81

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 164. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 45. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 129. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 45. Gnln slim olmasna engel olan bu dokuz zulmn ve nrn perde, bu almann Zikir balnda ayrca ele alnacaktr. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 108.

45

Hlinde bula gr Mus Kelmi Yava ol, sfatlan ism-i halmi Bulagr Erolu, kalb-i selmi Bugn yarn efendine gidersin82 Erolu, kendisinin Lokman Hekim gibi, kalp hastalklarn iyiletiren bir tabip olduunu iln eder: Dokuz kat kalb emrznn ifsn isteyen gelsin Erolu tb kitbdr, Lokmndan haberin var m?83 nk kmil mridin telkni, kalpteki her trl mnev hastal tedvi eden tp ilmi gibidir ve Erolu da bu ilmi, baka bir hzk tabipten renmitir: Mridin telkni tbdr kalblerin emrzna ka kln nid, Lokmna dd gnlmz84 Tliblerin gnl gzn aar Sft- tisadan Rahmna geer Slk ile vahdet mlkne ger Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz85 Erolu Nri, Allahn rz olmad ilerle ve Onun dndaki varlklarn sevgisiyle kararan kalbi, kmil bir insandan ald tevhid telkni syesinde Yce Allahn aama aama nasl arndrp paklatrdn yle izah eder: Hi phesiz insann kalbi, masiv ve mer olmayan fiillerle kararmtr. Byle olmakla birlikte, o kii, ehil bir insan- kmilden tevhid telkni alp hlis bir dil ve kalb ile bir kerre L ilhe illallah dese, Cenb- Hak onun kalbine kendi kudretinden bir mn noktas brakr. O kii, bu tevhid szn yetmi iki bin kerre dese, Hak Tel onun kalbindeki yetmi iki bin mn noktasna kendi kudretini brakr. lah nr, o kiinin kalbini btnyle kaplar. Onu mafiret eder. Ateten zd edip o kiiyi cennetine dhil eder.86
82 83 84 85 86

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 111. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 153. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 140. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 34; a.mlf., Dvne-i lhiyt, 104. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 20.

46

Bu gerein bir baka ifadesi de Erolunin dilinden yle dklr: Gtren gnl gznden hicb Mukarrebe ddr eden sevb Mnker Nekir sulinin cevb L ilhe illallhdr, y nedir?87 O, kendi eyhi Vhib-i mmnin telkni syesinde gerekletirdii kendi kiisel kalb arnma ve ycelme yolculuunu da yle anlatr: Prim, kalbime, sekinlerin yaad tevhdin, Muhammed mayann ve kimy-y sadetin tohumunu atmtr. Gnlme atlan bu tohum ile slkmn her diresinde, ilh sevgi, ledn ilminin srlar ve daha pek ok yaknlk, mhede ve mkleme semereleri, kuvveden fiile gelmitir. Gnlm, hikmet ilminin haznesi hline gelmitir.88 nk Erolunun eyhi, iinde msiv sevgisine it ne varsa hepsini atp, gnln Allahn evi hline getirmeyi baarabilmi bir kmildir. Dolaysyla gelip ondan tevbe ve telkin alanlarn kalplerindeki msiv kiri ve pas da silinip atlr: Kalbi beytullahdr, belki arullah Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz89 Afv olur gnh, gelse bir s Pr-nr olur kalbi, silinir ps Hak katnda makbldr her dus Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz90 eyhin zikir telkni, belli bir sre devam edildikten sonra kalb zikir hlini alr ve bu da kalpte yer etmi demir, bakr, kurun, kalay ve dier kymetsiz kuru nesneler gibi olan msiv kiri ve pasn, kendi tabiatlarna dndrp, gnl altn ve gm gibi deerli bir mden oca hline dntrr.91

87 88 89 90 91

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 133. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 33. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 35; a.mlf., Dvne-i lhiyt, 105. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 36; a.mlf., Dvne-i lhiyt, 106. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 40.

47

te, tasavvuftaki msiv kiri ve pasnn silinip temizlenmesi iinden dolay kalb / gnl, zerini kir kaplam ve temizlenmesi gereken bir aynaya benzetilmitir. Yni mminin kalbi, Allahn aynas olarak kabul edilmitir.92 O, Cenb- Hak dndaki btn msiv pisliklerinden temizlenmesi ve Allahn isim ve sfatlarnn tecelllerini en gzel bir biimde yanstr hle getirilmesi gereken bir aynadr. Gnl aynasnn arndrlp temizlenmesi iini yapacak olan da yine mrid-i kmilden bakas deildir: Bunda erenlerin hs Siler kalbde olan ps Ald gnl aynas Hazretelin sunan gelsin93 Yedi deryda gnl irkin yudur eyhe mrid olmakdan murd odur94 Ne yapp edip, gnl aynasn Cenb- Hakkn bir nazargh hline getirmek lzmdr. nk Cenb- Hak, sretlere deil, gnllere nazar eder Bunun iin Hak klarnn niyetlerinin salam, tefekkrlerinin devaml olmas gerekir.95 Yine Kimin H zikri olursa ameli / Gnl mirtnda grr cemli96 diyen Erolu Nri, u tenbihlerde bulunur: nsana gereken budur ki, Hakdan gayrnn muhabbetini gnlden karmak gerek. Her ne vecihle olursa olsun! Elbet ve elbet, kalbi Hakkn nazargh etmek gerek. Zira yet97 aktr: O gnde size malnzn ve ocuklarnzn asl faydas yoktur. ll gfil olmayasnz.98

92 93 94 95 96 97 98

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 66. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 170. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 123. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 67. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 152. uar, 26/88. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 70.

48

3.4. SEYR SLK Szlkte yrmek, yolda gitmek, seyahat etmek anlamlarna gelen seyr slk, tasavvufta Hakka ermek iin kat edilen ve kendine zg yntemleri bulunan mnev yolculuu ifde eder. Yetkin bir nderin (mrid-i kmil) nclnde ve denetiminde Hakka vsl olmak maksadyla klan bu ruh yolculuunda, sir (seyr eden / giden) ve slik (yola giren / tkip eden) denilen yolcu (msfir), nefsindeki kt huylardan (ahlk- zemme) arnd ve iyi huylar (ahlk- hamde) edindii lde bu yolculukta mesfe alr. Netcede slik, kendi kiisel arzu ve isteklerinden syrlp ilh irdenin hkimiyeti altna girer ve bylece de baka insanlara rehberlik yapabilecek seviyeye ykselir. Bir mrdin seyr slkn tamamlamas, bu ehliyeti kazanmas anlamna gelir.99 Erolu Nriye gre, Allaha kar ilenen gnahlardan ve kt huylardan uzak kalmann en bata gelen yolu, kmil bir ndere biat edip tasavvuf yoluna girerek (slk), onun hakkat-i Muhammediyye mayasna ship dilinden tevhid telkni almaktr. Zira insan; su, hava, ate ve toprak olarak adlandrlan drt unsurdan (ansr- erbaa) yaratlm bir varlk olup, bu her bir unsurun kendine has zellikleri vardr: Su akcdr. Tevhid telkni alan kiinin ilk olarak suyu slh olur. Slikin suyu, artk Allahn emrettiinden baka yerlere akmaktan kesilir; Hakka doru akmaya balar. Yava yava saflar, bulankl ve acl gider; tatllaarak hakkate tebdl olur. Slik, alp ikinci telkne geer. Buna devamla nefsini slh eder; mer olmayan hevlarndan kurtulur; ak ve slih amele doru gider. Bylece nefs, hakkate tebdl olur. Slik, nc telkne devam ederek ateini slh eder. Nefsinden cell tecellleri kesilir ve nefs, hakkate tebdl olur. Slik, drdnc telkne devam ederek topran slh eder ve bylece de dnyev arzular biter. Slik, beinci telkne devam ederek, rhunu ve nefsini rzye diresine drr ve nefsi rz olur. Slik, altnc telkne devam ederek rhunu ve nefsini marzyye diresine drr. Hak Telnn kazlarna rz olur, onun her emrine uyar, amellerini sevgiyle iler. Slik, yedinci telknin tesiriyle nefsini sf

99

Bk.: Kn, Letif, 304; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 427-428; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 637-638.

49

klar. Btn mer olmayan sz ve davranlarndan kurtulduu gibi, bunlar yok eder. Kll eyin hlikn ill vecheh (Onun yz(zt)nden baka her ey yok olacaktr)100 yetinin srrna ererek Rabbini kendi kbiliyetine gre mn ile anlar. Burada mnn ve insniyetin zirvesine ular. te slik, bu ekilde kemle erer. Ancak seyr slk henz bitmemitir. Yedinci isimden yukar be isim daha vardr. Slik, on ikinci isme varncaya kadar slk eder. Buras makm- enbiydr; peygamberlerin mraslarndan payn alma mertebesidir. yleyse, aczini bilerek, terbiyeden geip yedi makma slk etmek gerekmektedir. Bylece insan, yaratlnda konulan kbiliyeti mchede ile kuvveden fiile karabilir. Netcede, dertlerine hl iinde re bulan ve Rablerinin cemlini hl iinde mhede eden slikler ve klardan biri olur.101 Burada bahsi geen nefsin yedi mertebesini bir bir aarak elde edilecek yedi makam, bedenen kat edilecek bir mesfe olmayp, srr / mnev / rh bir yolculuktan ibrettir. Bu geree, sf irimiz Erolu Nri u dizeleriyle iret ediyor: lem-i ryda grdm Kendiliim ana verdim Seyr eyleybeni girdim nsnn ii yedi kat Hemn geegrsn senden Seyrn eyleyip gr andan bhesiz grnr cndan klara kef ola zt Sebal-mesnyi grd Cn slk srra verdi Ol da ev ednya erdi Mahv oldu aradan mirt102

100 101

Kasas, 28/88. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 63-66. 102 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 167.

50

Tasavvuf yoluna girip seyr slk etmenin faydasn ise, bir drtlnde sfirimiz yle dile getirir: Tarkat yoluna kim kadem basar Tevhd ile yaramaz hyun keser Zhirde btnda emriyle eser Yeller gzel Muhammedim akna103 Hal byle olunca da yksek irfn hakkatlerden oluan tasavvuf bilgi, kalbin mnev ocuu (tfl- man / veled-i kalb) olarak gnl dnysnda douunu gerekletirir. Bu, ancak seyr slk ve kalb zikir syesinde gerekleebilir.104 Ne var ki bu, yle kendiliinden ve tek bana olacak bir i deildir. Mutlaka kmil bir mridin terbiyesine girmek lzmdr; eyhsiz seyr slk mmkn deildir.105 nsan, ilmel-yakn ile zhir kurallar tatbik edebilirse de, bir eitici olmadan Kurnn btn mnsn anlayamaz; aynelyakn ile slk ederek asl vatanna ulap, likullah bulamaz ve Hakka mahrem olamaz106 der, Erolu Nri. Bu gerei, irimiz, u sarsc sorularyla da det zihinlere iyice yerletirmeye almaktadr: Niin eyhin irdna uymadn? Slk edip esrrn duymadn? Yolunda malna, cna kymadn? Kul, efendisini byle mi sever?107
103 104

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 150. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 123; a.mlf., Tasavvuf bit-Tarkat, 52. Erolu Nri, Tlipler, slke, hakk tefekkr ile yol bulurlar. Tefekkrde devamllk iin de ok zikir ve mnct etmek gerekir der. (a.mlf., Tasavvuf bit-Tarkat, 52). Mellifimiz, zikrin seyr slk asndan nemini, Hz. Alinin (k.v.) kahraman olduu bir kssayla izah eder. Mellifimizin kendine has slbuyla kssa yledir: Birgn ashb- suffa Medinede, mchede ettikleri srada, mhede kldklar hlleri Habb-i Ekreme sylerken Hz. Ali de oradayd ve dinleyip hayflanarak yzn baka yana dndrd. Mbrek hatrndan geti ve ilhm- Rabbn ile dedi ki: Y Reslallah! Ben hakrin, gece gndz zhir gazdan hl deilim ve ill bu seyr slk benimle hatm oldu. Hazretinden dilerim ki, bana bir amel gsteriniz. Hizmeti az, hakikatte fazl ok ola! Ayn zamanda, hem gazdan kalmayaym, hem de slk edeyim dedi. Hz. Peygamber: Y Ali, dilediin eyde hikmet var! Cenb- Hak, senin hakknda Cebrili gnderdi; Dilindeki hikmet nedir, grelim dedi. Sonra Hakkn peyki gelip, Habb-i Ekreme Hakkn selmn iletip dedi ki: Y Reslallah! Cenb- Hak, zikri, ezel kudret kandilinde kurduun mye-i muhabbetten alp getirdim, Aliye telkin eylesin dedi. (Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 27). 105 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 22. 106 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 47. 107 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 117.

51

Erer mi tlibin rhu bekya? Slk hatm pyn olmaynca?108

3.5. BAT Szlkte ahd etme, sz verme, sz vermek maksadyla el skma gibi anlamlara gelen biat, tasavvufta bir mrid-i kmilden el alarak eyhine sdk ve bal kalacana, ona kaytsz artsz teslim olacana, onun her dediini hi itiraz etmeden yapacana dir mrdin sz vermesi mnsn ifde eder. Bir mridden el alp onunla szletikten sonra, eyhin sevdiini sevmek ve sevmediini de sevmemek gerekmektedir. Ayrca bu maksatla tarkat mensuplar arasnda dzenlenen trene de biat mersimi ad verilir.109 Erolu Nriye gre biat, mnev bir nikhtr.110 Bu, mrdin nefsinin, bir mrid-i kmil ile nikhdr. Mehri ise, cemlullhtr: Bir mrid-i kmile nefsini eyle nikh Ol dostun cemlini versin sana mehrine111 Bu mnev nikh syesinde oluan ballk, nce eyhe, onun araclyla Hz. Peygambere (s.a.v.) ve nihyetinde de Yce Allaha ulamann ilk admdr. Zira Peygamber (s.a.v.) Allahn elisidir; veller de Hz. Peygamberin vekil ve vrisleridirler. Nitekim Hz. Muhammed (s.a.v.), Medneden Kbenin fethi iin yola ktnda, bu yce fethin zhiri ve btn bilinsin diye, bir aa dibinden on sahbeyi kendine biat ettirmitir. Henz hayattayken cennetle mjdelenen bu on sahbe (aere-i mbeere), ellerini Muhammed (a.s.)n elinin iine koymak sretiyle biat edip el alrken, gerekte Allaha biat edip Ondan el almlardr. Zira bu biat esnsnda Hz. Peygamberin (s.a.v.) elinin stnde de Allahn eli vardr.112 te biat, bylesine kutsal bir mnev nikhtr. Peygamberin (s.a.v.)
108 109

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 130. Bk.: Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 97-98; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 152-153. 110 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 33. 111 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 165. 112 Bk.: Fetih, 48/10.

52

veftndan sonra da bir silsile araclyla onun mnev miraslar olan evliydan el alanlar, tpk Hz. Muhammedden biat alm gibi olurlar.113 Erolu, evliyya ve onun halfelerine biatn, yukardaki yetten hareketle farz; Peygamber Efendimizin (s.a.v.) ashbna telkn etmesiyle snnet; ashbn da Muhammed mmetine telkn etmesiyle icm- mmet olduu kanatindedir.114 Bir iirinde o, kmil bir mride biat yle tavsiye eder: Bir kmil mride teslm oluban Sildir cn gznn perdelerini Myeli dilinden telkn aluban Sildir cn gznn perdelerini eyh eline irdetin veresin Her ne ise maksduna eresin Tahslin nr mdr, nr mu, gresin Sildir cn gznn perdelerini115 Eroluna gre biatta dikkat edilmesi gereken en nemli incelik, veftndan sonra Hz. Peygamberin (s.a.v.), insanlar, kendi ravzasna gelip kabrinden biat almaya dvet etmemesi; aksine kendi yerine yaayan bir vekil tyin edip ona zhir ve btn hilfet vermesidir.116 Zira irad, sa (hayatta) olan bir kimseden, yine sa olan birine yaplr; lene biat edilmez.117 Ancak mellifimiz, kendi dneminde mezarlardan irad umanlardan serzenile bahsetmekte ve onlarn Hak yolundan mahrum kalacan belirtmektedir.118
113 114

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 37-38. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 38-39. 115 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 139. 116 Mellifimizin bu konudaki sz yledir: Habb-i Ekrem: Gelin, mbrek ravzamdan biat edin; hem halfe, hem lim olun; her ne murdnz varsa hsl olsun demedi. Ve fakat, birine (Hz. Ebbekir) zhiren ve btnen hilfet verip halfe brakt. (Erolu Nri, Tasavvuf bitTarkat, 38). 117 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 38. 118 Hatt Erolu Nri, bu konuda eyhinin eyhi (tarkat pri) Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmaravnin bir iirinden de kendine delil getirmektedir (Erolu Nri, Tasavvuf bitTarkat, 38): Geri cizdir, mezra hem ziyret, hem du / Lk kalb emrzna olmaz, ziyretden dev (Bk.: Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmarav, Cmiul-Esrr, Millet Ktp., Ali Emr Ef. Bl., eriyye, 1343, vr. 7b; gke, Ahmed emseddn-i Marmarav, 372.

53

Elbette lene deil, canl bir mride biat edilecektir; ancak o da yle yzne, ekline, emiline, d grnne bakarak seilmemelidir. Kendisinden el alnacak eyh, ak yoluna cann fed edebilecek nitelikte biri olmaldr: Suverine bakp erden el alma Tark-i aka cnn olmaynca119 Zira eer mnev terbiyesine girilecek kii bir insan- kmil olmazsa, sdece amel etmekle insan, ak yolunda piemez: Amel rhnda dem puhte olmaz Mrebb kmil insan olmaynca120 Kendisine biat edilecek eyhin / mrid-i kmilin niteliklerini eyh / Mrid bal altnda ele alacaz.

3.6. EYH / MRD Yal, ihtiyar, pr, bey, nder, kable reisi gibi szlk anlamlar bulunan eyh, tasavvuf yoluna giren mrde rehberlik etmek ve onlar ird etmek ehliyet ve liykatine ship olan insan- kmili; yni nefsinden fn Hakta bk velyi, Hak dostunu ifde etmek zere kullanlan bir terimdir. eyh, kmil ve mkemmildir; bakalarn da kemle erdirir; Allah kullarna, kullar da hem Allaha ve hem de birbirine sevdirir. Yakn anlaml bir kavram olan ve szlkte rehber, delil, klavuz, yol gsterici gibi anlamlar tayan mrid kelimesi de tasavvufta insanlara srt- mstakmi gsteren, sapknla dmeden nce Hak yola ileten eyh, vel, er, eren, pr mnsna gelir. Mrid, merdiven gibidir; bakalar ona basa basa ykselir. Mum gibidir; kendisi yanar, ama evresindekileri aydnlatr.121 Erolu Nri, asl mridin Kurn- Kerm olduunu syler. Fakat Kurnn zhir ve btn mnlarn bilip uygulayan ve bakalarna da anlatabilen
119 120

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 128. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 128. 121 Bk.: Kn, Letif, 319; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 354, 455-456; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 673-674.

54

bir rehbere mutlaka ihtiya vardr. O yle der: Bilinmelidir ki, asl mrid, Kurnn kendisidir. menn ve saddakn. Ancak yine de, Kurnn i ve d terkbini bilmek, Rabbin emrini ve nehyini anlayp uygulayabilmek iin, bir mride ihtiya vardr. Onun da ehli olmas lzmdr imdi, bilindi ki, hakkati hl edinmi bir eren bularak ona teslim olmak ve onun terbiyesiyle sanatn renmek lzmdr. Ulu kiiler demilerdir ki: Mrebbsi olmayan, rif olamaz! rifler, bahvann terbiyesiyle biten aa meyveleri gibidir. Yaban aacnn yemiinin rengi ve lezzeti ile, bahvann zel olarak yetitirdii yemi bir midir?122 Mellifimize gre, mrid-i kmillerin dnda kalan ve kendilerine eyh denilen kiiler, er-i erfi reten, ilmel-yakn shibi zhd ve takv eyhleridir.123 Tasavvufta mridin gereklilii, btn tasavvuf erbbnn zerinde ittifak ettii bir husustur. Erolu da kmil bir ustadan tevbe, zikir ve evrd telkni almakszn yol alnamayacan belirtir.124 nk nefsn hev ve hevesleri capcanl, dipdiri olan mrdin rhu hasta demektir; onun devs ise mriddedir.125 Zira mrid, kalp hastalklarn iyiletiren, gnllere if veren telkniyle det bir Lokman Hekimdir.126 irimiz, kmil bir mridin gerekliliini, srf bu konuya ayrd bir iirinde u yaln dizelerle dile getirir: Gel ey gfil! Hakk bulmak dilersen127 Mrid-i kmile varmayncolmaz Aslna eriip grmek dilersen Mrid-i kmile varmayncolmaz
122 123

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 47. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 49. 124 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 113. 125 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 126. 126 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 140. 127 Bu iir, ksm deiikliklerle ve k Ynus mahlasyla pek ok elyazmas eserde bulunmaktadr. Mr mal olduu iin Erolu, iirdeki baz sz kalplarn ve redifi alp yeniden yazmtr. Bk.: Mustafa Tatc, Yunus Emre Dvn-IV, stanbul, 1997, 95; a.mlf., Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 137, 164 numaral dipnot.

55

Niceler gitdiler mrid aray Mride erenler buldu reyi Ne kadar okursan a karay Mrid-i kmile varmayncolmaz Ararsan yr, var, mridi ara Mrid seni maksduna irgre Cebril dell oldu Peygambere Mrid-i kmile varmayncolmaz Nice yllar bu dnyda durursan Bu dny dolusu kitb grrsen Her bir harfine bin man verirsen Mrid-i kmile varmayncolmaz Eroluna, burada dur, demiler Her kiiyi aslna sr, demiler Hazret128 Msya, Hzra var, demiler Mrid-i kmile varmayncolmaz129 Mellifimiz, Bir tlib, mrid-i kmili nasl bilecek, ona teslim olup slk edecek ve aynel-yakne ulaacaktr? diye sorduktan sonra, cevb da yine kendisi yle verir: Bilinmelidir ki, mrid-i kmilin erati mamrdur. Kendinden nce gelen kmillerin szleriyle lim ve mil olurlar. Mrifette kalb zikirden ve tfl- mn, yni mn ocuunun srrndan haberdrdr. Aktan, vuslattan, vahdetten, tecellden, tesellden, mklemeden ve mhededen dem vurmaldr. Dier taraftan, farz amellerden baka, zamanlarn zt ameline sarf etmelidirler. Zt ameli, tevhd-i hssl-hstr. sm-i zt ve usl-i esmdr. Hakk kmil mrid, tlibi esmdan msemmya eker. Hak tlipleri, mrid-i kmili bu szlerinden bilebilirler.130
128 129

Hazret-i, hece fazla geldii iin hazret okunmaktadr. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 137-138. 130 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 48.

56

Erolu Nri, mrid-i kmilin en temel vasflarndan birinin, uygulad eitim ve telkin ettii Allahn yedi gzel ismi (usl-i esm) syesinde mrde nefsin yedi mertebesini bir bir atrarak btn nefsn hev ve hevesleri giderip, onu keml derecesine erdirmesi olduunu syler. lmszlk suyu (b- hayt) imi dipdiri bir cna ship olan mrid-i kmil, gnl dnysnn deimez sultn olmaldr. eyh yle mkemmel ve mkemmil olmaldr ki, balsnn lmeden nce nefsini ldrmeli; onu msivdan uzaklatrmal; tpk bir balk kuu gibi onu ak denizine daldrp, gnl mdeninde trl hazneler buldurmal; onu Allaha yaklatrp likullh gerekletirmeli ve Dost ilinde hlen gezdirmelidir.131 Dvnesinin ilk iirinde132 Erolu Nri, bu anlamda kmil bir nder olarak da kendi eyhini anlatr.133 Kmil bir mride kendi irdesini teslim edip onun hakkat-i Muhammediyye mayasyla mayalanm dilinden telkin alan mrdin can gznden perdeler kalkar. Bylece mrid, yapp ettiklerinin, btn amellerinin karlnn cennet mi, cehennem mi olduunu kendi gzleriyle grr.134 Nitekim Erolu, kendisinin de eyhine biat ederek irdesini tammen ona teslim etmesi netcesinde, i iken pitiini ve ak ateine derek kemle erdiini135 anlatmaktadr. Erolu Nri, tasavvufa dir zl bilgiler sunduu Tasavvuf bit-Tarkat adl rislesini, mridlere tavsiyeler niteliindeki tlerle bitirir. Onun buradaki son tavsiyeleri, mridlerin sahte eyhlere, mrid geinen sahtekrlara kar uyarlardan olumaktadr. Mn yolunda mrid geinen sahtekrlar da vardr136 uyarsyla sze balayan mellifimiz, sahte eyhlerin zelliklerini yle sralar:

131 132

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 122-123. iirin metni iin bk.: Bu almann Hocas Vhib-i mm bal. 133 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 103-106. Bu iir iin ayrca bk.: Erolu Nri, Tasavvuf bitTarkat, 33-37. 134 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 139. 135 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 118. 136 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 68.

57

Mal, mlk veya hret iin eyh sretine brnp eyhlik iddisnda bulunurlar. Kmil bir mride biat edip ondan hakk tevhid telkni almamlardr. Mridliin belli bal aamalarndan gememiler, hakkat-i Muhammediyye ve sadet kimysna ermemiler, tevhd-i adle mazhar olmamlardr. Nefs mchedesini gerekletirmemi ve yedi esmya slk etmemilerdir. Nefslerine hkim olan yedi kt sfat ile savamamlardr. Tevhid ve esmullh ateiyle nefslerini terbiye edip nra dntrmemiler ve mhedeye mazhar olmamlardr. Aynl-yakn mertebesine ermemilerdir. Kendilerine, Hakkn emriyle ve Reslullhn (s.a.v.) iretiyle eyh hilfeti verilmemitir. Hakk bir mridden seyr slk netcesinde iczet almamlardr. Bir miktar Kuran ve hads-i erf nakline muktedir olmakla birlikte, bu sretle Gelin, benden biat aln! Ben mrid-i kmilim diyerek eyhlik dvs gderler. Ben, falan efendinin halfesiyim diyerek yalan sylerler. Hem dll (dallet ehli / sapknla dm kii) ve hem de mudlldirler (bakalarn dallete / sapknla dren kii). Yni drt drtlk sapkn ve saptrcdrlar.137 Bu tr sahte eyhlerin hem dll, hem de mudll olularn ise mellifimiz yle izah eder: Gfil olunmaya! Bilinmelidir ki, mride ulaarak Kurnn zhir ve btn mnsna rif olup hl edinmeyen kimseler, slk iin eyhlik dvsna kalkrlarsa hem dll ve hem mudlldirler. Bunlar, gerek eyhlerin tark budur deyip bekya gm azizlerin rislelerini, davranlarn ve szlerini

137

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 68-69.

58

naklederek azzin sz ve fiili budur deyip ona bhtn ederler. Bu gibi yalanclar, szde mrid ve muhibleriyle Hakkn huzruna yzleri kara varp nra dhil olacaklardr. Kuranda bu gibiler iin: Yalanclarn vay hline!138 yetiyle kaz vardr Dier taraftan gerek seyr slk shibi olan meyihin tarkine, esm-i sebalarna ve ak- hakk ile olan hareketlerine tan ve dahl edenler de dll ve mudll olmulardr. Zira Kurnn lednn ve btn mnsn inkr etmi olurlar.139 Sahte eyhlere kar uyarlarn, benzer mnlarla dolu bir iirinde Erolu yle dile getirir: Yola azm etme, brhn olmaynca! Ki brhn, azm-i sultn olmaynca Gnl verme ah, brhn ara! Hakkat srrna kn olmaynca Suverine bakp erden el alma! Tark-i aka cnn olmaynca Mekn edinme gel, ilm-i gmn! Murdn ayn- yn olmaynca Ki ilmin klini bilmekle olmaz kesb hl Furkn olmaynca Messir mi olur, vizin nushu? Dernu hl-i vicdn olmaynca Hazer kl, dinleme deme lisn! Marif srr Kurn olmaynca u meclis sohbetine olma dhil! Hakkat srr irfn olmaynca Amel rhnda dem puhte olmaz Mrebb kmil insn olmaynca
138 139

Tr, 52/11. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 69-70.

59

Olur mu, mrde gnl hayy u bk? Hzrdan b- hayvn olmaynca Sadefden bil ki dem drr bitmez Demi brn- nisn olmaynca Onulur mu bulunup kalbi emrz? Ana tb ehli Lokmn olmaynca Ukl taklid ile Hak sevilmez Sevi ehline fermn olmaynca Sevenden bilinir sevmek Hudy Sevilmez byle erkn olmaynca Erer mi, makuna ism-i k? Dem--dem zr u giryn olmaynca Grr m, deme blbl, gl gln? Dn gn, zikri nln olmaynca Klr m mbtel, yrna mirc? Delli mridi cn olmaynca Aar m ehl olan, srr- lednn? Vcdu kbil-i n olmaynca140

3.7. MRD / DERV

Szlkte fakir, yoksul, dilenci anlamna gelen dervi, tasavvuf terminolojisinde, bir mride balanarak tasavvuf yoluna giren mrdi / sfyi / mutasavvf ifde etmek zere kullanlan bir kavramdr. Ayn mny tayan mrd ve tlib kelimeleri de irde eden, talep eden, arzu eden, heves eden,
140

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 128-131.

60

isteyen demektir. Tarkate giren ve eyhe balanp ona bende olan mrid, eyhinin irdesini yerine getirmek amacyla, kendi irdesini kendi isteiyle terk etmitir. Tasavvuf muhitlerinde yaygn olan Mrid, gasslin elindeki meyyit gibidir sz, bu durumu ifde etmek iin kullanlr. Cenze, onu ykayan kiinin (gassl) nnde nasl irdesiz ise, mrid de eyhinin terbiye ve denetiminde o ekilde irdesizdir. Dolaysyla mrid, her eyden nce kendi kiisel irdesini eyhinin irdesinde yok eden isteklidir (fen fi-eyh). Bunun sonucunda da mrid, Cenb- Hakkn kendisi iin irde ettiinden baka bir ey istemeyip, Onun irdesi nnde ve karsnda kendi irdesinin bir hi olduunu anlama (fen fillh) mertebesine ykselir. Bylece mrifet ve hikmet semsnn kaplar mrde alr ve o, yolun sonunda Cenb- Hakka vuslat gerekletirir.141 Erolu Nri, Yce Allahn insanlar yeryzne dervilik iin gnderdii grndedir. Onun iin kulluun bilincinde olmak ve dnyya niin geldiinin farknda olmak lzmdr. Hz. Muhammed (s.a.v.) bile, btn mr boyunca dervne bir hayat yaamtr. brhim Edhem de tc tahtn srf dervilik iin terk etmitir. Dervilik yolunu, ancak Allahtan haberi olmayan ve doru yolu bulamayan akl yetersiz chil kimseler kmseyip alay ederler. Oysa onlar, k dervilerin, ak pazarnda ne mrifet ve hikmet incileri alp sattklarn bir bilselerdi, byle yapmaz; onlar da dervi olurlard.142 Erolu Nri, tasavvuf yolunun inceliklerini ana hatlaryla anlatt Tasavvuf bit-Tarkat adl eserine, Hakka vuslata tlip olan mridlerin, her eyden nce srekli ktl emreden nefslerinin kt huylarndan kurtulmalar tavsiyesiyle balar ve her vesleyle Hak tliplerine tlerine devam eder: Hakka tlip olanlar, nefs-i emmreden kurtulup kt huylarn gzel ahlka dntrmelidir. Allaha ancak bu ekilde yakn olunabilir.143 Hakka tlip olanlar bilmelidir ki, Hak Tel, bize bizden yakndr. Zira onun varlnn nru her eyi kaplamtr. Cenb- Hak buyurmaktadr ki: Biz ona ah damarndan
141

Bk.: Kn, Letif, 499; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 136-137, 353; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 526-527. 142 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 123-124. 143 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 19.

61

yaknz144 O, Hlkl sfatyla her eyda muhttir. Basret gzyle bakanlar grr. Lik, zt- aldr. Zt ismine mchid olanlar, hl ile msemm bulurlar. phesiz ehline mlmdur.145 Tlip, her hlinde Hakk hzr grp tefekkr zere olmaldr... Hakk bilmek isteyenler, tefekkr etmelidirler Tlipler slke, hakk tefekkr ile yol bulurlar. Tefekkrde devamllk iin Cenb- Hakk her an anmak gerekir.146 Dolaysyla Hak tlibi, mchede iinde olmal ve tevhde almaldr.147 Bunun iin Hakka tlip olanlar, bir rehber izinde fen ve bekya ulamaya almaldrlar.148 Bu i, yolun inceliklerini ve tehlikelerini bilen bir mrid-i kmilin seyr slknden gemeden olmaz: Erer mi tlibin rhu bekya? Slk hatm pyn olmaynca149 Eroluya gre eyhe mrd olmaktan maksat, nefsin her trl kt ve irkin huylarn temizleyip yedi mertebeyi bir bir kat etmektir ki, bunun sonucunda derviin rhu, dost iline doru kanatlanp uan bir ku gibi olur.150 Dervi olann tesbhi elindedir; dilinden zikir, kalbinden fikir eksik olmaz. Bu syede onlar, dost bahesinden devirdikleri turfanda meyve ve sebzeler gibi olan, her an tze ve yepyeni ilh mrifet ve hikmet dolu szler sylerler.151 Onun derviliin ne olduunu anlatan bir iiri yledir: ki cihna aldanma Eer derv isen derv Gayrn hevsnda kalma Eer derv isen derv Dervler ile yolda ol Ak ile leme f ol
144 145

Kf, 50/16. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 66. 146 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 67. 147 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 20. 148 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 47. 149 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 130. 150 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 123. 151 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 171.

62

Koyundan dahi yava ol Eer derv isen derv eyhin ile algr Nebn ile biliigr Rabbin ile buluugr Eer derv isen derv Muhabbet glleri bite Cn blbl anda te Msemm ol ism-i zta Eer derv isen derv Meyl etme seni ene Hayr du kl sene Arkan tutuver dene Eer derv isen derv Tut Erolunun szn Bulasn man yzn Dostdan rma cn gzn Eer derv isen derv152 Erolunun mridlere tavsiyeler niteliindeki bu iirinden de anlaldna gre, mrdin hedefi ne bu dny, ne de hiret olmaldr; onun asl hedefi sdece Hak Tel olmaldr. Dolaysyla mrid, msivya gnl vermemelidir. Dier derviler (ihvn) ile yolda olmal, asl nefsine uymamal, gnl ilh ak ile dolmaldr. Mrid, eer kendi irdesini eyhinin irdesine teslim ederse (fen fi-eyh), bunun netcesinde Peygamberini (s.a.v.) yaknen bilip tanr (fen fir-resl) ve sonunda da Rabbi ile buluur (fen fillh). Mrid, gnlnde muhabbet gllerinden baka bir ey bitirmemeli, gnlnde Cenb- Hakkn sadsndan baka bir ey duyulmamal ve Hakka lyk bir kul olmaldr.
152

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 154-155.

63

Dervi, kendisini vene aldanmamal, svene hayr duda bulunmal, dvene de kar gelmemelidir. Dervi, can gzn Hak Teldan asl ayrmamaldr. Erolu Nri, kendisinin bu tavsiyelerine uyanlarn, sonunda mn iklmine erieceini de mjdelemektedir. Erolu Nri, dervilere rnek olarak brhim Edhemi gsterir: O, kulluunu bilen, Hak yolunda tc tahtn terk etmeyi gze alabilen yce bir kiiliktir: Kul kulluun ed kl! Niye geldin bunda bil! Muhammed altm yl Yeldi bu dervlie Kul kulluun kl ed! Edhemi bil, ey dede! Tc u tahtn fed Kld bu dervlie Kuru davy koya Er isen cna ky a! Evliy v enbiy Geldi bu dervlie153 Erolunun tasavvuf yolundaki mridlere son tavsiyeleri, yine nefslerine uymamalar ynndedir. nk nefs, insan en yce mertebelerden en aalara her an drebilme zelliine shiptir: Ey Hak tlibi! Kendini btn mahlkttan edn bil ki, yce derecelere yol bulasn! Yoksa, mutlaka nefsine uyup Ben falan kiiyim, filan hocaym, filan elebiyim yhut mollaym! deyip gururlanrsn. Makmn tahtes-serya inip Azrailin hkmne girersin. Btn rendiklerin heb olur gider. Gfil olma!154

153 154

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 123-124. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 65.

64

3.8. HALVET Szlkte uzlet, inziv, yalnzlk, tek bana yaamak, topluma karmamak, ihtilt hlinde olmamak gibi mnlara gelen halvet terimi, tasavvufta Yce Allahn dndaki her eyden (msiv) ilgiyi kesip, tammen Allaha ynelmek ve kendini Ona kullua vermek eklinde anlamlandrlr. Daha st bir mertebe olarak halvet, ne bir melein ve ne de baka herhangi bir kimsenin bulunmad bir halde ve yerde Cenb- Hak ile srren / mnen konumak, rhen sohbet etmek demektir.155 Elmall Erolu Nri eitli iirlerinde, halvet kavramna ve dolaysyla da mensbu bulunduu Halvetiyye tarkatinin temel zelliklerine eitli veslelerle deinmektedir. Gir Halvet tarkine nakaratl bir iirinde, insanlar kendi yoluna dvet eden Erolu, halvetin insana neler kazandracan yaln bir dille yle anlatr: Budur Allaha doru yol Gir Halvet tarkine Sr esmy msemm bul Gir Halvet tarkine Esmy srp yanasn Allaha doru dnesin Yedi deryda yunasn Gir Halvet tarkine Halvet mminlere snnet klar cnna minnet Vcib ola sana cennet Gir Halvet tarkine

155

Bk.: Kn, Letif, 234; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 206; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 321-323.

65

Halvetden algl eli Her szne degil bel Olasn mukarreb vel Gir Halvet tarkine Erolu yol kulauzu zinden ayrma izi Dostu gre bu cn gz Gir Halvet tarkine156 Bu dizelerden de anladmza gre, balsn Allaha ulatran yollardan biri olan Halvetlik, tarkat byklerince belirlenen Allahn belli bal isimlerini (esm) zikretmek sretiyle kiiye nefsin yedi mertebesini atrr. Erolu, halvetin Hz. Muhammedin (s.a.v.) snnetlerinden biri olduu grndedir. O, buna uyanlarn ilh ak bulacan ve netcede cennete kavuacan syler. Bir Havet bynden el alp (biat) bu yola giren ve mridinin her szne evet! diyerek ona uyan mrid, sonunda Allaha yaknlk kazanm mukarreb bir vel olur. yleyse, Erolu gibi bir yol klavuzunun izinden ayrlmamak lzmdr. Yukardaki iirde yapt dvete icbet edenlerin ne tr mnev nimetlerle karlaacan, Erolu Nri bizzat kendi tecrbeleriyle yle anlatr: Evliy tarkna Girdik elhamdlillh Ald gnl gz Grdk elhamdlillh Gireliden halvete Gnl erdi hikmete Maksd ile vuslata Erdik elhamdlillh

156

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 106-107.

66

rendik yollarn Seyrettik illerini Marifet gllerini Derdik elhamdlillh157 Demek ki halvet yolu, kiinin gnl gzn amakta ve gnl ilh hikmetle doldurarak Hakka erdirmektedir. Bir Halvet erenine balanan mrid, onun rettii yollar syesinde trl mrifetlere mazhar olur, eitli durak (menzil) ve konaklar (makam) bir bir aarak vuslat gerekletirir. Ayn gerei sf irimiz, bir baka iirinde de yle dile getirmektedir: Ehl-i tevhd olup giren halvete Anlardr dost ile eren vuslata Sorusuz hesbsz yarn cennete Ehl-i tevhd olan girsin diyeler158 Baka bir iirinde de Biz esm-y Halvetyiz diyen ve yine Halvetliin esaslarndan biri olan zikr-i dimye atfta bulunan Erolu, halvet yolunun erknyla ilgili u bilgileri verir: Bi-hamdillh dim kr Biz esm-y Halvetyiz Hlen Mansr zikrin okur Biz esm-y Halvetyiz Mazharz cmle yete Cmiyiz cmle sfta Msemmyz ism-i zta Biz esm-y Halvetyiz lm-i ledn cehdindeyiz Hidyetin bahtndayz

157 158

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 111-112. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 113.

67

Saltanatn tahtndayz Biz esm-y Halvetyiz Haydar durur rzdamz Rh iinde srdmz Muhammeddir yoldamz Biz esm-y Halvetyiz Fakr- tmm ile kemteriz Ns tevhde yelteriz Tlibi Hakka ilteriz Biz esm-y Halvetyiz Biz d cihn nideriz Enbiy yolun gderiz Hl ile mirc ederiz Biz esm-y Halvetyiz Dopdoluyuz garba arka Ak eridir ulu frka Gh ereriz mahv u garka Biz esm-y Halvetyiz phe eden gelip grsn Telkn alp esm srsn Hl ile aslna ersin Biz esm-y Halvetyiz smin Nri cn gds Asldr verir Huds Eroludur en geds Biz esm-y Halvetyiz159
159

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 168-169.

68

Bu msralardan da anlaldna gre, Halvetliin esm zikri, ak ehidi Hallc- Mansrun zikri kadar kymetlidir. Bu zikir syesindedir ki, Halvet dervii, Yce Allahn er ve kevn btn yetlerine ve ilh sfatlarn tecellsine mazhar ve ism-i zta msemm olur. Bunun sonucunda da Allah vergisi olan ledn ilmi elde edilir. Sonra, artk insanlar ilh tevhde, mridleri de Hakka ulatrma abasna girilebilir. Hem bu dny, hem de hiret kaygsndan uzaklaan Halvet yolcu, peygamberlerin yolundan hi ayrlmamas yznden, her an hlen mra edebilme melekesini kazanr. Douda ve batda, ksacas yeryznn drt bir yannda nfuzlar bulunan ak eri Halvet erenleri, bir bakmsnz mahv hlindedir, bir bakmsnz gark hlinde.. Netcede Erolu Nri, btn bu ilh nimetlere mazhar olmak isteyen, ama kalbinde azck da olsa phesi bulunan kimseleri, bir Halvet mridden darb- esm zikri telkni almaya ve netcede bu nimetleri hlen, yaayarak ve tadarak bilip anlamaya dvet etmektedir.

3.9. ZKR Anmak, hatrlamak, yd etmek gibi anlamlara gelen zikir, tasavvufta Allah anmak ve hatrlamak, Onu unutmamak ve gaflet hlinde bulunmamak demektir. Bunu salamak iin de Allah kelimesini ve Onun dier isim ve sfatlarn dil ile sylemek ve gnlden, hatrdan karmamak yntemine bavurulmutur. Tarkat ehlinin belli kelime ve ibreleri, belli zamanlarda, belli saylarda ve belirli bir edeb ierisinde periyodik olarak sylemeleri de bunun iindir. Tasavvufta, her tarkatin ve mridin kendi uslne ve mrdin istidat ve kbiliyetine gre gelitirip ekillendirdii ok eitli zikir biimleri ve uygulamalar vardr. Zikirde esas unsur, dier varlklar unutup, hatt yok sayp yalnzca Allh Tely anmaktr.160 Mellifimiz Erolu Nrinin zerinde en ok durduu konu zikirdir. O, hemen her konuda bir vesleyle sz zikre getirir ve geni aklamalarda bulunur.

160

Bk.: Kn, Letif, 248-258; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 539-540; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 783-785.

69

Dier pek ok konuda olduu gibi, Erolunun zikirle ilgili yaklam da dikkat ekicidir. O, zikri Cenb- Hakkn emirlerini yerine getirmek ve nehiylerinden kanmak eklinde tanmlar. nk ona gre, Hz. Muhammedin (s.a.v.) Hak katndan getirdii kurallara uygun olan her amel, ibdet, hayr ve hasent, Allah zikretmek demektir. Zikirden ama, herhangi bir vesleyle Hak Tely anmak, Onu hatrda tutmaktr.161 Btn bir slm literatrnde olduu gibi, mellifimize gre de en stn / en fazletli zikir, kelime-i tevhiddir; yni L ilhe illallh demektir. Allah, kendini anan kulunu anar ve adn and o kulunu, kendi rzsna ulaan kmil kullarna yaklatrarak bu kmil kimselerin terbiyesiyle onu slk ettirip kendi ztna ulatrr; aynel-yaknden, hakkal-yakne geirir. Bylece o, Hak Telnn liksna, vuslatna, vahdetine, tecellsine, tesellsine, mklemesine ve mhedesine mazhar olur.162 Tevhid zikrinin nemini vurgulad bir iirinde Erolu, insanlar kelime-i tevhde yle dvet eder: Zikr edelim Allah L ilhe illallh Tebdl eyler gnh L ilhe illallh Geldi server uluya Telkn etdi Alye Mirsdr her velye L ilhe illallh Kimin zikr olsa ii Grr vuslatdan d Amellerin avuu L ilhe illallh
161 162

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 21. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 22.

70

Hakkn zikri od Tevhdden ye yod Erolunun d L ilhe illallh163 Erolu Nri, zikir sayesinde kendisinin kat ettii mnev merhaleleri, bir iirinde yle dile getirir: Hamd lillh zikr ile Sbhna dd gnlmz lm ile aml ile Kurna dd gnlmz Hikmet ile tfl- mannin zuhru bu kelm Zikr-i kalbye erip mna dd gnlmz Len tern164 perdesin mahv eyleyip tevhd ile Dost cemli nruna seyrna dd gnlmz Mridin telkni tbdr, kalblerin emrzna ka kln nid, Lokmna dd gnlmz165 Erolu Nri, sf gelenekte de grld zere, kelime-i tevhdin, halk (avm), sekinler (havs) ve sekinlerin sekini olan ehlullh (havssl-havs) tarafndan farkl ekillerde idrak edildii grndedir: Halkn (avm) anlayna gre tevhid, insann anne ve babasndan veya limlerden rendii zere, sdece diliyle L ilhe illallh Muhammedn Reslullh demesinden ibrettir. Ancak bu sz syleyen, onun mnsndan ve tasdkinden haberdr deildir. renmek iin bir gayret ve talebi de yoktur. Bu tevhid avmdir. Hakkn nazar, tasdkedir. Allahn sekin kullarna (havs) gre tevhid, dil ile L ilhe illallh Muhammedn Reslullh diye ikrr edip, kalbiyle tasdk etmektir. Tevhid sznde, l lafz nefiydir (olumsuzlama bildirir); illallh lafz ise isbttr. Hak tlibi, zt, bu kelm ile sbit eyler. Bu tevhid shibi, Allahn emirlerini yerine getirip nehy ettiklerinden kanr. Sflerin tevhd-i hs dedikleri budur. er-i erfe riyet eden ve ilmel-yakn shibi olan Hakkn sekin dostlar, kt
163 164

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 134-135. Sen beni asl gremezsin! Arf, 7/143. 165 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 140.

71

huylarn terk edip gzel ahlka ynelmiler, ebrriyyet makmna mazhar olmulardr. Sflerin havssl-havs dedikleri sekinler iinde Hakka daha yakn bir ksm evliyya gre tevhid, zhir ve btn, evvel ve hir birlemekten ibrettir.166 Bir iirinde Erolu, tevhid zikrinin faydalarn yle terennm eder: Bezm-i evkda gldmz Bu tevhdin hrmetine Rahmetine daldmz Bu tevhdin hrmetine Kim bu tevhde dulanr Kuru iken yemilenir Hep gnh balanr Bu tevhdin hrmetine Kimler bu tevhdi seer Akn arbn ier Srt yel gibi geer Bu tevhdin hrmetine Kim ki bu tevhdi srer Kalmaya kalbinde zarar k ise lutfa erer Bu tevhdin hrmetine Ay ile gn nra kand Felekler devr edip dnd yet yet Kurn indi Bu tevhdin hrmetine

166

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 25-26.

72

Cmle peygamberler geldi Cmlesi de bunu sevdi Muhammed de ara ad Bu tevhdin hrmetine Erolu tevhdi nler Erhmr-rhimn167 syler Hakkn cemlin seyr eyler Bu tevhdin hrmetine168 Erolu Nrinin belirttiine gre, Halvetlerin zikir eidi olan usl-i esm (darb- esm), yni Allahn yedi ismini (L ilhe illallh / Allh / H / Hak / Hayy / Kayym ve Kahhr isimlerini) anmak, Hz. Peygamberin (s.a.v.) ilk nce Hz. Aliye (k.v.) rettii bir uygulamadr. Peygamber Efendimizin (s.a.v.) talimiyle Hz. Alinin (k.v.) usl-i esm zikri syesinde nefsin yedi mertebesini ap slk etmesi sahnesi, Erolunun dilinden yle gereklemitir: Peygamber Efendimiz, Hz. Aliye, ellerini eline alp ve iki mbrek dizini dizlerine dayayarak: y Ali, mz aynek (ey Ali, gzlerini yum!) diyerek kelime-i tevhdi telkin etti.169 mm- Ali bu telkne mchid oldu. Darb- tevhd ile nefs-i emmresiyle gaz edip vcd gklerinin kuvveleri ald. Aslna dnd. Seyr slk edip menzil ve mertib kat eyledi. Her trl kt ahlktan arnd. Gnl gzyle grd ilh terkibleri, yni mnev mhedelerini Hz. Peygambere syledi. Habb-i Ekrem de ship olduu hikmet ilmiyle rylarn tabir edip nefs-i levvme kapsnn anahtar olan ikinci zt ismini, Allah lafzn telkin etti. Y Ali, imden sonra halvetinde haf olarak zikrin bu olsun dedi. Hz. Ali, bu zt ismine mchid oldu. Hlen, velyet ve kermet bahrine mazhar dt. Pek ok hikmet ve seyr slke kadem basp menzil mertib kat etti. Sonra tekrar Hz. Peygambere gelip rysn tabir ettirdi. Hz. Peygamber, nefs-i mlhime kapsnn anahtar olan nc zt ismini telkin etti. imden sonra
167 168

Sen merhametlilerin en merhametlisisin. Enbiy, 21/83. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 136-137. 169 Hz. Alinin beyatyla ilgili bu rivyet, Erolunun stadlar tarafndan anlatla gelmitir. Mesel bk.: Yiitba Ahmed emseddn-i Marmarav, Silsile-i Ehl-i Tarikat, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Ef. Bl., 2745/1, vr. 4a-4b; gke, Ahmed emseddn-i Marmarav, 601.

73

halvetinde bazen darb, bazen cehr, bazen de mahf, zikrin bu olsun dedi. Ali de Hve ismine mchid olup eitli menzil ve mertebe kat etti. Rabbn ilhamlara ve ledn ilmine mazhar dt. Bu isimle megul olduu bir anda, hakkate kadem bast. Habb-i Ekrem, tekrar rylarn dinleyip tabir etti. ret gelince, nefs-i mutmainne kapsnn anahtar olan drdnc zt ismini telkin etti. Ali de o isme mchid olup pek ok menziller geti. Nefsinde olan kin, kibir, enniyet ve gurur sfatlarna fen verip mutmainne buldu. Onun geldii bu makam, dire-i Hallc- Mansrdur. Ali, rylarn Hz. Peygambere tekrar syledi. Habb-i Ekrem bu rylar tabir edip, Aliye nefs-i rzye kapsnn anahtar olan beinci esmy telkin etti. Ali, o isme devam etti. Bu makamda da pek ok menziller geip kermet, b- hayt ve ilm-i kelimt bahrine mazhar dt. hy-y kulb oldu. Nefsiyle mchede ve mcdelesine devam etti. Bu mertebeleri kat ederken yaad mnev halleri ve rylarn gelip Hz. Peygambere anlatt. O da tabir edip nefs-i marzyye kapsnn anahtar olan altnc ismi telkin eyledi. Ali de o isme devam etti. Pek ok menzil ap Tanrnn izniyle irad yetkisine mahzar oldu. Vcdunun hcrelerini lal ve ykut eyledi. Grdklerini Hz. Peygambere syledi. O da ilm-i hikmet ile tabir edip nefs-i sfiye kapsnn anahtar olan yedinci ismi telkin etti. Y Ali, imdiden sonra halvetinde ihf ile zikrin bu olsun dedi. Hz. Ali de bu isme devam edip hl ile kll eyin hlikn (Onun yz(zt)nden baka her ey yok olacaktr)170 yetinin tahtnda mnderic oldu ve hem fakirlik tamam olduunda, o, Allahtr171 hadsinin tahtna geti. Mbrek nefesi ebrriyyet makmn buldu. Rh- erfi mukarreb menziline ulat. Srr, ilallha (Allaha doru yolculua) ve seyri maallha (Allah ile seyre) kadem bast. Vuslat ve vahdet bulup tecellsine, muklemesine, mhedesine mazhar dt. Ve ser-eme-i evliy oldu. Cmlesine cmi olup onsekiz hirfete (meslek) du ile destr verip kuak kodu. Hak yolunda u hli mhede kld ki, btn tasarruflarn kendi vcdunda meydana geldiini ve kendisinden zuhur ettiini anlad.172

170 171

Kasas, 28/88. Bu szn yorumu iin bk.: Niyz-i Msr, rfn Sofralar, (ev.: Sleyman Ate), Ankara, 1971, 9; Selm Dvne, riflerin Delli, (Haz.: Halil eltik), Ankara, 1998, 98. 172 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 28-30.

74

Erolu, genelde zikirden, zelde de Halvetlerin icr ettikleri darb- esmdan biri olan H zikrinden kendini ayrmamas iin, Cenb- Hakka srekli bir yakar iindedir: lh, mrm zikrinle geir Grem H, iidem H, syleyem H Srr ile akn arbndan iir Grem H, iidem H, syleyem H Dmem ben, kaldr, yap elime Zikrin ile fikrim dr bilime Son nefesde sn eyle dilime Grem H, iidem H, syleyem H Teneir stne kam yalncak Yuyup dostlar namzm klncak Kabrim ire sorucular gelincek Grem H, iidem H, syleyem H Yuunursam menhden, kibirden Kabrim ire dola, misk abrden Hak emriyle kalkncaz kabirden Grem H, iidem H, syleyem H lh, der Erolu minnetinde Zhirde, btnda, her sohbetinde Sratda, miznda, hem cennetinde Grem H, iidem H, syleyem H Sf irimiz, H zikrinin zkire kazandraca gzel hasletleri ise bir iirinde yle aklar: Dny ahret gamdan geer H zikrinin zkirleri Dost elinden tahr ier H zikrinin zkirleri

75

Kim bu zikre gnl verir Cmle gnhlar erir Hesapsz cennete girer H zikrinin zkirleri Gayry ihrc ederler Akullh tc ederler Her nefes mirc ederler H zikrinin zkirleri lm-i esrr bilirler lmezden nden lrler Dersi Mevldan alrlar H zikrinin zkirleri Habbullhdr hem-rh nan bu sze vallhi Hicbsz grr Allh H zikrinin zkirleri Srr- esmya girerler Msemmlarn grrler Ar- alda kalrlar H zikrinin zkirleri okdur mmet eratde Az bulunur tarkatde Olur mmet hakkatde H zikrinin zkirleri Erolu syler velden Elest kl belden Nokta okurlar Aliden H zikrinin zkirleri173
173

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 114-115.

76

Erolu, tasavvuftaki zikir geleneinin ve Halvetlik yolunun zikir eidi olan usl-i esm (darb- esm) telkni uygulamasnn, Hz. Peygamberin (s.a.v.) Hz. Aliye verdii bir tlmta dayandn sylemektedir. Ona gre Hz. Muhammed, her hliyle kemle ulaan Hz. Aliye buyurmutur ki: Y Ali! Sana talim ettiimiz bu esm-i seba ile olan slk ve tark-i mstakmi, senin gibi kbiliyetli kiilere talim edip ret! rd ettiin kii de, baka bir kbiliyetli vcda talim eyleye! Bu usl, yani aynel-yakn ve hakkal-yakn yolu, t hirete kadar mmetim arasnda mteselsil yrmeli, hi bir zaman kesilmemelidir.174 Usl-i esm zikrinin peygamberlerden kalma bir sanat- nebev ve sanat- evliy olduu grnde olan Erolu, bu zikir eidine kar kan bz kimselerden ikyetle bahseder. Mellifimizin onlarn itirazlarna cevb da hazrdr: Bu tr noksan akll insanlar nefs davranp, Allah sar mdr? Sessiz annca iitmez mi? derler. O gibi inkrclara cevap budur: Evet, Cenb- Hak, semdir, Basrdir, Almdir, Habrdir, Allml-guyb pdiahdr. Ztn anma gnlmze gelmeksizin bilir. Ancak, bizim nefsimiz, hannsmz, akl- mamz ve nefs-i mamz sar, kr ve childir. Zikri, onlara iittirelim, onlarn gzn aalm, onlara Hakkn emrini bildirelim diye, candan, yksek sesle ve salnarak kalb zere hareketle yaparz. Ayrca, insanlarn kalbi, dny ve msiv fikriyle kararm ve pekimitir. det, taa veya demire dnmtr. Darb tevhid, kalbin pasn siler. Ta ve demir gibi kalbleri yumuatr. Zikri kabul eder. Darb tevhdi kabul etmeyen chiller, ayrca Hz. Peygamberin, Hz. Aliye yksek sesle tevhid telkin ettiini de inkr etmi olurlar. Hak tlibi olanlar, bu gibi mnkirlerin dedikodusuna nazar etmeyip doru yoldan ayrlmamaldr.175 Darb- esm zikrine devam eden Hak klar ile bu tr zikre kar kanlar karlatrd bir iirinde, sf irimizin dilinden u dizeler dklr: klar gece gndz zikr ederler eytn mekrinden bzr ederler

174 175

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 31. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 50-51.

77

klar rdan nmsdan geerler Hod-bnler darb- zikre r ederler Ehl-i kl ahynen anar tevhdi klar her nefes tekrr ederler176 Mellifimiz, darb- esm zikrinin faydalarn da kendi slbuyla yle anlatmaktadr: Eer hakkate ulamak istiyorsanz, mutlaka bir mrid-i kmilin izinden yrmelisiniz. nsan, ancak bu kmil eren syesinde yedi derydan geip gnln darb tevhid ile yuyup artabilir. Zira darb tevhid, usldendir. Kudret topudur. Nefs-i hanns, nefs-i emmre, her trl kt ahlk, akl- ma ve nefs-i man kuvveleri ve tahsilleri tevhdin ve esmnn ateiyle yok olur. Nefs, bu zikir tokmayla slh olur. Nefs-i hanns, tevhdi kabl edip mmin olur. Akl- ma, akl- mada; nefs-i ma, nefs-i mada dnr. Darb- tevhdin kemli budur.177 Hak srrna mazhar olan kii, mrn zikirle geirir. Btn zsyla zkir olup zhiren ve btnen mr htimeye erer. Allaha yakn olmak iin tahsil ettii eyler, Cenb- Hak tarafndan ihsna dnr. Perdeler kalkar. Cennette mjdelenen arap ve meyvelerden yiyip imeye balar. ieklerini koklar. Rhu, tevhid ve kmil bir mn ile kalb zikre ular. ektii esmlarn nruyla gnl evi aydnlanp geniler178 Bir iirinde Erolu: Olur mu gayr- Hakkn hkm ibtl? H zikriyile biryn olmaynca diye sorar ve cevbn da hemen akabinde yine kendisi verir: Zemim hamdiye olmaz mbeddel Beden zikr ile klhn olmaynca179 Yine mellifimiz, usl-i esm zikriyle insan nefsindeki belli bal dokuz trl hastaln ortadan kalkacan ifde etmektedir. O yle der: Her insanda
176 177

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 141. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 50. 178 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 53. 179 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 129.

78

dokuz nrn, dokuz da zulmn maraz vardr. Bu zikr olunan ilh isimler, o dokuz zulman maraza fen verse, o dokuz nrn hicb yok olur ve insan aslna ular; Hakka mahrem olur. Bu dokuz nrn hicb, ebrr ile mukarrebnin farkdr. Tenezzltta kazanlmtr. Nrn marazlar, Hakkn ddrna byk gnhlardan daha byk perdedir. Sfler, buna sft- tisa (dokuz nitelik) da demilerdir Nefs hicaplardan sonra nrn hicaplar da fen bulmaynca, insan aslna ulaamaz. detullh byledir. Sz konusu dokuz zulman hicb unlardr: Birinci marazlar, slk etmee r ettikleridir. kinci marazlar, tenezzltta vcudlar dokuz nra dnm olup Hazretden ayr dtkleridir. nc marazlar, dny strbdr. Nefsin emrinde olup yetmi bin hicap, doksan bin perde kazandklardr. Drdnc marazlar, ansr hkmnn zindannda olduklardr. Beinci marazlar, dnyda olanlar kalblerine nak ettikleridir. Altnc marazlar, sz ve hareketleriyle zulmn gnah ve nrn hicap kazandklardr. Yedinci marazlar, -ister doru, ister yanl olsun- kalblerini slke r edecek nesnelere mnis ettikleridir. Sekizinci marazlar, kalblerini i ve kazanca, yahut da ocuklarnn tevine mnis ettikleridir. Dokuzuncu marazlar, kalblerini irfnla donatmayp chil braktklardr. Hls, kalbde hastalk oktur. Fakat pek ok insann kalbinde bu dokuz hastalk vardr. Ne zaman ki, bu dokuz zulmn ve nrn hicap yukarda geen yedi esmnn zikriyle yok edilirse, kalb o zaman selmete erer.180 Son olarak, Erolu Nrinin, zikir konusunda mridlere tavsiyeler niteliindeki tlerle dolu bir iiriyle bu bal bitirmek yerinde olacaktr: Ol gzel Muhammede mmet olan Hakkn zikrini koman dilinizden Budur ibtid farz u snnet olan Hakkn zikrini koman dilinizden Zkirlerin olur varl fn Teni bu dnyda, dost ile cn
180

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 44-45.

79

Ddr knn budur nin Hakkn zikrini koman dilinizden Ge gayrdan, meyl et aslndan yana Mln, ehlin, nefsin dmndr sana An Allah, bu deminde seni ana Hakkn zikrini koman dilinizden Zkir ol, hret gamndan geesin Kanatl Bura binip uasn Dost elinden ak arbn iesin Hakkn zikrini koman dilinizden Hak zikrinden kav etme gel ruhsat Hayra tebdl olur cmle masiyet Erolundan budur size vasiyet Hakkn zikrini koman dilinizden181

3.10. DEVRN ve SEM Dnmek, devr etmek demektir. Kdiriyye, Rifiyye, Halvetiyye ve Mevleviyye gibi aktan / sesli (cehr) zikri esas alan tarkatlarn dne dne yaptklar zikir, sem ve tarkat yinine denir. Devrn / devern, toplu olarak da ferd olarak da icr edilebilir. Toplu olanda derviler, hem kendi eksenleri etrfnda ve hem de zkirba ve eyhin evresinde dnerler. Devrn srasnda H, h, Y Hay, Y H, Y Kayym gibi zikirler ve ilhler, msik letleri olmakszn ya da bazen kudm, def ve ney gibi msik letleri eliinde henkli biimde sylenir. Bu esnda vecde gelmek ve comak esastr; ama kendini vecde zorlamak (tevcd) da hogryle karlanr. Meleklerin ar, haclarn Kbe, gezegenlerin de kendi yrngeleri ve gne etrfnda byk bir ak ve

181

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 116.

80

evkle dnmekte olular, tasavvuf anlamdaki devernn lzum ve cevzna delil saylmtr.182 Dinleme, iitme, kulak verme anlamlarna gelen sem kavram da tasavvufta, dn msik ve ilh dinleme, makam ve name ile okunan dn metinleri dinleme, bunlarn tesiriyle raksetme, devrn etme, coup dnme gibi mnlar tar. Dinleyene, syleyene, maksada ve gfteye gre birok eitleri bulunan sem, genel olarak sflere gre Haktan gelen ve insanlar Hakka aran bir mesaj olarak deerlendirilmektedir. Onu iyi niyetle dinleyen, maksada erer. Sem, mminin mnn, mnfn nifkn ve kfirin kfrn artrr. Ayrca zel olarak bir msik heyeti eliinde, belli bir dzen ierisinde icr edilen Mevlev yinine de sem denir. Bu yine katlan dervilere sem-zen, yinin icr edildii yere de sem-hne ad verilir.183 Eroluna gre de sem ve devrn ile ilgili hkm, kiinin inancna ve durumuna gre deiir: Hl ehline sem hell ve ciz, hlislere ve muhlislere farz, muhlislerin yollarna ve seyr slke tlip olanlara snnet, gfillere ise haramdr. yle ki, ilh aktan yoksun olanlara bidat ve hatt oyun ve elencedir:184 Ak olmayana devrn harmdr Tevhde yetiir, cezbe bir hldir Ol dem klara devrn helldir Derv H der dner, kfir mi olur?185 Yine: Hak katnda ahd etdiin anmazsn Sana sul olucan sanmazsn Tevhdinde dne dne yanmazsn Kul, efendisini byle mi sever?186
182

Bk.: Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 138-139; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 221. 183 Bk.: Kn, Letif, 304-305; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 422; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 629-632. Ayrca geni bilgi iin bk.: Sleyman Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, Bursa, 1992. 184 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 60. 185 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 121. 186 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 117.

81

diye soran Erolu Nri, tasavvuftaki sem ve devrnn, ilk kez bizzat Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) tarafndan ashb- suffa ile berberken icr edildiini syler. Mellifimizin ifdeleriyle Peygamberimizin sem yle gereklemitir: Habb-i Ekrem, birgn ashb- suffa ile itikafda tevhd ediyordu. Buyurdu ki: Sizden biriniz bir ilh bilmez mi? Okuyun! dedi. lerinden birisi, bildiini syledi. Yksek bir sesle ve mevzn bir makamla ilh okumaya balad. Habb-i Ekrem, evke gelip kym buldu. Kendisinden geip sem etti. yle ki, bu semn tesiriyle bulunduklar ev bile hareket etti. Bu srada Hz. Eb Bekir, Habb-i Ekremin elinden tuttu. Peygamber sakinleti. Sonra: Y Reslallah, siz dnnce, yerlerin ve gklerin de sizinle birlikte dnmesi gerekir dedi ve oturdu. Sohbet srasnda bir sahb Hz. Peygambere yle bir soru sordu: Cennette sem olur mu, y Reslallah? Hz. Peygamber: Evet, olur. Onlarn tegannleri tesbh, tekbir ve tehlldir dedi.187 Mellifimize gre, hlisan ve muhlisan nefslerini slh ve Allaha ibdet etmek kasdyla iddetle raks ve devrn eden zkirlerin gerek tefekkr olan semn tan ve dahl edenler, ona kar kanlar chillerdir. nk zerlerine vcip ve teklif deilken, sem ve devrn kfirlerin oyunlarna benzetmek sretiyle yalan syleyip bhtn ederler.188 Erolu Nri, devrn srasnda iki yana salnarak zikredilmesine kar kanlara cevap mhiyetinde unlar syler: Bz noksan aklllar da vardr ki, zikrullh srasnda zkirlerin muhabbetullh (Allah sevgisi ve ak) ile yksek sesle ve iki tarafa salnarak zikretmesini, terk-i edeb eklinde anlarlar. Bu gibi kiilere verilecek cevap udur: Hakkn huzrunda gnle fsid (bozguncu) fikirler getirip kt eyler dnmek, edebsizliin ta kendisidir. Gerekte, er-i erfin amellerinde her vecihle edeb lzmdr; fakat tarkat amellerinde akullh crdir. Zikir de tarkat amellerinden olduu iin, kar kanlara gazb sz konusudur. Ehli bilir.189
187 188

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 59-60. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 60. 189 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 51.

82

Halk arasnda nifak karan bz kimselerin, devrn oyuna benzetip Cenb- Hakk devrn ederek ananlara kfir demelerine kar mellifimizin cevb gayet aktr: Sz, sz syleyenin sfatdr!190 Yni ona gre, devrn ve sem edenlere kfir diyenin kendi kfir olur. Onun, byle diyenlere cevap mhiyetindeki bir iiri de yledir: Ehl-i evke tan eyleyen zhidler Dervi H der dner, kfir mi olur? Bu dahle vris olan mchidler Mmin H der dner, kfir mi olur? Sabh vakti geldi, Allaha kr Minreye kp blbller akr Dne dne mezzin ezn okur Dervi H der dner, kfir mi olur? Ay, gn, yldz, dnp eder dilekler Gece gndz devrn eder felekler Grm sultn arda dner melekler Mmin H der dner, kfir mi olur? Gerek k dost yolunda n eyler Darb- tevhd ile barn hn eyler Deirmen dneyi der un eyler Dervi H der dner, kfir mi olur? Yola kp develeri yederler Mallar harc edip Kabeye giderler Hclar devr ile tavf ederler Dervi H der dner, kfir mi olur? Ehl-i Hak bu yola ind eylemez Kmil insn olan hilf sylemez
190

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 61.

83

Hi bir mahlk yokdur, devrn eylemez Dervi H der dner, kfir mi olur? Ebl-Vef dner, salh kasdnda eyh-i Vef dner, akn mestinde Hazret-i Mevlnnn stnde unlar H der dner, kfir mi olur? erat akl ile edeb kndr Tarkat fil ile ak meydndr Ak gelicek akl u edeb fndir k H der dner, kfir mi olur? Ak olmayana devrn harmdr Tevhde yetiir, cezbe bir hldir Ol dem klara devrn helldir Derv H der dner, kfir mi olur? Lube almaz, mmin olan kardalar Mnfk mmini dahl ile talar Gr ifti harmn devr ile iler Mmin H der dner, kfir mi olur? Hamds-salh hadsin gzetmedin Yuyup kalbin nefsini dzetmedin Kendi nefsin slhn gzetmedin Derv H der dner, kfir mi olur? Szmz anlanuz, tamm gavr ile Gnlmz ykman, n-hak cevr ile Cmle kular seyr ederler devr ile k H der dner, kfir mi olur? Kimseye dahl etmez uhrev baylar Darb- tevhd ile asln soylar

84

Mnkir olan kii sftn syler H deyip dnenler, kfir mi olur? Erolu der, yarn onda varasz Mnkirlere neler olur gresiz Maherde indallh cevb veresiz k H der dner, kfir mi olur?191 Erolu, gerek Hak klarnn, devrn ve sema kar kp dil uzatan art niyetli kimselere aldr etmemeleri gerektii hussunu, Hz. Aliden (k.v.) naklettii bir olayla anlatr: Bir gn Hz. Ali, namazdan sonra tevhde balad. evke gelip kyam etti. Yksek sesle ve sadan sola salnp tevhd vurarak devrn etdi. Bu srada immesi bandan dt. Mnfklardan bazlar onu bu hlde grp, Eb Tlib olu deli olmu diye, dedi-kodu ettiler. Bir zaman sonra Allahn Arslan Ali, yinini tamamlayp farka geldi ve dudan sonra bunlar yanna ard. Onlara: Kymete ikrrnz var mdr? diye sordu. Mnfklar: Evet, vardr dediler. Sonra: Huzr- Hakka varr msnz? dedi; Bel, varrz dediler. Sonra onlara: Rabbim bana hitap edip; niin yksek sesle, salnarak ve dnerek beni zikr ettin, diye sorar ve bu yaptklarmdan tr mesl olursam, size ne zarar gelir? Geri h bu olmaz! Amma, siz huzruna geldiinizde, kulum beni evk ile zikrederken, zerinize vcib ve teklf deilken tan ve dahl ettiniz, diye mesl tutarsa, hliniz ne olur? diye sordu. Bunlar Alinin bu sznden korktular; zr dileyip tevbe ederek tekrar mn getirdiler. Bilmek ve dikkat etmek gerekir ki, bu gibi dahillerde gnl ykmak korkusu vardr. Zira, zkirlerin kalbi beytullahtr, arullahtr. nsan, bilmedii ilmi sylemeye! Grmedii yere ta atmaya! Ermedii yere el uzatmaya!192 Sf irimiz, tpk Hz. Ali gibi, devrn ve sem zikri yznden kendisine de deli dendiini, bir beytinde yle dile getirir:

191 192

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 120-122. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 62-63.

85

Dediler mecnn Erolu, her kaan zikr edicek Mustafnn evkine devrna dd gnlmz193 Erolu Nri, ilh akn kendisini ylesine tesir altna aldn bildirmektedir ki o, sem ve devrn zikrine kar kaytsz kalamamakta ve gayr-i ihtiyr bu zikri icr etmektedir: H zikri ihtiyr komaz elimde Ak dndrr, cnm nice dnmesin? Sekrn bulur evkden aklm bilim de Ak dndrr, cnm nice dnmesin? Zikrle muhabbetde oldur fuda L-mekn seyrin et, kalma yuvada Takvy bulugr, kalma kuvda Ak dndrr, cnm nice dnmesin? Bu menzilden nasb oldur yayaa Ddr mutularz cna kyaa Mmin zikre bakar, mnkir ayaa Ak dndrr, cnm nice dnmesin? Oyun diye bhtn edersin bana Yarn nrnda azb olur sana Koyup msivy Hazretden yana Ak dndrr, cnm nice dnmesin? Men lem yezk lem yarifin klini194 Tadan bilir, ak ehlinin baln Cn gz seyr eder cnn ilini Ak dndrr, cnm nice dnmesin?

193 194

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 141. Men lem yezk lem yarif : Tatmayan bilmez anlamnda, tasavvuf evrelerinde yaygn bir sz.

86

Bu mkili mrid-i kmile tan in salhna hamle eyle inan Bilesin bu sz, ak oduna yan Ak dndrr, cnm nice dnmesin? Dinle imdi ne cevher syler dilim L-mekn seyrine ermidir yolum Gel imdi tevhde, duyasn hlim Ak dndrr, cnm nice dnmesin? Cmleye ikrrdr mminin ii Eb Cehildir mnkirlerin ba H diyenin ak olur ii ta Ak dndrr, cnm nice dnmesin? klara kef olur man yz Ta sizinledir, Hakk ile z lhm- Hakdr Erolunun sz Ak dndrr, cnm nice dnmesin?195 Mellifimiz, devrn ve semn kfr deil, zkir iin bir gereklilik olduunu, eitli benzetmelerle aklamaya alr: Mesel, zkirlerin kendilerinden geerek zevk ve evk ile yaptklar devrn, haclarn Kbeyi dnerek tavaf etmelerine ya da Cenb- Hakk tesbh eden meleklerin ar- azmi cevlnna tebih eder. Yine, savata dne dne savaan askerler gibi, zikrullh edenler de Tanry dne dne anarlar. Zira tevhid amelinden maksat, byk savatr.196 Zkirin zikir hli, zhir pdihnn dman ile savamasna benzer: Gaz eden pdiah, meydana yksek sesle atlr. Nralar atarak ve iki tarafa dne dne kffr ile gaz eder. Bundan gyesi, Hak katnda makbul olup hilat ve mansp bulmaktr. Zikrullh ile cihd etmek ise, gaz-y ekberdir. Bunda, daha ziyde hareket, iddet ve say gereklidir. Zira, nefs-i emmre sfatlar ve kt
195 196

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 172-173. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 60.

87

huylar, baka trl yok olup gzel huylara dnmez. Tasavvuf ulularndan bzlar, zkirlerin zikrullh srasnda her neresi hareket etmezse, kiinin orasnda mn yoktur demitir. Zkire, diliyle L ilhe illallh demek yetmez; zikir gnle inmeli, cezbe ve H derysna gark olmaldr. Byle zkirin zkirlii, her vecihle sbit olur.197 Erolu Nrinin nih ars, her dim devrn ve sem zikrinedir: Frsat elde iken gelin klar Ak ile dnelim H deyu deyu Bu erkn sregeldi sdklar evk ile dnelim H deyu deyu H diyene ak zencri takla Gnl ann msivdan ekile Kim, ne diyen desin, gnlm Hak ile Ak ile dnelim H deyu deyu H diyen kiinin yanar gnh Cennet ire ddr olur penh Zikirdir kn her h u vh Derd ile dnelim H deyu deyu H zikri evke drr melli Hl edinen k dostun halli Takarrub mlknn budur delli evk ile dnelim H deyu deyu Bu yola dymez azksz yayalar Ak yok kiiyi hayvn sayalar Bizi genden gren Mecnn diyeler Ak ile dnelim H deyu deyu

197

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 51-52.

88

Mansr neden ekdi kendini dra k olan gelsin gn yzl yra Dn gn saldr ehl-i ddra evk ile dnelim H deyu deyu Kimin H zikri olursa ameli Gnl mirtnda grr cemli Erolu budur insnn kemli evk ile dnelim H deyu deyu198

3.11. RY D, uyku hlinde grlen ve zihinde beliren dnce ve olaylar gibi szlk anlamlar bulunan ry, bir tasavvuf terim olarak, uykuda vki olan, grlen, yaanan birtakm sretler ve hallerden ibrettir ki, bu grntler tammen hayl rn olmayp mrid iin bir bilgi kayna tekil edebilecek nitelikte ve kesinlikteki edinimlerdir. Nitekim Osmanl Trkesi ile yazlan pek ok eserde ry kavramn karlamak zere, vki olan, gerekleen, yaanan hl anlamndaki vka teriminin tercih edilmesi de bunu gstermektedir. Peygamberliin 46 blmnden bir ksm saylan ry, mkefe (sezgi) ve mhede ilminin inceliklerinden saylmtr. Ry, lmn kardeidir ve lmn dier ad kesin bilgi anlamndaki yakndir. te bu yzdendir ki, lmle kesin olarak bilinen bz hususlar, ry ile de insana mlm olur. Rylarn Rahmn (Allahtan), melek ve eytn olanlar vardr. Birincisi apak olduundan, yoruma ihtiya gstermez. kincisi ry-y sdka olduundan, yoruma muhtatr. ncsnn ise hibir hakkat deeri yoktur.199 Deiik tipte pek ok rylar vardr ve bunlarn her birine farkl yaklam gerekmektedir. Psikolojik rylarn yannda, muhtevs daha nce yaanm olaylardan oluan zihin rylar da bulunmaktadr. Vahiy rylar ve gemi hayatla ilgili rylar; bakalar tarafndan, bakalar iin grlen rylar ve gerekten ry olmayp bilincin farkl
198 199

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 151-152. Bk.: Kn, Letif, 576; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 404-405; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 600-601, 744.

89

bir dzleminde alglanan rylar da vardr. nk vcut uykuya daldnda ruh serbest kalarak fiziksel dnynn yan sra var olan, varoluun baka bir boyutuna doru yol alabilmektedir.200 Rynn, Erolu Nrinin tercih ettii birincil anlam, kesin bilgi mnsndaki yakndir. Ona gre ry, insana kesin bilgi verir. Bunu, onun u sznden anlyoruz: Aynel-yakn, ry ile elde edilir. Zira ry, ilm-i btndr. lm-i btn ise, ilm-i hirettir.201 nsana kesin bilgi vermesi bakmndan sdk ryy nbvvetin bir paras olarak deerlendiren mellifimiz yle der: Slih ry, ilm-i btn olup nbvvetten bir czdr. Hz. Peygamber, sliklerin rylarnn nbvvetten bir cz, enbiydan miras olduunu belirtmitir.202 Ryy, kulun Rabbiyle konuup sohbet ettii bir zaman dilimi olarak deerlendiren Erolu: Ry, insann Rabbiyle muklemesi ve Rabbinin ona ilhmdr203 der. Demek ki ry, tasavvuf adan bir bilgi elde etme yntemi olan ilh ilhm da insana sunmaktadr. nsan, ry syesinde birtakm mnev bilgilere, irfan, mrifet ve hikmete ulaabilmektedir. Yni ry, irfn bilginin bir kayna konumundadr. Kendi rh, mnev, btn ykseliini ve kendini tanma srecini, grd rylar syesinde elde ettii bilgilerle gerekletirdiini belirten Erolu Nri, bunu yle ifde eder: lem-i ryda grdm Kendiliim ana verdim Seyr eyleybeni girdim nsnn ii yedi kat204
200

Llewellyn Vaughn-Lee, Bir Sf Geleneinde Ry almas, Jung Psikolojisi ve Tasavvuf iinde, stanbul, 1994, 136. 201 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 52. 202 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 67. 203 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 67. 204 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 167.

90

Tabi ki bu i mnev tecrbeleri yaayabilmek ve sdk rylar grebilir hle gelmek iin, srekli zikirle, zellikle de amellerin en kymetlisi olan tevhid zikriyle megul olmak lzmdr: Kimin zikr olsa ii Grr vuslatdan d Amellerin avuu L ilhe illallh205 Rynn ayr yolla grlebileceini belirten mellifimiz, bu konuda u bilgileri verir: Ry, ksm zerinedir: Birisi nevm-i galzda, yni uyku hlinde grnen rydr. oka makbl deildir. Birisi beynen-nevm vel-yakaza (uyku ile uyanklk aras) hlinde grnr. Bu makbldr. Birisi de uyankken grnendir. Bu gyet makbldr. Bu slk rhundur; beeriyetin, yni nefsin mdhalesi yoktur. Bunlar ehline malmdur.206 Grld gibi Erolu Nri, uykuda grnen ryy pek makbul saymamakta; asl mteber olan ve insana doru ve kesin bilgi veren rynn uyankken ya da uyku ile uyanklk arasndayken grlen olduunu belirtmektedir. Bu yaklam da yukarda ry ile ilgili teknik bilgi verilirken temas ettiimiz ve Erolunun eyhinin eyhi Yiitba Vel Ahmed emseddni Marmaravnin de ounlukla tercih ettii, vki olan, gerekleen, yaanan hl anlamndaki vka terimini artrmaktadr. Erolu Nrinin bu yaklam da rynn bo ve ham bir hayal deil de yaanan bir gereklik olduunu gstermektedir. Bilindii gibi rylarn tabir edilip yorumlanmas ve mrdin seyr slknn ona gre ekillendirilmesi, genelde tasavvufta, zelde de Halvetlikte ve Ahmediyye kolunda nemli bir yer tutmaktadr.207 nk rylar, mride, mrdin iinde bulunduu ve yaad mnev haller asndan nemli bilgiler
205 206

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 134. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 66-67. 207 Bu konuda geni bilgi iin bk.: gke, Ahmed emseddn-i Marmarav, 248-265.

91

sunmaktadr. te Erolu, eyhi Vhib-i mmnin de kendisinin grd rylar en doru bir biimde tabir ettiini yle ifde etmektedir: Dilindedir keskin tabr klc Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz208 Nitekim bu almann Zikir bal altnda, nefsin yedi mertebesini ama yolculuunda rylardan elde edilen bilgilere gre nefsin her bir mertebesi iin Allahn yeni bir isminin telkin edilmesi gerektii hussunu ve bunu, tasavvuf anlamdaki ilk zikir telknini Hz. Aliye yapan Hz. Muhammedin (s.a.v.) uyguladn anlatmtk. Erolu Nrinin naklettii, Hasan- Basrnin grd bir ry zerine Hz. Aliye biat etmesi olayndan, rylarn yorumunun tasavvuf eitimi asndan ne denli nemli olduunu anlyoruz. Mellifimiz olay yle nakleder: Habb-i Ekrem, fendan bekya ve likya sefer klp hirete gnce, Eb Bekr-i Sddk hilfete geti. Ali, Hz. Peygamberin irdla ilgili vasiyetini209 yerine getirmek iin Basra vilyetine gitti. Oraya varnca yetmi vizin noksann tesbit edip bunlarn grevlerini iptal etti. Sonra burada, (Basral) Hasanla tant. Kbiliyetini anlad ve onu ird etmek istedi. O gece Hasan- Basr, rysnda Hz. Peygamberi grd. Hz. Peygamber, mnda Hasan irad edip: Alinin eline su dkver dedi. Hasan, grdklerini Aliye syledi. Ali de mny tabr edip: Hizmet buyurulmu diye syledi. Hasan- Basr de Hz. Aliye teslim olup beyat etti. Ali ona, kelime-i tevhdi telkin etti. Hsl Ali, bu usl ile Hasan irad edip slkn tamamlatt. Seccdeye getirip hilfet verdi.210

208 209

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 105. Bu vasiyet iin bk.: Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 31. Ayrca bk: Bu almann Zikir bal. 210 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 31-32.

92

3.12. DRT KAPI KIRK MAKAM Tasavvufta dervilik mertebelerinin krk makamda tamamlandna inanldndan, Trk tasavvuf edebiytnda bu mertebeleri aklayan manzum ve mensur eitli eserler yazlmtr. Tasavvuftaki drt kapkrk makam anlay, Hz. Alinin bir szne dayanmaktadr. Ahmed-i Yesevnin (v. 562/1166) Fakrnme adl rislesinde kaydedilen bu sze gre,211 dervilik krk makamdan oluur ve bu makamlarn her onluk dilimi de erat, tarkat, hakkat ve mrifete dhildir. Bunlarn her birini bilip renmeyen, dervilik yapamaz ve bu yolda baarl olamaz. Bylece Ahmed-i Yesev, tarkat erknn ve irad metodunu drt kap krk makam essna gre dzenlemitir. Bu anlay, yalnzca Trk tasavvuf dncesinde rastlanan bir niteliktir. Ahmed-i Yesevden Hac Bekta- Velye, Ynus Emreden k Paaya kadar uzanan izgide pek ok Trk sf, seyr slkte drt kapkrk makam yntemini benimsemitir.212 Nitekim ayn anlay, Erolu Nride213 olduu gibi, onun hocas Vhib-i mmde ve onun tarkat pri Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmaravde214 de grlmektedir. Hatt Vhib mm, drt ana makm krk makamla toplayarak krk drt makma karmaktadr: Krk drt makmdr zikr-i devmdr Tevhd immdr derv olana215 Anlald kadaryla bu anlay, Ahmed emseddn-i Marmaravden Vhib mmye, ondan da yetitirdii Erolu Nriye geerek devam etmitir. Drt kapkrk makam anlay, Erolunun iirlerinde yle gemektedir:

211

Bu rislenin neri iin bk.: Keml Eraslan, Yesevnin Fakr-nmesi, Trk Dili ve Edebiyt Dergisi, stanbul, 1977, XXII, 45-120. 212 Geni bilgi iin bk.: Eraslan, a.g.m., 45-120; Coan, Hac Bekta- VelMaklt, 19-30; Mustafa Tatc, Ynus Emre Dvn I, stanbul, 1997, 416 vd.; Mustafa Tatc, Ahmed Yesev, Hac Bekta- Vel ve Ynus Emrede Drt KapKrk Makam, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, 240-241. 213 Bk.: Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 106, 110. 214 Bk.: Ahmet gke, Trk Tasavvuf Dncesinde erat, Tarkat, Hakkat, Mrifet Kavramlar ve Marmaravde Drt KapKrk Makam Anlaynn zleri, Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi, Yl: 7, say: 18, Ankara, 2001, 63-74. 215 Vhib-i mm, Dvn, 251.

93

Akl- mad zredir eratde Vekl-i enbiydr tarkatde Likullah bulmudur hakkatde Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz Drt kap alr srrn duyana Ddr mutular cna kyana Noktavler derler ana uyana Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz216 mtihna sald seni o sultn Habb ile Kurn verdi brhn sterler on yerde drder armaan Bugn yarn efendine gidersin217 Tasavvuf geleneinde krk paral hrka veya yn giymenin arka plnnda yatan temel espri, bu drt kap krk makam anlay vardr. Erolu Nri, kendi tarkat giysisi de olan nemedi anlatt iirinin bir ktasnda bu konuya yle iret eder: Keesi krk pre Giyen vuslat bula yre veys hrkasna gre h bir nemed ver lh!218 Erolu, Hz. Peygamberin (s.a.v.) szlerinin erat, fiillerinin tarkat, hallerinin ise hakkat olduunu belirtir.219 Zira Kurnn insana mahsus doksan bin mns vardr. Bunun otuz bini erat, otuz bini tarkat ve otuz bini de hakkate it mnlardr. Nihyet tahkk ehli, bu mnlar n-ehle sylemezler. Bu makamda, Habb-i Ekrem: nsanlarn aklnn yettii kadar cevap syleyin

216 217

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 106. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 110. 218 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 162. 219 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 47.

94

buyurur Bilinmelidir ki, insan- kmiller, kendilerine uymayan kiileri, tarkat slknden, aynel-yakn ve hakkal-yakn bilgilerden mahrum brakrlar. Sonra bu yoldan sapanlar, o hakkat ehlinin seyr slklerine, vahdetlerine, tecelllerine, teselllerine, muklemelerine, mhedelerine inkra derler.220 Yine ona gre, erat akl ile edeb menba, tarkat fiil ile ak meydandr. Ancak ak gelince, akl ve edeb ortadan kalkar: erat akl ile edeb kndr Tarkat fil ile ak meydndr Ak gelicek akl u edeb fndir k H der dner, kfir mi olur?221 Bir iirinde Erolu, drt kapdan ilk n bir bir ap mrifete nasl eriileceinin ipularn yle verir: erat nist tarkat nist hakkat Bu pendlerinde pinhn olmaynca Vefszdr elest ahdine dem Bu seccde yeksn olmaynca222 Burada son msradaki seccde metaforu, ilk msrada geen erat, tarkat ve hakkat kaplarn simgelemektedir. Erolu, kalbin mnev yolculuunu ve en sonunda kalb-i selm hlini almasn izah ederken, konuyu drt kapkrk makm anlay erevesinde deerlendirmitir.223 Nitekim bu hususa, bu almann Kalb / Gnl bal altnda temas edilmitir. Ayn ekilde mellifimiz, nefsin bilinmesi (marifet-i nefs) konusunu da yine drt kapkrk makam anlayna gre aklamtr224 ki, bu da almamzn Nefs bal altnda ele alnmtr.
220 221

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 48-49. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 121. 222 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 131. 223 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 46. 224 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 46 vd.

95

Erolu Nriye gre Muhammed mmetinin ou erat makmnda bulunmaktadr. Daha az tarkat makmnda, ok az da hakkat mertebesindedir ve gerek mmet de onlardr: okdur mmet eratde Az bulunur tarkatde Olur mmet hakkatde H zikrinin zkirleri225 Mellifimiz, hakkat ehlinin bz sz ve davranlarnn, erate muhlif gibi grlebileceini; ancak bunun tarkate ve hakkate mutbk olduunu ve bu hussun ehlince mlm olduunu226 syler.

3.13. TEVHD / VAHDET (BRLK DNCES) Birlik, bir grme, bir olma ve bir olma hli gibi anlamlara gelen tevhid ve vahdet, Allahn ztn, aklen tasavvur edilen ve zihnen tahayyl edilen her eyden soyutlamak, ayr ve farkl bilmektir. Zira akl ve zihin, Onun ztn gerei gibi kavrama yeteneinden yoksundur. Tevhid anlatl(a)maz; mhede ve mkefe ile zevken tadlp bilin(ebil)ir. Muvahhid (tevhid ehli), nefsinden fn ve Hak ile bk olmu ak, cezbe ve vecd ehlidir; istirak ve mest olan sliktir. Sf sdece Biri grr, yalnzca Biri bilip tanr, Birle bir olur. Ondan baka varlk olduunu ne grr, ne de bilir. Tevhdin hakkatine eren, Birden bakasn unutur. Tevhid trldr: 1) Hakkn Hak iin tevhdi: Allahn kendisinin Bir ve esiz olduunu bilmesi. 2) Hakkn halk iin tevhdi: Allahn Bir ve esiz olduunu insanlara bildirmesi. 3) Halkn Hakk tevhdi: nsanlarn Allahn Bir ve esiz olduunu dile getirmeleri. Sradan halkn (avm) tevhdi Bir iitmek, aydnlanm sekinlerin (havs) tevhdi Bir bilmek ve en sekinlerin (havssl-havs) tevhdi ise Bir grmektir.227

225 226

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 115. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 48. 227 Bk.: Kn, Letif, 166-168, 582-583; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 489-491; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 718, 740-742.

96

Tasavvuf da bir bakma insann bu dnyya niin geldiini bilmesi ve asln bulmaya almas abasdr. te Erolu Nri de bu anlamda tevhdi, insann asl olarak deerlendirir: Tevhd, insann asldr. Buna delil udur: Cenb- Hak, ilk olarak, demolunu halk etmek dileinde Hlkl sfatna talep brakt. Kudret diliyle L ilhe illallh diyerek bu szn nrundan insann nefsini; ikinci defa L ilhe illallh diyerek, bu tevhdin nrundan da rhunu yaratt. Bu iki szn vahdetine, tevhd denildi.228 te bu yzdendir ki tevhid, insan asl vatanna dndrr: Bu syede insan, artk nefsindeki mer olmayan fiilleri tanr ve btn ktlklerden usanr, vaz geer.229 Zira tevhidden maksat, nefse kar mcdele etmektir; yni cihd- ekberdir, en byk savatr.230 nk kulu Rabbiyle bir olmaktan ayran, nefsidir. Bu sebeple de tevhdin en st seviyesi ve zirvesi; akl- ma, akl- mada; nefs-i ma da nefs-i mada dntrmesi olarak deerlendirilmitir.231 te btn bu zelliklerinden dolay tevhid, btn ilimlerin kk ve lbb, dny ve hiret dertlerinin derman kabul edilmitir.232 Erolu Nri, tevhid srrna ermenin yollarn anlatt bir iirinde yle seslenir: Nid etdim, gelsin k olanlar Hakka gidenlerin yoludur tevhd Akn dersin bundan ald alanlar lm-i lednnnin dilidir tevhd Gerekdir bu yolda bir kmil usta Mrid-i kmilden telknin iste Kefl oldu bize vuslat- dosta Yapalm, kudret elidir tevhd

228 229

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 23. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 41. 230 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 60. 231 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 50. 232 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 20.

97

klar btn ilmini okurlar Hakkn ihsnna olup kirler Mukarreb ehlullh olup zkirler Cmle amellerden uludur tevhd Gayrullh yakar, kuvvetlidir bu Mifth- cenndr, izzetlidir bu Cmle amellerden lezzetlidir bu klarn skker baldr tevhd Mnkir olan kald nefsin rnda k olan yanar akn nrnda Dim feryd eder ak glzrnda Blbl olanlarn gldr tevhd Tevhde dmeyen yarn yerinir Denlerin nefsi kalbi arnr Cmle eylarda mevcd grnr ki lemlere doludur tevhd Tevhd ism-i ztdr, vahdet kndr nsnn asldr, cnlar cndr Fakr sanman Erolunu, gandir Genci haznesi mldr tevhd233 Burada anlatlan tevhid srrna ermek iin, tasavvufun hemen hemen her konusunda olduu gibi kmil bir nderin eitiminden gemek lzmdr. Her an Hak ile bir olmak, ancak o zaman gerekleir. Erolu, srekli birlik uruna erdirmesi iin Allaha yalvarmaktadr: Girem ak ile zikrin sohbetine Erem srr ile ztn vahdetine

233

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 113-114.

98

Habbin Mustafnn hrmetine Dilim gnlm bir dem senden ayrma234 Baka iirlerinde ise, eyhinin telkni syesinde birlik uruna nasl erdiini yle haber vermektedir: Seyyid-i Muhtr yznden pr-i azz kld du Zt- vahdet davetinde tc dl stndedir235 n varlm ald Hce Fen bek buldu yce Gtrlp havf rec Vahdet ilinde kaldm d236 Tevhd ile buldu Hakkn velsi Bundadr iene akn dolusu Tatlerin esmlarn ulusu L ilhe illallhdr, y nedir?237 yleyse birlik bilincini elde edip vahdete erebilmek iin, tevhid derysna dalp mrifet ve hikmet incileri devirmek gerekir. Netcede insan, varln gerekte nur okyanusundan ibret olduunu kefedecektir: Hak dedi tevhdimin derysna bahr olan Gelsin, ol yolumda veren cn kurbn Mustaf238 Erolunun szlerin mutulan tliblere Gevher knna erer, dalan tevhd bahrine239 gevher-knna bahrler ermi Vcdu nr- ummn olmaynca240

234 235

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 132. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 149. 236 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 167. 237 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 133. 238 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 144. 239 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 165. 240 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 130.

99

Netcede Erolu Nri, kendisinin de derviliin btn gereklerini yerine getirmek sretiyle fakr- tmm mertebesine ermesi sebebiyle, insanlar tevhde ulatrma yetkisini elde ettiini bildirmektedir: Fakr- tmm ile kemteriz Ns tevhde yelteriz Tlibi Hakka ilteriz Biz esm-y Halvetyiz241 nk Erolunun tkip ettii Halvetiyye ve Abdlvehhabl sfler yolunun tevhid anlay, btn insanlar kuatc, insan kemle erdirici ve ledn ilmiyle amel ettirici niteliktedir: Bizim tevhdimiz cmleye mil Bu yolda mnteh insn- kmil Hem biziz lednn ilmiyle mil Bugn bize Abdlvehhbl derler242

3.14. HAKKAT- MUHAMMEDYYE Muhammed gerek anlamndaki Hakkat-i Muhammediyye, tasavvuf olarak btn gzel isimleri kendinde barndran ve bulunduran ilk taaynle birlikte var olan zt, ism-i azam demektir. Her ey bu hakkatten ve bu hakkat iin yaratlmtr.243 dem su ile balk arasnda bir ey iken, Hz. Muhammed (s.a.v.) bir peygamberdi244 ve onun rhu Hz. demden (a.s.) bu yana btn peygamber ve vellerde tezhr etmitir. Mslman bir vel, bilgisini Hz. s (a.s.) ya da Ms (a.s.) gibi herhangi bir peygamberden tevrs ettii zaman bile, bunu

241 242

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 168. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 174. 243 Bk.: Kn, Letif, 217-218, 276, 563; es-Seyyid e-erf Ali b. Muhammed el-Crcn, etTarft, Haz.: Muhammed Abdlvhid et-Tb-mer Hseyin el-Hab, Msr, 1306 H. (1888-89 M.)den ofset bask: Beyrut, ts., 40; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 202, 376; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 312, 563. 244 Bk.: Muhyiddn ibn Arab, Tedbrt- lhiyye f Islh Memleketil-nsniyye, Tercme ve erh: Ahmed Avni Konuk, Hazrlayan: Mustafa Tahral, stanbul, 1992, 139.

100

rh-i Muhammed veya nr-i Muhammed vstasyla yapar.245 lh bilgi (hakkatin bilgisi), onunla btn peygamberler ve vellere, hatt Hz. Muhammedin (s.a.v.) kendisine nakledilir.246 Hz. Muhammed (s.a.v.), varolu srecindeki tek ve esiz varlktr; onun ferdiyyeti de ite buradan gelmektedir. Onun stnde Zt- Mutlaktan baka hibir ey yoktur. O, ite (btn) yerleik olup, Allh da (zhir) yanstr. Yni Muhammed hakkate ship olan herkese btn ilh bilgiyi aktarr.247 Erolu Nri, ilk yaratlan varlk olan Muhammed hakkat (mye-i Muhammediyye=Muhammed maya) vstasyla dier kmil insanlarn yaratl srecini kendine has slbuyla yle anlatr: Allah, nce hakkat-i Muhammediyyenin nrunu sonra akln yaratt. Sonra bu hakkat-i Muhammediyyeyi nrdan bir kandile koyup zt delil ile tevhid telkin etti. Bin yl tevhid ile megul oldu ve Hakk birledi.248 Yedi bin ylda Hz. Peygamber, o kandilde muhabbet myesi kurdu. Kandil bu yedi esmnn muhabbet ve harretinden terledi. Terden yz yirmi drt bin damla damlad. O damlalardan, hakkat-i Muhammediyye vstasyla peygamberler yaratld. Peygamberlerin hakkatleri vstalaryla ehlullhn hakkatleri; ehlullhn hakkatleri vstalaryla mukarreblerin hakkatleri, mukarreblerin hakkatleri vstasyla ebrrn hakkatleri, ebrrn hakkatleri vstasyla da nsn hakkatleri yaratld. Hz. Peygambere, Ebul-Ervh veya mml-Ervh denmesinin hikmeti budur. Sonra o kudret kandilinde kurulan muhabbet ve ak- hakk mayasn, Cibrl, Allahn izniyle alp Hz. Peygambere getirdi.249 Eroluna gre hakkat-i Muhammediyye, ayn zamanda hakk tevhdin de kendisidir. Hz. Peygamberin Hz. Aliye ve Alinin de kendinden sonra gelenlere telkin ettii tevhid budur. Her eyden nce hakkat kandilinin iinde kurulan mye-i Muhammed ve mye-i ak- ilah de bu tevhiddir. O myenin bir
245 246

Bk.: bn Arab, Tedbrt, 8. Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, Haz.: Mustafa Tahral Seluk Eraydn, stanbul, 1987-1992, I, 129, 211, 223; III, 258. 247 Konuk, Fuss erhi, I, 211. 248 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 27. 249 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 28.

101

zerresi bile hemen parlayveren bir kvlcm gibidir. Bu telkni alan tlip, tevhid ile megul olduka bu mye artar.250 Hakkat-i Muhammediyyenin trl isimlendirilebileceinden sz eden Erolu Nri, bunlar yle izah eder: 1) Mye-i Muhammed : Mye-i Muhammediyye yle bir kudrettir ki, indii kalbde nefs-i emmrenin ve akl- man btn hatlarn ve mer olmayan fiillerini kaldrp kendi tabiatna dndrr. Bu Muhammed kudrete, onun iin Mye-i Muhammediyye demilerdir. 2) Kimy-y Sadet : Dier taraftan mye-i Muhammediyye iin kimy-y saadet de denmitir. Bunun sebebi de tevhid, tlibin kalbinde devam bulup zikr-i kalb hline gelince; kalbde demir, bakr, kurun, kalay ve dier kymetsiz ybis (kuru) nesneleri kendi tabiatine dndrp gm ve altn gibi hlis kld iindir Zira insan, nsha-i kbrdr. Yaratlmlarn tamm, yni msiv, her bir insann iinde mevcuttur. Onun iin insan, lem-i kbrdr. 3) Tevhd-i Adl : Tevhdin hakkati olan mye-i Muhammed iin tevhd-i adl tbiri de kullanlmtr. Bunun sebebi udur: Telkin alan tlip, zikri kalbine indirip dim zikre ularsa, tevhid o gnlde adl eyler. Zira, bu insan, rhlar lemindeyken sf idi. Sonra esfel-i sfilne reddolunup indirildiinde, nefs si, Hanns (eytn) da mbir oldu. Ve akl- ma ile nefs-i ma vcut leminde ittifak ederek hkm yrtt. Mer olmayan fiilere yeltendiler. Nefs bunlara, Hak ile olan ezel ahdi unutturdu. Tevhid telkin edilinceye kadar bu gaflet hli devam etti. Telkinden sonra, insan- kmilin himmetiyle ve mchede netcesinde tevhdin hakkati kalbine indi. Adl hkmn yrtt. Nefs, Hanns, akl- ma ve nefs-i man mer olmayan fiil, kuvve, tahsil ve sir kt sfatlarn, gaz ile helk edip bu drt zlimi mna ve salha davet kld. Tevhdin mdvemetiyle biz-zarre kabul kldrd. Hakk tevhde, onun iin tevhd-i adl dediler. Cenb- Hak Kuranda: Muhakkak ki Allah; adleti, iyilii, yaknlara yardm etmeyi emreder; irkin ileri fenlk ve azgnl da yasaklar. O, dnp tutasnz diye

250

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 39.

102

size t veriyor251 demitir. Burada bil-adli vel-ihsni tevhiddir. te bu tevhid, insan asl vatanna dndrr. O artk, btn ktlklerden bkp vaz geer. Nefsindeki, mer olmayan fiilleri tanr.252 Erolu, eyhi Vhib-i mmye biat edip balanmas veslesiyle, burada anlatlan ve ancak sekinlerin yaad mye-i Muhammediyye, kimy-y sadet ve tevhd-i adl tohumlarnn kendi kalbine de atldn bildirmektedir.253 Bu gerein iir olarak ifdesi de yledir: Hazret-i Aliden kisveti dldir Myesi kimydr telkni baldr Ehl-i kl deildir, bir ehl-i hldir Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz254

3.15. DEVR ve DEVRYYE Dnme, dn, bir eksen veya ember zerinde dsenli olarak dnmek gibi anlamlara gelen devir, tasavvufta, Birden (Cenb- Hak) gelen (sudr / zuhr / tecell) okun (mahlkt / mevcdt / msiv), tekrar Ona dnn anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. Bir eyin aslna geri dnmesi, mnev lemden madd dnyya gelen ruhlarn ilk ve asl vatanlarna geri gitmelerini izah eden tasavvuf gr olan devir nazariyesi, varln maddeye, maddeden insan mertebesine ve oradan da tekrar Allaha ulamasn anlatr. Bu tekml fikrini ileyen mensur veya manzum eserlere de devriyye ad verilir.255 Devir anlay, slm mutasavvflarnn lednn / ir anlamlar verdikleri bz Kuran yetlerinde kendine dayanak bulmaktadr: Sizi topraktan yarattk, oraya dndreceiz ve baka bir sefer yine oradan karacaz.256 Oysa O, sizi

251 252

Nahl, 16/90. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 39-41. 253 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 33. 254 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 34; a.mlf., Dvne-i lhiyt, 103. 255 Bk.: Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 139; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 222-223. 256 Th, 20/55.

103

eitli merhalelerden geirerek yaratmtr.257 Onlar, Allahtan geldiler ve yine Allaha dnerler.258 Bu anlaya gre, Hakkn ztndan tecell eden ilh nur, cisimler dnysnda mnev bir terkip dhilinde, mdenlerden bitkilere, bitkilerden hayvanlara, hayvanlardan insana ve bu makamdan da insan- kmil mertebesine ulaarak yine ilk zuhr ettii aslna, yni Hakka rc edecektir. Varlk ve nesneleri sudr ve tecell fikrine gre izah eden sflere gre, Cenb- Hakkn ztndan ortaya kan bir sfat, eitli aamalardan getikten sonra topraa iner; buradan tekrar ykselerek de Cenb- Hakka ular. Mutlak Vcddan tecell ile nzl eden bir sfat, srasyla kll akl, dokuz felek, drt tabiat ve drt unsura (ansr- erbaa) gelir. Buradan itibren de ykselerek mdenlerden bitkilere, hayvanlara ve insana ular; insandan insan- kmile gelerek Hakka karr. Devir fikri, bir dire (yuvarlak bir izgi) ile aklanr: Bu direnin sol ksm batan orta noktaya kadar kavs-i nzl (mebde), sa ksm da orta noktadan baa kadar kavsi urc (mad) olarak isimlendirilir. te sf melliflerce kaleme alnan Nokta erhleri veya Mebde ve Mad erhleri, hep sz konusu direden kinye yazlan eserlerdir. slm mutasavvflarndan baka mistiklerde de devir nazariyesine benzeyen tensh, reenkarnasyon ve benzeri tekml grleri varsa da, bunlar slm devir anlayyla elimektedir. Bu elikilerden en nemlisi udur: slm tasavvufundeki devir, bir devr-i dim olmad halde, tensh ve reenkarnasyona it grler, birbirini zincirleme tkip eden ve hi bitmeyen, kesilmeyen, srekli bir devr-i dimyi ileri srerler. Dier taraftan devirde geriye dnk tekml yoktur; oysa tensh, reenkarnasyon ve benzeri grlerde bu durum sz konusudur.259 Devir fikri, klsik dnem mutasavvflarnca ele alnp ilendii gibi, Trk tasavvuf dncesine mensup sflerce de deerlendirilen ve hakknda pek ok eserler verilen, yaratl ve vahdet-i vcd dncesiyle ilgili nemli bir konudur. hvn- Saf Rislelerinde, bn Mskeveyh Tehzbl-Ahlknda, bn Arab
257 258

Nh, 71/14. Bakara, 2/156. 259 Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 91-92.

104

Ftht ve dier bz eserlerinde konuyla ilgili dncelerini yazmlardr. Daha sonralar Sadreddn-i Konev, Mevln Celleddn-i Rm, Ynus Emre ve bunlar tkip eden pek ok mutasavvf, Kurn bir tekml anlay zerinde durmulardr. Tasavvuf edebiytnn birer rn olarak deerlendirilebilecek bu tr eserlerin, Ynus Emre, Kaygusuz Abdl, Seyyid Nesm, Erefolu Rm, Vhib-i mm, Sinn- mm, Seyyid Seyfullh, Olanlar eyhi brhim Efendi, Niyz-i Msr, Sunullh- Gayb, Erzurumlu brhim Hakk ve Bursal smil Hakk gibi onlarca mutasavvf tarafndan yazlan rnekleri vardr. br yandan, skdarl Him Babann kavs-i nzl anlatt Devre-i Feriyyesi ile Niyz-i Msrnin Devre-i Ariyyesinin nemi, edebiyat trihilerimiz tarafndan vurgulana gelmitir.260 te, devriyye trnde eser veren sflerden biri de Erolu Nridir. Onun u iiri, dorudan devir nazariyesini ilemektedir: Vahdetden srd emr ile Sbhndan indim deme Vasl kadrin bilmek in Sultndan indim deme Tecell cevheri yakd Eridi su oldu akd Ak mevci tara brakd Ummndan indim deme Rhu ismiyle syleyip Emrine fermn eyleyip Tisay cevln eyleyip Seyrndan indim deme

260

Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 92. Bu konuda geni bilgi iin ayrca bk.: Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1976, 322; Bill Kemikli, Trk Tasavvuf Edebiyatnda Devriyye ve Sunullh- Gaybnin Devriyyesi, slm Aratrmalar, XIII/II, Ankara, 2000, 217-226.

105

Geldik emrini klmaa Mride teslm olmaa Kalb-i selmi bulmaa Peymndan indim deme Emr ile salnm kulam Tzcek varp ikr alam Yine azm-i sl klam Rahmndan indim deme Tc ile tahtm kodum Bu dem harf oldu adm261 B-drr b-hemt idim Ol kndan indim deme Ahd-i ezelyi klan Eroluna mihmn olan Lutf ile hazretden gelen Elhndan indim deme262 Devrin ikinci yarsn anlatt devriyye-i ariyye trndeki bu iirinde Erolunun ele ald tekml fikri, kendisinden sonra erkn devam ettiren Sinn- mmnin Kutbl-Man adl rislesinde daha da gelitirilerek ilenmitir.263 Eroluna gre, varln ekirdei denebilecek olan, yaratlan ilk nve, devr-i insna elli bin senede gelir: Gele srfilin sru urula rmler dalmlar dirile

261

dem ismine iret eden Elif-dl-mm harfleri kastediliyor. (Bk.: Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 108. 262 Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 107-108. 263 Bk.: Tatc, Elmalnn Canlar, 274-286.

106

Elli bin yl ayak zre durula Firk edip alamal deil mi?264 Sfler, yaratlma kavramna mnev bir anlam yklerler. Hz. sdan rivyet edilen: ki kere yaratlmayan, gklerin ve yerin melektuna eremez sznn de iret ettii ikinci dou, kmil insann kiiye fledii nefesle meydana gelen doutur. Essen devriyye-i ariyyelerin ele ald konu da budur.265 Bir iirinde Erolu, dorudan kmil insandan douu anlatarak unlar syler: Bizi var etdin nsn yaratdn Aka yr etdin El-hamd lillh Yaratdn teni Nefh etdin cn erim seni El-hamd lillh

3.16. NOKTA ve NOKTAVLER Hakk birlii (tevhid / vahdet) ve btn okluun (kesret) asln ifde etmek zere kullanlan tasavvuf bir terim olan nokta, zt- ilhnin tecellsini anlatmak zere kullanlr. Noktann hareket ettirilmesinden hat (izgi) meydana gelir. Hat, vahdet-i vcd dncesine gre varlk mertebelerinin nc aamas olan taayyn-i snye iret eder. Ucunda ate bulunan bir ubuk, dz bir ekilde hzla hareket ettirilirse nokta olan ate, ateten izgi eklinde grlr; dire biiminde hareket ettirilirse ember olarak gzkr. izginin ve emberin varl, vehm ve hayldir; gerekte sdece nokta vardr. okluk tibr (grece / greli),
264 265

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 127. Tatc, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, 96.

107

birlik ise hakkdir. Btn harflerin, kelimelerin ve rakamlarn essnn bir nokta olmas, tasavvufta Tek varln okluk eklinde grlmesinin gzel bir rnei olarak deerlendirilmitir. Elif-bda noktay alan ilk harf bedir. Be harfinin altndaki nokta da Kurnn z ve zeti saylr. nk noktadan izgiler, izgilerden harfler, harflerden kelimeler, kelimelerden cmleler, cmlelerden meydana gelir. Bere sresinde de Besmele yoktur; nk bu sre, be harfiyle balar. Gzelin yznde ben de bir nokta olup, k kendine cezbeder. Bazen insann yz de bir nokta kabul edilir. Ayrca nokta, sfr gibi yazldndan dolay yokluk (adem) saylr ve yokluu temsil eder.266 te tasavvuf tarihinde, bu ve benzeri fikir ve anlaylardan hareketle ortaya kan bir zmre vardr ki, bunlara Noktavler ad verilir. Noktav dncenin temeli, Hz. Alinin (k.v.): Kelm- erif (Kurn) Ftihada, Ftiha da Besmelenin bsnn altndaki noktada mevcuttur. Ben, o bnn altndaki noktaym267 szne dayanr. Yine ilim bir noktadr; chiller onu oaltt268 sz de bu kategoride deerlendirilebilir. te Hz. Alinin bildirdii bu noktadan ve ilh srdan haberdar olanlara Noktav denmektedir.269 Erolu Nrinin belirttiine gre Hz. Ali, Hz. Muhammedin (s.a.v.) zikir telkni ve terbiyesinde seyr slk edip kutbiyyet mertebesine ulanca, Kurnn srrna cmi olmu ve yle demitir: Kelm- erif (Kurn) Ftihada, Ftiha da besmelenin bsnn altndaki noktada mevcuttur. Ben, o bnn altndaki noktaym.270 te, Hz. Alinin ifde ettii bu noktadan ve zt srrndan haberdr olan kiilere Noktav ismi verilir. Nokta, yedi esm zuhrudur. Ezel kandlinde, hakkat-i Muhammediyyeye kudret dilinden telkin olunan yedi esm ve ilh sfatlardr. Hz. Peygamberin, Hz. Aliye telkin ettii nebev srlar ve sfatlardr. Bu ilh ve nebev sfatlar, Hz. Aliden kmil insanlara, silsile yoluyla intikl edegelmitir.271
266

Bk.: Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 375-376; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 266-267. 267 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 30. 268 smil b. Muhammed el-Acln, Kefl-Haf, Beyrut, 1351 H., II, 67. 269 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 30-31. 270 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 30. 271 Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 30-31.

108

Erolu Nrinin Tasavvuf bit-Tarkat adl eserinden rendiimize gre, Hz. Muhammed (s.a.v.), kendi terbiyesiyle Hak yolunda istikmet bulup mnteh mertebesine gelen Hz. Ali iin: Etin etimdir, kanm kanmdr, nefesin nefesimdir, gnln gnlmdr... buyurmutur. Ayrca Btn sekin mrselleri grmek isteyen, Aliye nazar etsin tavsiyesinde de bulunmutur. Zira Hz. Ali, sekin mrsellerin mcizelerini, kermetle izhr etmitir. Hz. Muhammed (s.a.v.) de her hliyle kemle ulaan Hz. Aliye; ona rettii mnev bilgilerin, usl-i esmnn, seyr slk yntemlerinin, tark-i mstakmin ve nokta srrnn, kbiliyetli kiilere telkn edilerek, mteselsilen kymete kadar ulamasnn salanmasn vasiyet etmitir.272 Nitekim Erolu Nri, Peygamber Efendimizin vasiyet ettii bu nokta srrnn eyhi Vhib-i mm araclyla kendisine ulatn ve bu yzden onun mridlerine Noktavler dendiini haber vermektedir: Cesedi bir katre ii ummndr Ki cn bir nokta ilmi pinhndr Rsmu bir zerre gne mihmndr Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz Drt kap alr srrn duyana Ddr mutular cna kyana Noktavler derler ana uyana Benim eyhim gibi ulu eyh olmaz273 Erolu, eyhinden nokta ilmini okuyup tahsl etmekte olduunu yle dile getirmektedir: Erolu syler velden Elest kl belden Nokta okurlar Aliden H zikrinin zkirleri274
272 273

Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 31. Erolu Nri, Tasavvuf bit-Tarkat, 36; a.mlf., Dvne-i lhiyt, 105-106.

109

Dervilik iddisnda olanlara Erolu Nrinin tavsiyesi, nokta ilmini renip Noktav pyesini almalar ynndedir: Gremez krler Biledir erler Noktav derler Kim derv ise275

274 275

Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 115. Erolu Nri, Dvne-i lhiyt, 158.

4. SONU

Ziratle uraan bir ilenin ocuu olarak Elmal ve Finike arasndaki topraklarda yaayan Erolu Nri, Halvetiyyenin Ahmediyye kolu pri Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmaravnin yetitirip Elmalya gnderdii Vhib-i mmnin talebesi; tasavvuf tarihinde kinci Ynus olarak adlandrlan Niyz-i Msrnin hocas Sinn- mmnin de stddr. Ayn zamanda Erolu, Trk tasavvuf tarihinde kendilerine Abdlvehhabl sfler ad verilen zmrenin de ilk ve en nemli halkasn oluturmaktadr. Gnmze Tasavvuf bit-Tarkat ve Dvne-i lhiyt adl iki eseri ulaan Erolu Nri, bu eserlerinden ilkini manzum, dierini ise nesir olarak yazmtr. stadlar Vhib-i mm ve Ahmed emseddn-i Marmaravnin de etkisiyle ekil, tr, dil ve anlatm zellikleri bakmndan Ynus tarznda yazd eserleri, tadklar dil ve edebiyat zellikleri bakmndan uzmanlarca Trkenin zaferi kabul edilebilecek nitelikte grlmektedir. Ayrca onun eserleri, yine dil ve kltr tarihileri asndan nemli saylabilecek bz mahall ve arkaik kelimeler ile birtakm metaforik kavramlar sunmas bakmndan da kymet ifde etmektedir. Erolunun tasavvuf grleri, genelde tasavvufun, zelde de mensubu bulunduu Halvetiyye tarkatinin temel karakterini yanstmakta ve mnen ve fikren bu yolun izlerini tamaktadr. Tasavvuf dncesinin ilgi alanna giren konularda ise o, iyi bir vahdet-i vcd ekol mensbudur. Onun insan anlay, genel olarak tasavvufun insana bak asyla rtmektedir. Ancak o, bu anlaya, yaad evrede karlat insan tiplerinden ald ilhamla yerel saylabilecek bz motifler katmay da bilmitir. zellikle onun, hayvan insan ve zhid (viz) tipine dir yorumlar bu kategoride deerlendirilebilir.

111

Halvetiyyenin temel renkleri, onun zellikle seyr slk anlay, halvet, zikir, sem ve devrn, ry, noktavlik, Hz. Ali ve ehl-i beyt sevgisi gibi konulardaki grlerinde kendini belli etmektedir. Bunlarn yan sra nefs, kalb / gnl, biat, eyh / mrid, mrid / dervi gibi konularda ise tasavvufun genel kabulleri ierisinde deerlendirilebilecek grler ortaya koymutur. Tevhd / vahdet (birlik dncesi), hakkat-i Muhammediyye ve devir nazariyesi asndan ise o, vahdet-i vcd ekolnn iyi bir tkipisi olduunu kantlamaktadr. Ahmed-i Yesev, Hac Bekta- Vel, Ynus Emre, Ahmed emseddn-i Marmarav, Vhib-i mm izgisinde sre gelen drt kapkrk makam anlay konusundaki grleriyle ise Erolu, Trk tasavvuf dncesinden de izler tadn gstermektedir. Netce tibriyle Erolu Nri, tasavvufun daha ok amel / pratik boyutunu yanstan konularda tasavvufun genel kabulleri iinde yer almakta; Halvetiyye tarkatine mahsus uygulamalarda Halvet, tasavvuf dncesinin ilgi alanna giren konularda ise iyi bir vahdet-i vcd tkipisi olarak karmza kmaktadr. Btn bunlarla birlikte o, fikren ve mnen beslendii Trk tasavvuf dncesinden bz unsurlar da kendi tasavvuf anlayna ve grlerine aksettirmitir. Yaad evrenin fizik, coraf, sosyal ve kltrel unsurlarn da hemen hemen her frsatta nesir ve iirlerine yanstmas da ayrca bir zenginlik olarak deerlendirilmelidir.

5. KAYNAKA

el-ACLN, smil b. Muhammed, Kefl-Haf, Beyrut, 1351 H. BANDIRMALIZDE Ahmed Mnb, Mirtt-Turuk, stanbul, 1306. BLGN, A. Azmi, mm Sinan Dvn (ncelemeMetin), stanbul, 2000. BURSALI Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul, 1333. CEBECOLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997. COAN, Esad, Hac Bekta- VelMaklt, stanbul, ts. el-CRCN, es-Seyyid e-erf Ali b. Muhammed, et-Tarft, Haz.: Muhammed Abdlvhid et-Tb-mer Hseyin el-Hab, Msr, 1306 H. (1888-89 M.)den ofset bask: Beyrut, ts. DVNE, Selm, riflerin Delli, (Haz.: Halil eltik), Ankara, 1998, 98. EKZ, Abdullah, Dnden Bugne Elmal, Elmal, 2001. -----------------, Sinn mm ve Ahfd, Ankara, 1962. ERASLAN, Keml, Yesevnin Fakr-nmesi, Trk Dili ve Edebiyt Dergisi, stanbul, 1977, XXII, 45-120. ERAYDIN, Seluk, Tasavvuf ve Tarkatler, III. bask, stanbul, 1990. ERDEM, Mehmet, Sinn mm ve Kutbl-Man simli Rislesi zerine Bir nceleme, (Yksek Lisans Tezi), Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir, 1997. EROLU NR, Dvne-i lhiyt, Haz.: Mustafa Tatc, Ankara, 2002. -----------------, Tasavvuf bit-Tarkat, Haz.: Mustafa Tatc, Ankara, 2002. FKR, Sleyman, Antalya Livs Tarihi, stanbul, 1340-1342. HARRZDE Mehmed Kemleddin, Tibyn Vesilil-Hakik f Beyni Selsili Tarik, Sleymniyet Ktp., brhim Efendi Bl., No: 430. el-HULV, Mahmd Cemleddin, Lemezt- Hulviyye ez-Lemezt- Ulviyye, Haz.: Mehmet Serhan Tay, stanbul, 1993.

113

BN ARAB, Muhyiddn, Tedbrt- lhiyye f Islh Memleketil-nsniyye, Tercme ve erh: Ahmed Avni Konuk, Hazrlayan: Mustafa Tahral, stanbul, 1992. KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarkatlar, II. bask, stanbul, 1990. el-KN, Abdurrezzk, Letifl-Alm f rti Ehlil-lhm (Tasavvuf Szl), ev.: Ekrem Demirli, stanbul, 2004. KEMKL, Bill, Trk Tasavvuf Edebiyatnda Devriyye ve Sunullh- Gaybnin Devriyyesi, slm Aratrmalar, XIII/II, Ankara, 2000, 217-226. KONUK, Ahmed Avni, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, Haz.: Mustafa Tahral Seluk Eraydn, stanbul, 1987-1992. KPRL, M. Fuad, Trk Edebiytnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1976. KURNAZ, Ceml TATCI, Mustafa, mm Sinn, Ankara, 1998. KURNAZ, Ceml, Gnl, DA, XIV, 150-152. MSTAKMZDE Sleyman Sadeddin, Mecelletn-Nisb, Tpkbasm, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2000. NYZ- MISR, Mevidl-rfn (rfan Sofralar), (ev.: Sleyman Ate), stanbul, ts. GKE, Ahmet, Kuranda Nefs Kavram, stanbul, 1997. -----------------, Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmarav: Hayt, Eserleri, Grleri, II. bask, stanbul, 2006. -----------------, Elmal Erenlerinde Mn Dili, Elmal Belediyesi Yayn, Ankara, 2007. -----------------, Trk Tasavvuf Dncesinde erat, Tarkat, Hakkat, Mrifet Kavramlar ve Marmaravde Drt KapKrk Makam Anlaynn zleri, Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi, Yl: 7, say: 18, Ankara, 2001, 63-74. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Trih Deyimleri ve Terimleri Szl, III. bask, stanbul, 1983. SERN, Rahmi, slm Tasavvufunda Halvetlik ve Halvetler, stanbul, 1984. SNN-I MM, Dvn, Haz.: A. Azmi Bilgin, stanbul, 2000.

114

es-SNBL, Mehmed Smi, Esmr- Esrr, stanbul, 1316. TANMAN, M. Baha, Halvetlik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, III, 533 vd. TATCI, Mustafa, Elmall mm Sinn Halvet, Elmal, 1993. -----------------, Ynus Emre Dvn I, stanbul, 1997. -----------------, Ynus Emre Klliyt V Ynus Emre erhleri, stanbul, 2005. -----------------, Erolu Nri Dvne-i lhiyt, Ankara, 2002. -----------------, Elmalnn Canlar, Ankara, 2003. -----------------, Ahmed Yesev, Hac Bekta- Vel ve Ynus Emrede Drt Kap Krk Makam, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, 240-241. TORUN, Ali, Vhib mm Dvn, Yksek Lisans Tezi, Gazi ni. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1987. TRER, Osman, eyh Mehmed Nazm, Hayt, Eserleri ve Hediyyetl-hvn, Doktora Tezi, Ankara ni. lhiyat Fak., Ankara, 1982. ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1991. -----------------, slm Asndan Msik ve Sem, Bursa, 1992. -----------------, Halvetiyye, DA, XV, 393-395. -----------------, Kalb, DA, XXIV, 229-232. VHB- MM, Dvn, (Elyazmas), Abdullah Ekiz nshas. VASSF, Hseyin, Sefne-i Evliy-y Ebrr erh-i Esmr- Esrr, Sleymniye Ktp., Yazma Balar, No: 2308. VAUGHN-LEE, Llewellyn, Bir Sf Geleneinde Ry almas, Jung Psikolojisi ve Tasavvuf iinde, stanbul, 1994, 136. VCDN, Sdk, Tomar- Turuk- Aliyye (Tarkatler ve Silsileleri), Haz.: rfan Gndz, stanbul, 1995. YTBAI VEL Ahmed emseddn-i Marmarav, Cmiul-Esrr, Millet Ktp., Ali Emr Ef. Bl., eriyye, 1343.

6. ZET Gnmze Tasavvuf bit-Tarkat ve Dvne-i lhiyt adl iki eseri ulaan Erolu Nri (v. 1012/1603), bu eserlerinden ilkini manzum, dierini ise nesir olarak yazmtr. stadlar Vhib-i mm ve Ahmed emseddn-i Marmaravnin de etkisiyle ekil, tr, dil ve anlatm zellikleri bakmndan Ynus tarznda yazd eserleri, tadklar dil ve edebiyat zellikleri bakmndan uzmanlarca Trkenin zaferi kabul edilebilecek nitelikte grlmektedir. Erolu Nri, tasavvufun daha ok amel / pratik boyutunu yanstan konularda tasavvufun genel kabulleri iinde yer almakta; Halvetiyye tarkatine mahsus uygulamalarda Halvet, tasavvuf dncesinin ilgi alanna giren konularda ise iyi bir vahdet-i vcd tkipisi olarak karmza kmaktadr. Btn bunlarla birlikte o, fikren ve mnen beslendii Trk tasavvuf dncesinden bz unsurlar da kendi tasavvuf anlayna ve grlerine aksettirmitir. Yaad evrenin fizik, coraf, sosyal ve kltrel unsurlarn da hemen hemen her frsatta nesir ve iirlerine yanstmas da ayrca bir zenginlik olarak deerlendirilmelidir.

116

ABSTRACT Erolu Nuri (d. 1012/1603), whose two Works, Tasawwuf bit-Tarikat and Dvne-i lhiyt, came to our today, has written first in verse, the other in prose. His Works which he wrote in Yunus style in respects of characteristics of form and type and language and expression with influence of his teachers, Vahib-i Ummi and Ahmad Shamsaddin-i Marmarawi, are seen as victory of Turkish by experts in respects of its linguistic and literary features. While Erolu Nuri adopt general acceptances of mysticism in practical subjects of tasawwuf, he is an Halwati in practicals of Halwatiyya sect and an good successor of wahdat-i wucud in topics of mystic thought. However, he reflected some elements of Turkish mystic thought which he was matured in thought and in spirit (thoughtly and spiritly) to his own mystic understanding and views. In addition, his reflection of cultural and social and physical and geographical elements of environment who lived to his verses and proses in all almost occasions is also evaluated as richness.