MHASBAT UOTU V AUDT KAFEDRASI

Auditin saslar fnni

Tdris ednlr: Mhazir: b/m Bdlov Qm Allahyar olu

Mvzu 1. Auditin mahiyyti, hmiyyti v mumi vziflri. Auditor faliyytinin tkili v tnzimlnmsi. Plan
1.Auditin mahiyyti v hmiyyti. Auditin vziflri. 2.Auditin nvlri. 3.Auditin tkl v inkiaf tarixi.Azrbaycanda auditin yaranmas. 4. Audit dair qanunvericilik aktlar. 5. Auditor faliyytinin tnzimlnmsin dvlt nzarti. Azrbaycan iqtisadiyyatnn bazar mnasibtlrin kemsi sahibkarln srtli inkiaf, mssislrin yeni takilati-hquqi formalarnn v mxtlif mlkiyyt nvlrinin yaranmas, lknin dnya birliyin inteqrasiyas idaretmd sasl dyiikliklr aparlmasn, nzartin tkili metodologiyas v hyata keirilmsi sisteminin yenidn qurulmasn tlb edirdi. Bazar iqtisadiyyatna keid raitind yeni bir defisit nv yaranm v zn getdikc daha artq hiss etdirmy balamdr. Bu v ya baqa konkret mssisnin igzar nfuzu haqqnda mtbr informasiya yox idi: mssisnin yen kommersiya banklarnn, birjalarn v digr bazar strukturlarnn tsisisi olmaq istmsi qanuna uyundurmu; mssis ok vziyytindn zn glibmi v hiss-hiss ourlamaqla artr mssisnin axrna xmayblarki; nhayt o yaamaa qabildirmi. Baqa szl, tsisilr v shmdarlar, mvafiq emitetlrin; qiymtli kazlarnn sahiblri v kreditorlar tkilatlarn maliyy vziyyti v dm qabiliyyti bard dzgn mlumat, cari v perspektiv dvlt n saslandrlm rylr almaqla maraql idilr. Mhz bu raitd dvlt nzartin alternativ olan bir qurumu bazar iqtisadiyyat infrasturukturunun ayrlmaz nsrlrindn biri kimi, mstqil auditin inkiaf etdirilmsin ox byk zrurt yarand. Audit aktivlrin, hdliklrin, xsusi vsaitlrin v maliyy nticlrinin dzgn, btv v dqiq ks etdirilmsini myynldirmk mqsdi il qvvd olan qanunvericiliy uyun surtd iqtisadi subyektlrin trtib etdiklri illik maliyy

hesabatlarnn mstqil yoxlanmasn nzrd tutur. Auditin sasn dvltin, mssisnin mdriyytinin v onun sahiblrinin (mantilrin, shmdarlarn) qarlql mara tkil edir. Bir sra lklrd audit dedikd, mssislrin yoxlanlmas v onon maliyy hesabat haqqnda fikir sylnilmsi baa dlr. Britaniya Audit Praktikasi Komitsinin 1989-cu ild verdiyi trif gr, Byk Britaniyada audit qvvd olan qanunvericilikl myynldirilmi btn qaydalara riayt olunmaqla, mssisnin mhasibat hesabat bard pekar fikir ifad etmk mqsdi il hmin hesabatn xsusi tyin edilmi auditor trfondn mstqil yrnilmsi demkdir. Qanuna sasn AB-da shmlri qiymtli kazlar birjasnda qiymtlndirilmy buraxlan btn shmdar camiyytlrinin maliyy faliyyti auditdn kemlidir. Qrbd (AB) audit veriln n mqbul triflrdn biri aadak kimidir: Audit (auditing) el bir prosesfir ki, onun vasitsil slahiyytli srbst ii kmiyytc qiymtlndiril biln v spesfik tsrrfat sistemin aid olan informasiyann myyn edilmi meyarlara uyunluq drcsini meyynldirmk v bunu z ryinf ifad etmk n hmin informasiya haqqnd sbutlar toplayr v onlar qiymtlndirir. Amerika Mhasibat i Assosiasiyasnn auditin sas prinsiplri zr komitsi audit aadak trifi vermidir. Auditin iqtisadi hrktlr v hadislr haqqnda obyektiv mlumatlar alnmasnn v qiymtlndirilmsinin, onlarn myyn meyara uyunluu sviyysinin myynldirilmsinin v nticlrin laqdar istifadilr verilmsinin sistemli prosesidir. Amerika mtxssislrinin qeyd etdiklri kimi audit iqtisafi obyektin (mstqil tsrrfat blmsinin) faliyytin v vziyytin dair faktlarn v ya bu cr faliyyt v vziyyt bard informsiyann toplanmasndan v qiymtlndirilmsindn ibart olan v myyn edilmi meyarlar sasnda hmin failyyt keyfiyyt chtdn ry verck slahiyytli srbst xs tefinfn hyata keiriln faliyyt nvdr. Demli, audit dedikd, maliyy hesabatnn mstqil yoxlanmas v bu bard fikir ifad olunmas baa dlr.

Auditin kifayt qdr byk tarixi var v mxtlif trcmlrd o dinlyir v ya dinlyici mnalarn verir. Auditin meydana glmsi bilavasit irktlri idar ednlrin (mdiriyyt, menecer) v onlarn faliyytlrin pul qoyanlarn (mlkiyytilr, shmdarlar, investorlar) mnafelrinin ayrlmas il baldr. Sonuncular yalnz tkilatlarnn rhbrlrinin v onlarn tabeliyindki mhasiblrin tqdim etdiklri maliyy informasiyasna etibar ed bilmzlr v etibar etmk istmirlr. Mxtlif irktlrin tez tez mflislmsi, mdriyyt trfindn aldadlma hallar maliyy qoyulular riskini xeyli artrr. Shmdarlar min olmaq istrdilr ki, onlar aldatmrlar, mdriyytin tqdim etdiyi hesabat irktin hqiqi maliyy vziyytini tam ks etdirir. Maliyy informasiyasnn dzgnlyn yoxlamaq v maliyy hesabatn tsdiq etmk n auditorlar dvt olunur, shmdarlarn fikirinc, onlara etibar etmk olar. Mssisnin, tkilatn hesabatnn dzgnlyn, qvvd olan qanunvericiliy ml edilmsinin yoxlanlmas v bu msl zr auditor ryinin trtib edilmsi srbst auditor trfindn yerin yetirilir. Srbst auditorlar faliyytin dair aadak qaydalar mvcuddir: - tsrrfat subyektinin auditoru (auditor tkilatn) srbst semsi; - auditor (auditor tkilat) il sifarii arasnda mqavil mnasibtlri; bu mnasibtlr auditora z sifariisini znn semsin v hr hans dvlt orqannn gstrilrindn asl olmaa imkan yardr; - sifarii il auditor faliyyti bard mqavil mnasibtlrini aan qohumluq v ya igzar laqlr olduqda auditor yoxlamas aparlmasnn qeyri mmknly; - audit, mslht xidmtlri v qanunvericikl icaz verilmi digr xidmtlr gstrilmsi il laqdar olmayan tsrrfat, kommersiya v maliyy faliyyti il maqul olman auditorlara v auditor firmalarna qadaan edilmsi. Auditin mahiyytinin, hmiyytinin v vziflrinin thlili gstrir ki, bu yeni inqilabn lind sadc olaraq cza qlnc deyil, xsusil mrkkb, sosial chtdn neytral iqtisadi altdir. Massir auditin coun inkiafa balamasnn

obyektiv sbblri onunla izah edilir ki, yeni raitd mlkiyytl onun idar olunmas mnasibtlri sistemi mhm, sasl dyiikliklr mruz qalmdr. Yni hlinin mlakna gr differensasiyas, habel saxta kapitaln inkiaf investorlarn trkibind prinsipal irlilyi sbb olmudur; qeyri obyektiv informasiyaya saslanan tsrrfat qrarlarnn qbul edilmsi ox zaman mnfi iqtisadi nticlr v htta bzi tsrrfat subyektlrinin mflislmsin gtirib xarmdr. hesabatlarn dzgnly haqqnda peakar mhakim yrtmsi qabiliyyti olan adamlar n xsusi biliklr tlb olunmudr; mlkiyytilrinin saynn xeyli artmas il laqdar mssislrin mdriyytinin (icra mdriyytin) bilavasit mlkiyytilrindn ciddi surtd aralanmas ba vermidir; kapitaln hrktinin masir formas kimi, fond bazarnn tkkl v inkiaf balanmdr. Azrbaycan Respublikasnn qvvd olan qanunvericiliyin auditin v auditor xidmtinin konkret tsfiri verilmidir. Auditor xidmti haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanunun 2 ci maddsind qeyd edilmidir ki, audit mt istehsal v sat, xidmt gstrilmsi v i grlmsi il mul olan tsrrfat subyektlrind mhasibat uotunun dqiq v dzgn aparmlasnn, mhasibat v maliyy hesabatlarnn mstqil yoxlanlmasdr. Hmin Qanunun 3 c maddsind auditor xidmti tsrrfat subyektlrind mqavil sasnda maliyy - tsrrfat faliyyti sahsind yoxlama, ekspertiza, thlil aparlmas v yazl ry verilmsi, mhasibat uotunun qurulmas, hsabat gstricilrinin drstlynn tsdiq edilmsi, auditorun pe faliyytin (auditor tkilatlarnn nizamnam mqsdlrin) uyun olaraq maliyy tsrrfat mnasibtlri sahsind digr xidmtlr gstrilmsi kimi myynldirilmidir. Auditor faliyytinin sas mqsdi tsrrfat subyektinin mhasibat (maliyy) hesabatlarnn dzgnly v onlarn apardqlar maliyy v tsrrfat mliyyatlarnn normativ aktlara uyunluunu myyn etmk demkdir.

Demli, auditin tyin edilmsi aadak mqsdl maliyy hesabatlarnn yoxlanmas demkdir: hsabatlarnn dzgnlynn tsdiqi v ya onlarn qeyri dzgn olmasnn myyn edilmsi; yoxlanlan dvrd msrflrin, glirlrin v mssisnin faliyytinin maliyy nticlrinin uotda v hesabatda dolun, dzgn v dqiq ks etdirilmsinin yoxlanlmas; uot aparlmas v hesabatlarn trtibi qaydalarnn tnzimlyn qanunvericiliy v normativ sndlr, aktivlrin hdliklrin v xsusi kapitaln qiymtlndirilmsi metodologiyasna ml olunmasnanzart; - sas v xsusi dvriyy vsaitlrindn, maliyy ehtiyatlarndan v borc mnblrindn daha yax istifad imkanlarnn z xarlmas. Auditin sas mqsdin sifarii il mqavil sasnda rtldirilmi vziflr maliyy ehtiyatlarndan daha yax istifad edilmsi imkanlarnn z xarlmas, vergilrin dzgn hesablanmasnn thlili, mssislrin maliyy vziyytini yaxladrmaq, msrflri v faliyytin nticlrini, glirlri v xrclri optimalladrmaq n tdbirlr hazrlanmas vziflri lav oluna bilr. Auditor yoxlanmasnda balansn, mnft v zrr haqqnda hesabatn trtib olunmasnn dzgnlyn, izahat mktubundak mlumatlarn doruluu myyn olunur. Auditor mnft v zrr haqqnda hesabat balans mnftinin v vergi tutulan mnftin hesablanmasnn dzgnlyn myyn etmk n yoxlayr. sas mqsd atmaq v ry vermk n auditor aadak msllr zr ry trtib edir.
1. Hesabatn mumi mqbulluu; - hesabatn tlbata uyunluu. 2. sasllq; - hesabatda gstriln mbllri daxil edilmsinin sasll. 3. Bitkinlik;

- mbllrin aktiv v passivliyinin hans mssisy

mxsusluu. 4. Qiymtlndirm; - dzgn qiymtlndirilibmi? 5. Tsnifat; - mbli onun yazld hesaba aid etmy sas varm?

6. Ayrlma; 7. Sliqlilik; 8. Ama; - kateqoriyalarn hams mal hesabatna daxil edilibmi? Auditin balca vziflrini sivil bazar myynldirir. Auditorlar (auditor tkilatlar) z faliyytlri prosesind hminin auditor xidmti gstrilmsi il bal aadak bir sra vziflri hll edirlr.
- mhasibat uotunun aparlmasnn v hesabatn trtib edilmsinin, tsrrfat

mliyyatlarnn qanuniliyinin yoxlanlmas; - mhasibat uotunun tkilind kmk gstrilmsi; - mhasibat uotunun brpasnda kmk gstrilmsi; - mhasibat (maliyy) hesabatnn trtibind kmk gstrilmsi; - vergilrin planladrlmasna v hesablanmasna kmk gstrilmsi; - ekspert qiymtlndirmlri v tsrrfat faliyytinin nticlrinin thlili; - maliyy b hquq msllrinin geni dairsi, marketinq, menecment, texnoloji v ekoloji msllr zr mslhtlr verilmsi;
- tsis sndlrinin v baqa sndlrin hazrlanmas; - glck trfdalar haqqnda informasiya verilmsi;

- sifariilr informasiya xidmti v s. Auditorun xidmtin tlbat aadak hallarla laqdar yaranmdr: 1. Mdiriyytl informasiya istifadilri (mkiyytilr, investorlar, kreditorlar) arasnda ixtilaflar olduu hallarda mdiriyyt trfindn qeyri-obyektiv informasiya verilmsi; 2. Qbul edilmi qrarlarn nticlrinin informasiyann keyfiyytindn asll; 3. nformasiyan yoxlamaq n xsusi biliklrin tlb olunmas; 4. ox zaman informasiyan istifadilrinin onun keyfiyytini qiymtlndirmk imkannn olmamas. Btn bu ilkin rtlr mvafiq hazrl, ixtisas, tcrbsi v bu cr xidmtlr gstrmy icazsi olan ekspertlrin (auditorlarn) xidmtlrin ictimai tlbat yaranmasna gtirib xarmdr.

Auditor yoxlamalar dvlt orqanlarna, mhkmlr, prokurorlua v mstntiqlr onlar maraqlandran maliyy hesabatnn dzgnlyn tsdiq etmk n lazmdr. Auditor xidmtlrini, bir qayda olaraq, tsrrfat subyektlrinin mdiriyyti sifari verir. Lakin bu funksiyadan istifad ednlr daha oxdur. Bunlar aadaklardr: mkdalar, vergi orqanlar, banklar v digr maliyy tsisatlar; potensial investorlar, ticart trfdalar v b. Auditin aadak nvlri vardr: 1. Mcburi v tbbsl (knll) audit; 2. Daxili v knar audit; 3. Tsrrfat faliyytinin auditi; 4. Uyunluq auditi; 5. Maliyy hesabatnn auditi v xsusi audit;
6. mliyyat auditi;

7. Dvlt orqanlarnn tapr il mcburi (icbari) audit;

8. Auditor xidmtinin baqa nvlri.

Auditor haqqnda AR Qanununda gstrilir ki, audit yoxlanmas mcburi v ya knll (tsrrfat subyektlrinin z tbbs il) ola bilr. Qanunvericiliy gr z maliyy hesabatlarn drc etdirmli olan tsrrfat subyektlri n, habel qanunvericilik aktlar il bilavasit nzrd tutlmu hallarda v ya slahiyytli dvlt orqanlarnn mvafiq qrarlarna sasn (onlarn sifarii il) hyata keiriln audit mcburi, digr hallarda is knlldr. Mcburi audit yoxlanmas bilavasit qanunvericilikd myynldirilmi hallarda v yadvlt orqanlarnn tapr il keirilir. Mcburi auditin hcmi v keirilm qaydas qanunvericilik normalar il tnzimlnir. Mvcud qanunvericiliy gr shmdar cmiyytlri, xarici investisiyal mssislr, banklar v digr kredit tkilatlar, sorta tkilatlar, mhdud msuliyytli cmiyytlr, investisiya fondlar, maliyy-snaye qruplar zr audit mcburidir. Bundan lav AR Mlki Mcllsind gstrilir ki, yekun gndk on iki ay rzind balans mbli vdvriyydn mdaxili mvafiq icra hakimiyyti

orqannn myynldirdiyi son mnbldn yksk olan hr bir hquqi xs, qoma da daxil olmaqla illik balans auditor trfindn yoxlanlmaldr. Tbbsl (knll) audit iqtisadi subyektiv qrar zr auditor (auditor firmas) il mqavil sasnda hyata keirilir. Bel yoxlamann xarakterini v miqyasn sifarii myyn edir. Daxili audit idaretm nzartinin ayrlmaz v mhm elementidir. Daxili audit tlbat olnunla laqdardr ki, rahbarliyin yuxar pillsi tkilatn v aa idaretm sturukturlarn faliyytin gndlik nzartl mul olmur. daxili audit bu faliyyt bard informasiya verir v menecerlrin hesabatlarnn dzgnlyn tsdiqlyir. Daxili audit balca olaraq ehtiyatlarn itkisinin qarsn almaq v mssis daxilind zruri dyiikliklr aparmaq n lazmdr. Knar audit tsrrfat subyektlrinin mhasibat uotunun v maliyy hesabatnn dzgnlyn qiymtlndirmk mqsdi il auditor formalar v srbst auditorlar trfindn mqavil sasnda aparlr. Srbst auditorun srbstliyi hm qanunvericilik, hm d etik normalarla myynldirilir. Daxili v knar audit bir-birini tamamlayr v eyni zamanda bir-birindn ciddi surtd frqlnir. Tsrrfat faliyytinin auditi mssisnin tsrrfat faliyytinin myyn mqsdlr n mntzm aparlan thlilini nzrd tutr. Tsrrfat subyektlrinin auditini bzn iin v ya inzibati idaretmnin smrliliyinin auditi adlandrrlar. Tsrrfat faliyytinin auditind myyn faliyyt nvlrinin obyektiv tdqiqi, hr trfli thlili nzrd tutulur. Auditin bu nv 3 mqsd dayr. - idaretmnin smrliliyinin qiymtlndirilmsi; - tsrrfat faliyytini yaxladrmaq imkanlarnn akara xarlmas; - faliyytin yaxladrlmasna v ya glck ilr dair tvsiyylr. Tsrrfat falliyytinin auditi hm mdriyytin sifarii il, hm d nc trfin, o cmldn dvlt orqanlarnn tlbi il keiril bilir.

Uyunluq auditi subyektin myyn maliyy v ya tsrrfat faliyytinin qpyulmu rtlr, qaydalara v qanunlara uyunluunu myynldirmk mqsdi il hmin faliyyti thlil etmkdn ibartdir. Dvlt aktlar il myynldirilmi tlblr uyunluq auditini bu aktlarn icrasna nzart edn dvlt orqannda ilyn mfttilr v ya bu cr nzartin taprld knar auditorlar aparrlar. Maliyy hesabatnn auditi subyektin hesabatnn myynldirilmi meyarlara v mhasibat uotunun hamlqla qbul edilmi qaydalarna uyunluu haqqnda ry vermk mqsdil hmin hesabat yoxlamaqdan ibartdir. Hmin audit hesabatlar yoxlanlan irktin dvt etdiyi knar auditorlar trfindn aparlr. Adtn meyar olaraq hamlqla qbul edilmi mhasibat prinsiplri gtrlr. Maliyy hesabatna n mumi halda mhasibat balans, mnft v zrrlr haqqnda hesabat, pul vsaitlrinin hrkti haqqnda hesabat v digrlri daxildir. Maliyy hesabatnn auditinin nticlri drc olunaraq istifadilr gndrilir. Xsusi audit tsrrfat subyektlrinin faliyytind myyn prosedurlara, normalara v qaydalara ml olunmasnn konkret msllrin yoxlandr v adtn, mdirlrin faliyytinin qanuniliyini, dzgnlyny v smrliliyini, vergi hesabatnn trtibinin, sosial fondlardan istifadnin dzgnlyn v sairni tsdiqlmk mqsdi dayr. mliyyat auditi mhsuldarl v smrliliyi qiymtlndirmk mqsdil tsrrfat sisteminin faliyyt prosedurlar v metodlarnn hr hans bir hisssinin yoxlanlmasdr. Bu audit baa atdqdan sonra adtn menecer mliyyatlar tkmilldirmy dair tvsiyylr verilir. Bu auditd yoxlamalar mhasibat uotu il mhdudlamr. Yoxlamalar tkilat sturukturunun, kompter mliyyatlarnn, istehsal metodlarnn, marketinq v auditorun ixtisasl olduu hr hans baqa sahnin qiymtlndirilmsini hat ed bilr. Auditorlar (auditor tkilatlar) auditor yoxlamalar keirmkl yana, tsrrfat subyektlrin, sahibkarlara v fiziki xslr msllrin geni dairsi zr mslhtlr verilmsi klind xidmtlr gstr bilr.

Mslhtlrin keirilmsi praktikas gstrir ki, auditora mracit olunan msllrin n oxu vergi qanunvericiliyi il baldr. Hquq msllri zr mslhtlr verilmsi auditor xidmtlrinin xsusi nvdr. Auditor firmalar qeyri-dzgn mslht n qanunvericiliy gr slind he bir msuliyyt damasalar da sifariiy qeyri dzgn mslht verilmsi v bunun nticsindki shv sifariid hr hans nqsann yaranmas auditor firmasnn icmin mnfi tsir gstrir (gr mqavil yoxdursa). Beynlxalq tcrby sasn btn auditorlar 2 qrupa (tip) blmk olar. 1. Knar v ya srbst auditorlar; 2. Daxili auditorlar. Knar v ya srbst auditorlara beynlxalq tcrbd aadaklar aiddir; a) andl mhasiblr (Byk Britaniya) vya diplomlu ictimai mhasiblr (AB), mhasib-ekspertlr v ya hesab komissarlar (Fransa), tsrrfat nzartilri v kitab nzartilri (Almaniya) v s; b) auditor firmalar; c) dvlt idarlrinin auditorlar. Daxili auditorlar, - onlar sturuktur tkilat blmlrinin tfti etdiklri tsrrfat sistemlrinin qulluqulardrlar, lakin mdiriyytin trkibind, yni yoxladqlar, tfti etdiklri blmlrdn v faliyyt nvlrindr asl olmayaraq ilyirlr. Maliyy hesabatlarnn bir oxu istifadilri auditl mhasibat uotunu qardrrlar. Bu ondan irli glir ki, ksr halarda audit mhasibat informasiyas il baldr v auditorlarn bir oxu mhasibat ilrind olduqca sritlidirlr. Bzi lklrd auditin sas hisssini yerin yetirn xslrin andl mhasiblr v ya diplomlu ictimai mhasiblr adlandrlmas is dolad daha da artrr. Mhasibat uotu qrarlar qbul etmk n informasiya hazrlanmasndan tr mntiqin kmyi il iqtisadi hdislrin yazl, tsnifat v onlara yekun vurulmas prosesidir. Mhasibat mlumatlarnn auditi aparlarkn yazl informasiyasnn yoxlanlan dvrd ba vermi iqtisadi hadislri dzgn ks etdirib-etdirmdiyi

myynldirilir.

Mhasibat

qaydalar

mhasibat

informasiyasnn

dzgn

formaladrldn qiymtlndirmk n meyar olduu n bu informasiya il mul olan hr bir auditor hmin qaydalar yax bilmlidir. Auditor ninki mhasibat uotunu baa dmlidir, hm d auditor sbutlarnn ylmasnda v rhind sritli olmaldr. Auditoru mhasibdn frqlndirn d budur. Auditl tftiin frqlri aadak kimidir: 1. Mqsdlrin gr: Audit maliyy hesabatnn dzgnly bard fikrin ifad olunmasn, sifariiy xidmtlr, kmk gstrilmsi, onunla mkdal ks etdirdiyi halda, tfti nqsanlarn aradan qaldrlmasn v mqssirlrin czalandrlmas mqsdini gdr. 2. Xarakterin gr: Auditor sahibkarlq faliyyti olduu halda, tftii icra faliyyti, srncamlarn icrasdr. 3. Qarlql mnasibtlrin sasna gr: Auditd-fqi laqlr, sifarii il qarlql mnasibtlrd hquq brabrliyi, onun qarsnda hesabat; Tftid-aquli laqlr, yuxar pill trfindn tyinetm, icra haqqnda onun qarsnda hesabat. 4. Xidmtlrin dni prinsipi: Auditd sifarii, tftid yuxar pill v ya dvlt orqan dyir. 5. mli vziflr: Auditd-sifariinin maliyy vziyytinin yaxladrlmas, passivlrin (investorlarn, kreditorlarn) clb edilmsi, sifariiy kmk v mslhtlr, tftid-aktivlrin qorunmas, sui-istifadlrin qarsnn alnmas v profilaktikas. 6. Nticlr: Auditd-auditor ryi, tftid-tfti akt yazlr.

Azrbaycan Respublikasnda auditor xidmtinin tkilini, onun hyata keirilmsinin hquqi saslarn, auditorun funksiyalarn, hquqlarn v vziflrini Auditor haqqnda Qanun myyn edir. Bu Qanun mlkiyyt formasndan v tkilati-hquqi atbeliyindn asl olmayaraq, Azrbaycan Respublikas razisind faliyyt gstrn btn mssislr, tkilatlara v idarlr amil edilir. Qanuna gr audit mal istehsal v sat, xidmt gstrilmsi v i grlmsi il mul olan tsrrfat subyektlrind mhasibat uotunun dqiq v drst aparlmasnn, mhasibat v maliyy hesabatlarnn mstqil yoxlanlmasdr. Tsrrfat subyektlrind mqavil sasnda maliyy - tsrrfat faliyyti sahsind yoxlama, ekspertiza, thlil aparmaq v yazl ry vermk, mhasibat uotu qurmaq, hesabat gstricilrinin drstlyn tsdiq etmk v auditorun pe faliyytin uyun olaraq maliyy - tsrrfat mnasibtlri sahsind digr xidmtlri gstrmk auditor xidmti hesab edilir. Azrbaycan Respublikasnda auditor xidmti qanunvericiliy uyun olaraq srbst auditorlar v auditorlar tkilatlar trfindn gstrilir. Srbst auditorlar Azrbaycan Respublikas Auditorlar Palatasnn verdiyi lisenziyaya sasn respublika razisind srbst auditor xidmti gstrmk hququnu ld etmi fiziki xsdir. Azrbaycan Respublikasnda srbst auditor hququnu ld etmk n aadaklar tlb olunur: a) Azrbaycan Respublikasnn vtnda olmaq; b) mhkmnin qanuni qvvy minmi hkm il maliyy-tsrrfat mnasibtlri sahsind myyn vziflr tutma v ya myyn faliyytl mul olma hququndan mhrum edilmmk v ya bu nv cza il bal mhkumluun qanunvericilikd myyn edilmi qaydada dnilmsi;
c) mhasibat uotu, maliyy, iqtisad v hquqnas ixtisaslar ali thsil v

ixtisas zr az 3 il i starjna malik olmaq; ) srbst auditor imtahanlarn vermk.

Tamah mqsdi il cinayt trtmk stnd mhkum olmu v mhkumluu qurtarmam xslr auditor ola bilmz. Auditor tkilat Auditorlar Palatasnn verdiyi lisenziya sasnda Azrbaycan Respublikasnn razisind auditor xidmtini gstrmk hququnu ld etmi v nizamnamsin gr yegan faliyyt sahsi bu xidmt nv olan hquqi xsdir. Bu tkilatn yaradlmas n az 3 srbst auditor olmaldr. Audit dair qanunvericiliy gr srbst auditorlar v auditor tkilatlar dvlt qeydiyyatna alndqdan sonra sonra 5 il mddtin veriln lisenziya sanda faliyyt gstrirlr. Srbst auditor v auditor tkilat aadak hquqlara malikdirlr: a) qanuna sasn v sifarii il balanm mqavilnin rtlrin uyun olaraq auditin forma v metodlarn srbst myynldirmk;
b) sifariinin maliyy-tsrrfat faliyytin dair btn sndlrlk tan

olmaq v yoxlama n onlar almaq, pul mbllrinin, maddi srvtlrin mvcudluunu yoxlamaq v audit cn lazm olan digr mlumatlar almaq; c) sifariinin rhbrliyindn v iilrindn yazl izahat almaq; ) slahiiytli dvlt orqanlarnn sifarii il auditor xidmti gstrrkn myyn etdiklri pozuntu v nqsanlar haqqnda onlar qarsnda msl qaldrmaq. d) auditin keirilmsin mqavil sasnda baqa auditorlar clb etmk; e) yoxlanlan tsrrfat subyekti trfindn audit n lazm olan sndlr tqdim edilmmsi haqqda audit yoxlanmasn keirmkdn imtina etmk. Qanunvericilikd srbst auditorlarn v auditor tkilatmalnn vziflri aadak kimi myynldirilmidir: a) auditin aparlmasnda Azrbaycan Respublikas qanunlarna hkmn riayt etmk; b) auditor yoxlamalarn v digr auditor xidmtlrinikeyfiyytl hyata keirmk; c) sifariinin mhasibat uotunun v hesabatnn vziyytini, dzgnlyn, qvvd olan qanunlara v normativ aktlara uyunluunu yoxlamaq;

) sifariinin tlbi il aparlan audit zaman ld ediln mlumat mxfi saxlamaq; d) yoxlamann gediind alnm v ya trtib edilmi sndlrin qorunub saxlanmasna tmin etmk; e) tsrrfat subyektinin tlbi il ona auditin aparlmasna dair qanunvericiliyin tlblri, trflrin hquq v vziflri, habel auditor ryind olan irad v nticlr n sas olan normativ aktlar barsind trafl mlumatlar vermk. Auditorlar v auditor tkilatlar z vziflrini lazmnca yerin yetirmdikd AR qanunvericiliyind v sifarii il balanm mqavillrin rtlrin uyun olaraq mlak msuliyytin clb oluna bilrlr. Auditora v auditor tkilatlarna AR razisind auditor xidmti hyat keirmk hququ vern lisenziya Auditorlar Palatasnn qrar il geri alna bilr. Auditorlar Palatas auditor tkilatlarn maliyy-tsrrfat faliyytinin qanunun mdalarna uyunluunu yoxlayr v onlarn iin nzart edir. Auditor faliyytinin tnzimlnmsi Auditor xidmti haqqnda AR Qanunu il yana, audit dair digr qanunvericilik aktlarnda, o cmldn, Xarici investisiyann qorunmas haqqnda, Sorta haqqnda, Shmdar cmiyyti haqqnda, Bldiyylrin maliyysinin saslar haqqnda, Purokurorluq haqqnda, Mhdud msuliyytli mssislr haqqnda, traf mhitin mhavizsi haqqnda, nvestisiya fondlar haqqnda Qanunlarda, bank qanunvericiliyind v mlki, cinayt, vergi mclllrind z ksini tapmdr. Mlki mclly sasn, auditor yoxlamasnn naticlri haqqnda yazl hesabat trtib etmlidir. Auditor yoxlamalar nticlrinin iqtisadi inkiafnda mhm rol oynadn nzr alaraq, bir ox dvltlrd auditor xidmti qanunvericilikl tkil olunur v beynlxalq standartlara uyun tnzimlnir. Beynlxalq tcrb v dnya praktikas gstrir ki, auditin dvlt tnzimlnmsini tkil etmk, bu xidmtin inkiafn v tkmilldirilmsini tmin etmk, dvltin, tsrrfat subyektlrinin v auditorlarn mnafelrini qorumaq, bu sahd qanunvericilik v normativ hquqi aktlarn tlblrin riayt olunmasna

nzart etmk mqsdi il auditorlarn ali qurumlar yaradlr. Onlar palata, federasiya, assosiasiya, komit v digr tkilat kimi faliyyt gstrirlr. Sahibkarlq faliyytinin bir nv olan audit bazar mnasibtlri istiqamtind inkiaf edn lk iqtisadiyyatnn yeni sturukturu kimi, sasn iki formada hyata keirilir: Srbst auditorlar v auditor tkilatlar. Bunlar haqqnda yuxarda mlumat verilmidir. Sahibkarlq faliyyti haqqnda v Auditor xidmti haqqnda AR Qanunlarna, AR Prezidentinin 1997-ci il 27 yanvar tarixli 543 sayl Frman il tsdiq edilmi Bzi sahibkarliq faliyyti nvlrin xsusi razlq (lisenziya) tlb olunan faliyyt nvlrinin siyahsnn tsdiq edilmsi haqqnda AR Prezidentinin 1997-ci il 4 oktyabr tarixli 637 sayl Frmanna v AR Nazirlr Komitsinin 1998-ci il 13 yanvar tarixli 9 sayl qrar il tsdiq edilmi AR-nn razisind auditor faliyyti il mul olmaq n xsusi razlq (lisenziya) verilmsi Qaydalarna mvafiq olaraq auditor faliyyti il mul olmaq n xsusi razlq (lisenziya) verilmsi Auditorlar Palatasna hval edilmidir. Azrbaycan Respublikas razisind auditor faliyyti il mul olmaq hququ vern lisenziya almaq n rizi Auditorlar Palatasna aadaklar tqdim etmlidir: a) lisenziya almaq n riz; b) mssisnin tsisi sndlrinin surti; c) sahibkarlq faliyyti il mul olan fiziki xslrin vergi orqanlar trfindn uota alnmas haqqnda hadtnamnin surti; ) lisenziya almaq n dvlt rsumunun dnildiyini tsdiq edn snd. Lisenziya verilmsindn aadak hallarda imtina edilir: a) Nzrd tutlmu sndlr tqdim edilmdikd; b) rizinin tqdim etdiyi sndlrd qeyri dqiq v ya thrif olunmu mlumatlar olduqda; c) auditor faliyytinin hyata keirilmsi n qanunvericilikl myyn olunmu zruri rtlr tmin olunmadqda (ixtisas hazrl, thsil, staj v s.)

) rizi, vvllr auditor faliyyti gstrmk n ald lisenziyann faliyyti lisenziya vern orqann tbbs il dayandrld dvrd mracit etdikd; d) qanunvericilikd nzrd tutulan digr hallarda. Lisenziyann qvvd olma qaydalarna nzarti Auditorlar Palatas hyata keirir. Auditorlar Palatas lisenziyann faliyyti dayandrld haqqnda qrar qbul etdiyi andan 5 gn mddtind lisenziyann sahibin v dvlt vergi orqanlarna yazl kild mlumat verir. Lisenziyann faliyytinin dayandrlmasna sbb olan hallar dayiildikd lisenziyann faliyyti lisenziyann sahibinin mracitin sasn brpa edil bilr. Beynlxalq tcrbd auditorlarn pe etikas mcllsi auditorlarn davran normalarn v mumi mqsdlr nail olmaq n auditorlar trfindn riayt edilmli olan fundamental prinsiplri myyn edir. Auditor pesinin mqsdi camiyytin tlbatnn dnilmsin ynldilmi myin maksimum smrliliyinin ld edilmsi n yksk pe sviyysini tmin etmkdir. Bunun n aadak drd sas tlbat yerin yetirilmlidir: mtbrlik, pekarlq, xidmtlrin keyfiyyti, etimad. Auditor qarsnda duran mqsdlr nail olmaq n o, auditor etikasnn aadak prinsiplrini yerin yetirmlidir: dzgnlk, obyektivlik, mxfilik, pe davran, pe normalar. Auditorlar dzgnlk, obyektivlik v msqillikl bir araya smayan hr hans maraqdan uzaq olmaldr. Azrbaycan Respublikasnn razisind gstriln auditor xidmtinin keyfiyytin nzartin mahiyytini, nvlrini, onun hyata keirilmsinin sas prinsiplrini v formalarn myyn edmk mqsdi il Auditor xidmti haqqnda, AR Qanununa va Auditin keyfiyytin nzart beynlxalq audit standartlarna uyun olaraq Auditin keyfiyytin nzart milli audit standart ilyib hazrlanmdr. Keyfiyyt nzartin iki nv mvcuddur: daxili nzart; knar nzart.

Auditin keyfiyytin daxili nzart auditor tkilatnn rhbrliyi v srbst auditorlar auditin planladrlmasnn, audit qayda v prosedurlarnn ttbiqinin qvvd olan qanunvericiliyin v audit standartlarnn tlblrin uyunluunu v onlara riayt olunmasna tmin etmkdn ibartdir. Daxili nzart iki formada hyata keirilir: mumi nzart, ayr-ayr audit prosedurlar zr nzart. Daxili nzart mvafiq auditor tkilatnn rhbrliyi v srbst auditorlarn zlri trfindn hyata keirilir. Daxili nzart qaydalar auditor tkilat trfindn tsdiq edilir. Bu zaman aadaklar nzr alnr: pekarlq tlblri, sritlilik, tyin etm, slahiyytlr, mslhtlr, sifariilr v onlarla laq saxlanlmas, yoxlama. Auditin keyfiyytin knar nzart auditor tkilat v srbst auditor trfindn gstriln auditor xidmtlrininkeyfiyytininv daxili nzart sisteminin qiymtlndirilmsindn ibartdir. Knar nzart AR Auditorlar Palatas trfindn hyata keirilir. O, iki formada aparlr. - auditin keyfiyytin daxili nzart sisteminin qiymtlndirilmsi; - auditor tkilat trfindn gstrilmi auditor xidmtlrinin keyfiyytin nzart. Knar nzartin hyata keirilmsinin metod v sullar Auditorlar Palatas trfindn tsdiq edilmi proqram v tlimatlar il tnzimlnir. Azrbaycan Respublikasnda auditor xidmtinin dvlt tnzinlnmsini tkil etmk, bu sahd olan v AR-da auditor xidmtinin inkiafna v tkmilldirilmsin ynlminormatv aktlarn layihlrini, tdbirlr sistemini hazrlamaq, dvltin tsrrfat subyektlrinin v auditorlarn (auditor tkilatlarnn) mnafelrini mdafi etmk, z faliyytind Auditor xidmti haqqnda Qanundan, digr qanunvericilik v normativ-hquqi aktlardan irli gln tlblri auditorlar (auditor tkilatlar) trfindn riayt olunmasna nzart etmk mqsdil AR-nn Auditor Palatas yaradlmdr. Auditor Palatasnn faliyyti onun sasnamsi il tnzimlnir.

Azrbaycan

Respublikasnn

Auditor

Palatas

haqqnda

sasnam

Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin 1995-ci il 19 sentyabr tarixli 1115 sayl qrar il tsdiq edilmidir. Auditor faliyytinin sas vzifsi, mlkiyyt formasndan asl olmayaraq, btn tsrrfat subyektlrind maliyy v mhasibat uotunun dqiq v dzgn aparlmasn tmin etmk mqsdi il respublikada auditor xidmtinin iini tkil etmkdn v mvcud qanunvericiliy uyun olaraq onun inkiaf v faliyytinin tkmilldirilmsi n tdbirlr hyata keirmkdn ibartdir. Palatann sdrini v sdr mavininin AR-nn Milli Mclisi tyin edir. Cari ilrin aparlmas v mli xidmti funksiyalarn yerin yetirilmsi n Palatada idaretm orqan ura yaradlr. Auditor apard audit v onun nticsin dair verdiyi ry gr msuliyyt dayr. Auditor faliyyti il bal auditorun dad msuliyyti, onun nvlrinin, drcsini v yaranma rtlrini myynldirmk mqsdi il AR-nn Auditorlar Palatas trfindn Auditorun msuliyyti milli audit standart hazrlanmdr. Auditorlar v auditor tkilatlar z vziflrini lazmnca yern yetirmdikd qanunvericiliy uyun olaraq mlak msuliyytin clb edil bilrlr. Auditorun msuliyytin iki mvqedn baxla bilr: a) qbul edilmi hquqi v normativ aktlarn tlblrinin pozulmasna gr; b) audit standartlarna mvafiq olaraq audit aparlan zaman lazmi pekarlq gstrilmmsin gr. Dvlt qarsnda msuliyyt qanunvericilikl myyn edilmi cza v crimlrl, sifarii qarsnda msuliyyt is mqavilnin rtlrin gr myyn edilir. Auditorun msuliyytinin nvlri aadaklardr: a) intizam msuliyyti; b) mlki msuliyyt; c) cinayt msuliyyti. Auditorun intizam msuliyyti Auditorlar Palatas trfindn, mlki v cinayt msuliyytlri is mhkm orqanlar trfindn AR-nn mvafiq qanunvericilik v normativ-hquqi aktlarna sasn myyn edilir.

Auditorun msuliyyti myyn edilrkn aadaklar nzr alnmaldr: a) sifariiy zrr dyib-dymmsi; b) auditorun z vzif borcunu yerin yetirrkn sritsizliy, diqqtsizliy, shlnkarla yol verib-vermmsi. Auditi aparlmasna dair mqavilnin Trflrin msuliyyti blmsind hr birinin dad msiliyytin rtlri ks etdirilir. Burada msuliyytin yaranmasna sbb olan rtlr, msuliyytin nv v hcmi nzrd tutlur. Sifariilrin maliyy vziyyti barsind yaln fikir nticsind vurulan zrrin dnilmsi n yalnz onun mlkiyytisi deyil, hm d nc xslr: yoxlanlan mssisnin kreditorlar, yoxlanlan mssis il igzar mnasibtd olan banklar, sorta takilatlar digr hquqi v fiziki xslr auditora qar mlak iddas qaldra bilrlr. Mtbr olmayan auditor ryi illik mhasibat hesabatnda olan informasiyann istifadisi kimi nc xslri aldada v onlarn zlrin mhm zrr vura biln i grmy svq ed bilr. Trflr balanm mqavilnin mvcudluunu, mzmunu v mqavilnin balanmas n zruri olan sndlri mxfi saxlamaqla trf mqabilinin rsmi razl olmadan nc trf he bir mlulat vermirlr. Auditorda saxlanlan mxfi xarakterli sndlrin v digr mlumatlarn hquq mhaviz orqanlar trfindn auditor yoxlamasndan keiriln sndlrin sahiblri olan xslr qar myy olunmu qaydada cinayt ii qaldrldqdan sonra mhkmnin qrarna sasn yol verilir. Mxfiliy dair tlblr auditorun v auditor tkilatlarnn faliyytinin Auditor xidmti haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununun 20-ci maddsin mvafiq olaraq yoxlanlmas hallarna amil edilmir.

Yoxlama n suallar.
1.Auditin mahiyytini izah edin.

2.Auditin iqtisadi rtlrini myyn edin. 3.Auditin mqsdi v qarsnda duran vziflri myyn edin. 4.Auditin hans nvlri mvcuddur? 5.Auditin baqa iqtisadi nzart formalar il laqlrini myyn edin. 6.Azrbaycanda auditin inkiaf mrhllrini gstrin.

7. Azrbaycanda
tnzimlnir?

audit

faliyyti

hans

normativ-hquqi

sndlrl

8. Auditin nvlrini gstrin. 9. Auditor tkilatlar trfindn gstriln xidmtlri gstrin.

Mvzu 2. Audit standartlar v auditin planladrlmas

Plan 1.Audit standartlarnn mahiyyti v mqsdi. 2.Beynlxalq audit standartlarnn sas prinsiplri v onlarn tsnifat.

3.Audit zr pekarlq norma v standartlarn hazrlanmasnda Beynlxalq Mhasiblr Federasiyasnn v Audit tcrbsi zr Beynlxalq komitnin rolu. 4. Azrbaycanda Beynlxalq Audit Standartlarnn ttbiqi. 5. Auditin planladrlmasnn mahiyyti v onun prinsiplri. 6. Auditin planadrlmasnda sas mrhllr. 7. Audit ilrinin planladrlmasna dair ilkin mlumatlar v audit proqramnn hazrlanmas. Audit standartlar z pe vziflrini yerin yetirrkn auditorlarn rhbr tutmalar olduqlar normativ materialdr. Audit standartlar, audit aparlmas rtlrindn asl olmayaraq, auditor pesinin btn nmayndlri trfindn metodoloji msllr v baza prinsiplrin riayt edilmkl, auditin aprlmasna mumi yanaman, auditor yoxlmsnn hcmini, auditor hesabatnn nvlrini myyn edir. Audit standartlarnn mqsdi, audit dair vahi baza tlblrini formaladrmaq v auditin keyfiyytin normativ tlblri myynldirmkl, auditin etibarllna tminat vermkdir. Audit edilmlidir: 1. Audit aparlmaldr.
2. Auditor z z fikriniyrtmkd mstqil olmaldr. 3. Auditor audit yoxlamasn dzgn v pekarlqla aparmal v obyektiv

standartlar mvafiq

ilnib pekar

hazrlanarkn srity

aadak olan

prinsiplr xslr

riayt

malik

trfindn

auditor ryi trtib etmlidir.

4. Auditor yoxlamasn aparlmas n auditpr plan v proqram trtib

etmlidir.
5. Auditor z xsusi faliyytini planladrmaq mqsdil sifariini daxili

nzart sistemi haqqnda kifayt qdr mlumata malik olmaldr.

6. Auditor mhasibat (maliyy) hesabatlarrnn dzgnly haqqnda ry

vermk n auditor yoxlamas zaman kifayt qdr auditor sbutlar toplamaldr.

7. Auditor z ryind hesabatn uot qaydalarna v normalarna uyun olub

olmamasn gstrmlidir.
8. Auditor ryind vvlki hesabat dvr il mqayisdsifariinin uot

siyastindki dyiikliy sbb olan rait ks etdirmlidir.

9. Auditor ryind nqsan gstrilmdikd, mhasibat (maliyy) hesabatn-

dak mlumatlar dzgn hesab edilir.

10. Auditor z ryind mhasibat (maliyy) hesabatlarnn dzgnlyn dair

qeydlr etmli v ya auditor ryinin trtib olunmm sbblri gstrilmlidir. Audit standartlar 3 qrupa blnr: I mumi standartlar. II Auditor yoxlamasnn aparlmas standartlar. III Hesabatn (aktn) trtib edilmsi standartlar. I mumi standartlar. 1.Yoxlama texniki hazrla v tcrby malik olan auditor trfindn aparlmaldr. 2. Auditor trfindn yerin yetiriln ilr aid btn msllr zr hmi mstqillik tmin edilmlidir. 3. Hesabatlarn trtibi v yoxlanlmas zaman bunlara diqqtl, obyektiv v pekarlqla yanalmaldr. II Auditor yoxlamasnn aparlmas standartlar. 1. lr kifayt qdr yax planladrmal v onlarn yerin yetirilmsin lazmi nzart edilmlidir. 2. Mvcud daxili nzartin yrnilmsi v qiymtlndirilmsi vacibdir, nki, buna sasn yoxlamann hcmini myyn etmk olar v audit prosesi ola bilsin ki, mhdudladrlsn. 3. Sbutedici materiallarn, ifahi sorularn, yoxlama materiallarnn, riyazi materiallarn, thlilin nticlrini almaq lazmdr ki, maliyy (mhasibat) hesabatlarna veriln ryi saslandrmaq n kifayt qdr sbutlar toplanm olsun. III. Hesabatn (aktn) trtib edilmsi standartlar.

1. Hesabatda (aktda) hans maliyy (mhasibat) hesabatlarnn yoxlanld v hmin hesabatlarn mhasibat uotu qaydalarna mvafiq trtib edilib-edilmdiyi gstrilmlidir. 2. Hesabatda (aktda) vvlki dvrl mqayisd yoxlanlan btn dvr rzind hmin qaydaya riayt edilib edilmdiyi gstrilmlidir. 3. Maliyy (mhasibat) hesabatlarndak mlumatlarn dzgnly v dqiqliyi myyn edilmlidir. 4. Hesabatda (aktda) ryin trtib edilmmsi sbbi gstrilmlidir. Auditin standartlar auditin feyfiyytli aparldn mhkm sbut etmk v auditorlarn msuliyyt drcsini myyn etmk n sasdr. Eyni zamanda audit standartlar el bir bazadr ki, onun sasndaauditorlarn hazrlanmas, tkmilldirilmsi v pe hazrl sviyysinin yksldilmsizr tdris proqramlar hazrlanr. Audit zr pekarlq norma v standartlarnn ilnib hazrlanmas il bir ne tkilat, o cmldn Beynlxalq Mhasiblr Federasiyas, Audit Tcrbsi zr Beynlxalq Komit v baqalar mul olur. Audit Tcrbsi zr Beynlxalq Komit iki mqsd xidmt edir: 1. audit zr pekarlq sviyysi mumdnya sviyysindn aa olan lklrd auditi inkiaf etdirmk; 2. imkan daxilind beynlxalq sviyyd audit yanama yrtmk. Bir sra lklrd icaz verilib ki, beynlxalq audit standartlarnn bazasnda z milli standartlarn ilyib hazrlasnlar. Msln, Avstraliya, Kipr, Braziliyi, Hindistan, Hollandiya v s. Bzi lklr z milli standartlarnn ilnib hazrlanmasna icaz verilmmidir. Onlar yalnz beynlxalq audit standartlarndan z standartlar kimi istifad ed bilrlr. Msln, Malaziya, Fici, ri-Lanka, Nigeriya v s. nkiaf etmi lklrdn Kanada, Byk Britaniya, rlandiya, AB v Trkiynin z milli audit standartlar vardr.

Audit Tcrbsi zr Beynlxalq Komit trfindn ilnib hazrlanm v Beynlxalq Mhasiblr Federasiyas trfindn qbul edilmi 30 beynlxalq audit standart aadaklardr. 1-ci standart: Maliyy hesabatlarnn auditinin mqsdi v mumi prinsiplri; Bu audit standartlarnn mqsdi maliyy hesabatlarnn auditini tnzimlyn mumi prinsiplr v mqsd zr tvsiyylrin verilmsi v standartlarn myyn edilmsindn ibartdir. 2 standart: Audit dair svdlmnin rtlri. Audit standartlarnn mqsdisifariinin xahii il auditin etibarlnn azalda bilck svdlmnin rtlrinin dyimsi haqqnda auditorun cavabnn trtib edilmsi v sifarii il svdlmnin rtlrinin razladrlmamasna dair tvsiyylrin verilmsi v standartlarn myyn edilmsindn ibartdir. 3 c standart: Auditor ilrinin keyfiyytin nzart. Bu audit standartlarnn mqsdi aadaklara dair mnasibtd keyfiyyt nzart zr tvsiyylrin verilmsi v standartlarn myyn edilmsindn ibartdir. a) mumilikd auditor ilrin dair auditor firmasnn prosedurlr v siyasti zr; b) auditor yoxlamas apararkn auditorun assisentin taprlan ilr aid olan prosedurlar zr; 4 c standart: Sndlr. Audit standartlarnn mqsdi maliyy hsabatnn auditi zaman sndldirilmnin aparlmas bard tvsiyylrin verilmsi v standartlarn myyn edilmsindn ibartdir. 5 ci standart: Frldaqlq v shvlr. Audit standartlarnn mqsdi maliyy hesabatnn auditi zaman frldaqlq hallarna v shvlr baxlmas zr auditorun vziflrin dair tvsiyylrin verilmsi v standartlarn myyn edilmsindn ibartdir. 6 c standart: Maliyy hesabatlarnn auditi zaman qanunlarn v normativ aktlarn nzr alnmas.

Audit standartlarn mqsdi maliyy hesabatnn auditi zaman auditorun qanunlar v normativ aktlar nzr almaq vziflrin dair tvsiyylrin verilmsi v standartlarn myyn edilmsindn ibartdir. 7 ci standart: Planladrma. Audit standartnn mqsdi maliyy hesabatnn planladrlmas zr tvsiyylrin verilmsi v standartlarnn myyn edilmsindn ibartdir. 8 ci standart: Biznes birliyi. Audit standartnn mqsdi biznes birliyinin mahiyyti, audit yoxlamasnda itirak edn auditor v auditor heyti n biznes birliyinin baa dlmsinin n n vacib olmas, bunun n n auditin btn mrhllrin aid edilmsi, habel auditorun hmin birliy nec yiylnmsi v onon ttbiq edilmsi bard izahatlarn verilmsi v standartlarn myyn edilmsindn ibartdir. 9 cu standart: Auditd hmiyytlilik. Audit standartnn sas mqsdi hmiyytlilik v onun auditor riski il qarlql laqsi konsepsiyasna dair tvsiyylrin verilmsi v standartlarnn myyn edilmsindn ibartdir. 10 cu standart: Risklrin qiymtlndirilmsi v daxili nzart sistemi. Auditor standart mqsdi uotu v daxili standart sistemin dair, habel auditor riski v onun trkib hisslri: labd risk, nzart sistemi riski v akar etmmk riski haqqnda mlumatlarnalnmas zr tsiyylrin verilmsi v standartlarnn myyn edilmsindn ibartdir. 11 ci standart: Kompter mlumatlar sistemi raitind audit. Audit standartnn mqsdi kompter mlumatlar sistemi raitind audit aparlmas zaman riayt edilmsi zruri olan prosedurlara dair edilmsi v standartlarn myyn edilmsindn ibartdir. 12 ci standart: Xidmt tkilatlarn xidmtindn istifd edn subyektlrin auditi. Audit standartnn mqsdi xidmt tkilatlarnn xidmtindn istifad edn sifariinin auditoru n tvsiyylrin verilmsi v standartlarn myyn edilmsindn ibartdir.

13 c standart: Auditor sbutlar. Auditor standartnn mqsdi maliyy hsabatnn auditi zaman ld edilmsi zruri olan auditor sbutlarnn kmiyyti v keyfiyyti, habel auditor sbutlarnn ld edilmsi mqsdil yerin yetiriln prosedurlar haqqnda tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 14 c standart: Audit sbutlar xsusi maddlr baxlmas. Audit standartnn mqsdi maliyy hesabatnn ayr ayr xsusi mbllrinin v digr mlumatlarn aqlanmasna dair Auditor sbutlar beynlxalq stanadrtna lavlr edilmsi barsind tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 15 ci standart: lk auditor yoxlamas ilkin qalq. Audit standartnn mqsdi maliyy hesabatnn audiyi ilk df v yaxud vvlki dvrd baqa auditor trfindn aparld hallarda ilkin qala dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 16 c standart: Analitik prosedurlar. Audit standartnn mqsdi auditor yoxlamas aparlan zaman analitik prosedurlarn ttbiqin dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 17 ci standart: Auditorun semsi. Audit standartnn mqsdi auditorun semsi prosedurlarndan istifad zr, habel auditor sbutlarnn toplanmas mqsdil yoxlama n maddlrin seilmsinin digr vasitlrindn istifad olunmas zr tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 18 ci standart: hmiyytli qiymtlndirmnin auditi. Audit standartnn mqsdi maliyy hesabatnn ks etdiriln hmiyytli qiymtlndirmnin auditin dair tvsiyylrin v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 19 cu standart: laqdar trflr. Audit standartnn mqsdi laqdar trflr haqqnda mlumatlarn aqlanmas beynlxalq maliyy hesabatlar standartna v yaxud uyun tlblr

mvafiq olaraq sas mqliyy hesabatlarna daxil edilib edilmsindn asl olmayaraq laqdar trflr v onlarla aparlan mliyyatlara dair ttbiq ediln audit prosedurlar v auditorun vziflri haqqnda tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 20 - ci standart: Sonrak hadislr. Audit standartnn mqsdi sonrak hadislrl laqdar auditorun vzivlrin dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 21-ci standart: Mssisnin faliyytind fasilsizlik haqqnda ehtimal. Audit standartnn mqsdi maliyy hesabatnn yoxlanmas zaman mssisnin faliyytind fasilsizlik haqqnda ehtimaln maliyy hesabatnn trtib edilmsi n sas hesab edilmsinin mnasibliyi bard auditorun vziflrin dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 22-ci standart: Rhbrliyin mlumat. Audit standartnn mqsdi tsrrfat subyektlrinin rhbrliyi trfindn tqdim edilmi mlumatlarn auditor sbutu kimi qiymtlndirilmsi v sndldirilmsi, elc d rhbrlik trfindn mvafiq mlumatn tqdim edilmsindn imtina edilmsi zaman auditorun hrktin dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 23-c standart: Baqa auditorun iinin nticsindn istifad edilmsi. Bu standartnn mqsdi tsrrfat subyektlrinin mhasibat (maliyy) hesabatna daxil ediln bir v ya bir nec blmnin maliyy informasiyasn yoxlayan baqa auditorun iinin nticlrindn istifad edrk, auditorun hmin tsrrfat subyektlrinin mhasibat hesabat bard auditor ryi trtib etdiyi hallar n tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 24-c standart: Daxili audit iin baxlmas. Audit standartnn mqsdi daxili audit ilrin baxlarkn knar auditorlar n tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 25-ci standart: Ekspertin iindn istifad.

Audit standartnn mqsdi auditor sbutu kimi ekspertin iindn istifad edilmsin dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 26-c standart: Maliyy hesabatlar haqqnda auditor ryi. Audit standartnn mqsdi tsrrfat subyektlrinin maliyy hesabatlarnn mstqil auditor trfindn aparlan auditor yoxlamasnn ryinin forma v mzmununa dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 27-ci standart: Mqayis. Audit standartnn mqsdi mqayislrin aparlmas zaman auditorun vziflrin dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 28-ci standart: Yoxlanlm maliyy hesabatlarnn sndlrind digr mlumatlar. Audit standartnn mqsdi yoxlanlan maliyy hesabatlarna daxil ediln sndlrd ks etdiriln v bu bard auditor ryi trtib olunmas mcburi tlb edilmyn digr mlumatlara auditor trfindn baxlmasna dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 29-cu standart: Xsusi auditor tpr auditorun hesabat. Audit standartnn mqsdi xsusi auditor taprqlar il laqdar tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. 30-cu standart: Glck maliyy mlumatlarnn yoxlanmas. Audit standartnn mqsdi daha yax qiymtlndirm v frziyyy saslanan yoxlama prosedurlar d daxil olmaqla, glck maliyy mlumatlar haqqnda hesabatn trtib edilmsi v yoxlanmas il laqdar olan taprqlara dair tvsiyylrin verilmsi v standartn myyn edilmsindn ibartdir. Azrbaycanda milli audit standarylarnn ilnib hazrlanmasnn v trtib olunmasnn sasn Beynlxalq Mhasiblr Federasiyasnn v Audit Tcrbsi zr Beynlxalq Komit trfindn ilnib hazrlanm beynlxalq audit standartlar tkil edir.

AR-da bazar iqtisadiyyatnn mhm nsrlrindn biri olan auditor xidmti tkkl tapdqca v inkiaf etdikc respublikann sciyyvi xsusiyytlrini v beynlxalq standartlar yaradlmas zrurti meydana xr. Milli audit standartlarnn layihlri AR Auditorlar Palatasnn Standartladrma Departamentind ilnib hazlanr v Xsusi Komissiyada mzakir olunur v tsdiq etmk n palatann urasna tqdim olunur. Firmadaxili audit standartlar Firmadaxili audit standartlar firmalar, yni auditor tkilatlar trfindn auditor yoxlamas aparlarkn vhid tlbat tmin etmkl aadak elementlri znd birldirir: 1. Razlamann mqsdininmyyn edilmsi. Hr bir auditor yoxlamas dzgnlyn tmin etmk n hrtrfli planladrlmal, pekarlqla v ixtisasladrlm formada aparlmal, sifariilr yksk keyfiyytli xidmt gstrilmli, auditorlardan optimal surtd itifad olunaraq kommersiya xeyri ld olunmaldr. 2. Biznesin icmal v ya xlassi. Yoxlama sifariilrl tnlq v onlarn faliyytinin yrnilmsi il balanr. Firmada qanunvericilikd, pekarlq standartlarnda v biznesd auditor yoxlamasnda v sifariilr mnasibti ks etdirn dyiikliklr daim izlnir. 3. Mmkn riskin qiymtlndirilmsi. Sifariinin biliyindn istifad olunaraq v riskin akar olunmasna hrtrfli yanalaraq, frldaqlq riski, adi shvlr myyn edilir v onlarn hmiyyti qiymtlndirilir. 4. Audit strategiyasnn ilnib hazrlanmas n daxili nzart sisteminin qiymtlndirilmsi. Yoxlamann ilkin mrhlsind daxili nzart sistemi, yni avvlc rhbrlik trfindn istifad olunan tsrrfat faliyytin nzart sistemi, sonra is mhasibat uotu v nzart sistemi qiymtlndirilir.

Bu mrhld yoxlama strategiyasnn ilnib hazrlanmas n yalnz informasiya qiymtlndirilir. 5. Auditor yoxlamasnn strategiyasnn myyn edilmsi. Balca risklrin xsusi qiymtlri mumildirilir v zruri auditor mliyyatlar myyn edilir. 6. Mstqil tdqiqat plan. Planda hr bir mstqil tdqiqat hallarnda daha smrli tdqiqatlarnn tdbiqi v davamllnn mahiyytin baxlr. Mstqil tdqiqat plana uyun olaraq aparlr. Onun nticlrinin qiymtlndirilmsindn asl olaraq planda mvafiq dzlilr edilir. 7. Nzart sisteminin smrliliyinin qiymtlndirilmsi. Auditor yoxlamasnn sonunda nzart sisteminin mumi qiymtlndirilmsi v yoxlama plannn ilnib hazrlanmas n daxili nzart sisteminin qiymtlndirilmsi geni verilir. 8. Auditor yoxlamasnn yekunladrlmas. mumi hesabat (akt) trtib edilir v yekun nticlri xarlr. Daha hmiyytli hallar sifariilrl mzakir edilir. 9. Ryin tqdim edilmsi. Auditor yoxlamasnn nticlrin uyun olaraq ry trtib edilir. Mhasibat (maliyy) hesabatlarna dair rydn lav, sifariiy yoxlamann nticlri haqqnda hesabat (akt) da tqdimolunur. Auditor auditin keirilmsi haqqnda tsrrfat subyekti il mqavil baladqdan sonra auditi planladrr. Planladrma auditin hcmi, planladrlan ilrin nvlri v onlarn icra mddti gstrilmkl, auditin mumi plann, habel tsrrfat subyektinin mhasibat (maliyy) hesabat haqqnda ryin hazrlanmas n zruri olan auditor prosedurlarnn hcmini, nblrini v ardclln myyn edn audit proqramnn ilnib hazrlanmasndan ibartdir.

Auditor auditin planladrlmasn auditin mumi prinsiplrin, habel aadak xsusi prinsiplr uyun olaraq aparlr: a) planladrmann kompleksliyi; b) planladrmann fasilsizliyi; c) planladrmann optimall; Auditin planladrlmasnn kompleksliyi prinsipi ilkin planladrmadan tutmu auditin mumi plannn v proqramnn trtibin qdr planladrmann btn mrhllrinin qarlql uyunluunun tmin olunmasnn nzrd tutur. Auditin planladrlmasnn fasilsizlik prinsipi auditorlar qrupuna laqli taprqlarn verilmsind v planadrmann mrhllrinin mddtlr v tsrrfat subyektlri zr laqlndirilmsind ifad edilir. Auditin dvr planladrlarkn hmin dvr rzind auditor tsrrfat subyektinin maliyy - tsrrfat faliyytind dyiikliklri v aralq auditor yoxlamalarnn nticlrini nzr almaqla, auditin keirilmsi plannda v proqramnda vaxtnda dzli etmlidir. Auditin planladrlmasnda optimallq prinsipi ondan ibartdir ki, planladrma prosesind auditor auditin emumi plannn v proqramnn optimal variantnn auditprun znn myyn etdiyi meyarlar sasnda seilmsinin mmkn olmas n planladrmann variantllntmin etmlidir. Auditor auditin planladrlmasn aadak sas mrhllr ayrr; a) auditin mumi planladrlmas; b) auditin mumi plann hazrlanmas v trtib edilmsi; c) auditin proqramnn hazrlanmas v trtib edilmsi; Azrbaycan Respublikas razisind faliyyt gstrn auditor tkilatlar v ya srbst auditorlar trfindn tsrrfat subyektinin mhasibat (maliyy) hesabatnnauditini planladrlarkn ttbiq edilkn normalarnn myytn olunmas mqsdil Auditor xidmti haqqna Azrbaycan Respublikasnn Qanunundan, Auditin planladrlmas beynlxalq v milli audit standartlarndan istifad edirlr.

Auditin planladrlmas milli audit standart il auditin planladrlmasnn ilkin mrhlsi, auditin mumi plannn v proqramnn hazrlanmas prinsiplri v trtib olunmas qaydas myyn edilir. Standartn tlblri rsmi auditor reinin hazrlanmas nzrd yuyulan auditin aparlmasnda btn auditorlar n mcburi, auditor reinin hazrlanmas tlb olunmayan knll auditd, habel digr auditor xidmtlrinin gstrilimsind is tvsiyy xarakteri dayr. Konkret taprn yerin yetirilmsind bu standartn mcburi tlblrindn yaynma hallarnda auditor bunu z i sndlrind, habel audit v ya digr auditor xidmtlrini sifari edn tsrrfat subyektinin rhbrliyin tqdim etdiyi rsmi hesabatda mcburi qaydada qeyd etmlidir. Auditor auditin plannn v proqramnn hazrlanmasna balayarkn, tsrrfat subyekti haqqnda ilkin biliklr, habel keirilmi analitik prosedurlarn nticlrin saslanmaldr. Bu zaman auditor tsrrfat subyektinin daxili nzart sisteminin smrliliyini v nzart riskini qiymtlndirmli v bu mqsd kifayt qdr auditor sbutlar toplamaldr. Auditor auditin plann v proqramn trtib edrkn informasiyann ilnmsi,auditor prosedurlarnn hcmini v xarakterini dqiq myynldirmy imkan vern metodlar seir. gr auditor mqsduyun hesab edrs, auditin plannn v proqramnn ayr ayr mddalarn tsrrfat subyektinin rhbrliyi il razladrla bilr. Bu zaman auditor auditin mumi plannda v proqramnda ks olunan sullarn v metodlarn seilmsind mstqildir, lakin o, i planna v proqrama uyun olaraq z iinin nticlrin gr tam msuliyyt dayr. lkin planladrma mrhlsind auditor tsrrfat subyektinin maliyy tsrrfat faliyyti il tan olmaqla aadaklar haqqnda informasiyaya malik olmaldar: 1) tsrrfat subyektinin maliyy - tsrrfat faliyytin tsir gstrn, btvlkd lkd (regipnda) iqtisadi vziyyti v onun sah xsusiyytlrini ks etdirn xarici amillr;

2) tsrrfat subyektinin maliyy - tsrrfat faliyytin tsir gstrn, onun frdi xsusiyytlri il laqdar olan dazili amillr. Audit hminin aadaklarla tan olmaldr: 1) tsrrfat subyektinin tkilat hquqi formas v idaretm strukturu il; 2) istehsal faliyytinin nvlri v buraxlan mhsulun (gstriln i v xidmtin) eidi; 3) kapitaln strukturu v shmlrin mznnsi il (tsrrfat subyektinin shmlrinin qiymti tyin edilmli olduu halda)
4) mhsul istehsalnn texnaloji xsusiyytlri il;

5) rentabelliyin sviyysi il; 6) tsrrfat subyektinin sas alclar v mal gndrmlri il; 7) mssisnin srncamnda qalan mnftin bldrlmsi qaydas il; 8) trm v tabeli mssislrin mvcudluu il; 9) tsrrfat subyrktinin tkil etdiyi daxili nzart sistemi il; 10) ii heytinin myinin dnilmsinin formaladrlmas prisiplri il; Auditor n tsrrfat subyekti haqqnda informasiya olunmasnn mnbyi aadaklardar: 1) tsrrfat subyektinin dvlt qeydiyyat haqqnda sndlri;
2) tsrrfat subyektinin direktorlar urasnn iclaslarnn, shmdarlarn,

yaxud baqa mvafiq idaretm orqanlarnn protokollar; 3) tsrrfat subyektini reqlamentldiriln v onda dyiikliklr edn sndlr, ilkin uot sndlri v registrlri; 4) mhasibat hesabatlar v uot siyastini aqlayan digr araylar; 5) tsrrfat subyektinin mqavillri v sazilri; 6) statistik hsabatlar; 7) tsrrfat subyektinin faliyytinin planladrlmas sndlri (planlar, smetalar, layihlr. tat cdvllri mk haqq sistemini formaladran digr sndlr);
8) daxili auditorlarn v mslhtilrin hesabatlar;

9) mssisdaxili tlimatlar;

10) mhasibat uotu zr normtiv hquqi aktlar;

11) vergi v dirgr dvlt otqanlarnn yoxlama materiallar;

12) mhkmlrin qrarlar; 13) tsrrfat subyektinin istehsal v tkilat strukturunun reqlamentldirn sndlr, onun filiallar v trm mssislrinin siyahs; 14) tsrrfat subyektinin rhbrliyi v mkdalar il aparlm sorulardan alnan mlumatlar; 15) tsrrfat subyekti, onun sas sahlri, anbarlar nzrdn keirilrkn alnan informasiyalar; Auditor ilkin planladrma mrhlsind auditin keirilmsi imkann qiymtlndirir. gr auditor auditin keirilmsini mmkn hesab edrs, onda o, auditin keirilmsi n qrupun trkibini formaladrr v tsrrfat subyekti il mqavil balayr. Auditor qrupuna daxil olan mtxssislrin trkibi planladrlarkn auditin hazrlq, sas v yekun mrhllrinin hr bib n nzrd tutulan i vaxt, qrupun trkibi, qrupun zvlrinin vziflri qrupun zvlrinin ixtisas sviyysi v baqa amillr nzr alnr. mumi plan auditin proqramnn hyata keirilmsin xidmt etmlidir. Audit prosesind auditorda mumi plann ayr ayr mddalarnda yenidn nzrdn keirilmsi n sas yarana bilr. Auditor planda ediln dyiikliklrin sbblrini mfssl sndldirmlidir. mumi planda auditor auditin keirilmsi mddtini nzrd tutmal v auditin keirilmsi ,hesabatn (tsrrfat subyektinin rhbrliyin yazl informasiya) v auditor ryinin hazrlanmas myyn etmlidir. Vaxt msrflrinin planladrlmas prosesind auditor aadaklar nzr almaldr. a) real mk msrflrini;
b) vvlki dvrd vaxt msrflrinin hazrlanmasn (tkrar auditin keirildiyi

halda) v onun cari dvrd olan hesablanma il lasqsini; c) hmiyytlilik sviyysini;

d) audit risklrinin qitmtlndirilmsini. mumi planda auditor ilkin thlil,daxili nzart sisteminin etibarlln v auditor risklrinin qiymtlndirilmsi nticlri sasnda audit keirilmsinin sullarn myyn edir. Auditor sem yolu il auditin keirilmsini qrara aldqda,mvafiq audit standartlarna uyun olaraq auditor semsini formaladrr. Yerin yetiriln auditin idar olunmasnn v onun keyfiyytin nzartin planladrlmas mumi plann trkib hisssidir.mumi planda aadaklarn nzrd tutulmas tvsiyy edilir:
a) auditor qrupunun formaladrlmas, auditin keirilmsin slb ediln

auditorlarn say v ixtisas;

b) auditorlarn pe keyfiyytin v vziflrin uyun olaraq auditin konkret

sahlri zr onlarn bldrlmsi; c) qrupun btn zvlrinin vzif borclar bard tlimatlandrlmas, tsrrfat subyektinin maliyy - tsrrfat faliyyti, habel auditin mumi plannn mddalar il tan edilmsi; ) plann yerin yetirilmsi v auditorun iinin keyfiyytin, i sndlrinin v auditin nticlrinin myyn olunmu qaydada rsmildirilmsin auditor qrupu rhbriniun nzarti; d) auditor prosedurlarnn hyata keirilmsi praktikas il laqdar metodik msllrin rhbrlik trfindn auditor trfindn auditor qrupuna izah edilmsi; e) bu v ya digr faktn qiymtlndirilmsind auditor qrupunun rhbri il onun siravi zvi arasnda fikir ayrl yarandqda auditor qrupu zvnn (icrann) xsusi ryinin sndli rsmildirilmsi;

Auditin mumi plan.

Sifarii tsrrfat subyektinin ad________________________________________ Auditl hat olunan dvr_______________________________________________ Auditin balanmas v sonra atdrlmas vaxt______________________________

Adam gnlrin (adam saatlarn) miqdar___________________________________ Auditor qrupunun rhbri_______________________________________________ Auditor qrupunun trkibi________________________________________________ Auditin blmlri S.N. 1 zr prosedurlarnn siyahs. 2

Audit keiriln dvr. 3

cra. 4

Auditorun i sndlri. 5

Qeyd 6

Audit qrupunun rhbri________________________________________ Auditin proqram auditin mumi plannn inkiafdr v auditin plannn mli surtd hyata keirilmsi n xruri olan auditor prosedurlarnn mzmununun mfssl siyahsndan ibartdir. Proqram auditorun kmkilri n mfssl tlimatdr v eyni zamanda auditor n iin keyfiyytin nzart vasitsidir. Auditor auditin proqramn sndl rsmildirmli, keiriln hr bir auditor prosedurlarna i prosesi zaman auditorun z i sndlrind saslanmaa imkan olmas n onlar nmr v ya kodla iarlmlidir. Audit proqram nzart vasitlri testlrinin v auditor prosedurlarnn proqram klind trtib edilir. Nzart vasitlri testlrinin proqram daxili nzart uot sisteminin faliyyti haqqnda informasiyann toplanmas n nzrd tutulmu ilrin mcmusunun siyahsndan ibartdir. Nzart vasitlri testlrinin vzifsi odur ki, onlar tsrrfat subyektinin nzart vasitlrinin ciddi nqsanlarn akara xarmaa kmk edir.

Auditor

prosedurlarna

slind

mhasibat

uotunda

hesablar

zr

dvriyylrin v qalqlarn (saldonun) dzgn ks etdirilmsinin mfssl yoxlanlmas daxildir. Konkret yoxlamalarn auditor prosedurlar proqram auditor trfindn grlck ilrin siyahsndan ibartdir. Prosedur n auditor myyn etmlidir ki, o, mhasibat uotunun (hesablar plannn) hans blmlrini yoxlayacaq v onun hr bir blmsi zr auditin proqramn trtib edck. Auditin keirilmsi rtlrinin dyimsindn v auditor prosedurlarnn nticlrindn asl olaraq mhitin proqramna yenidn baxlarsa, onda bu dyiikliklrin sbblri v onlarn nticlri rsmildirilmlidir. Audit proqramnn hr bir blmsi zr auditorun gldiyi v i sndlrind ks etdirdiyi nticlr audit aktnn (hesabatn) v auditor ryinin trtib edilmsi n sasdr. Auditin mumi plan v proqram sndldirilrk myyn olunmu qaydada imzalanmaldr.

Audit proqram.
Sifarii tsrrfat subyektinin ad________________________________________ Auditl hat olunan dvr_______________________________________________ Auditin balanmas v sonra atdrlmas vaxt______________________________ Adam gnlrin (adam saatlarn) miqdar___________________________________ Auditor qrupunun rhbri_______________________________________________ Auditor qrupunun trkibi________________________________________________

Auditin blmlri S.N. 1 zr prosedurlarnn siyahs. 2

Audit keiriln dvr. 3

cra. 4

Auditorun i sndlri. 5

Qeyd 6

Audit qrupunun rhbri________________________________________

Yoxlama n suallar.
1.

Auditin planladrlmas audit standartlarnn mqsdini izah edin. Standartn qarsnda hans sas vziflr durur? Planladrlmann komplekslilik prinsipini izah edin. Planladrlmann fasilsizlik prinsipini izah edin. Planladrlmann optimalllq prinsipini izah edin. Auditin ilkin planladrlmasnn mahiyyti ndir? Auditin mumi plannn hazrlanmasnn mahiyyti ndir? Audit proqramnn hazrlanmasnn v trtib olunmasnn mahiyyti ndir?

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Mvzu 3. Auditor rylri

PLAN 1.Auditor rylrinin mahiyyti v nvlri. 2.Auditor rylrinin mzmunu v quruluu. 3.Hesabata dair ry vermkdn imtina rtlri. 4.Auditorun apard yoxlamann nticsi haqqnda iqtisadi subyektin hazrlanmas qaydas. Auditor ryi auditorun (auditor tkilatnn) inzas v mhr il tsdiq olunmu, audit aparlan tsrrfat subyektinin maliyy vziyytin, maliyy tsrrfat mliyyatlarnn qanuniliyin, illik mhasibat hesabatlar maddlrinin doruluuna, mhasibat uotunun mumi vziyytin verdiyi qiymti ks etdirn v btn hquqi v fiziki xslr, dvlt hakimiyyti v idaretm orqanlar, habel mhkm orqanlar n hquqi hmiyyti olan rsmi snddir. Yoxlanlan maliyy mlumatlar bard fikrini myynldirmk n auditor sbutlarsasnda ld edilmi nticlr auditor trfindn thlil edilir v qiymtlndirilir. Auditin yekununda yoxlanlan hesabatlar haqqnda aydn yazl fikri znd ks etdirn auditor trtib edilir. Slahiyytli dvlt orqannn qrarna sasn keirilmi yoxlamann nticlrini ks etdirn auditor ryi AR-nn prosessual qanunvericiliyin uyun olaraq tyin edilmi ekspertizann ryi il brabr tutulur. AR-nn razisind faliyyt gstrn auditor tkilatlar v srbst auditorlar trfindn aparlan auditlr zr auditor ryinin v onun nvlrinin trtib v ttbiq edilmsinin mvafiq qaydalarnn myyn olunmas mqsdi il AR-nn Milli Mclisin v Auditor xidmti haqqnda AR-nn Qamumuma uyun olaraq Maliyy hesabatlar zr auditor ryi beynlxalq audit standart sasnda Auditor rylri milli audit standart hazrlanmdr. Auditor ryi aadak blmlrdn ibartdir: 1. Auditi aparan srbst auditor (auditor tkilat) bard mlumat;

Auditor ryinin bu blmsind auditor yoxlamasnn srbst auditor v ya auditorlar tkilat trfindn aparlmas qeyd edilmkl, auditi aparan srbst auditorun soyad (auditor tkilatnn) ad gstrilir. 2. Auditor ryinin nvanland fiziki v hquqi xslr bard mlumat; Auditor ryi sifariiy - tsrrfat subyektinin rhbrliyin v ya sahiblrin nvanlanr. Auditor ryind onun kim nvanland dqiq myyn edilir. Auditor ryind ks olunmu mlumatlardan kimlrin istifad ed bilicyi d gstril bilr. 3. Giri Girid auditi aparm auditorun (auditorlarn) soyad, lisenziyann nmrsi v tarixi, sifarii il balanm mqavillrin trixi v nmrsi, habel yoxlama il hat olunmu dvr gstrilir. Auditor ryinin bu blmsind yoxlanlan hesabatlar haqqnda mlumatlar, bu hesabatlarn trtib olunduu tarix kls etdirilir. Hesabatlar zr msuliyytin yoxlanlan mssisnin rhbrinin zrin, mhasibat (maliyy) hesabatlarnn audit nticlrin sasn veriln ry gr is msuliyytin auditorun zrin ddy qeyd olunur. Auditor ryinin giri hisssinin nmunsi aadak kimi ola bilr: Mqavily sasn Gnc rab 2 mssissinin 1 yanvar 2005-ci il tarixdn 1 sentyabr 2006-c il trixdk maliyy-tsrrfat faliyytini ks etdirn ry lav ediln 50 shiflik mhasibat (maliyy) hesabatlarnn auditor yoxlamasn aparmq (aparmam). Yoxlama 2 sentyabr 2006-c il tarixd balayb, 10 sentyabr 2006-c il tarixd baa atd. Auditor yoxlamasna tqdim edilmi sndlrin dzgnlyn sifariitsrrfat subyektinin rahbrliyi msuliyyt dayr. Bizim (mnim) vzifmiz (vzifm) hmin sndlr sasn aparlm yoxlama nticsind sifariinin maliyy vziyytin (maliyy-tsrrfat mliyyatlarnn qanuniliyin), illik mhasibat hesabatlar maddlrinin doruluuna (mhasibat uotunun mumi vziyytin) qiymt vermkdir v biz (mn) yalnz bu

ryd ks olunmu mlahizlrimiz (mlahizlrim) gr msuliyyt dayrq (dayram). 4. Yoxlamann mzmunu. Auditor ryinin bu blmsind aparlm yoxlamann mzmunu, onun hcmi v ttbiq edilmi standartlar gstrilir. Auditor ryindn istifad ednlrd auditin AR-nn normativ aktlarnn v hamlqda qbul olunmu tcrbnin v ya beynlxalq standartlarn tlblrin uyun olaraq aparldna inam yaranmaldr. Auditor ryind gstrilmlidir ki, yoxlama planladrlm v yoxlanlan hesabatlar haqqnda auditorun mlahizlrinin doruluuna onun inamn formaladrmaq n lazmi hcmd aparlmdr. Auditor yoxlamas zaman auditor mssisnin uotundak knarlamalarn v uyunsuzluqlarn hmiyytini qiymtlndirir. Shvin hmiyyti auditor trfindn yoxlama zaman myyn edilir. Bu blmd aadaklar rh olunur: a) hesabatlarn sasan tkil edn tsisedici materiallarn yoxlanmas sulu; b) hesabatlarn hazrlanmasnda v tqdim edilmsind istifad olunan uotun metodologiyas; c) maliyy (nhasibat) hesabatlarnn hazrlanmasnda sifariilr trfindn ttbiq ediln uot prinsiplrinin qiymtlndirilmsi; ) tqdim edilmi maliyy (nhasibat) hesablarnn btvlkd qiymtlndirilmsi; Bu blmnin mzmununun nmunsi aadak kimidir: Mlahizlri dzgn formkdrmaq n kifayt qdr auditor sbutlarnn toplanmas mqsdil biz (mn) qvvd olan audit standartlarnn tlblrin uyun olaraq auditi planladrmaq v audit prosedurlarn yerin yetirmiik (yetirmim). Audit zaman tqdim olunmu sndlrd sas kimi gtrlm tsdiqedici materiallar yoxlanlm, habel sifarii tsrrfat subyektinin ttbiq etdiyi uor prinsiplri qiymtlndirilmidir. Hesab edirik (edirm) ki, yerin yetirilmi audit prosedurlar nticsind ry vermk n kifayt qdr auditor sbutu toplamq (toplamam).

5. Tqdim olunan hesabatlara dair auditor ryi. Auditor ryi hesabatlar haqqnda v onlarn btn hmiyytli gstricilri zr dzgnlyn, Azrbaycan Respublikasnda hesabatlarn trtibi qaydasna v uot prinsiplrin mvafiq olmasna dair auditor fikrini aydn ks etdirir. 6. Auditor ryinin tarixi. Auditor trfindn yoxlanlmasnn baa atd gn auditor ryin tarix qoyulur. Auditor ryinin imzaland gn onun tarixi hesab edilir. 7. Srbst auditorun (auditor tkilatlarnn) nvan. Auditor ryind srbst auditorun (auditor tkilatnn) hqiqi yerldiyi nvan yazlr. 8. Auditor ryinin tsdiq edilmsi. Auditor yoxlamas baa atdqdan v auditor ryi tam hazr olduqdan sonra srbst auditor onu imzalayr v mhr il tsdiq edir. Auditor ryi auditor tkilat trfindn aparldqda is yoxlamada itirak etmi auditorlar v auditor tkilatnn rhbri auditor ryini imzalayr, auditor tkilatnn mhr il tsdiq edir. Ry msbt, rti msbt, mnfi ola bilrv ya auditor mhasibat (maliyy) hesabat haqqnda ry vermkdn imtina edir v znn nticlrini baqa hesabat formasnda rsmildirir. rti msbt ry tkmilldirilmi v ya tamamlanm da ola bilr. rtsiz msbt ry, auditorun fikrinc, aadaklar birldir bilr: 1. Auditor audit mqsdi n lazm olan btn mlumatlar v izahatlar almdr; 2. Tqdim olunan mlumat yoxlanlan tsrrfat subyektinin hqiqi maliyy vziyytini kifayt qdr ks etdirir; 3. Mlumatn yetrliliyi v dzgnly n hmiyytli olan btn suallar zr tam informasiya mvcuddur; 4. Maliyy sndlri mssis trfindn qbul olunmu mhasibat uotu sistemin sasn trtib edilir v bu sistem z mvcud qanunvericiliyin tlblrini dyir;

5. Hesabatlar hqiqi uot mlumatlar sasnda qurulur v he bir ziddiyt tkil etmir; 6. Hesabatlar tsdiq edilmi formalar zr trtib edilmidir. rtsiz msbt ry yoxlanlan tsrrfat subyektinin uot v hesabat iinin vziyyti zr auditorun aydn v birmnal msbt fikrini ks etdirir. rtsiz msbt ry aadak ifadlrdn istifad etmkl trtib edilir: tlblri tmin edir, lazmi qaydada tqdim edilir, doru v hqiqi tsvvr yaradr, dzgn ks etdirir, uyundur. ggr yoxlama zaman auditorda yoxlanlan tsrrfat subyektinin qbul etdiyi qrarn dzgnlyn etiraz v ya bh yaranarsa, lakin auditora arqumentldirilmi v inandrc saslar tqdim olunarsa, onda auditor z ryind hmin qrar gstrmy borclu deyil v bel hal msbt ryin rtsiz olmasna tsir etmir. Auditor ryi ona lav edilmi izahatlar znd birldiris, tkmilldirilmi hesab olunur. Tkmilldirilmi auditor ryi znd aadaklar birldir bilr: 1. Mssisnin fasilsiz faliyytind inamszlq v qeyri-myynlik problemlrini; 2. Yoxlama dvr rzind uot prinsiplrini dyimsini; 3. Auditin nticlrin gr mssisnin uotunda lazmi dzlilrin aparlmasna, gr bu dzlilr auditor ryi trtib olunanadk aparlmaybsa; 4. AR-da qvvd olan uot prinsiplrindn frqlnn prinsiplrin tsvirini; 5. Baqa auditorlarn ryindn istifady dair izahatlar; 6. vvlki auditor rylrin aid olan aradrmalar. Standart blmlrd mlumatlara rhlr, xsusil aada gstrilnlr lav edildikd, auditor ryi tamamlanm hesab olunur. 1. hmiyytli mlumatlara diqqt gstriln lav blm; 2. Rblk mlumatlarn v ya analitik uotun olmamas zr lazmi gstri; 3. Yoxlanlan hesabatlar toplusuna daxil olan baqa mlumatlarn uyunsuzluu zr. lazmi gstri;

4. Maliyy (mhasibat) hesabatlar v auditor ryi zr msuliyyt dair lav gstri. mzalanm mqavillr, vergi zr borclarn qiymtlndirilmsin, mhkm proseslrinin nticlrin, malgndrnlrin (podratlarn) xrcinin dnilmsinin mmknlyn aidiyyat olan kifayt qdr qeyri-myynlik mvcud olarsa, bunlar aydn v dolun kild hesabata lav edilmi izahatda aqlanmaldr. Auditorlar auditor ryindn istifad ednlrin diqqtini mvcud qeyri-myynliy clb etmk mqsdi il bu izahat auditor ryinin sonunda ayrlm lav blmd vermlidir. Ry bu izahatlarla msbt hesab edilir. Auditor aadak gstriln rtlrin hr hans birinin meydana xd halda rtsiz msbt ry ver bilmz. 1. namszlq. namszla sbblr aadaklar ola bilr: a) Auditor ilrin hcmind olan mhdudiyyt onunla laqdardr ki, auditor lazm olan btn mlumat v izahatlar ala bilmir (msln, hesabat qeyriqnatbx vziyytd olmasna gr), lazm olan btn audit prosedurlarn yerin yetirmk imkan olmur (msln, vaxt zr mhdudiyyt olmasna gr); b) raitdn asl olaraq nticlrin dzgnlyn inamszlq (msln, mbahisli vziyyt, uzunmddtli mqavil v ya uzunmddtli proqram, oxvariantl idaretm sulu v s.). 2. rad. Bu zaman auditorun mlahizsi bir sra sahlrd yoxlanlan maliyy mlumatlar zr veriln nticlr zidd olur. rada sbblr aadaklar ola bilr: a) Uot sistemlrinin v ya sullarnn qbul edilmmsi; b) mliyyatlarn aparlmas v ya rsmildirilmsinin qanunvericiliyin tlblrin uyun olmamas. gr iradlar vardrsa, auditor ya tsdiqlyici qeydi ixtisar edir, ya da ondan imtina edir. Hr hans drcd inamszlq v ya iradn mvcudluu rtsiz msbt rydn imtina etmk n sas verir. Ryin nvnn sonrak seilmsi inamszlq v ya iradn drcsindn, yni mhm hmiyyt ksb edib-etmmsindn asldr. namszlq v ya irad o vaxt mhm hmiyyt ksb edn hesab olunur ki, inamszlq v ya irad yaradan amillrin maliyy mlumatlarna tsir ox byk olur,

bu da iin real vziyytini btvlkd v ya sasl surtd thrif etmy gtirib xarr. namszlq v ya irad o vaxt mhm hmiyyt ksb etmyn hesab olunur ki, inamszlq v ya irad yaradan amillrin maliyy mlumatlarna tsir hmiyytsiz drcd olur. Mhm hmiyyt ksb etmyn inamszln v ya iradn mvcudluu auditora sas verir ki, rti msbt (mhdudladrlm) ry versin. Mhm hmiyyt ksb edn inamszln mvcudluu mnfi ry vermk n sas verir. Mhm hmiyyt ksb edn iradn mvcudluu is ry vermkdn imtina etmy sas saylr. Auditor ry verrkn rtsiz msbt rydn frqlnn btn hallarda, onun mlahizlri il rtldirilmi btn mvcud sbblr yni, inamszlq v irada izahatlar verir. Bu mlumatlar ryin ayrca blmsind verilmidir ki, sonra ry verilsin v ya rydn imtina edilsin. Gstriln hallarn daha geni mzakirsi lazm olduqda, hmin blmd baqa sndlr, sifariiy auditor trfindn veriln trafl mlumatlara istinad etmk olar. rti msbt ry mhdudiyyt olan rydir. Mhdudiyyt bu v ya digr xsusiyytin v uyunsuzluun olmasn gstrmk lazm olduqda ry daxil edilir. gr mlumat qtl v ya Azrbaycan Respublikasnda qbul edilmi uot prinsiplrindn knarlamalar olarsa, ry mhdudladrlr. Mhdudladrlm ry aadaklar ks etdirir: 1. 2. Azrbaycan Azrbaycan Respublikasnda Respublikasnda qbul edilmi olan uot uot prinsiplrindn prinsiplrindn knarlamalara dair fikri; qvvs knarlamalarla razlamamaa dair fikri; 3. Audit prosedurlarnn mhdud hcmi haqqnda fikri: 4. Yoxlanmam hesabatlar zr auditor ryinin verilmsinin qeyri mmknly;

5.

Mlumatlarn

uyun

olmamas

il

laqdar

olaraq

hesabatlarn

dzgnlyn tsdiq ed auditor ryinin tqdim edilmsinin qeyri mmknly. Auditor ryind movcud raitdn asl olaraq lazimi audit prosedurlarnn yerin yetirilmsinin qeyri mmknly nticsind yaranan mlumatlarn atmazln tsvir etmk lazmdr. Bu, mxtlif raitlsd ba ver bilr. sasa etibar il bu, debitor borcunun tsdiq edilmsinin material ehtiyatlarnn mvcudluunun yoxlanlmasnn, investisiyalar haqqnda mlumat alnmasnn qeyri mmknlydr. Bu problemlri alternativ proseslr yolu il sbutedici mlumatlar toplamaqla hll etmk mmkndrs, onda auditor bunu edir v auditor ryin mhdudiyyt qoyulmamaqla msbt ry verir. gr auditor rti msbt ry verirs v etiraz mhm hmiyyt etmyn inamszln mvcudluu il laqdardrsa, onda auditor dqiq suallar zr z mlahizlrini vvlki arqumentlr blmsind verilnlr sasnda ifad edir, yerd qalanlar zr is z mlahizlrini rtsiz msbt ryd olan eyni mlumatlarn kmyi il ifad edir. gr ry etiraz mhm hmiyyt ksb etmyn iradn mvcudluu il laqdardrsa, auditor bu irad konkret hallar zr rsmildirir yni z mlahizlrini vvld verilmi arqumentlr sasnda rsmildirir, bel hallar istina olduqda is znn faktlara saslanan mlahizlrini ifad edir. Auditor trfindn yoxlama aparlarkn akar edilmi pozuntular v knarlamalar ayrca hal kimi qeyd olunur v onlar auditor ryi trtib olunanadk aradan qaldrlr. Bel halda rti msbt ry veril bilr. Bunun n auditor qeyd edir ki, maliyy vziyytinin gstricilri, onlarda akar olunmu knarlamalrn mvafiq tarix (auditor ryinin trtib olunduu tarixdn vvl) aradan qaldrlmas nzr alnmaqla dzgndr. Auditor tqdim ediln arqumentlr sasnda mnfi ry verirs, o, ryi gdtrn ifadlrdn istifad etmkl trtib edilir: tlblri tmin etmir, iin mvcud vziyytini thrif edir, hqiqi tsvvr yaratmr, mvafiq deyil, ziddiyytlidir.

Auditor hesabatlara dair ry vermkdn imtina edirs, o gtirilmi arqumentln sasnda iin vziyyti haqqnda ry hazrlaman mmkn olmadn gstrir. Auditor ryi iki nsxdn ibart trtib edilir.Bunlardan biri sifarii tsrrfat subyektinin rhbrliyin tqdim edilir, digri is auditor tkilatnda (srbst auditorda) saxlanlr. Auditin nticlri zr tsrrfat subyektinin rhbrliyin auditorun yazl mlumat auditor faliyytinin reqlamentldirilmsi n hazrlanr. Mcburi auditin btn hallarnda auditor tkilatlar auditin nticlri zr yoxlanlan tsrrfat subyektinin rhbrliyin auditorun yazl mlumatn (hesabatn) hazrlanmaa v nvan shibin tqdim etmy borcludur. Auditor tkilatlar auditin hyata keririlmsi gediatnda aralq mlumat hazrlayb ifahi v ya yazl kild ver bilrlr. Auditorun yazl mlumatlarnda mhasibat uotunda hmiyytli shvlr gtirib xara biln uot qeydlrindki, mhasibat uotunda v daxili nzart sistemind sisteminin nqsanlar haqqnda mlumat dair yoxlanlan tsrrfat irli subyektinin srlmsi rhbrliyin atdrlmas mqsdil v tsrrfat subyektinin mhasibat v nzart tkmilldirilmsin konstruktiv tkliflrin qaydasnda verilir. Auditor tkilat subyektinin maliyy - tsrrfat faliyytil laqdar, onun mhasibat uotunun dzgnlyn tsir edn v ya ed bilck btn hmiyytli shvlri v thriflri auditorun yazl mlumatlarnda gstrmy borcludur. Auditorun yazl mlumatna btn mvcud nqsanlar haqqnda tam hesabat kimi baxla bilmz. O, yalnz auditor yoxlamas prosesind akar ediln nqsanlar gstrir. Auditorun yazl mlumatn auditi bilavasit aparan auditorun v digr mtxssislr imzalamaldr. Hr bir auditor tkilat auditorun yazl mlumatnn hazrlanmas formas zr vahid (firmadaxili) tlblri ilyib hazrlamaldr. Bel daxili tlblr mxtlif

tsrrfat subyektlri n hmin sndin sliqli v vahid formada trtibini tmin etmli, auditor tkilatnn rhbri trfindn tsdiq edilmlidir. Auditorun yazl mlumatda aadaklar mcburi qaydada olmaldr: 1. Auditor tkilatnn rekvizitlri; 2. Yoxlanlan tsrrfat subyektinin rekvizitlri; 3. Tsrrfat subyekti auditinin gediatnda yoxlanlan sndlrin hat etdiyi dvrn gstrilmsi, auditorun yazl mlumatnn imzalanmas tarixi; 4. Mhasibat uotunun aparlmasnn v mhasibat hesabatnn trtib olunmasnn AR-nn qanunvericiliyi il myynldirilmi qaydasnn auditin gediatnda akar edilmi, hesabatn drstlyn tsir edn v ed bilck hmiyytli shvlri; 5. Tsrrfat subyektinin mhasibat uotunun tkilinin v aparlmasnn, mvafiq hesabatlarn trtibinin v daxili nzart sisteminin vziyytinin yoxlanmas nticlri. Auditorun yazl mlumatnda olan informasiyalar aydn, qsa, mzmunlu v dqiq olmaldr. Burada mcburi qaydada gstrilmlidir ki, ediln qeydlrdn hans hmiyytlidir, hans yox, sadalanan nqsanlar auditor ryind olan nticlr tsir edir v ya etmir. Auditor tkilat rti msbt ry vermkdn imtina etdikd auditorun yazl mlumatnda auditoru bel fikr gtirn sbblr trafl saslandrlmaldr.

Yoxlama n suallar.
1. Mcburi audit aparlarkn auditor rylri nec hazrlanr?

2. Auditor rylrinin quruluunu v mzmununu izah edin. 3. Siz hans nv auditor ryi tanyrsnz? 4. Auditor rylrinin sas frqlri hanslardr?
5. Auditor ryinin giri v analtk hisslrind hans msllr ks etdirilir.

6. Auditor ryinin yekun hisssind hans msllr z ksini tapr?

Mvzu 4. Pul vsaitlrinin auditi. PLAN

1. Pul vsaitlrinin auditinin mqsd v vziflri. 2.Pul vsaitlri mliyyatlar zr auditin normativ hquqi bazas. 3.Pul vsaitlri auditinin mumi prinsiplri v mlumat mnblri. 4.Pul vsaitlrinin sndlrd dzgn ks etdirilmsinin auditi. Kasa mliyyatlarnn auditinin metodlar. Kassada pul vsaitlrinin saxlanma raitinin v uotunun auditi. Daxili nzartin tkilinin qiymtlndirilmsi: Kassa mliyyatlarnn auditi zaman auditor prosedurlar. 5.Bankda olan hesablama hesab zr mliyyatlarn auditi. 6.Valyuta hesab zr mliyyatlarn auditi. 7.Pul vsaitlri mliyyatlarnn auditinin nticsinin yekunladrlmas.

Pul

vsaitlrinin

auditin

kassa

mliyyatlarndan

balamaq

daha

mqsduyundur. Kassa mliyyatlarnn aparlmasn tnzimlyn sas normativ sndlr Mhasibat uotu haqqnda Qanundan v kassa mliyyatlarnn aparlmas haqqnda Milli Bankn tlimatlarndan ibartdir. Bu sndlr kassalarda nad pullarn hrktini, onlarn qorunmasn, kassa sndlrinin trtib edilmsini, kassa kitabnn aparlmasn v kassa intizamna nzarti tmin edir. Kassann yoxlanmas (inventarladrlmas) auditor trfindn qflti yoxlama metodu il hyata keirilmlidir. Yoxlama maddi msul xsin, kassirin v ba mhasibin itirak il hyata keirilmlidir. Bu zaman kassir kassa hesabatn trtib edir v auditora tqdim edir. Auditor kassada olan mdqxil v mxaric sndlrini gtrr. Audit standartlarna mvafiq olaraq auditor ilk nvbd kassir maddi

msul xsdan iltizam alr. Kassir auditorun itirak il kassada olan nadpullar sayr, skinaslara gr qrupladrr. nventarladrma vaxt kassada olan qiymtli kazlar, pul sndlri d yoxlanr. Auditor trfindn akt tetib edilir v sonrak mrhld zldirm cdvli zr kassada aparlm inventarladrmann yekunu mhasiba uotu il mqayis edilir. nventarlama zaman artqlq akar edilrs, auditorun tvsiyysi il kassaya mdaxil edilir. Bunun n hesablar plannn 50 - li Kassa hesabnn debitind 80 - li Mnft v zrr hesabnn kreditind ks etdirilmkl mxabirlm verilir. nventarladrma zaman ola bilsin ki, atmazlq akar edilsin. Onda bu atmazlq maddi msul xs trfindn dnilmlidir. Hmin mliyyat zaman kassa mdaxil orderi yazlmal v vsait kassaya mdaxil edilmlidir. Audit zaman atmayan pul vsaiti bard auditor mssis v tkilatn rhbrliyin mlumat verir. Aparlm inventarladrmann nticsi zldirm cdvlind ks etdirilir v hmin sndi mssisnin rhbri v ba mhasibi imzalayr. Kassa mliyyatlarnn auditi zaman auditor aadaklar yoxlamaldr.
-

kassir maddi msul xsl maddi msuliyyt mqavilsinin balanmmas; - kassa otann mvafiq tlblr cavab vermsini; - kassann pul vsaitlrinin v qiymtli kazlarnn saxlanmas n seyf v ya

yanmayan dmir kaf il tmin olunmasn; - seyf v ya dmir kafn ikinci aarnn saxlanmasnn tlblr cavab vermsini; - bank trdindn nad pul qalnn saxlanmas n limitin verilmsi; mhasibat trfindn kassaya mntzm olaraq daxili nzartin hyata keirilmsini; Bunlar yoxladqdan sonra auditor kassa mliyyatlarnn sndldirilmsinin dzgnlynn auditin balayr. Bu mrhld bunlar aydnladrr: - kassa mdaxil v mxaric orderlri nmrlnib v bunun n jurnal trtib edilmsini;

- btn kassa sndlrinin bu jurnalda z xsini tapmasn; - kassa kitabnn qaytanlanb, mhrlnib v nmrlnmsini; - mssisd bir kassa kitabndan istifad edilmsini; Kassa mliyyatlarnn aparlmasnn tlimata uyunluu aradrlmaldr. Kassa mliyyatlar aparlan zaman bundan alnan nad pullarn kassaya nec madaxil edildiyini yoxlanlmaldr. Auditor min olmaldr ki, bankdan alnan btn nad pullar vaxtnda v tamamil kassaya mdaxil edilib v tyinat zr istifad olunub. Auditor bank xar il ek kitabasn, kassa mdaxil ordenini v kassa kitabn zldirmlidir. Bazar iqtisadiyyatnn inkiaf il laqdar olaraq mssis v tkilatlara nad yolla mhsul satr, ilr yerin yetirir, xidmtlr gstrir. Bu zaman mssis v tklatlarn kassasna klli miqdarda pul mdaxil olunur. Tlimata mvafiq olaraq kassada 3 gndan sonra limitdn artq nad pul saxlanmaa icaz verilmir. Odur ki, kassaya daxil olan pullar bankaya verilmlidir. Auditorkassa mliyyatlarnn auditini aparan zaman mxaric orderlarinin yoxlanmasna ciddi yanamaldr. Kassa mxaric orderi il pul vsaiti bir ne formada buraxla bilr: riz il, mr il, thtlhesab xs, mk haqq klind v s. Btn hallarda mxaric sndlri mssisnin rhbrliyi trfindn imzalanmaldr. Bu baxmdan auditor mxaric orderlrinin hquqi baxmdan dzgn trtib edilmsin fikir verilmlidir. gr nad pul vsaitinialan xs hmin mssisnin iisi deyils, onda hmin xsin pul vsaitini nad kld kassadan olmasn tsdiq edn vkaltnam verilmlidir v vkalrnamd nad pulu olan xsin pasport mlumatlar z ksini tapmaldr. Sndlrin auditi baa atdqdan sonra auditor kassaya mdaxil ediln nad pul vsaitlrinin tyinat il srf edilmsini yoxlamaldr. bunun n audit standartlarna uyun olaraq nad pul vsaitlrinin hrktini tsdiq edn cdvl trtib edilmlidir. Bzi hallarda bankdan alnm v ya kassaya mdaxil edilmi nad pullarn tyinat zr srf olunmas akar edilir. Bu halda auditor nad pullarn tyinat zr

srf edilmsi bard rhbrliy mlumat verilmsini v glskd buna yol verilmmsini tvsiyy etmlidir. Kassa sndlri vasitsil mssis v tkilatlarda nad pullar mdaxil v mxaric olunur. Bu sbbdn d kassa mliyyatlarnn hyata keirilmsind ttbiq ediln ilkin sndlri iki hissy blmk olar: mdaxil v mxaric sndlri. Kassa mliyyatlar aparlarkn nad pul vsaitinin qbulunda istifad olunan, ciddi hesabat blank saylan kassa mdaxil orderi mdaxil sndlrin aid edilir. Kassa mxaric orderi mssis v tkilatlarn rhbrliyinin icazsi, srncam v mri il trtib edilir v imzalandqdan sonra kassadan nad pul buraxlr. Kassa mliyyatlarnn aparlmasnda ilkin sndlrdn biri kassa kitabdr. Bu kitab mssis v tkilatlarda nad pul vsaitinin ilkin uotunu ks etdirn hquqi snddir. Kassa kitab iki hissdn ibart olur. Birinci hiss doldurulan zaman surtxaran kaz vasitsil ikinci hissy dr. Tam doldurulduqdan sonra ksiln xttdn ksilrk birinci hiss kitabda qalr, ikinci hiss is ilkin sndlrl kassa hesabatna lav edilir. Kitab gnn axrna balanmaldr. Kassa kitabnda mdaxil v mxaric ediln hr bir mliyyatn mxabirlm hesab z ksini tapmaldr. Bu mliyyatlar yerin yetirildikdn sonra kassa kitabnda gn rzind mdaxil v mxaric olunan pul vsaitinin cminin mbli gstrilir v sonrak gnn vvlin qalq ks etdirilir. Gn rzind mdaxil v mxaric olunan sndlrin say kitabda qeyd edilir. Kassa kitabnn ikinci hisssin gn rzind yazlm v tam doldurulmu mdaxil v mxaric orderlrinin sli tikilir v yekun memorial orderi trtib edilib kassa mliyyatlarnn uotunun hesabatna lav edilir. Kassa mliyyatlarnn uotu 50 - li Kassa hesabna aparlr. Bu hesab mssisnin kassadaxili pul vsaitlrinin mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar uota almaq n nzrd tutulmudur. 50 - li Kassa hesab aktiv hesabdr. Kassa mliyyatlar aparlan zaman analitik v sintetik uot sistemlrindn istifad olunur.

Analitik uotun aparlmasnn dzgnly auditor trfindn yoxlanlan zaman mssis v tkilatlarn kassa mdaxil-mxaric orderlrinin kassa kitabnda dzgn qeydiyyatna fikir verilmlidir. Sintetik uot kassa mdaxil v mxaric sndlrinin kassa kitabnda qeyd edildikdn sonra mhasibat mxabirlmsi sasnda 1 - li jurnal orderd z ksini dzgn tapmaldr. Nad kild mssisnin kassana mdaxil ediln pul vsaiti mxtlif mqsdlr - istehsalat n material, xammal alnmasna, thtlhesab xslr hesablamalara, mssisnin kreditorlar il hesablamalara v s. istifad edil bilr. Bu halda sintetik uot mhasibat trfindn dqiq aparlmal, hr mliyyat zr mxabirlm dzgn verilmlidir. Auditor analitik uotla sintetik uotun mhasibat hesablarnda dzgn ks etdirilmsin nzart etmlidir. Bunu aadak qaydada hyata keirmk olar. 1 - li jurnal - orderl 2 - li jurnal orderi, 1 - li jurnal - orderl 70,71 - li hesabn qalqlarn, 50 - li Kassa hesabnda audit aparlan dvr olan qalqla 1 - li jurnal orderin, mssisnin Ba kitabnn v balansn qalqlarn zldirmk lazmdr. gr zldirm zaman knarlama akar edilrs, bunun aradan qaldrlmas n auditor trfindn tdbir grlmlidir. Auditor qarsnda qoyulan btn rtlr nail olmaq n tk sndli yoxlama aparlmas kifayt deyil. Bunun n soru formas vasitsi il yoxlama aparmaq olar. Auditor iki formada soru apara bilr: ifahi v yazl. ifahi sorunu auditor maddi msul xsl aparr. Auditor kassa mliyyatlarnn nec aparlmasna, hans tlimat v qanunlara saslanaraq faliyyt gstrilmsin v auditoru maraqlandran bir ox baqa suallara ifahi shbt sasnda cavab axtarr. Bu formann mnfi chti ondan ibartdir ki, kassa mliyyatlar aparlan zaman ciddi nqsanlara yol verildiyi akar olunduqda, cavabdeh xs ifahi dediklrindn imtina ed bilr. Yazl soru formas smrlilik v cavabdehlik nqteyi-nzrindn ifahi soru formasndan stndr. Yazl soru formasn hyata keirmmidn nc auditor mssis v tkilatn spesfik xsusiyytini nzr alb onu maraqlandran suallar hazrlayr. Suallar maddi msul xs v ba mhasib yazl formada verilir.

Soru vrqsi maddi msul xs (kassir) v ba mhasib tqdim edildikdn sonra onlar hmin soruya yazl kild cavab verrk, imzalar il tsdiq edirlr. Bu snd auditor sbutlarndan biri hesab olunur. Soru vrqsind suallar auditor trfindn seilir. Suallar audit aparlan mssis v tkilatn kassa mliyyatlarnn uotunun aparlmasn demk olar ki, tam hat etmlidir. Auditor sbutlar auditor ryinin formalamasnda byk rol oynayr. Buna gr d kassa mliyyatlarnn auditi zaman hans sbutlarn toplanacan auditorun z myyn edir. Bu aadak qaydada ola bilr: 1. kassa mliyyatlarna daxili nzart riskinin qiymtlndirilmsi; 2. auditor mumi kassa hesabatlar zr riskin sviyysinin xsusiyytini qiymtlndirilmsi; 3. yoxlanlan mlumatlarn dqiqliyi; 4. mlumatlarn alnma mnblri v onlarn etibarllq drcsi. Kassa mliyyatlarnn yoxlanlmasnda ttbiq ediln auditor sbutlarnn toplanmasndan ox ey asldr. Bel ki, auditor sbutlar toplandqdan sonra kassa mliyyatlar auditinin nec aparlmasna qrar verilir. Mssis v tkilatlar arasnda istehsal mnasibtlri v iqtisadi mnasibtlr el qurulub ki, aparlan mliyyatlarn ksr hisssi, bzi hallarda hams onlarn bankdak hesablama hesab il hyata keirilir. Buna gr d hesablama hesabnda olan pul vsaitlrinin hrkti mhasibat iilri trfindn daimi nzartd saxlanlr v tnzimlnir. Auditor n audit zaman hesablama hesabnn hrktin nzart v onun yoxlanlmas ox vacibdir. Aparlan audit yoxlamalar sbut edir ki, mssis v tkilatlarn maliyy - tsrrfat faliyytind n ox nqsan v atmazlq hesablama hesabnn auditi zaman akar edilir. Buna gr d auditorun sas vzifsi hesablama mliyyatlarnn vaxtnda hyata keirilmsin, onun qanuniliyin v mqsdynllyin fikir vermkdir. Bank vasitsil hyata keiriln btn mliyyatlarn auditi aparlmaldr. Bank mliyyatlarnn auditi zaman auditor sasn aadaklara fikir vermlidir:

1. hesablama hesabnda olan pulun qalnn dzgnly, bank xarlar il mssisnin mlumatllnn sasll; 2. hesablama hesabnda istifad ediln pul vsaitlrinin dzgnly; 3. cari hesablardan istifadnin dzgnly; 4. ek kitabalarnn saxlanmas v qorunmas qaydalar; 5. akkreditivlrin, limitldirilmi eklrin v s. mliyyatlarn dzgnly. Bank mliyyatlar yoxlanlmazdan vvl yoxlanlan mssisnin hans bankda hans hesablarnn olduu yrnilmlidir. Auditin aparlma mnbyini bank xarlar, dm taprqlarnn surti, ek kitabalarnn kty, nad pul qbulu qbzlri, akkreditivin almas n riz v baqa sndlrtkil edir. Audit iini yaxladrmaq mqsdi il bu sndlr xronoloji qaydada ardcllqla ylmaldr. Bank xarlar yoxlanlan zaman onlarn sl olduuna min olmaq lazmdr. Bundan baqa, bank xarlarnn gnn axrna olan qal sonrak gnn vvlin olan qal il dz glmlidir. Bank xarlarnda dzli yol verilrs, bu dzli bank trfindn tsdiq edilmlidir. gr audit zaman bank xarnda shv akar edilrs, bu bard banka mlumat verilmli, knarlamann sbblri aydnladrlmal v aradan qaldrlmas n tdbirlr grlmlidir. Bank xarlarnn sli yoxlanlmaqla brabr, onlara lav edilmi ilkin sndlr d yoxlanlmaldr. Hesablama hesab vasitsi il hyata keiriln mliyyatlarn dzgnlyn yoxlamaq mqsdi il auditor qarlql zldirmlr aparmaldr. Bel ki, hesablama hesabndan krln pul vsaitlrinin mqsdynlly yoxlanlmaldr. Xammal-material alnmas n krln pul vsaiti vzin mssisy daxil olan xammal v materiallar qarlql yoxlanlmaldr. Auditor mtsiz mal dvriyysinin qarsn almaq mqsdil hesablama hesabndan krln pullara diqqtl fikir vermlidir. Btn qeyri-normal hrktlrin qarsn almaq v akar etmk n badan-baa yoxlama hyata keirmlidir. Hesablama hesabndan silinmi pul vsaiti mssisnin istehsal xrclrin aid edilrk, qanunsuz mliyyatlar hyata keiril bilr. Bel ki, debutor

borcu gizldil bilr, mal-material alnmas n krln pul vsaiti mdaxil edilmdn gizldil bilr, iilrin gtrdklri kreditlrin faizi, crimlr dnil bilr. Kreditor borcunu balamaq n hesablama hesabndan krln pul vsaiti yoxlanlan zaman onun dm sndlri, kreditorlarn bank rekvizitlri, hr bir kreditor zr analitik uot yoxlanlmaldr. Nticd knarlama akar edil bilr. Bu halda audit ediln mssisnin rhbrliyin mlumat verilmlidir. Hesablama hesabndan alnan nad pullarn auditi zaman ek kitabalarnn mlumatlar il bank xar v kassa mdaxil orderi zldirilmlidir. Auditor ardcl olaraq bankdan alnan nad pul vsaitlrinin hrktin nzartin vziyytini yoxlamaldr. Hr bir mssis v tkilatn bankda valyuta hesab amaa ixtiyar vardr. Mssis v tkilatlar br valyuta n bir hesab aa bilrlr. Bel ki, dollar-dollar hesabnda, marka-marka hesabnda ks etdiril bilr. Mssisy valyuta mhsul ixracndan, ya da valyuta bazarndan alnan vsaitdn daxil olur. Mvcud qanunvericiliy gr respublika daxilind xarici valyuta il hesablama aparlmasna icaz verilmir. Yalnz xaric ezamiyyt gednlr n xarici valyuta il dni aparla bilr. Mhasibat uotunda valyuta mliyyatlarnn uotu aparmaq n 52 - li Valyuta hesab hesabndan istifad edilir. gr mssis v tkilatlar valyuta alrsa, onda hmin valyuta mbli mhasibat mxabirlmlrin uyun olaraq 52 - li hesabn debitind ks etdirilir v hesaba mdaxil olunan gn Milli Bankn valyuta mznnsi il manatla ekvivalentd uota alnr. Mssis ixrac mliyyatlar aparrsa, satdan daxil olan pul vsaiti satlm mallarn yklndiyi gnn mznnsi il hesablarda ks etdirilir. gr mliyyatlar ikitrfli barten vasitsil hyata keirilrs, mehasibat uotunda vsait gmrk bynnamsind gstriln mbl sasn ks etdirilir. gr qain il glibs, bu halda qbul-thvil akt trtib edildiyi gn olan mznn frqi il uotda ks etdirilir.

Auditor grs ki, mssis v tkilatlar mhasibat uotu xarici valyuta il aparlb, mallarn dyri, xammal v materiallarn, sas vsaitlrin mbli valyuta il gstrilib, o, uotda dyiiklik etmli v uotu xarici valyutann manata olan ekvivalentin evirib hesablar manatla aparlmasn ondan tlb etmlidir. Hesablama hesabndan baqa, banklarda xsusi hesablar alr ki, bu da mhasibat uotunun hesablar plannda 55 - li Bankda olan xsusi hesablar hesab adlanr. Bu hesabdan xarici valyuta zr v manatla pul vsaitlrinin hrkti, hminin mqsdli maliyylm, ek kitabalar n, xaricd yerln mssislr akkreditiv almas n istifad edilir. 55 - li hesab zr auditi aparlan zaman aadaklar yoxlanlmaldr: 1. ttbiq edilmi akkreditiv zr hesablamann dzgnly v qanuniliyi; 2. akkreditivin balanmasnn dzgnly, bank xar v onun ilkin sndlri; 3. limitldirilmi v limitldirilmmi ek kitabalar zr keirilmi mliyyatlarn dzgnly; 4. mqsdli maliyyldirm n ayrlm pul vsaitinin dzgn sndldirilmsi; 5. yerldiyi yerlrd faliyyt gstrn mstqil balansl mssislr alan cari hesablarn qanuniliyi v dzgnly; 6. bankdan alnm nad depozitlrin qanuniliyi; 7. mhasib mxabirlmsinin dzgn verilmsi. Kassada olan pul sndlrin pul vsaitlri v qiymtli kazlar aiddir. Pul sndlrinin auditi zaman aadaklar yoxlanlmaldr: 1. pul sndlrinin uotunun dzgnly, onlarn uotu pul sndlrinin hrkti kitabnda ks etdirilmsi; 2. pul sndlrinin uotu kitabnn v mhasibat mxabirlmlrinin dzgnly.

Shmlrin

yoxlanlmasna

auditor

ciddi

fikir

vermlidir.

Shmlrin

buraxlmasna icaz dvlt trfindn verilir. Mssisnin kassasnda olan shmlrin nominal qiymtl, dzgn uota alnmasn auditor nzrdn keirmlidir. Yolda olan vsaitlrin uotunun auditini apararkn audit olunan mssis v tkilatn yolda olan vsaitlrinin uotunu nec apardna birinci nvbd fikir verilmlidir. Yolda olan vsaitlrin uotunu aparmaq n mssislr 57 - li Yolda olan krmlr hesabndan istifad edirlr. Bu hesabda milli v xarici valyuta il dniln v yolda olan vsaitlr, gndriln, lakin yerin atmayan vsaitlr ks etdirilir. Yolda olan pul vsaitlrinin auditi auditor trfindn badan-baa aparlr v btn ilkin sndlr yrnilir. Yadda saxlamaq lazmdr ki, banka, pot blrin, filiallara krln pul vsaitlri hl yerin atmayb v vzind mssis v tkilata he n daxil olmayr. 57 - li hesabn krediti il pul vsaitlrini uota alan hesablarn debetu zldirilmlidir. zldirm zaman yolda olan pul vsaitlrind atmazlq akar edil bilr. Baxmaq lazmdr ki, bu faktlar mssisnin maliyy gstricilrin nec tsir gstrir. Qsamddtli maliyy qoyulularna bir ildn az olmaq rti il baqa mssislrin qiymtli kazlar n qoyulan vsaiti, istiqrazlarn faizlrini, hminin baqa mssislr veriln istiqrazlar, depoxitlri v sairlri aid etmk olar. Bel mliyyatlar n srf olunan vsaitlr qsamddtli maliyy qoyulular adlanr v 58 - li Qsamddtli maliyy qoyulular hesabnda uota alnr. Qsamddtli maliyy qoyulular zr analitik uot hr bir mliyyat zr ayrca aparlr. Bel uotun aparlmas ona nzarti ynglldirir. Bu baxmdan auditor qsamddtli maliyy qoyulularnn auditini aparan zaman aadaklara fikir verilmlidir: 1. qsamddtli maliyy qoyulularnn 58 - li hesabda analitik uotunun aparlmasnn dzgnly;

2. mhasibat mxabirlmlrinin dzgn vrilmsi v ilkin sndlrin dzgn trtibi; 3. qiymtli kazlarn al qiymtl nominal qiymti arasnda yaranan frqin uota alnmasnn v silinmsinin dzgn hyata keirilmsi; 4. qiymtli kazlarn alq satqs zaman onlarn uotda dzgn ks etdirilmsi. Audit vaxt baqa hquqi xslr veriln qiymtli kazlarn hrktin ciddi fikir verilmlidir, nki, gr hmin hquqi xslrin buna hququ atmrsa v ya lisenziyas yoxdursa, bu onlarn maliyy faliyytind ciddi tinliklr yarada bilr.

Yoxlama n suallar.
1. Kassa mliyyatlarnn uotunun tkilinin yoxlanmasnn zaman auditorun istifad etdiyi sas normativ sndlri gstrin. 2. Kassa mliyyatlarnn yoxlanmas n sas informasiya mnblrini gstrin. 3. Hans mqsdlr n kassa mliyyatlar zr soru tkil edilir. 4. Kassa mliyyatlarnn auditi zaman ba vern shvlri gstrin. 5. Bankdak hesablar zr mliyyatlarn rsmildirilmsi zaman buraxlan shvlri gstrin.

Mvzu 5. Hesablamann v kredit mliyyatlarnn auditi.

PLAN 1.Hesablama mliyyatlarnn normativ hquqi bazas. Hesablama mliyyatlarnn auditinin mlumat mnblri. 2.Malsatan v podratlarla hesablamalarn auditi. 3Alclar v sifariilrl hesablamalarn auditi. Avanslar zr hesablamalarn auditi. Bdc v bdcdn knar fondlar zr hesablamalarn auditi. Sorta orqanlar il hesablamalarn auditi. Thtlhesab xslrl hesablamalarn auditi. Mxtlif debitor v kreditorlarla hesablamalarn auditi. 4Hesablama mliyyatlar auditinin nticsinin yekunladrlmas. 5.Kredit mliyyatlarnn auditinin mqsd v vziflri. Kredit mliyyatlarnn normativ hquqi bazas. Kredit mliyyatlarnn auditinin mlumat mnblri v metodikas. Kredit mliyyatlarnn auditinin nticsinin yekunladrlmas. Hesablamalar uota alan hesablar mssisnin mxtlif hquqiv fiziki xslrl hesablamann btn nvlri haqqnda mlumatlar. 60 li Malsatan v podratlarla hesablamalar hesabnn auditi myyn edilmi proqrama sasn aadak istiqamtlrd aparlmaldr: mt - materia qiymtlrin gndrilmsi, ilrin v xidmtlrin grlmsi zr trflrin hquq v vziflrini myynldiriln ilkin snflrin mvcudluu v dzgn trtibat; gndriln v alnan mt - material qiymtlrin (iin, xidmtin) dzgn

qiymtlndirilmsi v dyrinin gndrilmsi; mdaxil ediln qiymtlrin v ya grlm iin, gstrilmi xidmtin dyrinin hesabatlarda dzgn ks etdirilmsi. Malsatan v podrat tkilatlarla alc v sifarii tkilatlar arasnda onlarn hquq v vziflrini myynldirn sas snd onlararasnda balanm mqavildir. Ona gr d auditor ilk nvnd mqavilnin mvcudluunu v onun n drcd dzgn trtib edildiyini yoxlamaldar. Balanm mqavillr Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin uyun olmaldr. Odur ki, auditor balanm mqavillrin rtlrini thlil etmli v onlara sasn hyata keirilmi mliyyatlarn qanuna uyun olub olmadn myynldirmlidir. Mqavild gndriln maln (gostriln xidmtin, grln iin) ad dqiq aqlanmal, maln gndrilm tarixi, rtlri mbli v dyrinin dnilm rtlri myynldirilmlidir. Audit zaman auditor malsatan v podrat tkilatlarla hesabatlamalar zr borclarn hesabatlarda dzgn ks etdirildiyini yoxlayarkn borcun mlglm vaxtn v sbblrini myynldirmlidir. gr mssisnin hesabatlarnda iddia mddti bitmi debitor borclar mvcuddursa, bu halda auditor mssis trfindn onlarn realladrlmas n n tdbirlr grldyn aydnladrmal v bu tdbirlrin n drcd kskin olduunu qiymtlndirilmlidir. gr gstriln debitor borclr auditor trfindn midsiz saylarsa, onda auditor onlarn maliyy hesabatlarna n drcd hmiyytli tsir gstrdiyini thlil etmlidir. Auditor h bir tkilat zr aparlma hesablama mliyyatlarnn ilkin mehasibit registrlrind nec ks etdirildiyin xsusi diqqt yetirmli, ba vermi mliyyatn vaxtn, xsusiyytini, qiymtlrin n drcd dzgn ttbiq edildiyini, mt-material qiymtlrin vaxtnda v dzgn mdaxil edildiyini myynldirmlidir. gr hesablama sndlri alnmam, qaimlrd qiymtlri gstrilmmi v ya tam trtib edilmmi sndlr zr mt - material qiymtlti mdaxil olarsa, bu halda maddi dyrlrin nec mdaxil edilmsi yoxlanmaldr. Malsatan v podratlarla aparlm hesablamalarn inventarizasiyas xsusi diqqt tlb edir. Auditor malsatan v podrat tkilatlarla trtib edilmi zlm aktlarn tlb

etmlidir. zlm aktlar olmad v ya borclarn reall bard auditorda bhlr yarand hallarda hesabatlarda gstriln hesablamalar zr borclarn tsdiqi mvafiq tkilatlardan tlb edilmlidir. Knarlamalar akar edilrs, bu halda onlarn sbblri aradrlmal, sifarii tkilatn rhbr iilrindn izahatlar alnmal, btn alnm izahatlar auditor sbutlar kimi i sndlrin lav edilmlidir. mt-materialn qiymtlilr mdaxil edilrkn mxabirlmnin dzgnlyn diqqt yetirilmlidir. Bel ki, maddi dyrlilrin qiymtlrinin dzgn tyin edilmsi, onlarn mqavil qiymtlrin uyunluu malsatanlarla hesablamalar zr kreditor borclarnn mblinin hesablarda dzgn ks etdirilmsin tsir gstr bilr. Maddi dyrlilrin mdaxili zaman mdaxil sndlrind (qaimlr, hesab-fakturalar) onlarn miqdarn v qiymtini dni sndlrind gstriln mbllrl zldirmk lazmdr. Auditor mxtlif hesablamalarn auditi zaman grlm ilr (gstrilmi xidmtlr) gr xrclrin maya dyrin dzgn silinmsin min olmaldr. Malsatan v podratlarla hesablamalarn auditi zaman lav dyr vergisinin uotda nec ks etdirilmsin diqqt yetirilmlidir. Bir ox hallarda malsatan tkilata maddi dyrlilrinin dyri dnilmdiyi hallarda lav dyr vergisi 19 - li Alnm srvtlr zr lav dyr vergisi hesaba deyil, 68 - li Bdc il hesablamalar hesabna aid edilir. Bu lav dyr vergisi zr bdc borclarnn sni surtd azaldlmasl kimi qiymtlndirilmlidir. Malsatan tkilatlarla hesablamalar zaman veksellrdn istifad oluna bilr. Hesablama mliyyat veksellrl aparldqda auditor ilk nvbd unutmamaldr ki, vekselin malsatana verilmsi he d dm fakt deyil, alcnn malsatan tkilat qarsnda borc hdliyidir. Auditor mqavil il saslandrlm qiymtlrin uyun glmmsin, hesablamalar vaxt riyazi shvlrin olmamasna, maddi dyrlilrin keyfiyytinin standartlara v ya texniki rtlr uyun olmamasna, maddi dyrlilr danarkn tbii itki normasnn ox olmasna, zay mhsulun v bodayanmann olmasna gr malsatan v podratlarla hesablamalar zaman iddialarn qaldrlmasna v onlarn n drcd qanunauyun olmasna diqqt yetirmlidir.

Podratlarla hesablamalarn auditi zaman mqavillrin, tikiln obyektlrin layih-smeta sndlrinin, grln ilrin qbul-thvil aktlarnn, hesab-fakturalarn mvcudluu yoxlanlmaldr. 60 -li hesabn analitik v sintetik uotlarnn dzgn aparlmasna, qabaqcadan dm hallar olarsa, onlarn hans balans hesabnda ks etdirilmsin, mhasibat yazllarn dzgn trtibatna diqqt yetirilmlidir. Auditor, ilk nvbd, hr bir mal satan tkilat zr, hr bir valyuta zr aparlm hesablama mliyyatlarnn milli valyuta il ekvivalentinin mliyyat ba vern gn dzgn ifad edildiyin min olmaldr. Xarici valyuta il aparlan hesablama mliyyatlarnn mliyyat gnn uotda dzgn ks etdirilmsini yoxlamaqdan tr, maddi dyrlilrin gmrk orqanlarnda qeydiyyatdan kediyi zaman trtib edilmi Yk gmrk bynnamlrind v maddi dyrllrin dyri dnilrkn bank xarlarnda gstrilmi Milli Bankn xarici valyutann milli manata mznnsi sas gtrlr. Borcun yaranma tarixi il dni gnn xarici valyutann milli manata mznnsinin mxtlif olduu hallarda msbt v ya mnfi mznn frqi ml glir. Mssisnin uot siyastindn asl olaraq mznn frqlrini 80 - li Mnft v Zrr v ya 83 - li Glck dvrn glirlri hesabna aid edilir. Alclar v sifariilrl hesablamalarn uotu eyni adl 62 - li Alclar v sifariilrl hesablamalar hesabnda aparlr. Bu hesab uot siyastin gr mhsulun (iin, xidmtin) satndan gliri hesablama metodu il (mallar yklndikd v ya alcya hesablama sndi tqdim edildikd) uota aldqda geni ttbiq edilir. Alclar v sifariilrl hesablamalarn auditi malsatan v podratlarla hesablamalarn auditin ox oxardr. Alc v sifariilrl hesablamalar sasn nadsz formada aparlr. Bel hallarda nadsz hesablama formalar dni tapr, akkreditiv mliyyatlar, hesablama eklri il v s. formada aparla bilr. Hesablama aparla bilr. formalar alc tkilatlabalanm mqavily sasn myynldirilir. Trflrin razl il hesablama mliyyatlar nad yolla da

Mssislr istehsal etdiklri mhsullar mxtlif tkilatlar sata bilrlr. Buna gr d auditor ilk nvbd btn mqavillrin hqiqi varlna, onlarn mqavillrin qeydiyyat jurnalnda qeydiyyata alndna min olmaldr. Mqavillr thlil edilrkn alc v sifariilrin borclarnn real v qanunauyun olaraq 62 - li hesabn subhesablar zr dzgn ks etdirilmsi yoxlanlmaldr. Bunun n hquqi sndlrdn baqa, bank hesablarndan xarlar, kassa mdaxil orderlri, hesablamalarn inventarizasiya aktlar, Ba kitab, mssisnin mhasibat (maliyy) hesabatlar informasiya mnbyidir. gr hesablama mliyyatlar mxtlif nadsz hesablamalarla aparlbsa, bu halda auditor ilk nvbd btn tsdiqedici sndlrin hqiqi varln, onlarn dzgn trtibatn yoxlamal, bir ox hallarda is bank v ya alc tkilatlarla qarlql zlmlr aparmaldr.Mhsullar (ilr, xidmtlr) satlarkn qiymt mlglmsinindzgnlyn, qiymt lavlrinin (gztlrin) istifad edilmsin, barter mliyyatlar, qarlql hesablamalar, eklrdn, akkreditiv mliyyatlarndan,veksellrdn istifad edilm hallarna xxuxi diqqt yetirmk zruridir. Bel nv hesablama mliyyatlar hyata keirilrkn shvlr, mvcud qaydalarn pozulmas v htta frldaqlq akar edil bilr. Alclar v sifarii tkilatlarla veksellrdn istifad yolu il hyata keirilmi hesablamalarn auditi zaman alnm veksellr zr faizlrin uotunun vaxtnda v dzgn ks etdirilmsi (D t 62 k t 80) yoxlanlmaldr. Bundan baqa, debitor borclrnn vaxtnda dm hallar varsa, dniin gecikdirilmsi sbblri aydnladrlmal, onlardan iddia mddti tm borclarn olub olmamas thlil edilmlidir. Xarici valyuta il aparlm mliyyatlara xsusi diqqt yetirmk lazmdr. ddialar zr hsablamalarn uotu 63 - li ddialar zr hesablamalar hesabnda aparlr. Audit zaman auditor yaddan xmamaldr ki, iddialar mxtlif ola bilr: 1. 60 - li Malsatan v podratlarla hesablamalar hesab istehsalat ehtiyatlarn, mallar v mvafiq msrflrin uota olan hesablarla mxabirldirmkl - malsatanlarn, podratlarn vnaqliyyattkilatlarnn hesab

fakturalar yoxlanlan zaman v ya nzrd tutlmu qiymt v tariflrdn knarlamalar, mexaniki shvlr, fakturaladrlm mallarda qiymt artm v ya onlarn dyrind iddialar; 2. 60 - li hesab il mxabirldirilmkl - keyfiyyt standartlar,texniki shvlr v sifarilr zr uyunsuzliq akar edildikd malsatanlara, hminin mssisnin materilallarn emal edn tklatlara veriln iddialar; 3. 60 - li hesab il mxabirldirilmkl - keyfiyyt standartlar, yolda olan ykn tbii itki normalarndan ox skik glmsin gr malsatanlara, nqliyyat v digr tkilatlara veriln iddialar; 4. stehsal msrflrinin uota alnan hesablarla mxabirldirilmkl malsatan v ya podratlarn tqsiri zndn meydana xan zay mhsullara v bodayanmalara grn yaranan v dyici tkilatlar trfindn etiraf edilmi, yaxud iqtqsadi mhkmsi trfindn myynldirilmi mbllr zr veriln iddialar; 5. Pul vsaitlrini v bank kreditlrini uota alnan hesablar mxabirldirilmkl - mssisnin hesablarnn shvn silinmi (krlm) mbllr gr bank idarlrin veriln iddialar. Audit zaman iddialar zaman informasiya mnbyi mqavillr, zruri sndlr lav edilmkl iddia rizlri v onlarn iddia ediln tkilata tqdimn edildiyinin tsdiqi saylr. Audit vaxt aadaklara xsusi diqqt yetirmk zruridir: 1. ddia sndlrinin vaxtnda v dzgn v sasl trtib edilmsi: Auditor iddia tkilatn msul iilrinin maddi dyrlri mnimsmdiklrin v iddia verilm mddtlrinin gzlnildiyin min olmaldr. Bel hallardan ourluq hallarn gzldilmsi n istifad edil bilr. Bel ki, iddiann tmin edilmsin etiraz edildikd iddia mbli xrclrin trkibin silin bilr; 2. ddiann n drcd sasl olmas. Burada iddia tqdim edilmmidn vvl iddia tkilat trfindn tqsirkar xsi daxild axtarmaq mqsdil hans tdbirdn grlmsin v bel hala yol verilmmi, dymi zrrin qaytarlb qaytarlmamasna diqqt yetirmk zruridir. Bundan baqa, maddi qiymtlrin thvil qbulundan sonra anbarda saxlanma rtlrinin alc tkilat trfindn pozulmas

nticsind mt - maddi dyrlrin keyfiyytinin aa dmsi v ya mqavilnin rtltin sasn iddia mddtinin bitmsi hallarnda iddia qaldrla bilmz; 3. ddialar zr mhasibat yazllarnn dzgn trtibat; ddialarn analitik uotunun dzgn aparlmas. Analitik uot h bir debitor v verilmi hr bir iddia zr ayrlqda aparlmaldar. Nzr almaq lazmdr ki, hr bir iddia zr tlb olunan mbl uotdan yalnz iddia tmin edildikd, verilmi iddialarn tmin edilmsindn etiraz edldikd v ya mhkm trfindn sassz hesab edildikd silin bilr. 61 - li Verilmi avanslar zr hesablamalar hesab tdark olunacaq maddi dyrlilr, yaxud yerin yetirilck ilr v xidmtlr n veriln avanslar, hminin sifariilrdn qismn hazr olduqca qbul ediln mhsullarn, ilrin v xidmtlrin dnilmsi zr hesablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n, 64 - li Alnm avanslar zr hesablamalar hesab is gndrilmi maddi dyrlr v ya yerin yetirilmi ilr gr alnm avanslar, hminin sifariilr n yerin yetirilmi qismn hazr i v mhsullarn dnii zr hesablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Verilmi v alnm avanslarn auditi zaman aadaklar yoxlamaq lazmdr: alnm v verilmi avanslar n drcd sasl olmas 61 v 64 - li balans hesablar zr analitik uotun aparlmasnn dzgnly, analitik uot zr dvriyy cdvli, analitik uotun Ba kitab v balansa uyunluu, xarici valyuta il alnm v verilmi avanslarn v onlara hesablanm mznn frqlrinin uota dzgn v vaxtnda ks etdirilmsi. Auditor ilk nvbd alnm v verilmi avans hesablar zr qalqlarn yaranma sbblrini aydnladrmaq n mqavillrin rtlri il tan olmaldr. Bilmk lazmdr ki, qabaqcadan dmlrin yoxlanmas zaman verilmi avanslar mhasibat trfindn shvn verilml borclar kimi (06 v ya 58 - li hesablarn debitind) v ya alnm borclar kimi (94 v ya 95 - li hesablarn kreditind) uotda ks etdiril bilr. Bel hallar akar edildikd qabaqcadan dmnin mblai dqiqldirilmli v tsrrfat subyektinin rhbrliyin bu bard mlumat

verilmlidir. Qeyd etmk lazmdr ki, bu nv shvlr maliyy hesabat gstricilrini thrif edir. Audit zaman alnm avansalr zr sifarii tkilata hazr msul, mallar yklndikd, ilr grldkd, xidmtlr gstrildikd avans hesabnn alc v sifarii tkilatn hesab il balanmasna v ya verilmi avans hesabnn malsatan v podrat tkilatn hesab il balanmasna xsusi fikir vermk lazmdr. Bel ki, praktikada ox zaman hesabat dvrnn sonuna avanslar uotda mvafiq hesablarda mxabirldirilmir v avanslar zr mliyyatlarn baa atmasna baxmayaraq, maliyy (mhasibat)hsabatlarnda hmin hesablar zr qalqlar qalr. Auditor unutmamaldr ki, bir ox hallarda vergidn yaynma mqsdil mhsul satndan (ilrin grlmsi, xidmtlrin gstrilmsindn) ld ediln glir uotd alnm avans kimi ks etdirilir. Bu mqsdl mqavillrin mzmunu, dni hesablama sndlri, thvil qbul aktlar, qaimlr dqiq thlil edilmlidir. Auditor trfindn akar edilmi shvlr sifarii tkilatn msul xslri il mzakir edilmli v onlarn aradan qaldrlmas n mvafiq tdbirlrin grlmsi tvsiyy olunmaldr. Bdc il hesablamalarn auditi dedikd, bdcy atas vergilrin auditi baa dlr. Bu vergilrin drclri, hr bir verginin obyekti, onlarn hesablanma v bdcy dni qaydalar AR-nn Vergi mcllsi v mvafiq normativ-hquqi aktlarla tnzimlnir. Bdcy atas vergilrin dzgn hesablanmasnn v dnilmsinin yoxlanlmas auditordan yksk pekarlq tlb edir. Tcrb gstrir ki, he d beten tsrrfat subyektlri vergilrin hesablanmas v dnilmsi proseslrini dzgn hyata keirmirlr. Mhz bu sbbdn dvlt vergi orqanlar trfindn onlara qar maliyy sanksiyalar ttbiq edilir. Bu sbbdn bdc il hesablamalarn auditi prosesind auditor riski daha ykskdir. Auditorun mhm vziflrindn biri audit prosesind vergilrin v digr mcburi dnilrin dzgn hesablanmasn v bdcy kcrlmsini dqiqlikl yoxlamaqdr. Burada sifarii tkilata vergilrin vaxtnda v dzgn hesablanb

dnilmsi bard mslhtlr v vergi orqanlar ttbiq oluna bilck maliyy sanksiyalar bard mlumat vermk mhm rol oynayr. Bdc il hesablamalarn uotu 68 - li Bdc il hesablamalar hesabnda aparlr. Audit planladrlarkn auditor sifarii tkilatn glirin v xrcin myynldirilmsinin hans metodundan (kassa v ya hesablama metodlarndan) istifad etmsi, ddiyi btn vergilr zr dqiq mlumatlar toplamal v hr bir vergi nvnn nec yoxlanacan myynldirir. O, vergilr zr bdc il hesablamalarn auditi zaman hr bir vergi drcsini, hesablanma rtlrini mkmml bilmli, mvcud qanunvericilik aktlarndan, normativ sndlrdn v tlimatlardan istifad etmlidir. Audit zaman ilk nvbd bdc il hesablamalar zr daxili nzartin vziyyti yrnilmli, vergiy clb ediln bazann taml v dzgnly yoxlanlmaldr. Vergi drclrinin dzgn hesablanmasna xsusi diqqt yetirmk lazmdr. Mvcud vergi qanunvericiliyind bir sra hallarda vergilr zr gztlr nzrd tutulmudur. Gztlrin dzgn ttbiq edilmsinin yoxlanlmas n auditor tsrrfat subyektlrinin faliyytinin xsusiyytlrini yrnmli v gztlrin n drcd dzgn ttbiq edildiyin qiymt verilmlidir. ld edilmi aktivlr zr malsatan tkilatlara dnilmi DV hesabna bdcy dnilck DV-nin azaldlmas hallarna xsusi diqqt yetirmk lazmdr. Bel ki, bdcy atacaq vergisinin alnm aktivlr gr dni hyata keirilmdikd azaldlmas hallar praktikada mahid olunur. Bu mqsdl 19 -li Alnm srvtlr zr DV balans hesabnn uotunun aparlmasnn dzgnly yoxlanlmaldr. Fiziki xslrdn glir vergisinin tutulmas v yoxlanlmas xsusi diqqt tlb edir. Bel ki, mk haqqna edilmi lavlr, mkafatlandrma hallar, maddi yardmlar, mzuniyytlr v s. vergitutma obyekti saylr. Auditor vergi orqanlar trfindn aparlm yoxlamalarn nticlrini thlil etmli, hmin orqanlarn akar etdiyi nqsanlarn aradan qaldrlmas n grln

tdbirlr bard msul iilr sorular vermlidir. O, vergi orqanlarnn tsrrfat subyektlrin ttbiq etdiyi maliyy sanksiyalarnn n drcd dzgn olduuna qiymt vermlidir. Mssislrin bdcdnknar fondlara dnilri zr dvlt orqanlar il hesablamalar haqqnda mlumatlarn mumildirilmsi n 67 -li Bdcdnknar dnilr zr hesablamalar hesab nzrd tutulmudur. 67 -li hesabda AR Dvlt halinin Sosial Mulluuna Kmk Fondu v AR lillrin Sosial Mdafi Fondu il hesablamalarn uotu aparlr. Bdcdnknar fondlarla hesablamalar zaman auditor yoxlaman AR Dvlt halinin Sosial Mulluuna Kmk Fonduna mcburi v mqsdli ayrmalarn ylmas v vsaitin xrclnmsi qaydalar haqqnda 1991-ci il 6 noyabr tarixli mvqqti tlimata, AR lillrin Sosial Mdafi Fonduna mcburi v mqsdli ayrmalarn ylmas, uota alnmas v vsaitin xrclnmsi qaydalar haqqnda 1994-c il 9 noiyabr tarixli tlimata v digr qanunvericilik v normativ sndlrin tlblrin uyun olaraq aparmaldr. Bdcdnknar fondlarla hesablamalarn auditinin mqsdi bdcdnknar fondlara dnilrin hesablamasnn dzgnlyn, hesablanm mbllrin vaxtnda tyinat zr krlmsini, onlarn mhasibat uotunda dzgn ks etdirilmsini v mvafiq hsabatlarn dzgn trtib edilrk bdcdnknar fondlara tqdim edilmsinin dzgnlyn myyn etmkdir. Hr bir dni nv zr auditor aadaklar yoxlamaldr: a) dnilrin hesablanmas n bazann dzgn myyn edilmsi; b) dnilrin hesablanmas n myyn edilmi normalarn dzgn ttbiq edilmsi;
c) qanunvericilikd

nzrd tutlmu qaydalarda gztlrin ttbiqinin

dzgnly; ) dnilrin vaxtnda v tam kild krlmsi; d) dnilrin hesablanmas v mvafiq fondlara krlmsi il bal olan mliyyatlarn mhasibat uotund dzgn ks etdirilmsi;

e) fond n nzrd tutlmt vsait vaxtnda krlmdikd v myyn olmu dm mddtlri kedikc krlmmi mblin qal aid edilmsi v onun zrin penya hesablanmas. Mssisnin ii heyyti dvlt sosial sortas, pensiya tminat v s zr hesablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n 69 - li Sosial sorta v tminat zr hesablamalar hesabndan istifad edilir. Sosial sorta v tminat zr hesablamalarn auditinin mqsdi hmin sosial fondlara dnilarin hesablanmasnn dzgnlyn, hesablanm mbllrin vaxtnda tyinat zr krlmsini ks etdirilmsini v mvafiq hesabatlarn dzgn trtib edilrk mvafiq fondlara tqdim edilmsini v bu hesablamalarn qvvd olan qanunvericilik v normativ aktlarn tlblrin uyun olduunu myyn etmkdir. Audit prosesind informasiya mnbyi 70 -li myin dnii zr ii heyti il hesablamalar hesab olduu n sosial sorta v tminat zr hesablamalarn auditindn sonra aparmaq alzmdr. Audit azman auditor aadaklar yoxlamaldr: 1. sosial sortaya ayrmalar hyata keirilrkn mmk haqq fondunun dzgn myyn olunmas; 2. ayrmalarn v tutmalarn hesablanmas n myyn edilmi normalarn dzgn ttbiq edilmsi; 3. qanunvericilikd dzgnly; 4. dnilrin hesablanmas v mvafiq fondlara krlmas il bal olan mliyyatlarn mhasibat uotunda dzgn ks etdirilmsi; 5. dnilrin vaxtnda v tam kild krlmsi;
6. 69 -li hesabn analitik v sintetik uotunun uyunluu;

nzrd

tutulmu

qaydada

gztlrin

ttbiqinin

7. DSMF-na tqdim edilmi hesabatlarn dzgn trtib edilmsi v onlarn vaxtnda tqdim edilmsi; 8. DSMF-nun vsaitlri hesabna hyata keiriln dmlrin dzgn olmas v hr bir dni zr ilkin sndlrin trtibinin dzgnly v s.

Mssislrd iilr inzibati-tsrrfat v mliyyat, habel ezamiyyt xrclri cn thtlhesaba verilmi mbllr zr hesablamalar n 71 -li Thtlhesab xslrl hesablamalar hesabndan istifad edilir. Thtlhesab xslrl hesablamalarn auditi badan-baa toxlama metodu il aparlr. Thtlhesab xslrl hesablamalarn auditi zaman avans hesabatlar v kassadan pulun alnmas n rizlr ilkin sndlr kimi qbul edilir. Thtlhesab xslrl hesablamalarn yoxlanmas zaman aadak sndlrin olmasna fikir vermk lazmdr: avans hesabat; avans hesabatlarnn qeydiyyat jurnal; mkdan ezamiyyt gndrilmsin dair mr; kassadan nad pulun alnmasna icaz verilmi xslrin siyahs; nmayndlik xrclrinin rhbrlik trfindn tsdiq edilmi smetas. 73 -li sair mliyyatlar zr ii heytl hesablamalar hesab myin dnii, thtlhesab zslr, deponentlr zr hesablamalardan baqa, mssisnin ii heytil qalan btn nv hesablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Auditor mhasibat mxabirlmlrin 73 -li hesab zr analitik uotunun tkili v aparlmasna, btn nv hesablamalar zr mhasibat mxabirlmlrinin dzgnlyn, analitik uot zr edilmi yazllarn dvriyy cdvli, Ba kitab v balans hesabatlarna uyunluuna min olmaldr. 76 -li Mxtlif debutor v kreditorlarla hesablamalar hesabnda ekl dnilmi xidmtlr gr nqliyyat tkilatlar il, mssis iilrinin mk haqlarndan mhkm orqanlarnn qrarna, yaxud icraedici sndlr v s. sasn mxtlif tkilatlarn v ya ayr-ayr xslrin xeyrin tutulmu mbllr zr hesablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Bu hesab zr hesablamalarn auditi zaman auditor, ilk nvbd, debutor v kreditor borclarnn yaranma sbblrini aydnladrlmaldr. Buna gr d mvafiq borclarn qlqlarnn hesablarda nec ks etdirilmi qalqlar bard mlumat aldqdan sonra, hr bir tkilat zr aparlm hesablamalar yoxlamal, borclarn yaranma sbblrini v yaranma tarixini myynldirilmlidir. gr vaxt kemi

debitorlarn borclr ml glmis, bu mddt rzind hans tdbirlrin grldyn, zlm aktlarnn olub olmamasna, borclu tkilat trfindn z borclarnn tsdiq edilmsi hallarna xsusi diqqt yetirmk lazmdr. Mssis v tkilatlar, z xsusi vsaitlri atmadqda, bank kreditlrindn istifad ed bilrlr. Kreditlrin verilmsi, qaytarlmas qaydalar qanunverici sndlr v normativ akylarla myynldirilir v mssis il bank arasnda balanm kredit mqavilsin sasn tnzimlnir. Verilm mddtlrindn v mqsdindn asl olaraq kreditlr qsamddtli v uzunmddtli olur. Kredit mliyyatlarn auditi zaman aadaklara xsusi diqqt yetirmlidir. 1) kredit gtrlsinin n drcd mqsduyun olmasna; 2) kredit mqavilsinin trtibinin dzgnly; 3) kreditin hans mqsd v mqsdynl istifad olunub olunmamasna; 4) bank xarlarna sasn kreditlrin verilm v qaytarlma tarixlrinin hesabatlarda dzgn ks olunmasna; 5) kreditdn istifady gr faizlrin hesablanmasna v dnilmsin; 6) kreditlrin analitik v sintetik uotlarnn ilkin mhasibat registrlrind v hesabatlarnda dzgn ks etdirilmsin; 7) xarici valyuta il alnm kredit vsaitlrinin qalqlarna hesabat dvrnn sonuna mznn frqlrinin hesablanmasnn dzgnlyn; 8) vaxtnda dnilmmi kreditlrinin dm mddtinin gecikdirilmsi sbblrin;

Yoxlama n suallar.
1. Hesablamalarn

audit

aparlarkn

auditor

hams

sas

normativ

sndlrdn istifad etmlidir.

2. Hesablamalarn yoxlanlmas n mlumat mnblrini gstrin. 3. Auditor hesablamalar zr sorudan hans mqsdlr n istifad edilir?

4. Hesablamalarn auditi zaman buraxlan shvlri sayn.

5. Hesablamaln uotu zr daxili nzartin tkilin dair auditor hans ilri

yoxlamaldr?
6. Kreditlrin v borclarn yoxlanlmas zaman auditor hans sas normativ

sndlr istinad etmsini gstrin. 7. Kreditlrin v borclarn yoxlanlmas n mlumat mnblrini gstrin.

Mvzu 6. sas vsaitlrin v qeyri-maddi aktivlrin auditi.

PLAN 1.sas vsaitlrin v qeyri-maddi aktivlrin auditinin mqsd v vziflri. sas vsaitlrin v qeyri-maddi aktivlrin auditinin normativ-hquqi bazas. 2.sas vsaitlrin v qeyri-maddi aktivlrin auditinin mlumat mnblri. 3.sas vsaitlrin khnlmsinin (amortizasiyasnn) auditi. Tmir xrclrinin auditi. 4. Qeyri-maddi aktivlrin v onlarn khnlmsinin (amortizasiyasnn) auditi. 5.sas vsaitlrin v qeyri-maddi aktivlrin auditinin nticlrinin yekunladrlmas. Mssis v tkilatlar istehsal prosesi dvrnd mxtlif maddi dyrlilrdn istifad edirlr. Bunlarn irisind balca yeri sas vsaitlr tutur v onlar istehsal prosesind fal itirak edirlr. Mssis v tkilatlarn maliiy - tsrrfat faliyytind itirak edn sas vsaitlr iki hissy ayrlr: istehsal prosesind itirak edn sas vsaitlr v qeyriistehsal prosesind itirak edn sas vsaitlr. stehsal prosesind itirak edn sas vsaitlr binalar, qurular, avadanlq v mhsul istehsalnda itirak edn digr sas vsaitlr aiddir. Qeyri-istehsal prosesind itirak edn sas vsaitlr mnzil kommunal tsrrfat, elm v mdniyyt binalarn v s. aid etmk olar.

Dyri rti maliyy vahidinin yz mislindn yuxar olan, xidmt mddti bir ildn yuxar, z dyrini istehsal olunan mhsul zrin hiss-hiss keirn v z fiziki formasn saxlayan vsaitlr sas vsaitlr deyilir. Uotun sas mqsdi istehsal v qeyri-istehsal prosesind itirak edn sas vsaitlrin dzgn qeydiyyata alnmas, onlara khnlm (amortizasiyann) normalarnn dzgn hesablanmas, bazar iqtisadiyyat il laqdar olaraq mlak vergisinin dzgn hesablanmasdr. Qeyd edildiyi kimi, sas vsaitlr mssis v tkilatlarn maddi-texniki bazasnn sasn tkil edir v onun faliyytind o xbyk rol oynayr. Bazar iqtisadiyyatnn inkiaf il laqdar olaraq sas vsaitlrin uotunda mhm dyiikliklr ba vermidir. Bu dyiikliklr zn aadak formalarda ks etdirir: - sas vsaitlrin trkibi v quruluunda; - onlarn amortizasiyas v qiymtind; - lizinq mliyyatlar v mlakn icarsind; - sas vsaitlrin yenidn qiymtlndirilmsind; - sas vsaitlrin tmir xrclrinin maliyyldirilmsind; - sas vsaitlrin tmir xrclrinin maliyyldirilmsind. Mssis v tkilatlarn sas vsaitlrinin auditi keiriln zaman auditor mssis v tkilatlarn hans tlimatlara v normativ aktlara saslanaraq faliyyt gstrdiyini aydnladrmal, sas vsaitlrin saxlanmas n cavabdeh olan xslrin nec tlimatlandrld il tan olmaldr. sas vsaitlrin auditinin sas mqsdi onlarn dzgn mdaxilinin, silinmsinin, sas vsaitlrin hrktinin dzgn hyata keirilmsinin v onlara dzgn khnlm (amortizasiya) hesablanmasnn yoxlanmasndan ibart olmaldr. sas vsaitlrin auditi keirilrkn aadak sahlr zr yoxlama aparlr: 1. sas vsaitlrin texniki baxmdan vziyyti saxlanmas; 2. Daxil olma zaman sndlrin dzgn v qanuni rsmildirilmsi;
3. Amortizasiya (khnlm) ayrmalar zr dzgn hesablanmas; 4. Hesablanm amortizasiya (khnlm) ayrmalarnn istehsal xrclrinin

trkibin dzgn v vaxtnda daxil edilmsi;

5. sas vsaitlrin daxil olmasnn, uotdan xarlmasnn v silinmsinin mhasibat uotunda dzgn ks etdirilmsi; 6. sas vsaitlrin vaxtnda v keyfiyytli tmir edilmsi. sas vsaitlrin texniki sazlnn v saxlanmasnn auditi prosesind aadaklar hyata keirilir: 1. sas vsaitlrin texniki xarakteristikasnn v hqiqi varln tsdiq edn sndlrin olub-olmamasnn (inventar vrqlri, texniki pasport, layihlr, sxem v tlimatlar) yoxlanmas; 2. sas vsaitlrin hqiqi varlnn, onlarn texniki gstricilrinin, xarakterinin, vziyytinin, keyfiyytinin, tmir mddtinin gzlnilmsinin, komplektldirilmsinin, saxlanmasnn, texniki xidmtin tkilinin yoxlanmas; 3. sas vsaitlrin hesabatlarnn dzgn trtib edilmsinin, forma v normalardan dzgn istifad edilmsinin, sndldirmnin dzgn aparlmasnn, sas vsaitlrin daxil olmasnn, yerini dyimsinin v sradan xmasnn yoxlanmas. Audit zaman auditor trfindn sas vsaitlrin analitik uotu il sintetik uotunun uyunluu yoxlanlmaldr. Bunun n inventar vrqlrin sasn qurupladrlm sas vsaitlrin cmi balansn 01 -li sas vsaitlr hesabnda olan vsaitlrl zldirilir. Analitik uotla sintetik uot arasnda frq yaranarsa, mqsdi v sbbi aydnladrlmal v rhbrliy mlumat verilmlidir. Btn sas vsaitlrin maddi-msul xslrin cavabdehliyin verilmyi yoxlanlmaldr. Analtk uotun registri inventar vrqlridir. O, znd btn mlumatlar ks etdirir. sas vsaitlrin analitik uotunun doruluu inventar vrqlri il yoxlanlr. nventar vrqlri vasitsil sas vsaitlrin faktiki mvcudluu iki sulla sem v badan-baa yoxlanla bilr. sas vsaitlrin inventarizasiyasnn vaxtnda aparlamsnn byk hmiyyti vardr. Ona gr d auditor buna fikir vermli v inventarizasiyann mhasibat uotunda ks etdiriln sas vsaitlrl uyunluuna fikir vermlidir.

nventar vrqlrinin dzgn doldurulduuna nzart etmk n sas vsaitlrin hrktini ks etdirn dvriyy cdvllri trtib edilir. Audit dvrnd auditor ilin sonunda keiriln sas vsaitlrin inventarizasiyasnn materiallarn yoxlamaldr. Onun dzgn keirilib-keirilmdiyini yoxlamal, sas vsaitlr zr artq v skik glmnin mhasibat uotunda dzgn ks etdirilmsini nzrdn keirmlidir. Auditor uotun dzgn aparlmasna tam min olduqda, audit sem sulu il apara bilr. lakin ciddi atmazlq akar edildikd audit badan-baa aparlmaldr. Audit inventar vrqlrind sas vsaitlrin dzgn v vaxtnda tmir olunduu bard qeyd yazlmasna fikir vermlidir. Bu onunla laqdardr ki, bazar iqtisadiyyat dvrnd hr mssis v tkilat mlak vergisinin dyicisidir. Bu baxmdan btn sas vsaitlrin uota alnmas n sas v vacib rtlrdn biridir. Auditor sas vsaitlrin yenidn qiymtlndirilmsin fikir vermli v qiymtlndirm aparan zaman msaldan dzgn istifad olunub-olunmadn yoxlamaldr. msaldan dzgn istifad edilmdikd, sas vsaitlr amortizasiya hesablanan zaman massisnin xrci sni surtd artrlb azaldla bilr. Bu baxmdan qiymtlndirmnin dzgn aparlmasnn byk hmiyyti vardr. sas vsaitlrin hrktinin auditi zaman onlarn mqsdynl alnmasna v tikilmsin, vaxtnda v dzgn sndldirilmsin v qiymtin reallna fikir verilmlidir. sas vsaitlrin mqsdynl alnmas v tikilmsi istehsalatn tlblrindn irli glir v onlarn dzgn istifadsindn ox ey asldr. sas vsaitlrinvaxtnda v btvlkd 01 -li sas vsaitlr hesabna mdaxil edilmsi ilkin sndlrl myyn edilir. gr sas vsait vaxtnda mdaxil edilms amortizasiya dzgn hesablanmayacaq. Nizamnam kapitalna pay klind qoyulan sas vsaitlrin vaxtnda mdaxil edilmsin auditor fikir vermlidir. sas vsaitlrin qiymtlrin d diqqt yetirilmlidir. Bu ondan tr lazmdr ki, bir qayda olaraq, yeni sas vsaitlr mssis v tkilatlara mdaxil ediln zaman ilkin qiymtl uota alnmaldr.

stifad olunmu sas vsaitlr alnan zaman alnd qiymtl uota gtrlr v buna danma, quradrma xrclri lav edilir. sas vsaitlrin il rzind hrktin ciddi fikir verilmlidir. Auditor yoxlamalargstrir ki, sas vsaitlrin mdaxili v silinmsi zaman tez-tez shv yol verilir. Bu sbbdn d baqa mt-material qiymtlilrindn frqli olaraq, sas vsaitlrin hrktin onlarn hrkti zaman trtib edilmi ilkin sndlr xsusi diqqt tlb olunur. sas vsaitlr, mlkiyytindn asl olmayaraq, mssislr mxtlif variantda daxil ola bilr v daxil olma zaman aadak kild mxabirlm verilir: 1. Kapital qoyuluu hesabna daxil olan sas vsaitlr al qiymtil balansn 08 -li Kapital qoyulular hesabnn debeti 60 -li Malsatan v podratlarla hesablamalar v 76 -li mxtlif debutorlar v kreditorlarla hesablamalar hesablarnn kreditind, DV 19 -li Alnm srvtlr zr lav dyr vergisi hesabnn debetind 60, 76 -li hesablarn kreditindks etdirilir; 2. sas vsaitlr vzsiz verildikd 47 -li hesabn debetind 01 -li hesabn kreditind qeyd edilir; 3. Tsisilrdn nizamnam kapitalna daxil olan sas vsaitlr 01 -li hesabn debetind 75 -li hesabn kreditind yazlr; 4. vzsiz olunan sas vsaitlr istehsal sahsin aid olarsa 87 -li lav kapital, qeyri-istehsal sahsin aid olarsa 88 -li Bldrlmmi mnft hesablarnn kreditlrin 01 -li hesabn debetind ks etdirilir. sas vsaitlrin silinmsi auditor trfindn yoxlanlmaldr. Silinmni xsusi komissiya hyata keirir. Komissiya zvlri trfindn xsusi akt trtib edilir v bu aktda aadak lv edilm sbblri gstrilir: fiziki v mnvi anmas; qza nticsind sradan xmas; khnlmnin tam hesablanmas; istismar zaman texniki gstricilrdn dzgn istifad edilmmsi; yeni texnikann ttbiq edilmsi.

Silinmnin btn sbblri ayr-ayrlqda yoxlanlmal v onun uotda dzgn qeyd edilib-edilmdiyini akar edilmlidir. Auditor trfindn bunun uota alnmasna ciddi fikir vermlidir. Bzi hallarda mssis v tkilatlarda sas vsaitlr sat hyata keirilir. Bu halda satn nticsi Mnft v zrr hesabna silinir. Mssis v tkilatlardan ilin nticlrinin formaladrlmasnda mhm gstricilrdn biri d amortizasiya ayrmaldr. Auditor bu baxmdan diqqtli olmaldr v buna ciddi fikir vermlidir. Amortizasiya ayrmalarnn auditi ilkin mrhld auditor trfindn sem sulu il hyata keirilir. Amortizasiya ayrmalarnn normadan artq hesabland v ya sas vsaitlrin ilkin dyrind dyiiklik akar edilrs, onda btn sas vsaitlr amortizasiya hesablanmas tam yoxlanlmaldr. Amortizasiya ayrmalarnn dzgnlyn yoxlayarkn auditor sasn aadaklara fikir vermlidir. a) amortizasiya ayrmalar hesablanacaq btn sas vsaitlrin uota alnmasna; b) amortizasiya ayrmalar normalarnn dzgn ttbiq edilmsin; c) yenidnqurma ilri zaman sas vsaitlr amortizasiya ayrmalarnn ttbiq edilmsin. Amortizasiya ayrmalar hesablanan zaman amortizasiya normalarna ciddi fikir vermlidir. sas vsaitlrin kateqoriyalar zr illik amortizasiya normalar Azrbaycan Respublikas Vergi Mcllsinin 114 c maddsin gr aadak kimi myyn edilib: - binalar, tikintilr v qurular 7 % - dk; - manlar, avadanlq v hesablama texnikas 25 % - dk; - i heyvanlar 20 % - dk; - nqliyyat vasitlri 25 % - dk; - digr sas vasitlri 20 % - dk;

- geoloji - kviyyat ilrin v tbii ehtiyatlarn hasilatna hazrlq ilrin kiln xrclr 25 % - dk; - qeyri maddi aktivlr istifad mddti mlum olmayanlar n 10 %, istifad mddti mlum olanlar n is illr zr istifad mddtin mtnasib mbllrl. sas vasitlrin kateqoriyalar zr amartizasiya ayrmalar hr kateqoriyaya aid olan sas vasitlr n myynldirilmi amartizasiya normasn hmin kateqoriyaya aid sas vasitlrin vergi ilinin sonuna balans zr qalq dyrin ttbiq etmkl hesablanr. Hr has kateqoriyaya aid olan sas vasitlr zr vergi n myyn olunmu amartizasiya normalarndan aa norm ttbiq olunduqda, bunun nticsind yaranan frq nvbti vergi illrind amartizasiyann glirdn xlan mblin lav oluna bilr. Auditor yoslamann son mrhlsind mssisd sas vasitlrdn n drcd smrli istifad edilmsinin thlilini vermlidir. Bu halda auditor 1 manata sas fonda dn mumi mhsulun qiymtini aydnladrm olar ki, bunun da mssisnin maliyy - tsrrfat faliyytind byk hmiyyti vardr. Auditor sas vasitlr kilck tmir xrclrinin planladrlmasn yoxlamaldr. Audit vaxt auditor smetann tutlmasnn real olub olmadna min olmaldr. nki bzi hallarda smeta tmir qurtardqdan sonra trtib edilir v faktiki xrclr silinir. Binalar, qurular v tikililrin tmir smetas texniki bax keirildikdn sonra trtib edilir, mssis v tkilatn rhbrliyi trfindn qabaqcadan tsdiq edilir. sas vasitlrin tmirini hyata keirmk n i grn tkilatlarla qabaqcadan vermlidir. sas vasitlrin tmir xrclrinin artrlmas sbbi aydnladrlmal v onun maddlr zr xrclrinin dzgnlyn fikir verilmlidir. mqavil balanmal v tmir xrci mqavild z ksini tapmaldr.Auditor hmin xrclrin normadan artq yazlb yazlmadna fikir

sas vasitlrin tmirinin dzgn aparldn yoxlayan auditor, tmir vaxt material silgisinin, mk haqqnn, ehtiyat hisslrinin normaya uyun olduuna min olmaldr v tmir ilri zaman bu sahd normadan artq msrflr yol verilmsinin akar edilmdiyini aydnladrmaldr. sas vasitlrin tmirinin mqsd mvafiq v qanuni apard trtib edilmi ilkin sndlr vasitsil myyn edilir. Bu sndlr aadaklar aiddir: - grlm ilrin naryadlar; - tmir buraxlan material qiymtlrinin uotu zr ilk sndlr ; - tmirdn qabaq trtib edilmi nqsan cdvllri; - qbul thvil aktlar. Material qiymtlrinin qanunsuz silinmsini, artq ehtiyat hisslrindn istifad etmsinin myyn etmk mqsdil maddi msul v cavabdeh xslrl soru keirilmli, grlm tmir ilri sem sulu il inveritarizasiya edilmlidir. Lazm olan hallarda igrnlrdn yazl mlumat alnmaldr. Tmirin keyfiyytli aparlmasna ciddi fikir verilmlidir. Keyfiyytsiz tmir aparlanda texniki avadanlqlarn, man v inventorlarn iind fasillr yaranr, hisslr tez tez sradan xr. Bunu tmin etmk n ilkin trtib erilmi sndlr v ilkin hesabatlara baxlmaldr. l rzind hr bir man avadanlqda, bina v quruda ne df tmir ilrinin aparld inventor vrqlrinin yoxlanmas il aradrla bilr. Sonrak mrhld auditor sas vasitlrin tmir xrclrinin uotunu yoxlayr. Bu zaman auditor mssisnin uot siyastin saslanr. nki sas vasitlrin tmir xrcini maya dyrin hans variantda aid etmyi mssis z planladrr. - sas vasitlrin tmirinin faktiki (sasl, orta v cari) tmir hyata keirildikc maya dyrin aid edilir. Bu halda xrclr balansn 20, 23 - li hesablarn debitin aid edilir. - mssis v tkilatlar sas vsaitlrin balans qiymtlrindn asl olaraq tmir fondu yaradrlar. Bu halda hyata keirilmi tmir xrclrin balansn 89 - li, qardak xrclr v dmlr n ehtiyatlar hesabna ml edilir. Artq kilmi xrclr glck dvrn xrclrin aid edilir.

Audit zaman mssisnin yenidn qurulmas v moderinladirilmsi n trtib edilmi layih - smeta sndlrinin tmir xrclri il qarladrlmasna ciddi fikir vermk lazmdr.

Qeyri maddi aktivlrin auditi.

Mssisnin qeyri maddi aktivlrin tsrrfat faliyytind uzun mddt istifad ediln, glir gtirn torpaq sahlrindn, tbii ehtiyatlardan istifad hquqlar, patentlr, lisenziyalar, Nau hau, proqram mhsullar, inhisar v imtiyaz hquqlar, (xsusi faliyyt nvn veriln lisenziyalar da daxil olmaqla), tkilat xrclri, ticart markalar, mt nianlar v s. aiddir. Qeyri maddi aktivlrin auditi aparlan zaman aadak rtlr fikir verilmlidir: - vtndalarn intellektual v igzar keyfiyytlri qeyri maddi aktivlr kimi gtrl bilmz; - qeyri maddi aktivlrin sndldirilmsi; stniln qeyri maddi aktivlr zn obyektiv formada ks etdirilmlidir. Bel ki, mssisnin qeyri maddi aktivlrin obyektin olan hquqi mlkiyyt hququndan frqlnir. gr mssisy torpaqdan istifad hauau verilrs, mlkiyyt hquqi olan xs bunun n qanunvericilikd nzrd tutulmu qaydada lazimi sndldirm aparmaldr. xtira, faydal modellr, snqye nmunlri n alnan hquqlar lisenziya mqavillri il tsdiq edilmli, bu hququ vern tkilatlarda qeydiyyatdan keirilmlidir. Nau hau alnan mssisd onun tsviri v grn olmaldr. mt nian olan mssisd mt niannn alnm sndlri v hans tkilatda qeydiyyatdan kediyi olmaldr. gr hquqi v ya fiziki xslr mlliflik hququalnbsa, bu tam mnada hquqi baxmdan mlliflik hququnu satan xsl mlliflik hququnu alan xsin arasnda razladrlmaldr.

ctimai ia mssislrin, milli mtbxi olan milli restoranlara nizamnam kapital kimi xryin resepti qoyula bilr. Bunun n tsisii hmin xryin reseptini mssisy tqdim etmlidir. Geoloji v yeralt srvtlr barsind infaomasiya hesabat klind olmaldr. Qeyri maddi aktivlr balansn 04 - li Qeyri maddi aktivlr hesabnda ilk dyril uota alnr. Bu dyrlr qeyri maddi aktivlrin obyektlri zr aadak kimi myyn edilir: - tsisilr trfindn mssisy nizamnam kapital kimi qoyulan qeyri maddi aktivlr n trflrin razlna sasn; - digr mssis v xslrin pulla alnan qeyri maddi aktivlrin ld edilmsi v hazr vziyyt gtirilmsi zr faktiki msrflrdn asl olaraq; - digr mssis v xslrdn vzsiz alnm qeyri maddi aktivkr n mssisnin daimi faliyytd olan qiymtlr komissiyasnn myyn etdiyi dyrl; Btn bunlar lazimi sndldirm sasnda hyata keirilir. z xarakterin gr mdaxil sndlri sas vsaitlrin mdaxil sndlrin uyun ola bilr. Qeyri maddi aktivlrin mdaxil sndlrind onun daxilolma, istismara buraxlma vaxt, qeyri maddi aktivlrin tam xarakteristikas, istismar mddti, amartizasiya normas v ilkin qiymti z ksini tapmaldr. Qeyri maddi aktivlr mhasibat uotu haqqnda qanun mddalarna ml edilmkl mdaxil olunmaldr. Mdaxil olunma zaman qeyri maddi aktivin xarakterik xsusiyytlrindn asl olaraq, hmin sahni yax biln mtxssis itirak etmlidir. Qeyri maddi aktivlr tsisilr trfindn niazmnam kapitalna pay haqq kimi qoyulduqda, 04 - li hesabn debitind, 75 - li hesabn kreditind z ksini tapr. Digr mssis v xslrdn pulla ld edilmi qeyri maddi aktivinlrin 04 - li hesabn debitind 08 - li hesabn kreditin ks etdirilmlidir. Maddi yardm kimni mdaxil ediln qeyri maddi aktivinlrin 04 - li hesabn debitind 87 - li hesabn kreditind yazl verilir.

Qeyri maddi aktivlr istifad n bir mssissindn baqa mssisy verilrs, qeyri maddi aktivinlr veriln mssis btn hquqlar znd saxlayr v qeyri maddi aktilr mssisnin balansndan silinir. Bu halda mhasibat mxabirlmsi aadak kimi verilir: 76 - li hesabn debiti, 80 - li balans hesabnn krediti; Qeyri maddi aktivlrin khnlmsinin hcmi onlarn ilk dyrindn v smrli istifad mddtindn asl olaraq myyn edilmi normalar zr hr ay hesablanr. Smrli istifad mddtini myyn etmk mmkn olmad halda, ona 10 % mblind khnlm hesablanr. Smrli istifad mddti mlum olan qeyri maddi aktivlr n amartizasiya ayrmlar istifad mddtind mtnasib mbllrl hesablanr. Qeyri maddi aktivlrin el hisssi var ki, onlara amartizasiya (khnlm) hesablanmr. Bu qeyri maddi aktivlrin faliyyt dvrnd dyri azalmr. Bu aktivlr dnya tcrbsind Nau hau hququ, mt nianlar v s. Qeyri maddi aktivlrin hm sintetik hmd analitik uotu aarlr. Audit zaman qeyri maddi aktivlrin sintetik v analitik uotu zldirilmli; Ba kitab qal il balans qal yoxlanlmal, khnlmnin dzgn hesablanb hesablanmad dqiqldirilmlidir.

Yoxlama n suallar.
1. sas vasitlrin v qeyri maddi aktivlrin uotunun auditinin qarsnda hans vziflr durur? 2. sas vasitlrin v qeyri maddi aktivlrin uotu v nzarti il daha drindn tan olmaq mqsdil auditor mssisdn nyin trtib edilmsini tlb etmlidir. 3. sas vasitlrin v qeyri maddi aktivlrin uotu yoxlanarkn auditor hans shvlr fikir vermlidir?

4. sas vasitlrin hrkti zr mliyyatlarn auditi zaman hans msllr xsusi fikir vermk lazmdr? 5. sas vasitlrin khnlmsinin (amartizasiyasnn) dzgn hesablanmasnn auditi zaman myi myyn etmk lazmdar? 6. . sas vasitlrin v qeyri maddi aktivlrin uotu zr shvlr myyn edildikd auditor n etmlidir?

Mvzu 7.Hazr mhsullarn v istehsal ehtiyatlarnn auditi.

Plan 1.Hazr mhsullarn auditinin mqsd v vziflri. 2. Hazr mhsullarn v material ehtiyatlar zr mliyyatlarn normativ hquqi bazas. 3.mt-material qiymtlilrin saxlanmasnn v anbar tsrrfatnn auditi. Anbar uotunun auditi. 4.Az qiymtli v tezkhnln yalarn v onlarn khnlmsinin auditinin xsusiyytlri. 5.Material ehtiyatlarnn balansda ks etdirilmsinin dzgnlynn yoxlanlmas. 6.Material ehtiyatlarnn auditinin nticlrinin yekunladrlmas.

1. Hazr mhsullarn auditi. Hazr mhsul qvvd olan standartlara v ya texniki rtlr uyun gln, anbar v ya sifarii trfindn qbul ediln mhsullar, mmulatlar v yarmfabrikatlardr. Knd tsrrfat mssislrind istehsal ediln hazr mhsullarn bir hisssi istehsal ehtiyat klind - toxum, yem, emal n xammal klind istifad etmk n ayrlr. Bununla laqdar olaraq audit zaman tsrrfatda istehsal olunana mhsullarn vaxtnda v btnlkl mdaxil edilmsin ciddi fikir verilmlidir. Bu

zaman cari uotun v daxili nzartin dzgn qurulmasnn byk hmiyyti vardr. Bel ki, knd tsrrfat v hazr mhsullarn qeyri-qanuni istifadsinin, xarab olmasnn v mnimsnilmsinin vaxtnda qarsnn alnmas hyata keiril bilr. Auditor mhsullarn mdaxil v hrkti zr sndlri zldirmkl onlarn zrind mssisd cari nzartin nec hyata keirilmsini myyn etmlidir. Auditor yoxlama zaman taxln, pambn, trvzin, kartofun v baqa bitkiilik mhsullarnn mdaxili zr sahdn dn v baqa mhsullarn gndrilmsi registrlrini, pambn ym haqqnda gndlik mlumatlar, knd tsrrfat mhsullarnn daxil olmas gndaliklrini, qaimlri v baqa ilk sndlri nzrdn keirmlidir. Gstriln sndlrin dzgn trtib olunmas, onlarda edilmi dzlilrin, mliyyatlarn dzgn ks etdirilmsinin reall, mlumatlarn mzmununun obyektivliyi yoxlanmaldr. Mhsullarn tam v vaxtnda mdaxil edilmsini myyn etmk n yuxarda qeyd ediln sndlri mhsul ym zr hesablanm mk haqq naryadlar il traktoru-mainistin uotu vrqlri il, yk avtomobilinin yol vrqlri v s. il zldirmlidir. Bu msllri auditor hrtrfli yrnmk n bitkiilik mhsullarnn toplanmasnda v mdaxil edilmsind itirak edn xslr arasnda soru keir bilr. Soru keiriln zaman auditor z n daha dqiq mlumat ld edir. Mhsulun v mhsuldarln gstricilrinin reall uot, hesabat mlumatlarn biznes plann mlumatlar il, mhsullarn daxil olmas mlumatlarn onlarn istifadsin dair mlumatlarla, analitik uotun mlumatlar il sintetik hesabn mlumatlarn mqayis etmkl myyn etmk olar. Heyvandarlq mhsullarnn mdaxilinin auditi sndlrin nzrdn keirilmsi il hyata keirilir. Bu, il rzind mhsul xmnn brabr olmasn mqayis etmy imkan verir. Auditor heyvandarlq mhsullarnn uotu zr sd samnn uotu jurnallarn, knd tsrrfat mhsullarnn daxil olmas gndliklrini, yunun qrxlmasna v qbuluna aktlar, qaimlri v baqa sndlri formal v mahiyytc nzrdn keirmlidir. Auditor sndlrin qarlql zldirmsini aparmaldr. O, alnm mhsullarn miqdarn, salan inklrin,

qrxlan qoyunlarn, yumurtlayan toyuqlarnn sayn ks etdirn sndlrin mlumatlarn yem msarifi cdvllri il, heyvandarlq iilrin mk dniinin hesablanmas cdvllri il, bu mhsullarn gndrilmsin dair qaimlrl zldirmlidir. Gstriln mlumatlarn knarlama sbblri auditor trfindn diqqtl yrnilmlidir. ox hallarda, alnm mhsullarn miqdarn sni surtd artrmaq n ayr ayr istiqamtd onlarn msarifi qsdn artrlr. Ona gr d auditor mhsullarn istifadsi zr sndlri yoxlayb onlarn hrkti zr balans trtib etmlidir. Bununla da cavan heyvanlara iirdiln v emal ediln sdn, inqubatordan xan cclrin v s. miqdarnn reall aydn olur. Audit zaman nzart sd samnn. yun qrxmnn, yumurtann, baln ylmasnn, baln tutlmasnn v s. byk hmiyyti vardr. Snaye, kmki v sair istehsalatn mhsullarn tam v vaxtnda mdaxil edilmsini auditor yoxlamaq n mdaxil v mxaric zr aktlar, qaimlri, gndliklrin mk dniinin hesablanmas naryadlar il, mt - nqliyyat qaimlri il, aktlarla, limit zabor xritlri il v b. il zldirmlidir. Audit aparlan zaman aadaklar dqiqldirmk lazmdr: 1. mhsulun istehsalatdan anbara verilmsi onlara verilmsisndlrin dzgn v vaxtnda rsmildirilmsi; 2. hazr mhsullarn buraxl il laqdar mliyyatlarn mhasibat uotunda ks olunmasnn dzgnly; 3. sifarii v mlumat nvlri zr hazr mhsulun maya dyrinin myyn edilmsinin dzgnly; 4. faktiki maya dyri il plan maya dyri arasnda olan frqin dzgn silinmsi; 5. 04 - li Hazr mhsul hesabnn sintetik v analitik uotunun mlumatlar il ilkin sndlrin v ba kitabn mlumatlarnn uyunluu; 6. hazr mhsullarn dzgn qiymtlndirilmsi. 2. stehsal ehtiyatlarnn auditi.

Mssis v tkilatlara mxsus olan emal, tkrar emal, yaxud istehsalda istifad edilmsi v ya tsrrfat ehtiyaclar n nzrd tutulan mk yalarnn, myyn edilmi qaydaya mvafiq olaraq azqiymtli v tezkhnln yalar kimi dvriyydki vsaitlrin trkibin dasil ediln mk vsaitlrinin trkibin daxil ediln mk vsaitlrinin mvcudluu v hrkti, onlarn tdark v yenidn qiymtlndirilmsi il laqdar mliyyatlarn aparlmas istehsal ehtiyatlarnn uotunu tkil edir. Mssis v tkilatlara mxsus olanxammal v material, yanacaq, ehtiyat hisslri, kmki materiallar, toxumlar. yemlr, gbrlr, drmanlar, alnm yarmfabrikatlar v s. istehsal ehtiyatlarna aiddir v onun sasn tkil edir. Bu baxmdan istehsal ehtiyatlarnn v ya mtt - material qiymtlrinin uotunun dzgn aparlmasnn v onun auditinin mssis v tkilatlar n olduqca byk hmiyyti vardr. Mssis v tkilatlarda mt - material qiymtlilrinin uotunun sas vzifsi aadaklardan ibartdir: - mt - material qiymtlilrin mdaxil v mxaricinin hyata keirilmsi zaman ilkin sndlrin dzgn v vaxtnda trtib edilmsi; - istehsalatda onlarn saxlanmasna v btn mrhllrd hrktin nzart; - istehsalatda onlardan istifady nzart; - qvvd olan norma v qanunlara sasn onlarn vaxtnda artq-skikliyini myyn etmk, istehsalata yararl olub-olmadn aydnladrmaq. Bu baxmdan mssis v tkilatlarda istehsal ehtiyatlarndan v ya mtmaterial qiyntlilrdn dzgn istifad edilmsind, uotun qurulmasnda buraxlan shvlrin vaxtnda akar edilib aradan qaldrlmasnda auditor yoxlamasnn byk hmiyyti vardr. Audit iind auditorun sas vziflrindn biri istehsal ehtiyatlarnn saxlanmasn, onlardan dzgn istifad edilmsini yoxlamaqdr. stehsal ehtiyatlarndan smrli istifad edilmsi v onlarn qorunmas mssis v tkilatlarn mhsul istehsalnda byk rol oynayr.

Auditor yoxlamas mhasibatda mt-material qiymtlilrin uotunun nec aparlmas il tnlqdan balamal v aadak msllr diqqt yetirmlidir: 1. mt-material qiymtlilrin mhasibat uotu zr hrktinin nec hyata keirilmsi; 2. hansi normativ-hquqi aktlardan istifad edilmsi; 3. ilkin sndlrin dzgn trtib edilmsi; 4. daxili nzart hyata keiriln (inventarizasiya, sndldirm, uot normativlri v s.) zaman faktiki normalarndan knarlama; 5. inventarizasiyann vaxtnda hyata keirilmsi v onun nticsinin dzgn sndldirilmsi; 6. maddi-msul xslrl balanan mqavillrin dzgnly; 7. qeydiyyat jurnallarnn aparlmas; 8. inventarizasiyann aparlmas n daimi faliyyt gstrn komissiyann trkibi v faliyyti. Auditor mt-material qiymtlilrin dzgn saxlanmasnn mssis v tkilat n byk hmiyyti olduunu nzr alb anbarlarda onlarn nec saxlanmasna fikir vermlidir. Auditor anbarlarn, onlara kmki olan tikililrin yerini, mt-material qiymtlilrin saxlanma raitini yrnmlidir. Btn bunlarn hams hrtrfli yrnildikdn sonra auditor daxili nzartin nec hyata keirilmsin fikir vermlidir. Bunu auditor soru vasitsil hyata keir bilr. Soru hyata keiriln zaman auditor z n daha dqiq mlumat ld edir. Bel ki, sorudan aydn olur ki, mt-material qiymtlilrinin yoxlanmas badanbaa v ya sem sulu il aparla bilr. Bundan baq aauditor z n aydnladrr ki, uot formal aparlb, faktiki nzart, inventarladrma olmayb v ya inventarladrman aparan komissiya zvlri arasnda mtxssis olmayb. Bel olduu halda, auditor daxili nzartin ox aa olduunu drk edir. Onda aydn olur ki, mssi v tkilatda mt-material qiymtlilrin uotu mssir tlblr cavab vermir. Daxili nzartin lazmi sviyyd olmamasn sbut edn amil mtmaterial qiymtlilrin hrktin nzartin olmamasdr. Bel olduu halda auditor

mt-material qiymtlilrin auditini badan-baa aparmal, nzart riskinin azalmasna almaldr. mt-material qiymtlilrin v istehsal ehtiyatlarnn auditinin sas mqsdi istehsal ehtiyatlarndan smrli istifad etmkdn v onlarn itkisinin, israfln, atmazln v tsrrfatszln qarsn almaqdan ibartdir. Audit prosesind aadaklar aydnladrlmaldr: 1. Maddi-texniki tchizatn tkili v onun planladrlmas, tchizatn biznes planla uzladrlmas, xrc normalar v ehtiyatlar, istehsalatda istifad olunmayan mt-material qiymtlilrin faktiki qal, mdaxil v mxaric olunan materiallarn uotuna nzart; 2. Anbar tsrrfatnn vziyyti, maddi-msul xslrin iin nzart, trxilrin, nzart-l cihazlarnn vziyyti, buraxl-nzart iinin tkili; 3. Ehtiyat normalarnn dzgnly, material qiymtlilrin mxaric normas, yeni normalarn ttbiqi, materiallardan qnatl istifad, materialtutumlu mhsullarn azaldlmas, qnat gr hvslndirm metodu; 4. mt-material qiymtlilrin silinm qaydas, sistemdaxili v knara buraxlan materiallara nzart, tsdiq edilmi limit xrclrin riayt edilmsi; 5. Mhasibat uotu il anbar uotunun uyunluu. Audit zaman material qiymtlilrin alnmas n balanm mqavillr, taprqlarn keyfiyytl v vaxtnda yerin yetirilmsi, gr knarlama akar edilrs, sbbi aydnladrlmal. Audit proqramnda tchizat orqanlarnn faliyyti, mhaviz dstsinin ii, istehsal ehtiyatlar v material qiymtlilr il mul olan bnin iinin thlili z ksini tapmaldr. mt-material qiymtlilrin auditinin sas mnblri aadaklardar. 1. Mssisnin maddi texniki tchizatnn v normativ mlumatlar. 2. Maddi texniki tchiazt orqanlarnn, mssisnin Biznes plannn normativ mlumatlar. 3. Mhasibat v anbar uotu sndlrin mvafiq faktiki mlumatlar.

4. Hazrlanm v mxaric edilmi mallarn statistik hesabat bard mlumatlar. 5. mt-material qiymtlilrinin faktiki qal. stehsal ehtiyatlarnn auditini rti olaraq mrhly blmk olar. Birinci, onlarrn faktiki qal v saxlanlmas. Bunu inventarziasiya vasitsil anbarn vziyyti v avadanlqla tmin edilmsi klind yoxlamaq olar. kinci, mt-material qiymtlilrin mhasibat uotunda sndldirilmsi. nc, mt-material qiymtlilrin mhasibat uotunda vziyytin thlili. stehsal ehtiyatlarnn uotu narmativ aktlar v tlimatlarla tnzimlnir. Bel ki, onkarn uotu Mhasiba uotu haqqnda Qanuna uyun aparlr. Qvvd olan tlimatlar btn maddi msul xslr n vacib rtdir. Hmin qanunlara v tlimatlara sasn maddi msul xslr mt-material qiymtlilrin uotunu, saxlanmasn tmin etmlidir. Qvvd olan normtiv hquqi aktlar bilmmk maddi msul xsi msuliyytdn azad etmir. mt-material qiymtlilrin saxlanmasnn auditi auditorun sas vziflrindn biridir. Audit balamazdan qabaq auditor ken auditin nticsi il tan olmal, mt-material qiymtlilrinin saxlanmasna baxml v vzifli xslrin z iinin hdsindn nec gldiklri il tan olmaldr. gr vvlki auditin nticsi zr atmazlqlar aradan qaldrlmrsa, bunun sbbi aydnladrlmaldr v bu bard tdbirlr grlmsi rhbrlik qarsnda bir msl kimi qaldrlmaldr. Audit mt-material qiymtlilrin saxland anbarlarn yoxlanlmas il balamaq lazmdr. mt-material qiymtlilri saxlanarkn btn norma v qaydalara riayt olunmasn aydnladrmaq lazmdr. Material qiymtlilri anbarda el saxlanmaldr ki, onlara hr zaman yaxnlamaq mmkn olsun. Tezodlanan, qiymtli v nadir materiallar bal otaqlarda, ox byk ls olan materiallar xsusi yerlrd saxlanmaldr. Trzi tsrrfatnn auditi zaman nzart-l cihazlarnn vziyyti yoxlanmal, onlar saylmal v n vaxt yoxlamadan kediyi aydnladrlmaldr.

Dzgn tkil edilmi nzart-buraxl sistemi, istr dvlt mssissi n, istrs d xsusi mlkiyyt n ox byk hmiyyt malikdir v materiallarn qorunmasna xidmt edir. Auditor mt-material qiymtlilrin inventarizasiyasn aparan zaman Mhasiba uotu haqqnda Qanuna v Maliyy Nzairliyinin tlimatlarna saslanmaldr. nventarizasiya aparmaq n inventarizasiya komissiyas yaradlr v maddimsul xsin itirak il inventarizasiya aparlr. nventarizasiya zaman auditor bunlar bilmlidir: 1. Anbarda mal-material qiymtlilrinin z tyinat il yerldiyi; 2. Anbarn nec mhaviz olunduunu v msir tlblr cavab verdiyini;
3. nventarizasiya aparan komissiyann btn tlblrinin yerin yetirildiyini;

4. Mal-material qiymtlilrinin hr tipi zr inventarizasiya siyahlarnn trtib edildiyini; 5. Baqa mssislr aid olan mal-material qiymtlilrinin dzgn uota alnb-alnmadn, zldirm zaman onlarn kim aid olduunu; 6. sas material qiymtlilrinin adlarna, onlarn nmrlrin, markalarna ciddi fikir verildiyini; 7. Lazm olan material qiymtlilrindn nmun gtrb laboratoriya thlilindn sonra mtxssis ryinin yrnilmsi; 8. Mhasibatlqla zldirm aktn trtib edilmsini; 9. Artq v skik glmi mal-material qiymtlilrinin uotunun dzgn aparldn. Auditor yoxlamas zaman auditor anbar uotunun aparlmasnn dzgnlyn, anbar uotu vrqlrinin dzgn doldurulmasna, azqiymtli v tezkhnln yalarn mdaxilinin v mxaricinin dzgnlyn, knardan daxil olan knd tsrrfat mhsullarnn anbara dzgn mdaxil edilmsin fikir verilmlidir. Bu mqsdl auditor aadak testlrtn istifad ed bilr:
1) ehtiyatlarn qrupladrlmasnn yoxlanmas;

2)

mt-material qiymtlilrin hesablama-dni tlbnamlri, hesab-

fakturalar, mt-nqliyyat qaimlri sasnda thlilin aparlmas; 3) malgndrn tkilatlarn sndlri v mt-material qiymtlilrin mdaxil sndlrinin zldirilmsi; 4) mhasibat uotu il anbara mdaxil ediln mt-material qiymtlilrin ilkin sndlr sasnda zldirilmsi; 5) lazimi tlblr, ifahi sorular (iilr, mtxssislr, nc xslr);
6) DV il laqdar olaraq 19 -li hesabn debet v kreditinin yoxlanlmas;

7) mxabirlmnin dzgnlynn yoxlanlams; stehsal prosesi il laqdar olaraq mt-material qiymtlilrinin silinmsinin auditi zaman aadaklara fikir vermk lazmdr: 1) sndlrin trtibin; 2) mt-material qiymtlilrinin istehsalata normaya uyun buraxlmasna;
3) mt-material qiymtlilrin qiymtlrinin dzgn myynldirilmsin;

4) qiymtlrin aa salnma hallarna; 5) silinmi mt-material qiymtlilrin mhasibat uotunda dzgn ks etdirilmsin, onlarn dzgn uota gtrlmsin yoxlama zaman fikir verilmlidir. Bu sahd shv gr vergi orqanlar trfindn maliyy sanksiyalar ttbiq edilir; 6) qiymt intizam yoxlama zaman LFO v FFO metodlarndan dzgn istifad edilib-edilmdiyi aradrlmaldr. Tcrb gstrir ki, inventarizasiaynn baa atd dvrd vaxt tm, yararsz hala dm, xarab olmu mt-material qiymtlilri silinir. Auditor buna ciddi fikir vermlidir v sbbini aydnladrlmaldr. mt-material qiymtlilrinin saxlanmasnda anbar uotunun zxiyytinin auditi ox hmiyytlidir. Hr eydn nc, auditor anbar uotunun masir tlblr cavab verib-vermdiyini, anbarda materiallarn nv zr kartotekann trtib edildiyini, anbar uotunun kitabla v ya vrqlrl tmin olunduunu aydnladrlmaldr. Anbar uotunun sas nqsanlarndan biri material qiymtlilrin vaxtnda anbar uotu vrqlrind (kitabnda) qeyd edilmmsidir.

Tcrb gstrir ki, anbar uotunun dzgn aparlmamas mdaxil v mxaricin anbarda qrmz yaz il qaln yaranmasna sbb olur. Bel qaln yaranma sbbi auditor trfindn aydnladrlmaldr. Maddi-msul xslrin z iin msuliyyt hissi il yaranmasna nzart mssis v tkilatlarn ba mhasiblri v rahbrlri trfindn hyata keirilir. Materiallarn mdaxil v mxaricinin dzgn tkili istehsal prosesinin fasilsizliyinin tmin olunmasna, onlarn yx saxlanmasna v daha dqiq uotunun aparlmasna rait yaradr. Materiallarn mdaxili sahsind auditorun sas vzifsi aadaklardr: a) mal gndrilmsi v onun sndldirilmsinin yoxlanmas, material qiymtlilrin mhasibat uotu zr dzgn ks etdirilmsinin v onlara vaxtnda mdaxil edilmsinin yoxlanmas; b) mt-material vaxtnda gndrilmdiyi n malgndrnlr bard grlm tdbirlrin yoxlanmas. Auditorda hesab-fakturalara, qaimlr, mt-nqliyyat sndlrin bh yaranarsa, onlarn hqiqliyini qarlql yoxlama vasitsil hyata keir bilr. Auditor dvrnd mt-material qiymtlilrin alnmas n thtlhesab xslr veriln vkaltnamlr yoxlanlmaldr. Onlar ekspeditorlara, tchizat agentlrin v maddi-msul xslr veril bilr. Auditor anbardan buraxlan material qiymtlrinin analitik uotda dzgn ks etdirilmsini v onun sintetik uotla uzlamasn yoxlamaldr. Bel audit sem sulu il d hyata keiril bilr. mt-material aid olan btn xammal, sas v kmki materiallar, yanacaq, alnm yarmfabrikatlar, komplektldirici mmulatlar, ehtiyat hisslri, tara v tara materiallar, toxumlar v yemlr, tikinti materiallar, drmanlar, bitki v heyvanlarn mhaviz vasitlri, gbrlr 10 -li Materiallar hesabnda uota alnr. 3. Azqiymtli v tezkhnln yalarn auditi. Mhasibat uotu haqqnda sasnamlr v tlimatlara mvafiq olaraq Azrbaycan Respublikasnda azqiymtli v tezkhnln yalara aadaklar aiddir:

1. qiymtindn asl olmayaraq xidmt mddti bir ildn az olan yalar; 2. qiymtindn asl olmayaraq sas vsaitlr aid edilmyn, xidmt mddtindn asl olmayan bzi yalar; 3. qiymtindn asl olmayaraq xsusi inventar, xsusi paltarlar, ayaqqablar, yataq lvazimat; 4. mvqqti tikililr, qurular, tikinti-quradrma ilrinin maya dyrin daxil ediln stlik xrclr; 5. icary verilmk n qiymtindn asl olmayaraq alnan yalar v s. Azqiymtli v tezkhnln yalarn audinin sas vzif v mqsdlri aadaklar myyn etmkdn ibartdir: a) istismara verilmi azqiymtli v tezkhnln yalarn, inventarlarn, altlrin saxlanmasnn tmin edilmsini yoxlamaq; b) istismara verilmi azqiymtli v tezkhnln yalara, altlr v inventarlara aid olanlar yoxlamaq; c) xsusi paltarlarn, altlrin v inventarlarlarn istismara verildiyi vaxt normalarna riayt edilmsini yoxlamaq; ) azqiymtli v tezkhnln yalarn uotunun dzgn aparlmasn yoxlamaq; d) analitik uotla sintetik uotun bir-biri il uzladrlmasn aradrmaq. Azqiymtli v tezkhnln yalarn analitik uotunun v onun faktiki qalnn auditi mhm hmiyyt ksb edir. Auditor analitik uotun auditi zaman azqiymtli v tezkhnln yalarn inventar nmrlrin fikir vermli, onu faktla zldirmlidir. Azqiymtli v tezkhnln yalar irisind ox ilnn v istismar mddti olan altlrdir. Altlrin auditi digr azqiymtli v tezkhnln yalar kimi hyata keirilir v analitik uotla sintetik uotun zldirilmsi il bitir. Auditor nzr almaldr ki, xsusi paltarlar, ayyaqqablar iilr faliyytd olan normalara gr, xidmt mddti nzr alnmaqla verilir. Azqiymtli v tezkhnln yalar anbardan daxili qaim il buraxlr v cdvld veriln adamn soyad, ad, alnma tarixi v s. z ksini tapmaldr. Azqiymtli v tezkhnln

yalar mssis v tkilatlarn mlkiyytidir, xidmt mddti baa atdqdan sonra geri qaytarlr. Xidmt dvrnd kimyvi tmizln v tmir mssis v tkilatlar trfindn hyata keirilir. Audit zaman mvqqti tikili v qurularn uotunun mssis trfindn dzgn aparlb-aparlmadna fikir verilmlidir. Bundan baqa auditor mvqqti tikili v qurularn dyrinin silinmsini yoxlamaldr. Bel ki, mvqqti tikili v qurularn dyrin khnlm hesablanmas xsusi hesablamalarla hyata keirilir. Bu zaman mvqqti tikili v qurularn tikilm xrci v mddti nzr alnr. Auditor yoxlama zaman azqiymtli v tezkhnln yalarn khnlmsinin aadak formalarna ciddi fikir vermlidir: a) anbardan istismara buraxlan zaman onlarn vahidinin dyrin 50% mblind khnlm hesablanr, qalan 50% is istismar mddti baa atdqdan sonra xrc iad edilir; b) vahidin dyri sas vsaitlrin dyrinin minimum vahidinin 1/20 hisssi qdr olan azqiymtli v tezkhnln yalar istismara verildikc onlarn dyrini birbaa msrflr aid etmk olar; c) anbardan istismara veriln zaman 100% khnlm hesablama yolu il aid edilir; ) geriy qaytarlan azqiymtli v tezkhnln yalara khnlm onlarn istismarda olma mddtindn asl olaraq hesablanr. Auditor audit zaman azqiymtli v tezkhnln yalarn analitik v sintetik uotunun Ba kitabda v balansda z ksini nec tapdn yoxlamaldr.

Yoxlama n suallar
1. Hazr mhsullarn uotu zaman knarlamalar hans hallarda ba verir? 2. Hazr mhsullarn uotu buraxlan sciyyvi shvlri gstrin. 3. Hazr mhsullarn uotunun doruluunu yoxlayarkn hans ilk sndlrdn informasiya mnbyi kimi istifad etmk olar? 4. stehsal ehtiyyatlarnn yoxlanlmas zr informasiya mnblrini gstrin.

5. stehsal ehtiyyatlarnn auditinin sas mqsdini izah edin. 6. Tsrrfat subyektlrinin sifarii il ayr-ayr istehsal ehtiyyatlarnn yoxlanlmas nec hyata keirilir? 7. Mssisnin anbarnda material qiymtlilrinin hrktinin uotunun yoxlanlmas ne tkil edilir? 8. Azqiymtli v tezkhnln yalarn uotunun tkili nec yoxlanlr?

Mvzu 8. Heyvanlarn mvcudluunun v hrktinin auditi.

PLAN 1. Heyvanlarn mvcudluu v hrktinin auditinin mqsd v vziflri. 2. Auditin aparlmas n mlumat mnblri. 3. Heyvanlarn maddi-msul xslr thkim edilmsi qaydalarnn, mhasibat uotu v axrnc inventarizasiya mlumatlarna uyunluunun auditi. 4. Heyvan balalarnn v knardan satn alnan mal-qarann tam v vaxtnda mdaxilinin auditi. 5. Heyvanlarn mdaxili, xmas v lm zr sndlrin v mhasibat yazllarnn qarlql zldirilmsi. Heyvanlarn lm sbblrinin myyn edilmsi v dymi zrrlrin gnahkar xslrdn tlb edilmsi tdbirlrinin auditi.

Heyvanlarn auditinin qarsnda mal-qarann mhavizsinin, saxlama v yemlm raitinin, heyvanlarn damazlq keyfiyytinin, tkrar istehsalnn, istifadsinin yaxladrlmas zr planladrlan tdbirlrin sviyysinin yoxlanmas durur. Vacib vziflrdn biri heyvanlarn mdaxil edilmsi, qrupdan qrupa keirilmsi, xda edilmsi v silinmsi qaydalarna dzgn ml edilmsinin

yoxlanmasdr. Hminin auditor mssisd heyvanlarn mhasibat v zootexniki uotunun vziyytini, onlarn mvcudluunun v hrktinin sndlrl dzgn rsmildirilmsi qaydalar aydnladrlmaldr. Auditor audit yoxlamasn aadak ardcllqla aparmaldr: vvlc heyvandarlq sahlrinin tkili il tan olub heyvanlarn ayr-ayr maddi msul xslr thkim edilmsi qaydalarn yrnmlidir. Sonra is heyvanlarn saxlanma v yemlnm raitin yoxlamaldr. Axrda heyvanlarn sonuncu inventarizasiyasnn materiallar v audit dvrnn inventarizasiya materiallar sasnda yoxlaman aparmaldr. Nhayt, tsrrfata balalar v satn alnan heyvanlar da daxil olmaqla heyvanlarn vaxtnda v tam mdaxil edilmsini myyn etmlidir. Heyvanlarn mvcudluu v hrktinin auditi aparlarkn auditor vvlc tsrrfatn razisind onlarn yerldirilmsi v ayr-ayr maddi msul xslr thkim edilmsi, sonra is heyvanlarn saxlanlma v yemlnm raiti il tan olmaldr. Heyvanlarn yeml tmin edilmsi, yemiliyin v yemlrin hazrlanmasnn tkili yoxlanmaldr. Mmkn olan material v maliyy ehtiyatlar dairsind heyvanlarn saxlanlma v yemlnm raitin mtrqqi texnologiyalarn ttbiqi imkanlarna xsusi fikir vermlidir. Hr bir tsrrfatda heyvanlarn mhavizsi n ciddi tdbirlr grlmlidir. Bunun n d heyvanlarn saxland yerd onlarn vaxtnda inventarizasiyasnn hyata keirilmsi, mal-qarann hrktinin mhasibat uotu v zootexniki uotu n snd formalar v kitablar il tminat yoxlanmaldr. Heyvanlarn mssisnin razisind yerlmsi, onlarn saxlanmas raiti v maddi msul xslr thkim edilmsi yoxlayarkn auditor heyvandarlq sahlrind tikililr srf ediln kapital qoyuluunun, ayr-ayr heyvandarlq sahlrinin ixtisaslamasnn, istehsal proseslrinin mexaniklm, myin v istehsaln tkili, heyvanlarn saxlanma raitinin zoobaytarlq tlblr cavab vermsi sciyysini myyn edir.

Fermada heyvanlarn v yemlrin mhavizsinin vziyytinin yoxlanlmas mhm hmiyyt ksb edir. Bunun n cari uot sndlrinin v qeydlrin mlumatlar yrnilmkl heyvanlarn mvcudluu, yemlrin qal, qarq yemlrin hazrlanmas, hmin dvrd heyvanlarn yem rasionlarnn trtibi zr nzartin vziyyti yrnilmlidir. Odur ki, fermada mal-qara v qularn hrkti kitab, yem msarifi cdvllri, heyvanlarn v qularn hrkti haqqnda hesabatlar, material qiymtlilrin hrkti haqqnda hesabat v digr registirlr zr mlumatlardan istifad etmk lazmdr. Heyvan balalarnn tam v dzgn mdaxilinin, halidn v tkilatlardan satn alnm heyvanlarn, onlarn ayr-ayr maddi msul xslr thkim edilmsinin cari yoxlanmas xsusil smrlidir. Bu zaman yoxlama vaxt uota alnmam heyvanlar mvcud olarsa, mdaxil edilmli, ksin, skik glrs gnahkar xslrdn tlb edilmlidir. Auditor bu bard mssis rhbrin mlumat vermlidir. Sndlrin yoxlanlmas, onlarn qarlql zldirilmsi, uyun binalara bax v heyvanlarn nzart inventarizasiyas kimi sas nzart sullarndan istifad etmk lazmdr. Mlumat mnbyi kimi tsrrfatn illik hesabatlar, hevanlarn hrktinin uotu kitab, inventarizasiya siyahlar, yem msarifi cdvllri, heyvanlarn v qularn hrkti haqqnda mlumatlar, heyvandarlq zr statistik hesabatlar, zootexniki uot registirlri sas gtrlr. sas diqqti tsrrfatda aparlan heyvanlarn inventarizasiyasnn qvvd olan qanunulua uyunluuna vermk lazmdr. Audit zaman yoxlanlan tsrrfat subyektind heyvanlarnn saxlanmasnn vziyyti bard daha trafl mlumat ld etmk n nzart inventarizasiyas aparmaq lazmdr. Bunun n heyvanlar saymaq, qruplar zr onlarn sayn myyn etmk, lazm glrs hyvanlar kmk lazmdr v nticni aralq aktnda ks etdirmk lazmdr. Yoxlaman semk v badanbaa aparmaq olar. Aktn nticlri mhasibat uotu mlumatlar il zldirilmkl artq v ya skik glmlr myyn edilir. zldirm cdvli trtib edilrk artq xmalar msaxil edilir, skikglmlr is maddi msul xslrdn tlb edilir. zldirm

cdvlin mssis rhbri v ba mhasib imza edir v auditor sbtu kimi auditor trfindn gtrlr. Heyvanlarn mvcudluu v hrktinin auditi aparlarkn yoxlanlan dverd tsrrfata daxil ediln btn hyvanlarn vaxtnda v btvlkd mdaxil edilmsi yrnilmlidir. Tsrrfata hyvanlar aadak kanallardan daxil ola bilr: sas srdn, halidn v baqa tsrrfatdan satn alnmasndan, vzsiz daxil olmalardan, baqa tsrrfatdan v s. Eyni zamanda heyvanlarn bydlmsi v kkldilmsi saysind alnan ki artm v diri ki d vaxtnda v dzgn mdaxil edilmlidir. Heyvanlarn daxil olmalarnn bu mnblri zr sistematik olaraq vvlcdn, cari v sonradan nzart hyata keirilmlidir. Heyvanlarn v qularn hrkti kitabnn v fermada mal qara v qularn hrkti haqqnda hesabatn mlumatlarna sasn mdaxil olunan balalarn sayn myyn etmk olar. Bundan sonra sndlri v qeydlri qarlql zldirmkl balalarn alnmas v onlarn hrkti haqqnda mlumatlar hr trfli thlil edilir. Bel ki, heyvan balalarnn mdaxil aktlar trtib edilm tarixlri zr heyvanlarn v qularn hrktinin uotu kitabnn, fermada mal qara v qularn hrkti haqqnda hesabatn, hminin ba kitabn mlumatlarl il zldirilir. Nticd balalarn tam v vaxtnda mdaxil edilmsi myyn esdilir. ox vaxt fermann vzifli xslri doulan balalar ln v itn heyvanlarn vzin qoymq v yaxud mnimsmk mqsdil ehtiyatlar yaradb onlar uota almrlar. Mdaxil edilmmi balalar myyn edilrkn onlar ayrca cdvllrd kaetdirib yekunu mumi aktda qeyd etmk olar. Baqa mssis v tkilatlardan alnm heyvanlarn tam mdaxil edilmsini myyn etmk n qbul aktlarn, hesab fakturalar heyvanlarn v qularn hrkti zr sndlrl zldirilmk, hminin malgndrn tkilata soru vermk lazmdr. Heyvanlarn sr dvriyysi il laqdar oaraq onun trkibi daimi dyiir. Heyvanlarn bir ya qrupundan digr ya qrupuna keirilmsi ba verir. Balalarn vaxtnda mdaxilinin auditi aparlarkn auditor onlarn mdaxilin dair aktn rsmildirilm mddtini bilmlidir. Bel ki, iribuynuzlu mal qarann,

donuzlarn, qoyunlarn, keilrin balalar - doulan gnd, i heyvanlarnn, damazlq atlarn, dvlrin, dovanlarn v qularn balalar - bir gnlk yada rsmildirilir. Cavan heyvanlarn yuxar ya qrupuna keirilmsinin gecikdirilmsi lav xrclrin kilmsin v iqtisadi smmliliyinin aa dmsin sbb olur. Cavan heyvanlarn sas sry keirilmsi v mhsuldar mal qarann cda edilib satlmas v ya ksilmsi auditorun nzrindn qamamaldr. Ayr ayr vzifli xslr mhsul istehsal zr gstricilri yksltmk mqsdi il tz - domu dylri ana ink qrupuna vaxtnda keirmirlr Buna gr d dylrin tkibind domu dylrin olub olmamas yoxlanlmaldr. sas srdn xda edilmi kkldilmy qoyulan ana inklrin salan inklrin trkibind saxlanmas hallarna da rast glmk olar. Heyvanlarn ayr ayr ya qruplar v yarmqruplarnn mhasibat uotund v heyvanlar zr trtib ediln hesabatlarda dzgn ks etdirilmsinin auditi aparlmaldr. Bunun n faktiki heyvanlarn inventarizasiyasnn mlumatlar fermada mal qara v qularn hrkti haqqnda hesabatn, heyvanlarn qrupdan qrupa keirilmsin dair aktlarn, yem msarifi csvllrinin mt - nqliyyat qaimlrinin, heyvandarlq iilrin mk haqqnn hesablanmas zr cdvllrin mlumatlar il zldirilmlidir. Heyvanlarn qrupdan qrupa keirilmsinin auditi zaman 11 - li Bydlmkd v kkldilmkd olan heyvanlar hesabnn analitik v sintetik uot mlumatlarndan, 01 - li sas vsaitlr hesabnn yal heyvanlar v i heyvanlar zr mlumatlardan istifad edilmlidir. Mhasibat uotu hesablarnn v heyvanlarn qrupdan yoxlanlaraq qrupa keirilmsi qrupdan aktlarnn mlumatlar keirilmsinin diqqtl v heyvanlarn qrupa reall

mqsduyunluu myyn edilmlidir. Auditin bu mrhlsind ayr ayr heyvanlarn hrktinin uotuna ciddi fikir verilmlidir. Ayr ayr nv heyvanlardan alnm balalarn miqdarn myyn edib yuxar ya qrupuna qdr hrktini izlmk lazmdr. nki, heyvanlarn v qularn xmasna dair aktla rsmildirimdn heyvanlarn lmn rtmk n

vvllr uotdan gizldilmi balalar fermada mal qara v qularn hrkti haqqnda hesabata salna bilr. Bel hallarda bu heyvanlar mdaxil etmk, heyvanlarn lm sbblrini v gnahkar xslri myyn etmk mqsdil aktla rsmildirmk lazmdr. Heyvanlarn hrktinin inventar nmrlri zr auditini davam etdirrk auditor qrupdan qrupa keirilmlrin qvvd olan qaydaya uyunluunu, heyvanlarn qrupdan qrupa keirilmsi aktlarnda saxta dzlilri onlarn dzgn trtib v tsdiq edilmsinin ks etdirilmsinin realln myyn etmlidir. Auditor bir heyvann tkrar olaraq sndldirrk qrupdan qrupa keirilmdiyin min olmaldr. Heyvanlarn mdaxilinin auditi zaman sas diqqti onlarn tam v vaxtnda mdaxilin fikir verilirdis, heyvanlarn xmasnn auditi zaman onlarn tsrrfatn balansndan silinmsinin realll v dzgnly yoxlanlr. Heyvanlarn xmas mliyyatlarnn auditi ayr ayr istiqamtlr zr aparelmas mqsduyun hesab edilir: sat, tsrrfatda ksilm, dyidirilm, vzsiz verilm, ourluq, mnimsm. Heyvanlarn xmasnn sas istiqamtlrindn biri heyvanlarn satdr. Heyvanlar ayr ayr tkilatlara, xslr mxtlif mqsdlr n satla bilr. Bu zaman sat zr btn mrhllrd sas diqqti heyvanlarn miqdarna, diri kisin, istifady yararla, cinsin, balans dyrin, qrupuna, inventor nmrlrin vermk lazmdr. Mal qara v qularn satnn auditi aparlarkn uot sndlrind v qeydlrd ks etdiriln satla laqdar mliyyatlarn v mlumatlarn reall yoxlanlmaldr. Bunun n mt - nqliyyat qaimlri, alcnn qbzlri, heyvanlarn v qularn hrktinin uotu kitab, fermada mal qara v qularn hrkti haqqnda hesabat, mhasibat hesabatlar zldirilmlidir. Tsrrfatda bu v ya digr heyvann ksilmsinin mqsduyunluu, ksim vaxt ld ediln mhsullarn tam mdaxil edilmsi yoxlanlmaldr. Yoxlamann mlumat mnbyi kimi heyvanlar v qular xmasna aktlardan, mhasibat v

zootexniki

uotdan,

heyvanlarn

ksilmsindn

alnan

xmna

dair

normativlrindn istifad etmk olar.

Yoxlama n suallar
1. Heyvanlarn mvcudluu v hrktinin yoxlanlmas zr sas informasiya mnblrini gstrin. 2. Heyvanlarn saxlanma v yemlnm raitinin yoxlanmas zaman auditor sasn hans msllr fikir vermlidir? 3. Heyvanlarn qrupdan-qrupa keirilmsinin yoxlanlmas zaman hans ilk v icmal sndlri zldirmk lazmdr?

Mvzu 9.myin dnii zr ii heyt il hesablamalarn auditi.

PLAN 1.mk haqq v mk dmlri zr mliyyatlarn auditinin mqsd v vziflri. 2.mk haqq v mk dmlrinin normativ hquqi bazas. Auditin aparlmas n mlumat mnblri. 3.Mssisd mk qanunvericiliyin ml edilmsinin auditi. 4.mk mhsuldarlnn sviyysinin thlili. ilrin saynn kateqoriyalar zr auditi. myin uotu zr ilk sndlmnin v mk haqqnn dzgn hesablanmasnn auditi. Mvqqti mk qabiliyytinin itirilmsi v mzuniyyt zr hesablamalarn dzgnlynn yoxlanlmas. .5mk mqavillrinin mvcudluunun aud 6.mk haqq v mk dmlrinin auditinin nticsinin yekunladrlmas.

mk insanlarn mqsduyun faliyytidir. stehsal ediln klli miqdarda mhsul insan myinin mhsuludur. mk haqq iilrin yerin yetirdiklri ilrin kmiyyt v keyfiyytin gr aldmbldir. mk v mk haqqnn uotu qarsnda aadak vziflr durur:

1. Grlm

ilrin

hcminin,

keyfiyytinin,

srf

edilmi

myin

kmiyytinin v hesablanm mk haqqnn dqiq v vaxtnda sndldirilmsi; 2. stehsalda itirak edn fhl v qulluqulqrn saynn gzlnilmsi; 3. ilrin mk haqqnn, onlarn mkafatlandrlmasnn, mk haqqndan qanun dairsind ediln tutulmalarn vaxtnda v dzgn hesablanmasna nzart;
4. mk haqq fondunun z tyinat zr srf edilmsin gndlik nzart

edilmsi; 5. mk v mk haqq zr hesabatn vaxt-vaxtnda trtibi v tqdimi zrind nzart. Btn bu vziflrin mvfqiyytl yerin yetirilmsi myin v mk haqqnn tkilindn xeyli asldr. mk haqqnn uotu 70 - li myin dnii zr ii heyytil hesablamalar hesabnda uota alnr. 70 - li hesabn kreditind hesablanm mk haqq mbli, debitind is mk haqqndan qanun daxilind tutlmalar v mk haqqnn dnilmsi ks etdirilir. Byk v orta mssislrind myin v onun dnilmsinin auditi ox vaxt v byk mk tlb edir. Kiik mssislr v firmalarda is onun yoxlanmasn hesablama mliyyatnn yoxlanmas il birg aparmaq olar. Birinci nvbd, mssisd mk qanunvericiliyin nec ml edilmsi yoxlanmaldr. Bununla laqdar auditorun iilrin i nec qbul v ya azad olunduunu, iilrin i vaxt iotunun nec aparldn, mk haqqnn hans dni sisteminin qbul edildiyini v s. msllri yoxlamaldr. Sndlmnin (i qbul v ya azad etm) dzgnly yoxlandqqdan sonra mrlr, mk mqavillri yoxlanlr. myin dnii zaman adtn ya vaxtamuzd ya da imuzd dni formalarndan istifad edilir. vaxtnn v mk haqqnn dnilmsinin uotunda istifad ediln ilkin sndlr - i vaxtnn uotu tabeli, myin v yerin yetirilmi ilrin uotu vrqi, hesablama dni sdvli, xsi hesab, dni cdvli, deponent mbllrin dni cdvli v s. aiddir.

Bundan baqa, myin imuzd dni sistemind naryad, raport, marrut vrqlri v s. sndlrdn istifad edilir. mk qanunvericiliyin riayt edilmsinin v mk haqqnn auditi zaman auditor aadaklara mtlq fikir vermlidir: 1. mk qanunvericiliyin riayt edilmsin, mk mnasibtlrin daxili nzartin vziyyti; 2. muzd fhllrin mk haqqnn hesablanmas v onlarn hazrlad mhsulun uotu; 3. Vaxtamuzd v baqa formada hesablanmmk haqqlarnn uotu; 4. Fiziki xslrin mk haqqndan tutulmalarn dzgnly; 5. lynlrin analitik uotu; 6. Hesablanm mk haqqnn yekunu; 7. mk haqqndan vergilrin dzgn tutulmas, mk haqq fondundan veriln ayrmalarn v onlarn uotunun dzgnly; 8. Deponent keirilmi mk haqqnn uotunun dzgnly. Yoxlama proqramlarnn tribi v auditor sbutlarnn toplanmas n auditorun soru vrqsinin tryib edilmsi mqsduyundur. Auditorun soru vrqsind aadaklar gstrilmlidir. I. mk qanunvericiliyin ml edilmsi, mk mnasibtlri zr daxili nzartin vziyyti: 1. xsi heyytin uotu zrtsdiq edilmi formalardan istifad edilmsi. Bura daxildir: iilrin xsi vrqsi, mzuniyyt verilmsi bard mr (srncam), iilrin vzify keirilmsi bard mr, mk mqavilsin xitam verilmsin dair mr. 2. ilr mk kitabasnn almas. 3. Qbul edilmi aylq mk haqlarnn v iilrinin drclrinin tsdiq edilmi tat cdvlin uyunluunun yoxlanlmas. 4. Blmlrd, sexlrd, blrd i vaxtnn uotu tabelinin aparlmas. II. muzd ilyn iilrin mk haqqnn hesablanmasna v onlarn hazrlad mhsula nzart v onlarn uotu:

1. Mssisd mk bsi trfindn tsdiq edilmi ayr-ayr ilrin qiymtlrinin v normalarnn istifad edilmsi; 2. lkin sndlrin nmunvi formalarndan istifad edilmsi; 3. lkin sndlrd dnilr haqqnda qeydlrin edilmsi; 4. myin imuzd dni formasnda hesablamada kompterlrdn istifad edilmsi; 5. Briqadalarda, dstlrd naryadlardan istifad edilmsi. III. myin dnilmsinin vaxtamuzd v digr formalarnn hesablanmas v uotu. 1. Vaxtamuzd dni sistemind hesablama n i vaxtnn uotu tabelinin aparlmas. 2. Mxtlif nv dnilrin dzgn hesablanmasn mk haqq bsi v ya daxili auditorun yoxlanmas. 3. Hesablamann aparlmasnda kompterdn istifad edilmsi. IV. Fiziki xslrin mk haqqndan tutlmalar. 1. Haqq-hesab dni cdvllrind mk haqqndan tutulmalarn dzgn aparlmas n mlumatlarn gstrilmsi (glir vergisi, icra sndlri zr tutmalar v s.). 2. Tutulmalarn hesablanmasnda kompterdn istifad edilmsi. 3. Vergi idarlri v sosial sorta fondlar trfindn glir vergisi v sosial sorta fondlar zr hesablamalarn yoxlanlmas. V. Hesablamalarn v tutulmalarn analitik uotu. 1. Analitik uot zr haqq-hesab dni cdvllrinin trtibi. 2. Analitik uotun aparlmas n kompterdn istifad edilmsi. 3. ilrl hesablama zr analitik uot sndlrinin arxivd saxlanlmasnn tmin edilmsi. VI. Deponent qoyulmu mk haqq zr hesablamalar. 1. Mssisd deponent keirilmi mk haqq zr kartokalar v dvriyy cdvllri aparlmas.

2. ddia mddti ken deponentldirilmi mk haqq 80 -li Mnft v zrr hesabnn aid edilmsi. 3. Deponent qoyulmu mk haqq zr hesablamada kompterdn istifad edilmsi. Auditorun soru vrqsini doldurmaqla mssisd mhasibat uotunun bu blmsi zr daxili nzarti qiymtlndirmk olar. Bu mlumatlar toplamaq auditora imkan verir ki, auditor sbutu toplamaq n lazm olan prosedurlar tyin etsin, ayr-ayr hesablamalarn yoxlanlmas zaman zruri mqamlara diqqt yetirsin. Auditor ilkin sndlrin nec trtib edildiyini, norma v tariflrdn dzgn istifad edilmsini, vzifli xslrin imzalarnn mvcudluunu, mvafiq rekvizitlrin doldurulmasn yoxlayr, aparlm dzlilr diqqt yetirir. Auditor hesablama dni cdvllrinin yekunlarnn dzgnlyn min olmaldr. vvllr dnmi sndlr (naryad v digr birdflik dni sndlri v s.) zr ikinci df dni olub-olmamasna diqqt yetirmk daha vacibdir. gr imuzd mk haqqnn hesablamas v uotu kompterl aparlrsa, onda hesablamann alqoritmin, istifad ediln normativ mlumatlarn dzgnlyn fikir verilmlidir. Yoxlama zaman istifad ediln auditor sbutlarnn ym metodlar aadaklardr: 1. Mssisd trtib edilmi sndlrin yolanlmas; 2. Riyazi hesablamalara nzart (imuzd mk haqqnn mblini myynldirmk). Vaxtamuzd dni sistemind mk haqqnn hesablanmasnn yoxlanlmasnda auditor vaxtamuzd mk haqqnn nec hesablanmasn, orta aylq mk haqq zr hesablamalar, mzuniyyt gnlarin gr hesablamalar, mkafatlarn v digr dnilrin hesablamasn yoxlayr. Tsdiq edilmi vzif maa il iilr hesablanm mk haqqnn aadak dsturla yoxlamaq olar: Mv.m. x ti.v. M .h. =

ta.i.v. Burada: M .h. hesablanmi mk haqq; Mv.m. iinin vzif maa; ti.v. ay rzind ilnmi vaxt; ta.i.v. aylq i vaxt. Vaxtamuzd dni sistemindtsdiq edilmi trifl v drclrl dnilmi mk haqqn aadak dsturla yoxlamaq olar: M .h. = Ti. x tp. Burada: M .h. hesablanmi mk haqq; Ti. tarif; tp. drc (1, 2,.........6). Yoxlama zaman auditorun ld etdiyi ntic il mhasibat yazl arasnda knarlama varsa, bu knarlamann sbbi mtlq aydnladrlmaldr. gr aydnlaarsa ki, hesablayc-mhasib dzgn hesablama aparmayb, onda bu, auditorun hesabatnda z ksini tapr. Orta aylq mk haqqnn hesablanmas il aparlan hesablamalarda auditor orta aylq mk haqqnn dzgn tyin edilmsini myynldirmli, sonra dm nvlri zr hesablamalar yoxlamaldr. Bunun n o, mk Mcllsindn v AR Nazirlr Kabinetinin 2000-ci il 15 iyul tarixli 126 -li qrar il tsdiq edilmi Orta mk haqq hesablanarkn nzr alnan v nzr alnmayan dnilrin siyahsndan istifad etmlidir. Auditor eyni zamanda sair dnilri v lavlri: mzuniyytin dnilmsini, bayram gnlrind ilnmi gnlri, gec i vaxtna gr lavlri, i vaxtndan artq ilm vaxtna gr dnilri yoxlamaldr. Fiziki xslrin mk haqqndan tutmalara aadaklar aiddir: glir vergisi, pensiya fonduna dm, icra sndlri zr tutmalar, digr tutmalar (zay mhsula gr, kredit alnm mallara gr, skik glmlr gr v s.). vvlc tutmalar haqqnda (glir vergisi zr gzt, icra sndi zr tutmann mbli v s.), sonra hesablamann zn yoxlamaq lazmdr.

Glir vergisinin dzgnlyn yoxladqda auditor AR Vergi Mcllsinin Fiziki xslrin glir vergisi adl VIII fslini rhbr tutur. Bu halda auditor iilr dn gzti, iilrin statusunu (tat iisidir v ya vzetm il ilyir), vergiy clb ediln mbli dqiqldirmlidir. Gliri xarici valyuta il olan fiziki xslrdn glir vergisi hmin tarix Milli Bankn xarici valyutann manata olan mznnsi il hesablanr. Fiziki xslrin aylq mumi glirinin 1 % - i pensiya fonduna tutulur. Mssisnin siyah sayna daxil olan v olamyan ii heyati il myin dnii (mk haqqnn btn nvlri, mkafat, mavint, ilyn pensiyalara pensiya v baqa dmlr), habel hmin mssisnin shmlri v digr qiymtli kazlar zr dnilmsi glirlr zr hesablamalar haqqnda mlumatlar 70 -li myin dnii zr ii heytil hesablamalar hesabnda mumildirilir. Uotun jurnal-order formasnda 70 -li hesabn kreditini 10 -li, hesabn debeti is 1 -li, 2 -li, 8 -li jurnal-orderlri il yoxlamaq lazmdr. Avtomatladrlm uot sistemind mlumatlar debet v kredit zr yazllara dvryyi cdvlind toplanr. Bundan baqa, hmin mlumatlar Ba kitabda (70 v 69 -li hesablar zr) da yoxlamaq olar.

Yoxlama n suallar
1. mk v mk haqqnn dnilmsini tnzimlyn normativ aktlar gstrin. 2. i kateqoriyalar v mk haqq fondunun trkibinin auditi nec aparlr? 3. mk mzuniyyti v mvqqti mk qabiliyytinin itirilmsi zr hesablamalar yoxlanarkn hans mlumat mnblrindn istifad edilir? 4. mk haqqndan tutulmalarn dzgnly nec yoxlanlr? 5. myin dnii zr ii heyti il hesablamalarn auditini aparmaq n soru nec hyata keirilir?

Mvzu 10. stehsal msrflrinin v mhsullarn maya dyrinin hesablanmasnn auditi.

PLAN 1. Knd tsrrfat mssislrind mhsul istehsalna kiln xrclrin v mhsullarn maya dyrinin hesablanmasnn auditinin mqsd v vziflri. 2. kiln xrclrin v mhsullarn maya dyrinin hesablanmasnn auditinin normativ hquqi bazas. 3. Mhsul istehsalna kiln xrclrin v mhsullarn maya dyrinin hesablanmasnn mlumat mnblri. 4. Kmki istehsalata kiln xrclrin i v xidmtlrin maya dyrinin hesablanmasnn auditi.
5. Bitkiilik, heyvandarlq v snaye istehsalat sahlrin kiln

xrclrin,

mhsul

xmnn

mhsullarn

maya

dyrinin

hesablanmasnn auditi. Kommersiya xrclrinin auditi. 6. Auditin nticsinin yekunladrlmas.

Mhsulun (iin, xidmtin) maya dyri mhsulun (iin, xidmtin) istehsal prosesind istifad olunan tbii ehtiyatlara, xammal, material, yanacaq v enerjiy,

sas fondlara, mk ehtiyatlarna, hminin mhsulun istehsal v satna srf olunan digr xrclri znd ks etdirir. Mhsulun (iin, xidmtin) istehsal v satna srf olunan xrclrin uotu ilkin sndlr sasn istehsala v mhsul buraxlna aid btn mliyyatlar zr qbul edilmi qaydaya sasn aparlr. Xrclrin mhsul istehsal v satna aid edilmsinin dzgnlynn yoxlanmas ox vacib msllrdn biridir. Bel ki, mhsulun maya dyri mssisnin iinin keyfiyytini myyn edn n mhm qiymt gstricisidir. Mhsulun maya dyrinin hcmi mnftin, fondlarn v ehtiyatlarn, hminin vergiy clb olunan mnftin formalamasna tsir edir. Xrclrin mhsulun (ilrin, xidmtlrin) maya dyrin daxil edilmsinin dzgnlynn yoxlanmas zaman mxtlif xrclrin dnilmsinin mnblrinin drstlyn myyn etmk v hesabat gstricilrini, xrclrin bitmmi istehsal v hazr mhsul arasnda blgsnn dzgnlyn bilmk vacibdir. Audit apararkn mnftin vergiy clb olunmas zaman nzr alnan maliyy nticlrinin formalamas haqqnda qanunvericilik aktlarna istinad etmk lazmdr. Mhsulun (iin, xidmtin) maya dyrini ml gtirn xrclrin mahiyytin uyun olaraq aadak xrc elementlri zr qrupladrlr: Material crclri (qaytarlan tullantlarn dyri xlmaqla); myin dnilmsi zr xrclr; sosial ehtiyaclara ayrlmalar; sas fondlarn amartizasiyas; Yoxlama zaman aadaklara xsusi diqqt yetirmk lazmdr. Material xrclri zr - mhsulun (i, xidmtin) maya dyrin daxil ediln mt qiymtlrinin qiymtlndirilmsinin dzgnly; - mssisd qbul edilmi uot siyastin uyun olaraq, materiallarn ld edilmsi v tdark prosesinin mhasibat uotunda ks etdirilmsinin dzgnly. Nzr almaq lazmdr ki, sr bu proses 15 - li Materiallarn tdark v ld edilmsi v 16 - li Materiallarn dyrind knarlamalar hesabnda istifad edilmkl hyata keirilrs, onda mdaxil zaman faktiki

qiymtd 15 - li hesabn kreditin ld edilmi qiymtd yazlr, sonra is material qiymtlrinin sat qiymtlil topdansat qiymti arasndak frq 15 - li hesabdan 16 - li hesaba silinir. 16 - li hesabda toplanm mbl istehsalda srf edilmi, uot qiymylri il uota alnm materiallarn dyrin mnasib oaraq istehsan crclri v digr mvafiq hesablarn debetin silinir. - istehsalda istifad olunan materiallara aid olmayan xrclrin mhsulun maya dyrin daxil edilmsi; hminin DV v digr vasitli vergilrin istehsalat hesablarna silinmsi faktlarnn olmamas; - sexlr, istehsal sahlrin veriln, lakin faktiki olaraq istehsalda istifad olunmayan xammal v materiallarn dyrinin mhsulun maya dyrin daxil edilmsi faktlarnn olmamas; - mssisnin srncamnda qalan mnft v digr maliyy mnblri hesabna silinmli olan tikinti, tmir, sosial tyinatl obyektlrin saxlanmas zaman istifad olunan materiallarn dyrinin sas istehsal xrclrin aid edilmsi hallarnn olmamas; - xammal v materiallar srfi normalarn mhsul istehsalnn texniki vziyytinin v texnologiyasnn sviyysin uyun olaraq myynldirilmsinin dzgnly; - qaytarlan tullantlarn qiymtlndirilmsi v silinmsinin dzgnly; - mt birjalar v broker xidmtlrinin, vasitsici v xarici iqtisati tkilatara komissiyon haqlarnn dnilmsindn yaranan xrclrin mhsulun maya dyrin daxil edilmsinin saslandrlmas; - anbarda v istehsalda material qiymtlilrin skik glmsinin gnahkarlar myyn olunmadqda v ya skiyin onlardan tutulmas mhkm trfindn rdd edildikd mhsulun maya dyrin daxil edilmsinin qanuniliyi; - mssislrin material qiymtlilri il birlikd ald tara v qabladrma zr xrclrin uotda ks etdirilmsinin dzgnly; - tbii itki normas daxilind skik glmlrin v itkilrin silinmsinin dzgnly.

Yadda saxlamaq lazmdr ki, yeni mssislrin, istehsaln, sexlrin v aqreqatlarn mnimsnilmsi il laqdar xrclrin maya dyrin aid edilmir v kapital qoyulularnn maliyyldirilmsin ynldiln vsaitlr hesabna dnilir. Mhsulun maya dyrin aadaklar daxil edilmir: a) istehsaln modernldirilmsi, sas istehsal fondlarnn yenidn qurulmas xrclri; b) iilrin istehsal prosesindki faliyytlri il birbaa bal olmayan, onlarn salamlnn qorunmas v istirahtinin tkili tdbirlrin kiln xrclr; c) traf mhitin normadan artq irklnmsin, tullantlarn atlmasna gr dnilir. Audit zaman mk haqq fondu v sosial xarakterli dmlrin v mhsulun maya dyrin aid ediln xrclrin trkibi haqqnda tlimatlara istinad etmk lazmdr. Bu zaman istehsaln nticlrin, o cmldn grln ilrin ilkin yekununa gr mkafat dnilmsi qaydalar bard sistemli sasnamnin olmasna diqqt yetirmlidir. gr bel sasnam yoxdursa, onda bu dmlr mhsulun maya dyrin daxil edilmmli v mvafiq maliyylm mnblri hesabna silinmlidir. Qeyd etmk lazmdr ki, ii heytin gstriln pul v natura klind dmlr, hminin iilrin saxlanmas il bal xrclr mhsulun maya dyrin daxil edilmir. Yoxlama zaman dvlt sorta fondlarna, tqad fonduna, dvlt mulluq fonduna v tibbi sorta fonduna qanunvericilikl myyn olunmu normalar zr icbari dnilrin hyt keirilmsinin dzgnlyn myynldirmk lazmdr. Yoxlama zaman sas istehsal fondlar zr amortizasiya ayrmalarnn hesablanmasnn dzgnlyn myynldirmk lazmdr. Qeyd etmk lazmdr ki, xrclrin bu elementind mk kollektivin xidmt edn ictimai ia mssislrin pulsuz veriln sas fondlarn dyri, hminin mssislrin z razisind tibbi mntq tkil etmk n tibbi tsisatlara veriln

bina v inventarlarn dyrind ayrmalar ks olunur. Auditor sair xrclr elementind uota alnan xrclr ciddi fikir vermlidir. Mhsulun maya dyrin nmayndlik xrclri, reklam xrclri, thsil mssislri il mqavil sasnda kadrlarn hazrlanmas v ixtisasnn artrlmas xrclri daxil edilir. Mhasibat uotu v vergiy clb olunma tcrbsi mssisnin rhbrliyi qarsnda ayr-ayr tsrrfat mliyyatlarnn dzgn sndldirilmsi v onlar zr verginin hesablanmasnn dzgnly kimi bir ox tin problemlr yaradr. Auditor bel problemlrdn biri olan nqliyyat xrclrinin dzgn rsmildirilmsin ciddi fikir vermlidir. Bir ox mssislr qeyri-qanuni olaraq istifad etdiklri yanaca tyinat zr dzgn silmirlr. Auditor bu msllri nzrdn keirmlidir. Qeyd etmk lazmdr ki, audit praktikasnda ox vaxt benzin olmasna gr veriln nad pullarn he bir tsdiqedici sndi olmadan maya dyrin daxil edilmsi faktlarna da rast glinir. Bu zaman yanacan olmamasna kiln xrclrin mhsulun maya dyrin daxil edilmsi yol vrqsi sasnda aparlmaldr. Auditor knar mssislr yanndan mhaviz v nzart n dmlrin, yeni iilrin clb olunmasnn tkili zr xrclrin, maya dyrinin trkibin daxil ediln xrclrin trkibi haqqnda sasnamy uyun olaraq sair xrclrin silinmsinin dzgnlyn aradrmaldr. Qeyri-dvlt tqad fondlarna ayrmalar mhsulun maya dyrin daxil edilmir. Onlar mssisnin srncamnda qalan mnft hesabna hyata keirilir. Mssislr hm mumi v hm d srtlndirilmi qaydada amortizasiya ayrmalarnn hesablanmasn ayrlqda aparmaldr. Amortizasiya ayrmalarnn istifadsinin uotu da bu qaydada aparlmaldr. sas istehsal fondlarnn tmiri (cari, orta, sasl) xrclri mvafiq xrc elementlrin uyun olaraq mhsulun maya dyrin daxil edilir. gr mssisnin uot siyastind tmir v tmir fondunun yaradlmasna ehtiyatlar nzrd tutulubsa, onda bu xrclr sair xrclr elementind ks etdirilir.

Maya dyrinin planladrlmas, uotu v hesablanmas zaman v sat il laqdar olan xrclr knd tsrrfat mssislrind aadak xrc maddlr zr qrupladrlr: A. Bitkiilik zr: 1. Sosial sortalara ayrmalarla birlikd mk haqq. 2. Toxum v kin materiallar. 3. Mineral v zvi gbrlr. 4. Bitkilrin mhaviz vasitlri. 5. sas vsaitlrin saxlanmasna xrclr. a) neft mhsullar; b) sas vsaitlrin khnlmsi (amortizasiya); c) sas vsaitlrin tmiri. 6. lr v xidmtlr. 7. stehsaln tkili v idar edilmsi. 8. Kreditlr zr faizlr. 9. Sair xrclr. B. Heyvandarlq zr: 1. Sosial ehtiyyaclara ayrmalarla birlikd mk haqq. 2. Yemlr. 3. Heyvanlarn mhaviz vasitlri. 4. sas vsaitlrin saxlanmasna xrclr. a) sas vsaitlrin khnlmsi (amortizasiya); b) neft mhsullar; c) sas vsaitlrin tmiri. 5. lr v xidmtlr. 6. stehsaln tkili v idar edilmsi. 7. Kreditlr zr faizlr. 8. Heyvanlarn lmndn itkilr. 9. Sair xrclr. C. Snaye sahlri zr:

1. Xammal v materiallar. 2. Emala qaydan tullantlar (xlmaqla). 3. Satn alnm mmulatlar, yarmfabrikatlar v knar mssislr trfindn gstrilmi istehsal xarakterli xidmtlr. 4. Texniloji mqsdlr n yanacaq v enerji. 5. stehsalat iilrinin mk haqq. 6. Sosial ehtiyyaclar n ayrmalar. 7. stehsala hazrlq v mnimsnilm xrclri. 8. mumistehsal xrclri. 9. mumtsrrfat xrclri. 10. xdaa (braka) gr itkilr. 11. Sair istehsal xrclri. 12. Kommersiya xrclri. cra orqanlar texnikann, texniligiyann v istehsaln tkilinin xsusiyytlrindn asl olaraq yuxarda gstriln xrclrin nomenklaturasna dyiklik ed bilr. Auditor ayr-ayr mhsullarn maya dyrinin kalkulyasiyasnn dzgn hesablanmasn myynldirmlidir. Ayr-ayr maddlr zr mhsul vahidinin v btn xrc maddlri zr maya dyrinin hesablanmas kalkulyasiya adlanr. Plan, smeta, normativ v hesabat kalkulyasiyas frqlndirilir. Auditor bu kalkulyasiyalarn aparlmas qaydalarn bilmlidir. Plan kalkulyasiyas plan dvrnd (il, rb) mhsulun v ya grln iin orta maya dyrini myynldirir. O, xammal, material, yanacaq v enerjinin proqressiv xrc normasna, mk xrclarin, avadanln istifadsin, istehsal xidmtinin tkili normasna sasn formaladrlr. Smeta kalkulyasiyas plan kalkulyasiyasnn nv olmaqla, birdflik ilrin v mmulatlarn qiymtinin myyn edilmsi, sifariilrl hesablamalar v s. mqsdlr n trtib edilir.

Normativ kalkulyasiya xammal, material v s. xrclrin ayn vvlin faliyyt gstrn xrc normalar sasnda trtib edilir. Cari xrc normalar mssisnin verilmi mrhldki istehsal imkanlarna uyun olur. Hesabat v ya faktiki kalkulyasiya mhsul istehsalna kiln faktiki xrclri ks etdirn mhasibat uotu gstricilri sasnda trtib olunur, istehsal edilmi mhsulun v ya iin faktiki maya dyrini ks etdirir. Planladrlmam qeyri-istehsal xrclri d mhsulun faktiki maya dyrin daxil edilir. Mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyas mxtlif metodlarla hyata keirilir. Maya dyrinin kalkulyasiya metodlarnn seilmsi istehsaln tipindn, mrkkbliyindn, bitmmi ilrin olamasndan, istehsal tsiklinin uzunluundan, istehsal olunan mhsullarn nomenklaturasndan asldr. Mhsullarn maya dyrinin kalkulyasiyasnn auditi zaman aadaklar myynldirir: mhsul (i, xidmt) istehsal xrclrinin tsnifatnn dzgnly; istehsal prosesind iqtisadi roluna gr sas v kmki xrclr; trkibin gr birelementli v kompleks xrclr; mhsulun maya dyrin daxil edilmsi suluna gr birbaa v dolay xrclr; istehsaln hcmin mnasibtlrin gr rti dyin v rti sabit xrclr; meydana xmasnn dvriliyin gr cari v birdflik xrclr; istehsal prosesind itirakna gr istehsal v kommersiya xrclri; smrliliyin gr mhsuldar v qeyri-mhsuldar xrclr. Kalkulayasiya maddlri zr mhsul istehsal xrclrinin uotunun dzgnly xrc maddlrinin siyahs, onlarn trkibi v mhsul nvlri arasnda bldrlmsi, istehsaln xarakteri v sturukturu nzr alnmaqla hazrlanan mhsulun maya dyrinn planladrlmas, uotu v kalkulyasiyas msllrini ks etdirn sah metodoloji tlimatlar sasnda myynldirilir. Auditor yuxarda qeyd edilnlr xsusi fikir vermlidir.

Knd

tsrrfat

mssislri

sas

istehsalat

sahlri

il

yana,

znmxsus kmki istehsalat v digr xidmtedici sahlr malik olurlar. Bu sahnin auditi aparlarkn auditor sifarii tkilatn hans kmki istehsal sahlrin malik olduunu myyn etmlidir. Kmki istehsalat sahlrin tmir emalatxanas, man-traktor park, at-araba nqliyyat, yk avtonqliyyat, su tchizat, qaz tchizat, elektrik tchizat v s. daxildir. Gstriln kmki istehsal sahlri hm sas istehsal sahlrin v hm d zlri bir-birin xidmt edirlr. Bu sahlr bzn lazm gln hallarda knar tkilatlarn sifarilrini yrin yetirrkn onlara da xidmt gstrirlr. Kmki istehsalat sahlri auditi aparlan zaman 23 -li Kmki istehsalat hesabnn debetind ks etdiriln xrclrin dzgn ks etdirilmsini, yni ayr-ayr kmki istehsal sahlrin kiln xrclri dqiqldirib, kreditindn yerin yetiriln i v xidmtlrin, istehsal ediln mhsullarn dzgn silinmsini v ya mdaxil edilmsini auditor yoxlamaldr. Bu qayda il yoxlamaqla ayr-ayr istehlaklara silinn i v xidmtlrin maya dyrini myyn etmk olar. Bunun n kmki istehsalat zr trtib ediln istehsalat hesabatnn, i v msrflrin uotu jurnalnn, yk avtonqliyyatlarnn tol vrqlrinin, nqsan cdvllrinin, qaimlrin, elektrik tchazat, su tchizat zr trtib ediln hesabatlarn mlumatlarndan istifad edilmlidir. Tmir emalatxanas zr xrclrin uotu yoxlanarkn auditor hans texnikalarn bir il rzind ne df sasl v cari tmir edildiyini myyn etmlidir. Auditor bunlar yoxlamaq n sas vsaitlrin inventor kartokalarnn v inveritazisiya komissiyasnn trtib etdiklri aktlarn mlumatlarndan istifad etmk lazmdr. Tmir emalatxanas zr istehsal proqramnn faktiki yerin yetirilmsini myyn etmk n uyun plan v hesabat gstricilri mqayis edilmlidir. Bunun n tmir emalatxanas zr trtib ediln ilrin v xrclrin uotu jurnalnn mlumatlar tmir emalatxanas zr trtib ediln aylq istehsalat

hesabatlarnn, manlarn tmiri zr nqsan cdvllrinin, gstri naryadn, hminin mhasibat v statistik hesabatlarn mlumatlar zldirilmlidir. Yk avtonqliyyat mssisd mxtlif ilr yerin yetirir. Bu sahnin auditi zaman xrc maddlri zr srf ediln msrflr, ton kilometr ifadsind mumi yk damann hcmini, mann hm ykl v hm d bo yrlrinin cmi, 1 ton kilometrin maya dyri yoxlanlmaldr. Yk avtonqliyyat zr istehsal proqramnn yerin yetirilmsinin auditi aparlarkn sas diqqti yk avtonqliyyatnn texniki vziyytini, i gnn uzunluunu, istifadsini, yk gtrm qabiliyytini, yekl yrn, yanacaa, rezinlr kiln xrclri yrnmkl smrli istifadsin vermk lazmdr. Audit zaman 23 - li Kmki istehsalat hesabnn Yk avtonqliyyat hesab zr mhasibat yazlar hrtrfli yrnilmlidir. Bunu n Yk avtonqliyyat ilrinin uotunun yma cdvllrinin aylq trtib ediln istehsalat hesabatnn hminin ilk sndlrin, o cmldn avtonqliyyatnn yol vrqlrinin mlumatlarndan istifad edilmlidir. Yol vrqi vasitsil srclr hesablanm mk haqqnn dzgnly, neft mhsullarnn msarifi, danan yklrin hcmi v xarakteri, ton kilometrlrin, mumi yrn, yl v yksz yrn, bodayanmallarn, i vaxtndan istifadnin miqdar myyn edil bilr. Yerin tetiriln ton kilometrin v yrn hcmin xsusi fikir vermk lazmdr. Yalandan yazma hallarna bu gstricilr zr daha ox rast glinir. Faktiki kiln xrclrin yekunu yerin yetiriln faktiki ton kilometrin miqdarna blmkl 1 ton kilometrin faktiki maya dyri hesablanr. Man traktor parknn istismarnn auditi aparlarkn bu sah zr, eyni zamanda btvlkd mssis zr illik, mvsmi, gndlik v nvblik ilrin hcminin dzgn myyn edilmsin xsusi fikir verilmlidir. Bunun n faktiki yerin yetiriln qeyd ediln ilrin thlil edib vvlki dvrlrl mqayis edrk thlil edilmli, man-traktor parkndan istifadnin sviyysi myyn edilmlidir. Man traktor park zr faktiki yerin yetiriln istehsal proqram hm bu sah zr, hm d mssis v nqliyyat ilri zr auditi hyata keirilir. Bunun

n istehsal proseslri zaman ayr-ayr yerin yetiriln ilrin hcmini v keyfiyytini yoxlamaq lazmdr. Mantraktor parknn istismarnn auditinin sas mlumat mnblri 23li hesabn Mantraktor parknn istismar subhesabnn mlumatlar, man traktor parkndan istifadnin uotu zr yma cdvllrin, aylq istehsalat hesabatlarnn mlumatlar hesab edilir. Bu mlumat mnblrinin gstricilrinin doruluunu yoxlamaq n ilk uot sndlrinin mlumatlar il zldirm aparlmaldr (traktoru-mainistin uotu vrqi, traktorun yol vrqi, material qiymtlilrinin alnmasna dair limit-zabor xritsi, amortizasiyann hesablanmas cdvli v s.). Yerin yetiriln ilrin etalon-hektara evrilm qaydasna dzgn ml edilmsini auditor ayrca yoxlamaldr. Bu sah zr yerin yetiriln ilr kiln faktiki xrclri faktiki yerin yetiriln etalon-hektarn miqdarna blmkl bir etalon-hektarn faktiki maya dyri hesablanr. Mantraktor parknn istismar hesabnn kreditindn silinn ilrin nec mhasibat hesablarnda ks etdirilmsi nzrdn qamamaldr. At-araba nqliyyat sahsind sasn heybanlarn orta illik ba say, ilnmi gnlrin miqdar,xrclr v bir i gnn maya dyri gstricilrindn istifad edilir. At-araba nqliyyatnn auditi zaman bu sah bu gstricilr vvlki illrin v plan gstricilri il mqayis edilir v ondan n drcd smrli istifad edilmsi myyn edilir. 23 -li hesabn At-araba nqliyyat subhesabnda istehsalat hesabatlarnda, yemlrin uotu jurnalnda yazlan yazllar at-araba nqliyyat zr ilrin hcmi, mk, yem v baqa xrclr gstricilrinin doruluunu myyn etmy imkan verir. Bunun n ilk sndlri v uot mlumatlar zldirilmlidir. At-araba nqliyyat zr uot v hesabat mlumatlarna sasn i heyvanlarnn orta ba say, ilnmi gnlrin miqdar, xrclrin cmi, i gnnn maya dyti kimi gstricilr thlil edilir. Knd tsrrfat mssislrind mumistehsalat v mumtsrrfat xrclri istehsal olunmu mhsullarn maya dyrin daxil edilm nqteyi-nzrinc qeyri-

mstqim xrc hesab olunur. Bu xrclr he d bir nv deyil, bir ne mhsul istehsal il laqdardr. Baqa szl bu xrclr istehsaln idar edilmsi v tkili zr xrclr adlanr. Bu xrclrin auditi zaman idaretm aparatnn iilrinin mk haqq xrclri, yngl minik manlarn saxlanlmas xrclri, xidmti ezamiyyt xrclri v sair inzibati idar xrclri formaladrlarkn qvvd olan qaydalara nec ml edildiyin ciddi fikir verilmlidir. stehsaln tkili v idar edilmsi zr xrclrin uotunun dzgn tkili yoxlanlarkn 25 - li mumistehsalat xrclri v 26 - li mumtsrrfat xrclri hesablarndak uot qeydlri nzrdn keirilmkidir. Bunun n mumistehsalat v mumtsrrfat xrclri zr trtib ediln istehsalat hesablarnn mlumatlarndan istifad edilir. Audit zaman bu xrclr zr analitik uotun dzgn almas, onlarn qvvd olan xrc maddlrin uyunluu, aylq v illik yekunlarn dzgnly, ilin sonunda bu hesablarn balanmasnn dzgnly aydn olur. mumistehsalat v mumtsrrfat xrclrinin trkibin bu v ya digr mblin daxil edilmsinin sasl olmas, onlarn reall, analitik v sintetik hesablarda dzgn ks etdirilmsi diqqtl yoxlanlmaldr. mumistehsalat v mumtsrrfat xrclrinin dzgn bldrlmsi ayrca yoxlanr. Bu xrclrin dzgn bldrlmsi v ya ayr ayr sahlr aid edilmsinin auditi zaman shvlr yol verilmidirs, auditor bu nqsanlar trtib edilmi aktda gstrir v bu xrclrin bldrlmsi qaydasn iilr baa salr. Mhasibat uotu sistemind istehsala msrflrin uotu v mhsullarn maya dyrinin hesablanmas mhm bir sahdir. Odur ki, mhsullarn maya dyrinin dzgn hesablanmasnn auditi ox mhmdr. Knd tsrrfatnn sas sahlri olan bitkiilik v heyvandarlq sahlri zr istehsalat proqramnn sasl trtib edilmsinin auditi zaman sas diqqti bitkilrin v heyvanlarn ykslkdilmsi n mvcud ehtiyat mnblrinin akar edilmsin vermk lazmdr. Bunun n iqtisadi thlilin sullarndan geni istifad edilmlidir. Onun kmyi il ayr ayr nv knd tsrrfat mhsullarn

istehsalnn dinamikas yrnilir, onlarn hrkt balans trtib edilir,bu v ya digr mhsullarn istehsalnn hcmin v onlarn maya dyrin tsir sas amillr myyn edilir. Mssisnin daxili blmlri zr bitkiilik v heyvandarlq sahlrinin inkiafnn thlili byk hmiyyt ksb edir. Hr trfli yoxlama aparlb thlil etmkl bitkiilik v heyvandarlq zr istehsal proqramn bu v ya digr plan gstricilrinin sasl olmasna dair fikir sylmk olar. Bu mqsdl, aqrpmpnek v zootexniki uotun mlumatlarndan, elmi tdqiqat idarlrinin tvsiyylrindn, eyni tbii iqtosadi blgd olan qabaqcl tsrrfatn tcrbsindn istifad edirlr. Auditor ayr ayr knd tsrrfat mhsullarna kiln xrclri, mhsullarn maya dyrini dzgn hesablamaq n qvvd olan normativ sndlri ld sas tutulur. Hm mnblri bitkiilik v hm d heyvandarlq mhsullarn maya dyrinin aa aadaklardr: ilk uot mlumatlar, mhsullarn maya dyrinin salnmas n onun dzgn myyn edilib, thlil aparlmas n mlumat hesablanmasna v bu hesablarn balanmasna dair mhasibat araylar, biznes plan, illik mhasibat hesabatlar. Mhsullarn plan maya dyri il faktiki maya dyri arasnda frqlrin dzgn silinmsin auditor diqqt yetirilmlidir.

Yoxlama n suallar
1. Mhsulun (i, xidmtin) maya dyrin hans xrclr aid edilir? 2. Xrclrin mahsul istehsal v sat arasnda dzgn bldrlmsi nec yoxlanr? 3. mumistehsal v mumtsrrfat xrclrinin dzgn bldrlmsinin yoxlanlmas nec hyata keirilir? 4. Bitkiiliy, heyvandarla kiln xrclrin, mhsul xmnn uotu v mhsullarn maya dyrinin hesablanmasnn auditi n sas mlumat mnblrini gstrin. 5. Glird xlan v xlmayan xrclrin auditi nec aparlr?

Mvzu 11. Mhsul sat v maliyy nticlrinin fondlarn kapitaln ehtiyatlarnn auditi.
PLAN 1. Mhsul satnn auditi. 2.Maliyy nticlrinin auditinin mqsd v vziflri. Maliyy nticlrinin normativ hquqi bazas. Maliyy nticlrinin auditinin mlumat mnblri. 3.Maliyy nticlri v onlarn istifadsi haqqnda hesabatn auditi. 5.Mnftin bldrlmsinin v zrrin silinmsinin qanunauyunluunun yoxlanlmas. 6.Maliyy nticlri auditinin yekunladrlmas. 7.Kapitallarn (fondlarn) v ehtiyatlarn auditinin mqsd v vziflri. Kapitallarn (fondlarn) v ehtiyatlarn auditinin normativ hquqi bazas. Kapitallarn (fondlarn) v ehtiyatlarn auditinin mlumat mnblri. 8.Kapitallarn v ehtiyatlarn auditi. 9.Auditin nticlrinin yekunladrlmas 1.Mhsul satnn auditi. Mssislrd mhsul sat gstricilri bilavasit sat faktnn yaranmas, yni satlan mlak zrind mlkiyyt hququnun satcdan alcya kemsi vaxt hesab olunur. Mhsullarn (i v xidmtlrin) v mallarn satndan mft (zrr) Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyi il myyn olunmu vergilr digr mcburi dnilr nzr alnmadan qvvd olan qiymtlrl mhsullarn (i v

xidmtlrin) satndan gln glir onlar v satna kiln xrclr arasndak frq kimi myyn edilir. Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununda myyn edildiyin gr mssislrd satndan glirin myyn edilmsinin aadak formalar myyn olunmudur: 1. Satdan gln glir mssisnin tsrrfat xsusiyytlrindn v balanm mqavilnin rtlrindn asl olaraq ya satlm (yni nadsz hesablama zaman cari hesabna dni sndlri sasnda daxil olan mbllr zr v ya nad hesablama zaman mssisnin kassasna daxil plan mbllr zr) dyri dnilmi mhsullara,ilr, xidmtlr gr; 2. Yklnib alclara gndrilmi mhsullara, mallara, thvil verilmi ilr, grlm xidmtlr gr dni sndlri alcya (sifariiy) tqdim edildikd myyn edilir. Hesabat ilind akar edilmi, lakin kemi illrin mliyyatlarna aid olan mnft, yaxud zrr hesabat ilinin tsrrfat faliyytinin nticlrin daxil edilir. Mhsulsat il laqdar auditor 46 - li Mhsul (i, xidmt) sat, 40 - li Hazr mhsul, 50 - li Kassa, 51 - li Hesablama hesab, 62 - li Alclar v sifariilrl hesablamalar, 64 - li Alnm avanslar zr hesablamalar hesabnda ks olunmu mhasibat uotu mliyyatlar trafl yoxlamaldr. Mhsul sat gstricilrinin audit yoxlamasnda bilavasit satla laqdar olan kommersiya xrclrinin uotda ks olunmas da yoxlanlmaldr. Kommersiya xrclri mhsul sat il laqdar srf olunan xrclr olmaqla istehsal maya dyri il birlikd hazr mhsulun tam maya dyrini tkil edir. Burada auditor xsusil mhasibat uotu yazlnda ks olunmu gstricilrin kommersiya xrclrin aid edilmsinin dzgnlyn myyn etmlidir. Kommersiya xrclri mhasibat uotunun hesablar plannda 43 - li Kommersiya xrclri hesabnda ks olunur. Bu hesabda sasn hazr mhsul anbarlarnda taralara v hazr mhsulun qabladrlmasna, mhsulun gndrilm stansiaylarna atdrlmasna, avtomanlara, vaqonlara, gminlr v digr

nqliyyat vasitlrin yklnmsin, sat tkilatlarna v digr vasiti tkilatlara dniln komissiyon rsunlarna, reklamlara v s. bu kimi ilr kiln xrclr ks etdirilir. Auditor 43 - li Kommersiya xrclri hesab zr ilkin hesablama dni sndlrinin v uot yazllarn nzrdn keirib, mqayis etmkl analitik uot gstricilrinin dzgn ks olunmasn myyn etmli v hmin xrclrin satlm mhsullar zr dzgn ks olunmasn myynldirmlidir. Auditor mhsul sat il laqdar lav dyr vergisi v maliyy nticsinin dzgn myyn edilmsini yoxlamaldr. Yoxlama nticsind DV zr dzgn hesablanmama hallar myyn edilrs, onun sbblri myyn olunmal v buraxlan nqsan v shv dzldilmlidir. 2. Maliyy nticlrinin auditi. Srbst bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar olaraq mnftin rolu daha da artmaqla, mssislrin v dvltin iqtisadi marann sas hrktverici qvvsi kimi zn gstrir. Mssislrin iqtisadi mara bilavasit mnft sasnda qurulmaqla onun iqtisadi v sosial inkiafnn sasn tkil edir. Btn gstrilnlrl laqdar olaraq mssisnin tsrrfat maliyy mliyyatlarnn maliyy nticlrinin formalamas v onun istifad olunmas il laqdar olan msllrin yoxlanlmasnda sas vzif onun dzgn myyn olunmas v hesablanaraq dvlt bdcsin dmlrin mvcud olan qanunvericiliy uyun icra olunmasn myyn etmkdn ibartdin. Bununla yana mnftin dzgn bldrlmsi, fondlarn yaradlmas, dividentlrin dnilmsi v gstricilrin myynldirilmsin diqqt yetirmlidir. Hr bir mssisnin hesabat dvrnn son maliyy nticlri (mnft v zrr) onun mhsul (i, xidmt) sat v digr mt-material qiymtlilrinin (sas vsaitlr, qeyri-maddi aktivlr v s.) mvcud olan qiymtlrl daxil olan pul vsaiti mblindn, lav dyr vergisi daxil olmaqla, myyn olunmu vergilr, aksizlr, onlarn istehsal v sata srf olunmu msrflrin xlmas nticsind myynldirilir.

xrac mliyyatlar il mul olan mssislrin mnfti hesablanarkn mhsul satndan (i, xidmti) daxil olan pul vsaiti mblindn ixrac n myyn olunmu tariflr xlmaldr. Yekun maliyy nticlri hesablanarkn qeyri-sat mliyyatlarndan daxil olan vsaitlr d nzr alnmaldr. Mhsul satndan (i, xidmt) daxil olan pul vsaitinin uotda ks olunmas vaxt mssisnin uot siyastind myyn olunmu qayda zr icra olunmaldr. Bel ki, mhsul satndan daxil olan pul vsaiti, alcya mhsul yklndiyi tarixdn hesablama sndlrinin alcya tqdim olunmas vaxt v ya yklnmi mhsulun, yerin yetirilmi ilr v xidmtlrin dyrinin mssisnin hesablama hesabna daxil olmas il myyn olunur. Onu da nzr almaq lazmdr ki, gstriln formalarn hans istifad olunarsa hmin forma daimi xarakterd bir ne il rzind ttbiq olumaldr. Onu da qeyd edk ki, birinci hesablama formas beynlxalq mhasibat uotu standartlarda qbul olunmu v hazrda dnyann sas inkiaf etmi lklrind hmin forma geni kild istifad olunur. Mnftin formalamasnn audit yoxlamasnda auditor n hmiyytsiz msllr olmaldr, bu msl il laqdar olan hr bir nqsan v atmazln myyn olunmasnn byk hmiyyti vardr. Sifarii mssis n buraxlan shvlrin myyn olunub, aradan qaldrlmas, onlarn dzldilmsi ox vacibdir. Nzr almaq lazmdr ki, audit dvrnd buraxlm nqsanlar dzldilmdikd, mssis mnftin azaldlmas v sair hallar vergi yoxlayclar trfindn myyn edilir v bu is byk mbld crimlrin tutulmasna v digr qanunvericiliyin pozulmas hallarna sbb olur. Yuxarda qeyd edilnlrl laqdar olaraq yoxlama dvrnd auditor aadaklara fikir vermlidir. 1. Bdcy avans dmlrin hesablanmas n mssis zr nzrd tutulmu mnftin v mhsul (i, xidmt) satndan daxil olacaq pul vsaitinin myyn olunmas;

2. Mssis zr uot siyastind mhsul (i, xidmt) satndan daxil olan

vsaitin myyn olmasna dair mr v ya srncamn olmas; 3. Mhsul satndan daxil olan faktiki mnftin mhasibat uotu hesablarnda dzgn ks olunmasn;
4. midsiz

debitor

borclar

zr ehtiyat

fondunun

yaradlmasnn

dgnly v sasl olmas. Bel borclar hesabat ilinin sonunda aparlan investorladrma nticsind myynldirilir. Bu kimi borclara o debitor borclar daxildir ki, myyn olunmu dvr rzind dnilmmi v onun dnilmsi midsizdir; 5. sas fondlarn v mssisnin digr mlaknn satndan daxil olan mnftin dzgn hesablanmas;
6. Xarici iqtisadi faliyytl laqdar olaraq mhsul satndan daxil olan

vsaitin uotda dzgn ks olunmas. Bununla laqdar olaraq qeyd etmk lazmdr ki, mssis trfindn satlan xarici valyuta 48 - li Sair aktivlrin sat hesabnda ks olunmaldr;
7. Kammersiya xrclrinin mhasibat uotunda dzgn ks olunmas. Eyni

zamanda 43 - li Kammersiya xrclri hesabnda ks olunmu msrflrin yklnmi lakin alclar trfindn dnilmmi v qal olan mhsullar zr bldrlmsinin myyn olunmas; 8. vssiz olaraq baqa mssisy sas vsaitlrin v digr aktivlrin verilmsi nticsinin uotda dzgn ks olunmas. Mvcud olan qaydalara gr sas vsaitlrin v digr aktivlrin v digr aktivlrin baqa mssisy verilmsi il laqdar zrrlr mssis srncamnda qalan mnft hesabna silinmlidir;
9. Mhasibat uotu hesablar zr 80 - li Mnft v zrr, 82 - li

Qiymtlndirilck ehtiyatlar, 81 - li Mnftin istifadsi, 88 - li Bldrlmmi mnft (trlmmi zrr) hesablarn analitik v sintetik uotda mliyyatlarn dzgn ks etdirilmsi; 10. Trflrl balanm mqavil rtinin yerin yetirilmsi v myyn hallarda mssisy dyn itkilr, crimlr dmlrl laqdar mnftin (zrrin) uotda dzgn ks olunmas v s.

Aditor yoxlama apard dvrd maliyy nticlri il laqdar olan aadak sas gstrici v mnblri yoxlamaldr: - mhsul (i, xidmt) satndan; - sas vsaitlrin v digr mlakn satndan; - qeyri sat mliyyatlarndan; Mhsul (i, xidmt) sat zr hesablama sndlri dnilmsi n alcya tqdim olduqca, orada sas olunmu mbllr 46 - li Mhsul (i, xidmt) sat hesabnn kreditind 62 - li Alclar v sifariilrl hesablamalar hesabnn debitind ks olunur. Eyni zamanda alcya yklnmi mhsulun maya dyri 40 - li Hazr mhsul, 45 - li Yklnmi mallar, 20 - li sas istehsal, v baqa hesablarn kreditindn 46 - li Mhsul (i, xidmt) sat hesabnn debitin silinir. Mhsul satndan ld ediln nticlr hr ay 46 - li Mhsul (i, xidmt) sat hesabndan 80 - li Mnft v zrr hesabna silinir. Mssisy mxsus olan sas vsaitlrin sat v sair xaric olmalar (lvi, silinmsi, vzsiz olaraq verilmsi v s.) mliyyatlar haqqnda mlumatlar v onlarn satndan maliyy nticlrini myynldirmk n 47 - li sas vsaitlrin sat v sair xaric olmalar hesab nzrd tutulmudur. 47 - li sas vsaitlrin sat v sair xaric olmalar hesabnn debetind xaric olmu sas vsaitlrin ilk dyri, hminin sas vsaitlrin xaric olmas (binalarn, qurularn, avadanlqlarn sklmsi v s.) il laqdar xrclr d ks etdirilir. 47 - li sas vsaitlrin sat v sair xaric olmalar hesabnn kreditind xaric olmu sas vsait obyektlrin xaricolma vaxtnadk hesablanm khnlm mbli v onun silinmsi il laqdar mmkn istifad yaxud sat qiymtlril daxil olmu material qiymtlilrinin dyri ks etdirilir. mlakn satlmasndan ld ediln pul mbli yeni satlan sas vsaitlr n mssisy atas mbl 47 - li sas vsaitlrin sat v sair xaric olmalar hesabnn kreditind 76 - li Mxtlif debutor v kreditorlarla hesablamalar hesabnn debetind ks etdirilir.

47 - li sas vsaitlrin sat v sair xaric olmalar hesab zr debet (zrr) yaxud kredit (glir) qal cari hesabat dvrnd 80 - li Mnft v zrr hesabna, vzsiz olaraq verilmsi hallarnda is mssisnin xsusi vsaitlrini uota alan hesablara silinir. Qeyri-sat mliyyatlarndan daxil olan vsaitlrin mhasibat uotunda dzgn ks olunmasn myyn etmk n 80 - li Mnft v zrr hesabnn dvriyy mbllri yoxlanmaldr. Auditor xatrlamaldr ki, qeyri-sat mliyyatlar zr mnft birg faliyytd ld olunan mnft, vlyuta mliyyatlar zr mznn frqindn glir, mlakn kiray verilmsindn, crimlr v digr iddialar zr daxil olan mnftlr, tlb olunmayan kreditor borclar v vaxt kemi depozitlrdn daxil olan vsaitlr v s. daxildir. Auditor mnftin formalamas mliyyatlarnn yoxlanmasnn sonunda hesablar zr mxabirlmlrin dzgn sxema zr aparlmasn myynldirmlidir. Mssisnin son maliyy nticsinin formalamasna dair informasiyalar 80 - li Mnft v zrr hesabnda ks olunur. Bu hesabn debetind mssisnin zrri, kreditind is mnfti ks etdirilir. Hesabn debet v kredit dvriyylrinin mqayissi hesabat dvrnn son maliyy nticsini gstrir. Auditor mnftinin tyinat zr istifad olunmasn Azrbaycan Resapublikasnn Vergi mcllsi, respublika hkmtinin formativ sndlri, Azrbaycan Resapublikas Maliyy Nazirliyi v mssisnin tsisedicisndlri sasnda aparlr. Mssislrd hesabat dvrnn balans mnfti (zrr) v onun istifadsi balansda ayrca ks etdirilir. Balansn passivind alnm mnft v onun avans olaraq istifadsi, bldrlmmi mnft, balansn aktivind is faktiki alnm zrr gstrilir. Balansn yekununa ancaq hesabat ilinin v kemi illrin dnilmmi zrri v bldrlmmi mnfti daxil edilir. Hesabat ilinin mnftinin hmin il rzind istifad olunmas haqqnda mlumatlarmumildirmk n mhasibat uotu hesablar plannda 81 - li Mnftin ifadsi hesab nzrd tutulmudur. Hesabat ilinin sonunda illik

mhasibat hesabatl trtib ediln dvrd bu hesab balanr. Yni 81 - li Mnftin ifadsi hesabnda toplanm mbldn dekabr aynn sonunda hmin hesabn krediti zr yekun yazllar aparlmaqla 80 - li Mnft v zrr hesabnn debetin silinir. Auditor yoxlama aparakn ld olunmu mnftin istifadsi il laqdar olaraq Ba kitabda, jurnal-orderlrd, digr mhasibat uotu yazllarnda olan informasiyalar aradrb, thlil etmkl yana 2 - li Maliyy nticlri v onlarn istifadsi haqqnda hesabat gstricilrindn istifad edilmlidir. Xsusi il mnftdn bdcy ayrmalardan sonra ehtiyat kapital v fondlarna, ym fonduna, xeyriyy mqsdlrin v digr mqsdlr ayrmalarn mvcud qanunvericiliy uyun myyn olunmasna diqqt vermlidir. Nzr alnmaldr ki, bdcy vergilrl laqdar olan dmlri tmin etdikdn sonra qalan mnft mblinin, gr tsisedici sndlrd digr ayrmalar nzrd tutulmamsa, mssislr mnftin istifad olunmas tyinatn zlri myyn edirlr. Hesabat ilinin bldrlmmi mnftinin mbli 80 - li Mnft v zrr hesab il mxabirldirilmkl dekabrn yekun dvriyylri 88 - li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hesabnn kreditin silinir. Hesabat ilinin zrr mbli 80 - li Mnft v zrr hesab il mxabirldirilmkl, dekabrn yekun dvriyylri il - li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hesabnn debetin silinir. Auditor mnftin tyinat zr istifad olunmasn yoxlayarkn mssisnin mnftinin istifad olunmas, onun zrrlrinin brpa olunmas mnblri, mnftin istifadsind mlkiyyt sahiblrinin qrarlarnn olmas v hmin gstricilrin mhasibat uotu yazlnda dzgn ks olunmasna da diqqt vermlidir. 3. Fondlarn (kapitaln) v ehtiyatlarn auditi.

Mssisnin nizamnam kapital pul vsaitlri, mlak, qeyri-maddi v baqa aktivlr klind tsis sndlrind myyn olunmu miqdarda tsisilrin qoyulular sasnda formalar. Yeni yaradlan mssisnin nizamnam kapitalna mlak qoyuluu zr mliyyatlarn mhasibat uotunda ks etdirilmsi qaydasn nzrdn keirmzdn vvl nizamnam kapitalnn mlak qoyuluu il formaladrlmasnn bzi xsusiyytlrin diqqt yetirmk lazmdr. Tcrbd daha ox mhdud msuliyytli mssis v shmdar cmiiyti formasnda yaradlm mssislr rast glindiyi n qanunvericiliy mvafiq olaraq bel mssislrin nizamnam kapitalna pay qoyuluunu pul vsaiti il yana mlak qoymaqla hyata keirmk olar. Nizamnam kapitalna qoyulan mlak dyr ifadsind qiymtlndirilir. Mssisnin nizamnam kapitalna tsisilrin zvlk haqlarnn dnilmsinin doruluunu onun tsis sndlrind yazlm v 85 - li Nizamnam kapital hesabnda ks olunan mbl il 75 - li Tsisilrl hesablamalar hesab zr borcon mqayissi yolu il yoxlanr. Qvvd olan qanunvericiliy gr mssislrin nizamnam kapital dyimir. Ancaq bzi hallarda onun artrlmasna v ya azaldlmasna yol verilir. Xsusn bel hallar mssisy yeni itiraklar qbul ednd v ya onlar ld etdiklri mnftin bir hisssini nizamnam kapitalnn artrlmasna istiqamtlndirildikda yarana bilr. Mssisnin nizamnam kapitalnn artrlmas v ya azaldlmas hallarnda bu dyiikliklr mtlq mssisnin tsis sndlrind z ksini tapmaldr. Ehtiyat kapital qvvd olan mvafiq qanunvericilik aktlarna v tsis sndlrin uyun kild tkil edilir. gr mssisnin tsis sndlrind ehtiyat kapitaln yaradlmas nzrd tutulmaybsa, onda mssis onu yaratmaq hququna malik deyildir. Mssislrd lav kapital aadak mnblrdn yaradlr: a) yenidn qiymtlndirm nticsind mlakn dyrinin artmas yolu il; b) digr mssislrdn v xslrdn vzsiz olaraq (elc d dvlt trfindn subsidiya klind) alnm mblin mdaxil edilmsi yolu il;

c) shmdar cmiyytlrind shmlrin lavemisiyas v ya nominal qiymtlrin artmas yolu il, shmlrin nominal dyrindn yksk qiymt satlmas zaman onlarn sat qiymtil nominal dyri arasndak frqdn yaranan mbl (emisiya gliri) hesabna. lav kapital haqqnda mlumatlarn uotu mhasibatda 87 - li lav kapital hesabnda aparlr. lav kapitaln yaranmas v tamamlanmas 87 - li hesabn kreditind ks etdirilir. Bu vsaitlr bir qayda olaraq silinmir. Onlardan istifad olunmas aadak hallarda debet yazl aparmaqla hyata keirilir. a) mssisnin mlaknn digr mssis v xslr vzsiz olaraq verilmsi nticsind yaranan dyrin dnilmsin ynldilrkn; b) nizamnam kapitalnn artrlmas ynldilrkn; c) yenidn qiymtlndirm zaman mlakn dyrinin aa salnmas zaman yaranm frqin rtlmsin ynldilrkn; ) mssisnin tsisilri arasnda bldrlrkn. Mssislr mxtlif tyinatl xsusi fondlar yarada bilrlr. mumiyytl, xsusi tyinatl fondlarn siyahs v yaradlma qaydas tsis sndlri v tsisilrin qrar il nizamlanr. Xsusi tyinatl fondlar mssisnin srncamnda qalan mnft hesabna, onun qbul etdiyi uot siyastin v tsis sndlrin (qrarna) sasn yaranr. Ym fondu tsisilrin qrar il mssisnin istehsalnn inkiafna, yeni istehsal qurularnn i salnmasna v yeni mlakn yaradlmasna maliyy tminat kimi toplanm vsaitlrdn ibartdir. Sosial sah fondu ad altnda sosial sahnin inkiafna ynldiln maliyy vsaitlri baa dlr. Elc d mssisnin digr mssis v xslrdn vzsiz olaraq ald sosial sahy aid olan mlak da hmin fondun yaradlmasna ynldilir. stehlak fondu mssisd yeni mlakn yaradlmasna sbb olmayan tdbirlrin hyata keirilmsi n toplanm maliyy vsaitlrindn ibartdir. Bu fondun vsaiti ancaq sosial vziyytin yaxladrlmas tdbirlrinin hyata

keirilmsin, mssisnin iilrinin maddi hvslndirilmsin v bu kimi analoji mqsdlr ynldilir. Yuxarda gstrilnlri sas gtrrk yoxlama zaman aadaklar dqiqldirmk lazmdr: 1. mssisnin nizamnam kapital dyiiklik olduu halda, tsis sndlrind dyiikliyin vaxtnda edilmsi; 2. xsusi tyinatl fondlarn yaradlmasnn qanunliyi v onlarn hesablanmasnn dzgnly; 3. istehlak fondunun xrclnmsinin dzgnly v saslandrlmas. Mssis istehlak fondunun vsaitlrinin xrclnmsi smetasna v id bu v ya digr gstricilr gr mkafatlandrlmas qaydalar haqqnda sasnamy malik olmaldr. Byn xrclr sndlrl tsdiq olunmaldr; 4. 85 - li Nizamnam kapital, 86 - li Ehtiyat kapital, 87 - li lav kapital v 88 - li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hesablar zr analitik v sintetik uotlarn aparlmasnn dzgnly; 5. yuxarda gstriln hesablar zr analitik v sintetik uot qeydlarinin Ba kitab, balanms v mhasibat hesabat formalarndak qeydlr uyunluu; 6. glck xrclrin mhsulu (iin xidmtini) maya dyrin brabr miqdarda daxil edilmsi n qanunvericilikd glck xrclr v dnilr ehtiyatlar yaradlmas nzrd tutlub: buraya iilrin mzuniyytlrinin dnilmsi, i stajna gr mkafatlarn dnilmsi, sas vsaitlrin tmiri, avtomobil inlrinin tmiri, bhli borclar zr ehtiyatlar v digr ehtiyatlar daxildir. Ehtiyatlar yaradlmas n icbari rt ondan ibartdir ki, onlarn yaradlmas qaydalar v miqdar mssisnin uot siyasti zr mrd z ksini tapmaldr. Bu ehtiyatlarn tyinat zr xrclndiyi d yoxlamaq lazmdr. Xsusi tyinatl fondlan formalamas n kemi illrin bldrlmmi mnftindn d istifad etmk olar.

Yaradlm ehtiyatlar mssislrin uot siyasti zr mrd myyn olunmu mddtd uyun olaraq inventorladrlmaldr. Artq keirilmi mbllr knarladrlmal, az krlm mbllr tamamlanmaldr. Yoxlamada tmir fondlar v sas vsaitlrin tmiri zr ehtiyatn istifad olunmam mblin uotda dzgn ks etdirilmsin xsusi diqqt yetirmk lazmdr. Tmir fondu tam istifad olunmadqda, onun qal nvbti il keirilir. Tmir zr faktiki xrclrin cari ilin tmir fondunun mumi mblind artn 31 - li Glck dvrlrin xrclri hesabnn debitind ks etdirilir v mssis trfindn gln ilin tmir fonduna ayrmalarn normativlri hazrlanarkn nzr alnr. sas vsaitlrin tmiri zr qardak msrflrin ehtiyatlarnn ilin axrna istifad olunmam mbli mhsulun maya dyrinin azaldlmas il 20 - li sas istehsal hesabnn debiti v 89 - li Qardak xrclr v dmlr n ehtiyatlar hesabnn kredit zr ks etdirilir. Yoxlama zaman bu ehtiyatlarn v onlarn miqdarnn qbul olunmu uot siyastin uyun olaraq saslandrlmasna fikir vermk lazmdr. Hmin 89 - li Qardak xrclr v dmlr n ehtiyatlar hesab zr sintetik v analitik uotun aoarlmasnn dzgnlyn d yoxlamaq lazmdr. Eyni zamanda 89 - li hesab zr sintetik v analitikuot qeydlrinin Ba kitab, balans v mhasibat hesabat formalarndak qeydlr uyunluunu da yoxlamaq lazmdr.

Yoxlama n suallar
1. 80 - li Mnft v zrr hesabnda yoxlama nec tkil edilir? 2. Ym v istehlak fondlar nec yaradlr? Bu fondlarn uotu zr yoxlama nec aparlr? 3. 88 - li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hesabnda yaradlan xsusi fondlarn uotu nec yoxlanlr?

4. Mnft v zrrlr haqqnda hesabatn dzgn trtib edilmsi nec yoxlanlr? 5. Maliyy nticlrinin uotu zr buraxlan sciyyvi shvlri sayn. Onlarn mahiyytini izah edin. 6. Mhsul satnn uotunun dzgnlyn yoxlamaq n hans ilk sndlri zldirmk lazmdr? Mlumat mnblrini gstrin. 7. Nizamnam kapitalnn formaladrlmasnn yoxlanmas nec hyata keirilir?

Mvzu 12. nvestisiya qoyulularnn auditi. PLAN

1. nvestisiya qoyulular auditinin mqsd v vziflri. nvestisiya qoyulularnn normativ hquqi bazas. nvestisiya qoyulular auditinin mlumat mnblri. 2. Kapital qoyulularnn planladrlmasnn saslandrma qaydalarnn gzlnilmsinin, layih smeta sndlrinin, titul siyahlarnn, podrat tkilatlarla balanm mqavillrin mvcudluunun auditi. 3. Malsatanlardan alnm sas vsaitlrin dzgn uota alnmasnn auditi.
4. Tikintisi baa atm obyektlrin qbulu qaydalarna ml edilmsin,

onlarn vaxtnda mssisnin balansna daxil edilmsinin v obyektlrin dyrinin dzgn myyn edilmsinin auditi. sas sry keiriln heyvanlarn v oxillik kmlrin mdaxilinin auditi. nvestisiya qoyulularna qiymtli kazlarn ld edilmsin mssisnin kdiyi msrflr, daha dorusu, birg, trm mssislr, shmdar cmiyytlrin, yoldalq cmiyytlrin pulun, sas vsaitlrin, qeyri maddi v s. aktivlrin qoyumas, habrl borclar klind debitor borclar daxildir.

Hyata

keiriln

kapital

qoyulular

mddtindn

asl

olaraq

qsamddtiliy (bir il mddtin qdr) v uzunmddtliy qdr (bir ildn ox mddt) blnr. nvestisiya qoyuluunun eyni zamanda, bu v ya digr katiqoriyaya aid edilmsi mqsdlrindn asldr. Auditor bilnlidir ki, uzunmddtli investisiyalara qiymtli kazlara qoyulan vsaitlr, baqa mssislrin nizamnam kapitalna qoyulan vsaitlr, xaricd olan kapital v baqa investisiyalar, hminin qaytarma mddti bir ildn ox olan shmlr qoyulan vsaitlr, dvlt v yerli borclar zr faizli istiqrazlar v baqa mssislr verilv borclar aiddir. Uzunmddtli investisiya qoyulularnn uotu 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulular aktiv hesabnda uota alnr v balansn aktiv trfind z ksini tapr. Uzunmddtli maliyy qoyulular ootu aparmaq n bu hesabn trkibind maliyy qoyuluundan asl olaraq bir ne subhesab ala bilr: 1. Pay v shmlr. 2. stiqrazlar. 3. Verilmi borclar. Pay v shmlr subhesabnda shmdar cmiyytlrinin shmlrin qoyulan pul vsaitlrinin, lk daxilind v xaricd yaradlm mssislrin v trm mssislrin nizamnam kapitalna qoyulan vsaitlrin, mlkiyytindn asl olmayaraq mssislrin alnm shmlrin buraxlan vsaitlrin, uzunmddtli baqa maliyy qoyulularnn v onlarn hrktinin uotu aparlr. stiqrazlar subhesabnda dvlt v yerli borclar zr faizli istiqrazlarn, istr dvlt, istrs d zl mssis v tkilatlarn qiymtli kazlarna qoyulan pul vsaitlrinin v baqa qoyulularn hrkti uota alnr. Uzunmddtli investisiya qoyulular (shmlr, istiqrazlar, qiymtli kazlar v s.) 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulular hesabna al qiymyil mdaxil edilir. Mssislr v tkilatlar uzunmddtli maliyy qoyulularn hyata keirn zaman bu qoyulular 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulular

hesabnn debitind hmin qoyulular hesabna verilmi mtt - material qiymtlrini uota alan hesablarn kreditind ks etdirilmlidir. Ola bilr ki, mssis v tkilatlar trfindn baqa mssislr qoyulan vsaitlrin, istiqrazlarn, shmlrin v s. qiymtli kazlarn alnmas n krlr, lakin krlm vsaitlr gr mssisnin hququnu tsdiq edn sndlr obyektiv v subyektiv hesabat dvr rzind mssis v tkilatlara atmad halda uzunmddtli investisiya qoyulularnn 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulularn hesabnda ayrca uota alnd auditor trfindn yoxlanlmaldr. Mlkiyytindn asl olmayaraq mssis v tkilatlarn aldqlar istiqrazlarn, shmlrin v qiymtli kazlarn al qiymti onlarn nominal dyrindn artq olarsa, onda mssis v tkilatlar hr df istiqrazlara, shmlr v qiymtli kazlara gr onlara atas gliri hesablayan zaman al qiymti il nominal dyri arasnda yaranan frq mbli hmin mssis v tkilat trfindn silinir. Bu mliyyat 76 - li Mxtlif debitor v kreditorlarla hesablamalar hesabnn debitind 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulular hesabnn kreditind, sonra is 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulular hesabnn debitind 80 - li Mnft v zrr hesabnn kreditind qeyd edilir. Ola bilr ki, mssis v tkilatlar trfindn alnm istiqrazlarn, shmlrin v qiymtli kazlarn al qiymti onlarn nominal dyrindn aa olsun. Bu halda mssis v tkilatlar istiqrazlar, shmlr v qiymtli kazlar zr atas glirlri hesablayarkn onlarn al qiymti il nominal dyri arasnda yaranan frq mblind hesablama aparmaldr. Bel olan halda bu mliyyat 76 - li Mxtlif debitor v kreditorlarla hesablamalar hesabnn, 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulular hesabnn debitind 80 - li Mnft v zrr hesabnn kreditind ks etdirilir. Gstriln hr iki halda istiqrazlarn, shmlrin v qiymtli kazlar v s. qoyulular zr mssis v tkilatlarra atas glirlr al qiymti il nominal dyr arasnda yaranan frqdn asl olaraq myyn edilmlidir. Bundan baqa, istiqrazlarn, shmlrin v qiymtli kazlar v s. dyrlrin dnii, satn alnmas rfsind 06 - li Uzunmddtli maliyy

qoyulular hesabnda onlarn uota alnma qiymti nominal qiymtin mvafiq olmaldr. 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulular hesabnda uota gtrln qiymtli kazlar, shmlr, istiqrazlar v s. dyelilrin dnii v satnn auditi zaman 48 - li Sair aktivlarin sat hesabnda ba vermi mliyyatlara ciddi fikir verilmlidir. Verilml borclar subhesabnda mssis v tkilatlar trfindn baqa mssis v tkilatlara veriln uzunmddtli investisiya qoyulolarnn v digr borclarn hrkti uota alnr. Bundan baqa, ola bilsin ki, mssis v tkilatlar trfindn v digr mssis v tkilatlara veksellrl tmin edilmi uzunmddtli investisiya qoyulolar zr borclar ayrca uota alnsn. Mmssis v tkilatlara verilmi borclar 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulular hesabnn debitind 51 - li Hesablama hesab nn, yaxud digr mvafiq hesablarn kreditind ks etdirilir. Borc qaytarlan zaman bu mliyyat 51 - li Hesablama hesab v digr hesablarn debitind 06 - li Uzunmddtli maliyy qoyulular hesabnn kreditind ks etdirilir. Uzunmddtli investisiya qoyulularnn auditi aparlan analitik uot mlumatlarn sintetik hesabn mlumatlar il zldirilmlidir. nki, uzunmddtli investisiya qoyulularnn analitik uotu onlarn hr bir obyekti zr ayrlqda aparlmaldr. Analitik uotun aparlmas uzunmddtli investisiya qoyulularnn nvndn, onlarn qoyulduu obyektlarin spesifik xsusiyytlrindn asldr. Analitik uotun bu formada aparlmas lk daxilind v xaricd olan mssislr buraxlm uzunmddtli investisiya qoyulular bard trafl mlumat almaq n ox hmiyytlidir. Uzunmddtli investisiya qoyulularnn auditi v ona knardan nzart edilmsi ox vacib v prinsipal msllrdn biridir. Bu nzartin auditor trfindn aparlmas mssis v ykilatlar n olduqca nmlidir. Biz uzunmddtli investisiya qoyulularnn bir sahsini, yni qiymtli kazlarn, istiqrazlarn, shmlrin v s. uota alnmasn rh etdik. Mssis v tkilatlar uzunmddtli investisiya qoyulularn tkc qiymtli kazlarn,

istiqrazlarn v shmlr deyil, hm d sas vsaitlrin alnmasna, tikilmsin, quradrlmasna srf ed bilrlr. sas vsaitlr qoyulmu investisiyalarn auditi aparlan zaman auditor aadaklara ciddi fikir vermlidir. 1. Baa atm tikintinin uotu. Baa atm tikintiy btn tikinti quradrma ilri, avadanlqlarn quradrlmas zr ilr tamamil baa atan, myyn edilmi qbul akt il rsmildiriln v tsdiq ediln, istismara qbul edilmi obyektlr aiddir. Obyektlrin qbul edilib istismara veriln zaman trtib edilmi qbul thvil aktlar nzrdn keirilib, layih - smeta sndlrin uyunluu yoxlanlmaldr. Tikintisi baa atm obyektlarin istismara qbul komissiya trfindn trtib edilmi T 14 v T 16 sayl aktlarla rsmildirilir. T 14 akt t 15 sayl forma zr trtib edilmi binalarn qurularn siyahs onlarn inventor dyrini gstrmkl lav edilir. 2. Avadanln quradrlmas v onlarn tikintisin xrclrin uotu. 3. sasl vsaitlrin dyrini artrmayan xrclrin silinmsi. 4. Alnm v quradrlmaa veriln avadanla kiln xrclrin uotu. 5. Quradrlmas tlb olunmayan avadanln uotu. 6. Sair kapital qoyuluun xrclrinin uotu. 7. sas vsaitlrin, torpaq sahsinin, qeyri maddi aktivlrin olunmas zr xrclrin uotu. 8. Baa atm tikinti obyektinin inventar qiymtinin dzgn tyin edilmsi. Baa atm bina v qurularn tikintisi zr inventar dyri onlarn tikintisin kiln xrclrdn v sair kapital qoyuludan ibart olur. Sair kapita xrclri obyektlarin inventar dyrin birbaa aid edilir. gr onlar bir ne obyrkt aiddirs, onda hmin obyektlr kiln xrclr mtnasib olaraq bldrl bilr. gr obyekt hiss - hiss thvil verilrs, onda sair kapital xrclri thvil veriln xrclrin inventar qiymti tikinti xrclrindki payna gr daxil edilir. Tikinti baa atdqdan sonra tikintinin inventar qiymtind sair kapital xrclrinin obyrkt zr mumi mbli yenidn hesablanb dqiqldirilir.

Quradrlmas tlb olunan avadanlqlarn inventar qiymti avadanln alnmasna kiln xrclrdn, tikinti quradrma ilrin kiln xrclrdn, istismara buraxlmas il laqdar birbaa dyrin lav ediln sair kapital xrclrindn ibartdir. gr tikinti quradrma msrflri, hminin sair kapital xrclri bir ne avadanla aiddirs, onda malgndrnlrdn alnan qiymt gr alnm itnentarn dyrin mnasib olaraq blnrk lav edilir. stismara buraxlm quradrlmas tlb olunmayan avadanln inventar qiymti, sasn malgndrnlrdn alnd qiymtin stn onun danma, yklnm, boaldlma v istifady verilm zr kiln xrclr d lav edilir. Auditor istismara buraxlm avadanln, inventarn v altlrin inventar qiymtinin 08 - li Kapital qoyuluu hesabndan silinmsin adlar kilnlrin daxil olduu obyektlrin qanuni istismara buraxlmas bard sndlrin olmasn yoxlamaldr. Qeyd etmk lazmdr ki, obyekt istismara veriln zaman qbul-thvil akt trtib edildikdn v istismara qbul edildikdn sonra avadanlqlar, altlr, inventarlar, azqiyntli v tezkhnlr yalar v s. birbaa obyektin inventar qiymtin lav edilir. Tikinti obyektin aid olmayan binalarn, qurularn, avadanln, nqliyyat vasitlrinin v sas vsaitlrin baqa nvlrinin inventar qiymti onlarn alnmas, danmas v istismara thvil verilmsi n kiln xrclrin mcmusundan ibartdir. Torpaq sahlrinin v tbitdn istifad obyektlrinin inventar qoymti faktiki al qiymtindn, onlarn keyfiyytinin yaxladrlmas n kilmi xrclrdn ibartdir. Tikinti aparlan torpaq sahlrinin inventar qoymti ayrca uota alnr. Tikinti obyektlrindn ayr alnan binalarn, qurularn, avadanln, torpaq sahlrinin v tbitdn istifad obyektlrinin inventar qoymti onlar istismara yararl hala salndqdan v qbul-thvil aktlar trtib edildikdn sonra sas vsaitlrin dyrin lav edilir.

Auditor uzunmddtli investisiya qoyulularnn auditini apararkn dvlt istiqrazlarna, shmlr, qiymtli kazlara, sas vsaitlr qoyulan vsaitlrin uotuna ciddi fikir vermlidir. Bu baxmdan, mhasibat uotunda uzunmddtli investisiya qoyulularnn analitik v sintetik uotunun dzgn aparlmas yoxlanlmaldr. Analitik uot sintetik uotla zldirilrkn knarlamalar knarlamalar akar edildikd auditor trfindn bunun sbbi aydnladrlmal, onun aradan qaldrlmas n tdbirlr grlmlidir. Auditor uzunmddtli investisiya qoyulular zr mhasibat mxabirlmlrinin mhasibat uotunun hesablar planna uyun verilib-verilmmsi aradrlmal, mxabirlmlr zaman buraxlan shvlri aradan qaldrmaldr. Aparlan auditin son mrhlsi uzunmddtli investisiya qoyulularnn sintetik uotunun Ba kitabda dzgn ks etdirilmsinin yoxlanmasndan v onun analitik uotla zldirilmsindn ibartdir. stehsal gclrinin v obyektlrin istifady verilmsi haqqnda myyn olunmu plan hddind yerin yetiriln ilr buraxl mddtlri zr hyata keirilir. Tikinti plannn dyimzliyi sifarii, podrat, maliyy v digr tkilatlar trfindn yerin yetirilmsi vacib olan bir sra tdbirlrin hyata keirilmsi il laqdardr. Auditin bu sahd vziflri aadaklardan ibartdir: 1. Kapital qoyulular zr tsdiq olunmu planlarn sasl olmasn myyn etmk. 2. Qbul olunmu plann btn gstricilr zr ayr-ayrlqda v mssis zr mumilikd yerin yetirilm sviyysi haqqnda dvri hesabatlar veriln mlumatlarn doruluunu yoxlamaq. 3. Yeni texnikann v texnologiyalarn ttbiqi planna riayt olunmas sviyysini myyn etmk. 4. Kapital qoyuluu n ayrlm vsaitlrdn tm v tyinatna uyun istifad olunma vziyytini yoxlamaq. 5. Plan taprqlarnn ksrd qalmasna (gr bel vziyyt varsa) sbb olan amillri myyn etmk.

6. Kapital qoyulular planlarnn vaxtnda v yksk keyfiyytl yerin yetirilmsi sahsind daxili imkanlar myyn etmk. 7. Akar edilmi nqsanlarn aradan qaldrlmasna kmk ed biln tkliflr hazrlamaq. Kapital qoyulularnn auditinin informasiya mnblri aadaklardr: 1. Kapital qoyulularna dair tsdiq olunmu plan mlumatlar; 2. Layih smeta sndlri; 3. Titul siyahlar; 4. Podrat tkilatlarla balanm mqavil; 5. lk sndlr; 6. Aktlar; 7. Operativ texniki v mhasibat uotu mlumatlar; 8. Kapital qoyuluu zr hesabat mlumatlar; 9. 2 - li hesabat formas. Audit olunan dvr aid kapital qoyuluunun plannn saslandrlmasnn vziyyti yoxlanlarkn, auditor ilk nvbd sifarii mssisd bel bir plannn olmasn, onun saslandrlmasnn dzgnlyn, realln yoxlamal, layih smeta sndlrinin mvcudluunu, titul siyahsnn, podrat tkilatla sifarii trf arasnda mqavilnin olub olmamasn v kapital qoyulularn maliyyldirmk n maliyy imkanlarnn realln yoxlamaldr. Bzi hallarda mvafiq planladrmaya aid olan sndlrin hazrlanmasnda kobud nqsanlara yol verilir ki, bu da kapital qoyulularnn znn hyata keirilmsin, elc d hmin mqsdlr n ayrlan vsaitlrin smrli istifadsin mnfi tsir gstrir. Ona gr d yuxarda gstriln sndlrin hr birinin qvvd olan maliyyldirilm qaydasna v qanunauyunluuna kapital qoyuluunun plannn mssisnin mvcud vziyytin uyun glmsi diqqtl yoxlanlmaldr. Burada xsusil nzrd tutulan btn obyektlrinin podrat mqavilsi il, layih - smeta sndlri il tmin olunmas, tsdiq olunmu titul siyahlarndan olmas mslsi diqqtl nzrdn keirilmlidir. Bu v ya digr sndlmnin olmamas v

onlarn dzgn rsmiyyt salnmamas fakt akar edildikd auditor bu bard mssis rhbrin mlumat verir. Auditor inaatn btn dvrlrind kapital qoyulular zr vsaitlrin istifad olunmas, sas istehsal gclrinin v fondlarnn istifady verilmsi gstrilmkl, titul siyahsnn illr zr trtib edilib, tsdiq olunma qaydasn yax bilmli v auditin gediind bunlara ml olunma vziyytini diqqtl yoxlamaldr. Kapital qoyulularnn titul siyahs zr illik hcmi, obyektin smeta dyri v onun istifady verilm mddtlri laqlndirilmkl trtib olunmaldr. Sndlr sasnda mssisnin ayr-ayr sas vsait nvlri il tmin olunma vziyyti, hmin vsaitlr olan tlbat myyn edilir v onlardan smrli istifad olunma sviyysi aydnladrlr. Audit zaman kapital qoyuluu plannn hm quruluu, hm d hcmi etibar il yerin yetirilm vziyyti yoxlanlmaldr. Btn bunlar planladrlan il n kapital qoyuluu zr sas gstricilrin planladrlmasnn n drcd saslandrlm olduunu (hm mumi hcmi v hm d ayr-ayr obyektlr zr) qiymtlndirmy imkan verir. Yalnz bu ilr yerin yetirildikdn sonra cari il n trtib olunmu plan taprqlarnn dzgnlyn qiymt vermk olar. Tsdiq edilmi titul siyahs tikinti-quradrma ilri aparlacaq btn illrd sifarii, podrat, maliyy, bank v tckizat tkilatlar n sas, dyimz snd hesab edilir. Audit aparlan dvrn plan il tan olarkn auditor sifarii trfindn plann vaxtnda v keyfiyytl yerin yetirilmsi n lazm gln btn ilrin grb-grlmmsini yoxlamaldr. Bunun n ilk nvbd aadaklar nzrdn keirilmlidir: 1. Podrat tkilat il avadanl gndrn tkilat arasnda ba mqavilnin vaxtnda balanmas; 2. Podratya tikinti aparlacaq torpaq sahsinin vaxtnda ayrlb verilmsi; 3. Ba podratya layih-smeta sndlrinin verilib-verilmmsi;

4. Kapital qoyuluunun maliyyldirilmsi n bankda hesabn albalmamas, mssisnin z vsaiti v digr vsaitlrin hmin hesaba vaxtnda krlb- krlmmsi; 5. Texniki nzartin kim trfindn hyata keirilmsi; 6. Daxil olan avadanlqlarn hans qaydada qbul olunmas v onlarn quradrlana qdr mhavizsinin nec tkil olunmas; 7. Obyektin vaxtnda istismara verilmsi n hazrlq ilrinin yerin yetirilmsi v s. Bunlara yana auditor sifarinin gtrdy bir sra digr hdliyi, msln: mvafiq orqanlarn tikinti aparlacaq sahd olan aaclar qrmaq, yol v asvalt skmk, elektrik xtti ken sahd i aparmaq, yerin altndan ken kanalizasiyann, qaz, su xttinin yerinin dyidirilmsi, i aparlacaq sahd iq xttinin kilmsi v digr bu kimi ilr icaz alnmasna dair tlb olunan sndlrin podrat tkilata vaxtnda atdrlb-atdrlmamasn aradrmaldr. Obyektin istifady verilmsin dair plann yerin yetirilm vziyyti yoxlanana qdr auditor ilk nvbd sasl tikinti planndan v titul siyahsndan ken v audit aparlan dvrd plan zr istismara verilmsi obyektlri semkidir. Bu mqsdl 07 v 08 sayl sintetik hesablarn mvafiq subhesablarnn mlumatlarndan, 2 - li formann gstricilrindn v digr materiallardan istifad edilmkl plann yerin yetirilm vziyyti myyn edilmlidir. ld olunmu sas vsaitlrin istismara verilmsi vziyyti yoxlanarkn, ilk nvbd hmin sas vsaitlrin dst halnda daxil olmas v onlarn trkibinin titul siyahsndak gstricilr uyun olmas yoxlanlmaldr. gr bu sahd knarlama varsa v bu sas vsaitlr vaxtnda istismara verilmyibs, auditor onlarn sbbini aradrmal v bu sahd gnahkar olan xslr haqqnda mvafiq tdbirlr grlmkl z mli tkliflrini hazrlayb mssis rhbrin tqdim etmlidir. da trafl

Auditor obyektlrin istismara verilm vziyytini yoxlayarkn, bu haqda hesabatda yalan mlumatlarn verilib verilmmsini xsusil diqqtl yoxlanlmaldr. Audit zaman 07 - li Quradrlmas avadanlqlar v 08 - li Kapital qoyulular sintetik hesablarn mvafiq subhesablarna silinn digr msrflr v obyektin inventor dyrin daxil ediln zrrlrin olmas akar edilrs, onlarn sbblri aradrlmal, bunlarn hans mqsd n edildiyi myynldirilmlidir. Auditin gediind mssisd aparlan plansz, titulsuz tikililr zr mliyyatlar badan baa yoxlanlmal, onun mumi mbli, bunlarn hans mqsd n aparld, mssis n vacibliyi yrnilmlidir. Tcrbd istehsal v yaay obyektlrin tam hazr olmadan istifady verilmsin tsadf edilir. Bu cr obyektlr istismara verildikdn sonra onlarn titul siyahsnda nzrd tutulan, lakin tam gtrlmyib yarmq qalan ilrin grlmsi davam etdirilir. Bu qeyri normal haldr v ona gr d bu msl trafl yoxlanlmal, buna cavabdeh olan xslr, onlarn msuliyyt hddi v mssisy dyn zrr myyn edilmli v bu bard auditor i sndlrind qeydlr edilmlidir. Mvafiq hesablamalardan, srf ediln msrflr haqqnda hesabat mlumatlarndan, qurtarm, istehsala ttbiq olunmu ilr v yeni texnikann ttbiqin dair trtib ediln aktlardan v sair mnblrdn istifad edrk auditor sifariilrin tam, vaxnda v yksk keyfiyytl yerin yetirilm vziyytini myyn etmlidir. Alnm quradrlmas tlb edilmyn man v avadanlqlarn hcmi yoxlanarkn 08 - li Kapital qoyulular hesabndak mlumatlar sas vsaitlrin qbul thvil aktlar v bunlara mayt edn hesab fakturalarn mlumatlar il zldirilmlidir. Auditor qeyri maddi aktivlrin yoxlanmasna xsusi fikir vermlidir. O, 04 - li Qeyri maddi aktivlr hesabnn gstricilrini analitik uot gstricilri il zldirmsini aparmaldr. Auditor bilmlidir ki, qeyri maddi aktivlr o vaxt

uota gtrl ki, onlarn istismara yaral olduu n thvil tslim akt trtib edilir. nvestisiya qoyuluunun auditinin nticsin sasn auditor ryd ks etdirmk n mvfiq auditor sbutlar toplayr, myyn nticy glir, akar etdiyi nqsanlarn aradan qaldrlmas n tkliflr hazrlayr.

Yoxlama n suallar
1. Uzunmddtli investisiya qoyuluunun auditinin qarsnda hans vziflr durur? 2. nvestisiya qoyuluu zr pay v shmlrin, istiqrazlarn, verilmi borclarn yoxlanlmas nec hyata keirilir? 3. nas baa atm inaat obyektinin dzgn myyn edilmsinin yoxlanlmas nec hyata keirilir?

Mvzu 13. Mhasibat uotu v hesabatn auditi. P L A N.

1. Mssisd ttbiq ediln mhasibat uotu formasnn

Mhasibat uotu haqqnda Qanununa uyunluunun auditi.

Azrbaycan Respublikasnn

2. Tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat uotunda doru v dzgn ks etdirilmsinin auditi: snd dvriyysi qrafikinin mvcudluu; mlakn mvcudluunun; hrktinin v onlardan istifad olunmas zrind nzartin tmin olunmas; mhasibat uotu prinsiplri v standartlarn tlblrinin yerin yetirilmsi zrind nzartin tmin edilmsi; mlakn investisiyasnn vaxtnda aparlb sndldirilmsi, illik mhasibat hesabatnn gstricilrinin mhasibat uotu mlumatlarna uyunluunun v s. yoxlanlmas. 3. Tsrrfat subyektinin hesabatnn v bu hesabata lav edilmi sndlrin auditi.

4. Mhasibat

maliyy

hesabatnda

qvvd

olan

qanunvericiliyin tlblrinin pozulduu hallar akar edildikd auditorun hrkti. 5. Auditin nticsinin yekunladrlmas.

Mhasibvat uotunun tkilinin v aparlmasmetodologiyasnn auditi aparlsrkn ilk nvbd mssisnin Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikasnn 29 iyun 2004 c il tarixli Qanunun, Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyinin 20 sentyabr 1995 ci il tarixli 94 sayl mri iln tsdiq edsilmi (mssislrin mhasibat uotunun hesablar plan v onun ttbiqin dair tlimat) v digr mhasibat uotuna dair metodoloji normativ sndlrin tlblrinin yerin yetirilmsi prinsiplri myyn olunmaldr. Onu da nzr almaq lazmdr ki, mvcud qanunvericiliy gr Azrbaycan Respublikasnn razisind mnftl, mnftsiz ilmk mqsdil sahibkarlq faliyyti v ya baqa faliyytl mul olan, hquqi xs saylan, yaxud hquqi xs saylmayan tabeiliyindn v mlkiyyt formasndan asl olmayaraq faliyyt gstrn btn mssislr mhasibat uotu aparmaa borcludur. Mssisnin mhasibat xidmtini onun mstqil sturuktur blmsi (idar, b) olan v bilavasit mssisnin rhbrin tabe olan mhasibatlq, mrkzldirilmi, srbst mhasiblr, mqavillr sasnda clb edilmi mhasiblr hyata keir bilr. Mhasibat ilrin rhbrlik hmin blmnin rhbri v ya ba mhasib trfindn hyata keirilir. Mssisnin ba mhasibinin tyin olunmas v azad olunmas mssisn rhbri trfindn aparlr. Auditor yoxlama dvrnd mssisd istifad olunan mhasibat uotu formasn myynldirir. Nzr alnmaldr ki, istifad olunan mhasibat uotu formas mssisnin z trfindn myyn olunur. Auditor mhasibat uotu yazllar zr btn mliyyatlarn uotda ks olunmas qaydalarn bilmlidir. Auditor onu da bilmlidir ki, mhasibat uotu mssisnin mlakn, hdlikrin, kapitaln, dvriyy vsaitlrinin v mumiyytl, btn tsrrfat maliyy faliyytinin nayural gstricilr sasnda, pul istifadsind, fasilsiz, badan-baa,

sndldirilmi v mhasibat registrlrind qarlql laqlndirilmi btn tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat hesablarnda ikili yazl sulu il ylmas v qaydaya salnmas sistemini znd ks etdirir. Mhasibat uotunda ks etdirilmsi zruri olan uota qbul edilmi ilkin sndlrdki mlumatlar Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyi trfindn tklif edilmi, yaxud nazirlik v ba idar trfindn mumi prinsiplr riayt etmkl ilnib hazrlanm uot registrlrin ylr v sistemldirilir. Auditor mssisd aparlan tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat uotunda doru, dzgn v etibarl ks olunmasnn myyn etmk mqsdil aadaklar myynldirmlidir: 1.
2.

Mssisd mhasibatlq iilrinin funksional vziflrinin yerin Hr bir mhasibat iisi n konkret vzif blgs v uot Mhasibat uotu mliyyatlarnn icra olunmas zr snd

yetirilmsin dair tlimatn trtib olunmas; mliyyatlarnn yerin yetirilmsi qrafikinin myyn olunmas;
3.

dvriyysinin myyn olunmas; 4.

5.

Mvcud olan mlakn hrkti, onlardan istifad olunmas zrind Mhasibat uotu prinsiplri v standartlarnn yerin yetirilmsi Myyn olunmu vaxtlarda mssis mlaknn inventarladrl-

nzartin tmin olunmas; zrind nzartin tmin olunmas;

6.

masnn aparlmas, onun nticlri, sndldirilmsi v nticlrin mhasibat uotu gstricilri il mqayis olunmas;
7.

Mhasibat uotunun tkilinin mvcud olan mlakn qorunub

saxlanmasna cavab vermsi, mlak v pul vsaitlrinin mnimsnilmsi hallarnn qarsnn alnmas il laqdar olaraq tdbirlr grlmsi;
8.

Trtib olunmu illik mhasibat (maliyy) hesabatnda ks olunmu

gstricinin mhasibat uotu yazllarna uyun olmas vs.

Auditor mssisd mhasibat uotunun tkilini yoxlayarkn daxili nzart ii il trafl tn olmal v bu sahd grln ilr v buraxlan nqsanlar myyn etmlidir. Mvcud olan qanunvericiliy gr mhasibat uotunun tkilin mssis rhbri cavabdehdir. Mssisnin rhbri mhasibat uotunun dzgn aparlams n lazmi rait yaradr, xidmtlrin iilri trfindn hazrlanan uot sndlrinin v mlumatlarnn vaxtnda v dzgn trtib v tqdim edilmsi iind tlblrin yerin yetirilmsini tmin edir v uot zr normativ sndlrin tlblrin riayt edir. Mssisnin ba mhasibi btn mhasibat uotu standartlarnn v uuta aid olan normativ sndlri rhbr tutaraq mhasibat uotunun mumi prinsiplrin riayt edilmsi nzart etmlidir. Mhasibat uotunun tkilinin auditi aparlarkn mssis tsrrfatmaliyy faliyytini mhasibat uotunda ks olunmu gstricilrin doru, dzgn v etibarl olmasn myyn etmk n test audit formasndan da istifad ed bilr. Son illrd bu forma bir sra lklrd audit yoxlamalarnda ttbiq olunur. Bu formann mnas ondadr ki, auditor yoxlamaya balamazdan qabaq auditin mqsdin uyun olaraq suallar hazrlayr v suallar mssisnin mhasibat iilri, rhbrliyi, blm rhbrliyi arasnda hmin suallar yayr v onlardan myyn formada cavablar toplayr. Bunda sas mqsd myyn olunmu nqsanlarn aradan qaldrlmasndan ibartdir. Bel aparlan test audit suallarnda mssis mhasibat uotunun tkilind v daxili raitd mvcud olan mliyyatlara aid suallar hat olunur. Bu formada aparlan audit nticsind mhasibat uotunun tkili v daxili auditl laqdar msbt v mnfi chtlr myynldirilir. Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununda myyn olduuna gr xarici investisiyal mssislr istisna olmaqla btn mssislr rblk v illik mhasibat hesabat trtib etmlidir. Mhasibat (maliyy) hesabat mlkiyytilr, dvlt vergi, statistika orqanlarna v Azrbaycan Respublikas qanunvericiliyi il mssisnin

faliyytinin ayr ayr trflrinin yoxlanmas v mvafiq hesabatlarn alnmas hval edilmi dvlt orqanlarna tqdim olunmaldr. Mhasibat maliyy (mhasibat) hesabatlarnn baqa nvanlara gndrilmsi tsisedici sndlr v ya Azrbaycan Respublikas qanun-vericiliyind nzrd utlduqda hyata keirilir. Auditor mhasibat (maliyy) hesabatnn auditini apararkn xsusil Mhasibat uotu haqqnda yetirilmlidir. Bu tlblr aadaklardr: 1. Mssis mlaknn, hdliklrinin v btn mliyyatlarnn mhasibat uotunu v Qanun sasnda ilnib hazrlanm mhasibat uotu standartlarna, mhasibat uotununhesablar planlna v baqa normativ sndlr uyun mhasibat uotu hesabatnda qarlql laqd ikili yazl sulu il aparlmaldr. 2. Mhasibat uotunun aparlmasnda hesab dvr rzind ayr ayr tsrrfat mliyyatlarn uotda dqzgn ks etdirmli, mlakn qiymtlndirilmsi zaman tsrrfatlq raitindn asl olaraq qbul edilmi uot siyastin v Qanuna uyun hazrlanm mhasibat uotu standartlar v uota dair baqa normativ sndlrin tlblrin ml olunmal, ken dvr il mqayisd uot siyastindki dyiikliklr mhasibat hesabatnda izah edilmlidir. 3. Hesabat dvrndki (ay, rb, il) mvcud mlakn, hdliklrin, kapitaln, hesablamalarn v digr srvtlrin inventarizasiyasnn nticlri uotda tam v dzgn ks etdirilmlidir. Btn tsrrfat mliyyatlarnn ardcl olaraq uot registrlrind dzgn, xronoloji qeydiyyat tmin edilmlidir. 4. Glir v xrclr hesabat dvrn dzgn aid edilmlidir. Uotda cari xrclrin istehsala (tdavl xrclrin) v kapital qoyulularna ayrlmas dqiq myynldirilmlidir. Hr ayn biri tarixin analitik uot hesablarnn mlumatlar il zldirilrk onlarn brabrliyi v dzgnly myynldirilmlidir. Azrbaycan Respublikas Qanunun mhasibat uotunun tkili msllrin dair tlblrin yerin yetirilmsin xsusi diqqt

5. Mhasibat uotunun sas vzifsi maliyy, bank, vergi orqanlar, inventarlar, malsatanlar, kreditorlar, dvlt orqanlar v digr mara olan tkilatlar v xslr trfindn operativ rhbrlik v idaretmni hyata keirmk, tqdim edilck mhasibat (maliyy) hesabatnn ttbiqi n, hminin mssisnini tsrrfat proseslri v maliyy tsrrfat faliyyti haqqnda zruri olan mlumatlar tam v dzgn formaladrmaqdr. Maliyy - tsrrfat faliyytindki mnfi hallarn qarsn vaxtnda almaq, tsrrfatdaxili ehtiyyatlar akara xarmaq v onlar sfrlr etmkdir. 6. Cavabdeh xs kimi mssis rhbri mhasibat uotunun dzgn aparlmas n lazmi rait yaradr, uotla laqdar olan btn blmlrin, ayrayr sahlrin iilri trfindn hazrlanan uot sndlrinin v mlumatlarn vaxtnda v dzgn trtib v tqdim edilmsi iind tlblrin yerin yetirilmsini tmin edir v uot zr normativ sndlrin tlblrin riayt edir. 7. Mhasibat uotunun tkili, aparlmas, uot siyastinin formalamas, daxili mhasibat hesabat, inventarizasiya qaydas, mlak v hdliklrin qiymtlndirilmsi qaydalar v s. bard mssis rhbri daxili mrlr, qrarlar, qaydalar v s. hazrlayr. Bu zaman o, mhasibat uotunun tkilati formasn, snd dvriyysi qaydasn v uot mlumatlarnn texnologiyasn tyin edir, daxili uot v hesabat sistemini ilyib hazrlayr, mhasibat uotunun mqsdini hyata keirmk n vacib olan tsrrfat mliyyatlar zr qaydan, sndlr imza etmk hququ olanlar v s. myyn edir. 8. Mssisnin mhasibat xidmtin ba mhasib rhbrlik edir. Ba mhasib v mhasibat xidmtinin rhbri mssis trfindn hyata keiriln btn tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat uotu hesablarnda dzgn ks etditilmsini, on nzarti, operativ mlumatlarn tqdim edilmsini, mhasibat (maliyy) hesabatlarnn myyn edilmi mddtd trtib v tqdim edilmsini, digr blm v xidmt sahlri il birlikd tsrrfatdaxili ehtiyatlarn akara xarlmas v sfrbr edilmsi mqsdil mhasibat uotu v hesabatn mlumatlar zr mssisnin maliyy - tsrrfat faliyytinin iqtidasi thlilinin hyata keirilmsini tmin edir.

Auditorun trtib etdiyi paoqrama uyun olaraq mssisnin btn maliyy tsrrfat faliyyti zr yoxlamalar aparldqdan sonra toplanm materiallar mhasibat )maliyy) hesabatnn dzgnly v etibarlln qiymtlndirmy rait yaradr. Bununla laqdar auditor Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyinin illik mhasibat (maliyy) hesabatnn hcmi zr myyn olunmu hesabat formalarn yoxlamaqla, hesabat ntixlrini myynldirir. Auditor yoxlamas il laqdar mssisnin balans, maliyy nticlri haqqnda hesabat, mlakn hrktin dair hesabat, pul vsaitlrinin hrktin dair hesabat, mssis balansna lav, illik hesabatn izahatl aray mvafiq normativ sndlrl qvvd olan digr hesabat formalar v sair yoxlanr. Hesabatlar yoxlanarkn auditor qanunvericilikl mmyyn olunmu normativ sndlrl yoxlan aadak mlumat mnblrindn istifad ed bilr: 1. Mssisnin tstrfat maliyy faliyyti il laqdar olan hesabat formalar; 2. llik hesabatn trtib olunmas il laqdar olan invertarizasiya mlumatlar; 3. Sintetik v analitik hesanlarda ks olunmu mhasibat uotu yazllar v sair. Hesabat aparlarkn hesabat ilinin sonuna olan dvr n mssis balansnn btn maddlri; vvlki keiriln inventarladrma nticlri sasnda sasl kild yoxlanmaldr. Mhasibat uotu yazllarnda btn shvlr v nqsanlar myyn olunmal v aid olan uot yazllarnda lazimi dzlilr aparlmaldr. Auditor balans maddlrinin dzgn qiymylndirilnsini yoxlamal v balansa lav olunmu maliyy msllrinin, kapitaln hrktinin, pul v satn hrkti v digr hesabatlarn uot fstricilrin uyunluunu myyn etmlidir. Bundan sonra auditor mhasibat uotunun analitik v sintetik hesabatlarnda ks olunmu mlumatlar yoxlamal v hmin gstricilrin hesanat formasnda ks olan gstricilr uyunluu myyn olunmaldr. llik hesabatlar yoxlanlarkn

rblk hesabatlar da yoxlanmal v inlarn bir birin uyunluu myyn olunmldr. Nzr almaq lazmdr ki, rblk mhasibat hesabatnn mzmunu v trkibind illik hesabat gstricilrindn frqlr myyn oluna bilr. Bel olan hallarda auditor rblk v illik hesabatlarn trtib olunmas qaydalar il laqdar olan mlumatlardan istifad etmlidir. Tsrrfat subyektinin hesabatnn yoxlanlmasnn sas istiqamtlri v prinsiplri Azrbaycan Respublikas Milli Mdlisind geni rh olunmudur. Bel ki, mlki msld hquqi xsin ilkin v illik balans (madd 121), balansn trkibi (madd 122), mnftin v zrrin hesab (madd 123), hquqi xsin illik balansna qoma (madd 124), ilrin vzoyyti haqqnda hesabat (madd 125), audit (madd 126) v digr vacib prinsiplr v prosedurlar beynlxalq tlblr cavab verck sviyyd z hquqi hllini tapmdr. Mlki msld hquqi xsin ilkin v illik balansna dair maddsind gstrilir ki, hquqi xs z faliyytinin vvlind v sonralar tsrrfat ilinin sonunda onun kapital il hdliklri arasnda nisbti gstrn balans trtib etmlidir. llik balans lazimi mhasibat uotu prinsiplrin mvafiq surtd ilrin lazimi gediin uyun mddtd trtib edilir. llik balans aydn v dqiq olmaldr. llik hesabat yoxlamaa balamazdan vvl mvafiq balans maddlrinin baa atmam istehsaln, xammal v materiallarn sas vsaitlrin pul v vsaitlrinin v hesablamalarnn inventarizasiyas zaman ld edilmi mlumatlar yoxlamaq lazmdr. Ona gr d hr bir balans maddsi ilin sonunadk ciddi aparlan inventarladrma il tsdiqlnmlidir. nventarladrma aoarlan zaman mhasibat uotundak mlumatlarn uyunsuzluqlar dzldilmli v illik balans trtib edilndk mvafiq mhasibat registrlrind ks etdirilmlidir. Maliyy v vergi dmlri zr balans maddlrinin mbli bu orqanlarda razladrlmal v uyunladrlmaldr. Bu hesablamalar zr uyunsuzluqlarn olmas yolverilmzdir. Auditor tsrrfat subyekti trfindn pozuntu akar etdikd qvvd olan nprmativ sndlri rhbr tutaraq aadaklar nzr almaldr:

a) gr pozuntu akar edilmyibs v ya akar edilmi pozuntular mssisnin sonrak faliyytinin qanuniliyin tsir etmirs, dvlt, tsisilr v shmdarlara ziyan vurmursa bu hallar bard auditor ryinin analitik hisssind qeydlr aparlb v msbt ry vermk mmkndr. b) gr akar edilmi pozuntular mssisnin sonrak faliyytin tsir edirs dvlt, tsisilr v shmdarlara ziyan vurursa bu hallar bard d auditor ryinin analitik hisssind qeydlr aparlr v msbt ry vermk mmkn deyildir. Mhasibat uotu msllrind dzlilr edilmsi v hazrlanma mhasibat hesabatna dqiqldirmlri siyahsnn hazrlanmasn tlb edir v gr pozuntular aradan qaldrlmrsa, bunu z ryind ks etdirir v ya vermkdn imtina edir.

Yoxlama n suallar.
1. llik hesabatn auditi zaman auditor hans normativ sndlr istinad edilmlidir? 2. Hesabat kim trtib edib rsmildirmlidir? 3. Mhasibat hesabatnn dzgnlyn qanuna gr kim msuliyyt dayr? 4. Mhasibat hesabatnn tarkibin hans cadvllr daxildir? 5. qtisadi subyektlrin lvi v yenidn qurulmas zaman hesabatn auditinin hans xsusiyytlri mvcuddur? 6. Kiik mssislrin hesabatlarnn hans xsusiyytlri vardr? 7. Mssislrd mhasibat uotunun tkilini nizamlayan normativ aktlar gstrin. 8. Mssislrd ttbiq ediln mehasibat uotu formasnn auditi nec tkil edilir?

dbiyyat
1. Azrbaycan Respublikasnn Mhasibat uotu haqqnda Qanunu. Bak, 2004; 2. Azrbaycan Respublikasnn Auditor xidmti haqqnda Qanunu. Bak 1994; 3. Azrbaycan Respublikasnn Daxili audit haqqnda Qanunu. Bak, 2007 4. Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi. Bak, Hquq dbiyyat, 2000; 5. Azrbaycan Respublikasnn Vergi Mcllsi. Bak, 2004; 6. Azrbaycan Respublikasnn Auditorlar Palatas haqqnda sasnam. Bak, 1995; 7. Mssislrin mhasibat uotunun hesablar plan v onun ttbiqin dair tlimat. 01 yanvar 1996-c il;

8. Bezrukix P.S. i dr. Buxqaltersko auditskiy portfel. Moskva, Simontek 2000; 9. Hacyev R. Tfti v nzart (drslik), Bak, 1999; 10. Kavaleva O.V., Konstantinov .P., Orqanizasiya auditorskoy deyatelnosti, Moskva, 2000; 11. Novruzov V.Q. v baqalar. Audit. Bak, 2001; 12. Rzayev Q.R. Beynlxalq mhasibat uotu v audit. Bak, 2000; 13. Rzayev Q.R. Mhasibat nzarti v daxili auditin metodiki prinsiplri, Bak, 2002; 14. Rzayev Q.R. Mhasibat uotu v audit, Bak, 2006; 15. A.A., , , 1999; 16. .., .. (). , 2001.