ZATIENA PRIRODNA DOBRA SRBIJE

Teritorija Srbije, kao i itavo Balkansko poluostrvo, odlikuje se izvanrednim bogatstvom i raznovrsnou ivog sveta koji ovo podruje svrstava u jedan od najznaajnijih centara biodiverziteta. Srbija zauzima samo 2,1% Evropskog kontinenta, a na njenom prostoru ivi: 74 % faune ptica Evrope 67 % faune sisara Evrope 51 % faune riba Evrope 49 % faune gmizavaca i vodozemaca Evrope 39 % vaskularne flore Evrope U Srbiji je, do sada, zvanino registrovano oko 44.200 taksona biljaka, ivotinja i gljiva. S obzirom da mnoge grupe organizama nisu dovoljno istraene, pretpostavlja se da u Srbiji ivi oko 60.000 taksona. NACIONALNI PARKOVI Veliki deo biodiverziteta u Srbiji sadran je u okviru zatienih prirodnih podruja, posebno u Nacionalnim parkovima. To su podruja od izuzetnog prirodnog i kulturno-istorijskog znaaja sa ouvanom ili samo neznatno izmenjenom autohtonom prirodom, velikim biolokim diverzitetom, endeminim, reliktnim ili endemoreliktnim biljnim i ivotinjskim vrstama, ouvanim autohtonim ekosistemima, geolokim, geomorfolokim i hidrolokim specifinostima, kao i znaajnim kulturno-istorijskim spomenicima i etnolokim vrednostima. Nacionalni parkovi obezbeuju jedan od najviih, integralnih oblika zatite prirode koji je zasnovan na ekolokom konceptu da se biljne i ivotinjske vrste, njihove populacije, biocenoze i ekosistemi, najefikasnije mogu zatititi kroz celovitu zatitu njihovih prirodnih stanita (tzv. in situ zatita biodiverziteta). Nacionalni park erdap Nacionalni park erdap je osnovan je 1974. godine. Nalazi se u severoistonoj Srbiji, na granici sa Rumunijom. Prostorno je najvei Nacionalni park, zahvata povrinu od 64.000 ha. Park se nalazi na desnoj obali Dunava i prostire se od Golupca do Karataa (kraj Kladova) u duini od oko 100 kilometara. Obuhvata uzani umoviti brdsko - planinski pojas uz Dunav koji su izdie od 50 do 800 metara nadmorske visine. Osnovni prirodni fenomen podruja je erdapska klisura Dunava, najdua i najvea klisura probojnica u Evropi, duga oko 150km. Najui deo klisure, gde je Dunav najdublji, poznat kao "Veliki Kazan", istovremeno je i najatraktivniji deo itavog podruja. U hidrografskom pogledu, erdapom dominira neposredni sliv Dunava, ukljuujui i njegove pritoke. "erdapska klima" je modifikovana umereno-kontinentalna klima. Ona se odlikuje neto niim temperaturama i veom relativnom vlanou vazduha u odnosu na klimu okolnih oblasti. Za ovo podruje karakteristina je velika oblanost, kao i este i dugotrajne magle, posebno u zimskim

mesecima. erdapska klisura je, zbog relativno velike nadmorske visine, bogata padavinama koje su pravilno rasporeene tokom godine. Za erdap je karakteristino i oslabljeno dejstvo vetra. Osnovna odlika Nacionalnog parka "erdap" je velika umovitost (64%), veliko bogatstvo i raznovrsnost flore i faune kao i bogatstvo kulturno - istorijskim spomenicima od najstarijih epoha pa do danas. Flora i vegetacija erdap je jedan od najveih, najznaajnijih i najsevernijih evropskih refugijuma umske flore i vegetacije, koje su tu nale sigurno utoite za vreme ledenih doba.. Na podruju erdapa prisutno je danas preko 50 razliitih tipova umskih i bunastih zajednica, od kojih ak 35 imaju reliktni karakter. Osnovna odlika ovih umskih ekosistema je njihovo izuzetno floristiko bogatstvo od preko 1100 taksona vaskularnih biljaka (oko 30% ukupne flore Srbije) gde se izdvajaju tercijarni relikti dendroflore: Corylus colurna L. (meja leska), Celtis australis L. (koprivi), Juglans regia L. (orah), Syringa vulgaris L. (jorgovan), Taxus baccata L. (tisa), Fraxinus ornus L. (crni jasen), Ilex aquifolium L. (boikovina). Ove vrste zajedno sa Fagus sylvatica L. (bukva), Quercus petraea (Matt.) Liebl. (kitnjak), Quercus cerris L. (cer) i Quercus farnetto Ten. (sladun) obrazuju meovite umske zajednice.
Fauna Na podruju nacionalnog parka erdap zabeleeno je ukupno 150 vrsta ptica, 57 vrsta riba, 49 vrsta sisara, meu kojima 6 vrsta slepih mieva od kojih su 3 vrste na evropskoj crvenoj listi i 17 vrsta glodara. Kulturno-istorijsko nasledje Podruje Nacionalnog parka "erdap" obiluje znaajnim kulturno-istorijskim spomenicima. Poev o poznatog "Lepenskog vira", arheolokog nalazita iz doba neolita, preko itavog niza drugih praistorijskih i antikih spomenika i obeleja iz rimskog perioda,, meu kojima je najpoznatija "Trajanova tabla" iz 101. godine nove ere, sve do srednjevekovnih spomenika kakva je tvrava Golubaki grad.

U okviru nacionalnog parka proglaeno je i 8 rezervata prirode i jedan predeo izuzetnih odlika (Veliki i Mali trbac) Ugroenost Izgradnjom hidroenergetskog i plovidbenog sistema "erdap" i formiranjem erdapskog jezera (1971. godine), bitno su izmenjeni prirodni uslovi u dolini Dunava. Ispod nivoa jezera nestali su jaki vrtlozi. Jezerska voda je prodrla u doline pritoka Dunava pri emu su nastali manji i vei jezerski zalivi meu kojima je najvei u dolini Poreke reke. Podizanjem nivoa jezera, potopljena su stanita nekih retkih biljaka. Potapanjem dolinskih livada kod Tekije unitena je jedina populacija banatskog afrana (Crocus banaticus Gay) u Srbiji, a potapanjem stanita u Malom i Velikom Kazanu nestala je erdapska lala (Tulipa hungarica Borabs).

Meunarodni znaaj Zbog svog graninog poloaja Nacionalni park erdap je planiran da sa svojom prirodnom celinom u Rumuniji bude ukljuen u Mreu pograninih podruja, a zbog izuzetnih kulturnoistorijskih spomenika i ouvane autohtone prirode predloen je da bude uvrten u UNESCO-vu listu svetske prirodne i kulturne batine i u svetsku mreu rezervata biosfere kroz program ovek i bisfera. Nacionalni park arplanina Nacionalni park arplanina je "najmlai", osnovan 1986. godine i obuhvata deo severne strane masiva arplanine (u jugozapadnom delu Kosova i Metohije). Zahvata povrinu od 39.000 ha. arplanina je tipino visokoplaninsko podruje sa 30 vrhova preko 2500 m visine i ak 100 vrhova preko 2000 m. Najvii vrh je Bistra od 2.661 m n.v. Na arplanini su gotovo na svakom koraku prisutni tragovi ledenih doba sa itavim nizom lednikih cirkova i jezera. Ima ih ak 25 iznad 1900 m nadmorske visine. Meu njima se po veliini posebno istiu Livadiko i Jainako jezero. U hidrolokom pogledu, podruje Nacionalnog parka je izuzetno bogato vodom i pripada slivovima reka Lepenac i Prizrenska Bistrica koja u delu svoga toka formira prekrasnu klisuru. U klimatskom pogledu, na ovom prostoru se sudaraju mediteranski i kontinentalni uticaji. U podnoju, du dolina Prizrenske Bistrice i Lepenca osea se uticaj submediteranske klime, dok na najviim vrhovima vlada surova i hladna planinska klima. Sve to uslovljava i objanjava istovremeno prisustvo izuzetno velikog broja razliitih biljnih vrsta, koje na arplanini grade najrazliitije biljne zajednice. Flora i vegetacija arplanina predstavlja jedan od najznaajnijih centara biodiverziteta na Balkanskom poluostrvu. Sa oko 2000 vrsta vaskularnih biljaka, arplanina obuhvata oko 56 % flore Srbije. Posebnu vrednost ini 20 lokalnih endemita meu kojima su: hajduica kralja Aleksandra (Achillea alexandri regis), arplaninski afran (Crocus scardicus), Derfelerova petoprsnica (Potentilla doerfleri) i ljubiice Viola grisebachiana i Viola dukadjinica. Na arplanini su prisutne brojne reliktne i endemo-reliktne vrste kao to su: balkanska diaskorea (Dioscorea balcanica), srpska ramonda (Ramonda serbica), ramonda kraljice Natalije (Ramonda nathaliae), molika (Pinus peuce), munika (Pinus heldreichii) i dr. Na arplanini se sa poveanjem nadmorske visine jasno smenjuju vegetacijski pojasevi, poev od hrastovih uma u pobru, preko pojasa bukovih uma, meovitih uma bukve i jele, smrevih i jelovih uma, pa sve do pojasa molikovih uma na silikatima i munikovih uma na krenjacima koje grade i gornju umsku granicu. Iznad je bunasta vegetacija bora krivulja (Pinus mugo), sibirske kleke (Juniperus sibirica) i razliitih vrsta borovnica, a zatim sledi zona visokoplaninskih panjaka i livada.

U okviru farmakognozijskog ispitivanja spontane lekovite flore u arplaninskim upama (Risti et al. 1994) identifikovano je oko 120 vrsta lekovitih i aromatinih. Meu njima su i: Polygonum viviparum L (sranik), Ranunculus crenatus Waldst. & Kit., Gentiana punctata L. (arnautski raven), Polygonum bistorta L. (eludnjak), Sideritis scardica Griseb. (arplaninski aj), Castanea sativa Mill. (pitomi kesten).
Fauna ivotinjski svet Nacionalnog parka arplanina odlikuje se izuzetnom raznovrsnou. Ovde ivi 147 vrsta leptira, preko 200 registrovanih vrsta ptica i 32 vrste. sisara. Orao bradan je iezao sa arplanine, koja je do nedavno predstavljala njegovo poslednje utoite u Srbiji. Ris u Nacionalnom parku uiva specijalnu zatitu u okviru Rezervata risa na Rusenici. Kulturno-istorijsko nasledje Najveu kulturno-istorijsku vrednost ovog podruja predstavlja drevni grad Prizren koji je bio srpska prestonica u srednjem veku i Grad muzej sa 59 zatienih spomenika kulture meu kojima se posebno istie tvrava Duanov grad, Manastir Sveti Arhaneli, Crkva Bogorodice Ljevike i Mehmed paina Damija.

Meunarodni znaaj Zbog izuzetnih prirodnih vrednosti i brojnih kulturno istorijskih spomenika Nacionalni park arplanina je predloen za meunarodnu zatitu kroz UNESCO-ve programe Svetske prirodne i kulturne batine i ovek i biosfera. Istovremeno, pokrenuta je inicijativa da se u saradnji sa Makedonijom itav prostor are proglasi za zajedniki, meudravni Nacionalni park. Nacionalni park Fruka Gora Nacionalni park Fruka Gora je na najstariji Nacionalni park, proglaen jo 1960. godine. Nalazi se u jugoistonom delu Panonskog basena (izmeu Dunava i Save), zauzima povrinu od preko 25.000 ha, koja obuhvata itav umski - "planinski" venac Fruke Gore. Najvii vrh je Crveni ot od 539 m. Iako malog prostranstva i visine (sa odlikama brdskog reljefa), Fruka Gora se u geolokom pogledu odlikuje prisustvom razliitih vrsta stena kako u pogledu naina i vremena postanka, tako i po hemijskom i minerolokom sastavu. Zbog sloenosti svog geolokog sastava i brojnih nalazita dobro ouvanih fosila flore i faune u svojim sedimentnim naslagama, Fruka Gora se s pravom oznaava kao "ogledalo geoloke prolosti". To je bio jedan od bitnih razloga da se Fruka Gora proglasi za Nacionalni park, a njeni pojedini delovi kao to su paleontoloki lokaliteti u erevikom potoku, kod manastira Grgeteg, u okolini Beoina, Ledinaca i drugi, stave pod poseban reim zatite kao spomenici prirode. Na severnim padinama Fruke Gore prema Dunavu ima manjih vodotokova koji ne prelaze duinu od 10-tak kilometara. Inae, brojni izvori koji su nekada bili zastupljeni na itavom masivu Fruke Gore danas su manje - vie presuili, ili su se smanjili usled promena koje je ovek izazvao svojim neracionalnim postupcima.

Podruje Fruke gore se nalazi na severnoj granici prostiranja umereno-kontinentalne klime, a zbog promena klimatskih karakteristika du visinskog gradijenta klima ima subkontinentalne karakteristike. Srednja godinja temperatura vazduha za podruje Nacionalnog parka je 11.2 C, padavine pravilno rastu sa porastom nadmorske visine. Fruka gora je po padavinama najbogatije podruje Vojvodine. Flora i vegetacija Fruka gora se odlikuje velikom raznovrsnou biljnog sveta. Paprati su zastupljene sa 32 vrste, a 6 vrsta se nalazi na listi strogo zatienih. Golosemenice su na Frukoj gori prisutne sa samo jednom autohtonom etinarskom vrstom - Juniperus communis (kleka). Na prostoru Nacionalnog parka raste oko 1000 vrsta vaskularnih biljaka, a ukupan broj, na itavom prostoru Fruke gore iznosi 1450 taksona to ini vie od 1/3 ukupne flore Srbije. 73 vrste se nalaze na listi strogo zatienih. Osnovni tip vegetacije na Frukoj gori ine listopadne ume (pokrivaju priblino oko 90% ukupne povrine nacionalnog parka) koje izgrauju hrast kitnjak (Quercus petraea) i obini grab (Carpinus betulus), sa znatnim ueem bele lipe (Tilia tomentosa). U manjoj meri, naroito na severnim padinama, razvijaju se bukove ume. Na juno eksponiranim stanitima cer (Quercus cerris), crni jasen (Fraxinus ornus) i dr. obrazuju itav niz meovitih ili istih zajednica. Obodni deo umskog podruja Fruke Gore pripada, umo-stepskoj vegetaciji. Meutim, ovaj oblik vegetacije je gotovo u potpunosti uniten i pretvoren u obradive povrine. Ipak, na pojedinim mestima sauvani su fragmenti stepske vegetacije koji predstavljaju poslednje oaze za brojne reliktne vrste kao to su: gorocvet (Adonis vernalis), sasa (Pulsatila grandis), uskolosnistepski bour (Paeonia tenuifolia), stepska perunika (Iris pumilla), travolika perunika (Iris graminea), uti lan (Linum flavum) Na Frukoj gori ivi oko 500 lekovitih i potencijalno lekovitih biljnih vrsta (Tucakov, 1978). Meu njima su: Platanthera bifolia (vimenjak), Orchis maculata (pegavi kaun), O. morio (kaun), O. simia, Frangula alnus Mill. (kruina), Rhamnus cathartica L. (pasdren) i dr.
Fauna Faunu Fruke gore ini: 10 vrsta riba, 13 vrsta vodozemaca, 11 vrsta gmizavaca, oko 200 vrsta ptica i 60 vrsta sisara. Kulturno-istorijsko nasledje Na podruju parka nalazi se ak 16 pravoslavnih manastira koji potiu s kraja 15 i poetka 16 veka, sve do 18 veka. Fruka gora se esto naziva "Srpska Sveta Gora" ili "Srpski Atos", Ovi manastiri su imali neprocenjiv znaaj u ouvanju i razvoju kulture, pismenosti i duhovnosti srpskog naroda na ovim prostorima.

Ugroenost Raliite negativne ovekove aktivnosti dovele su kako do promena u sastavu pojedinih umskih zajednica, tako i do nestanka velikog broja biljnih vrsta.

U umskim ekosistemima Fruke gore znaajno uee bele lipe (Tilia tomentosa) ima sekundarni, a ne primarni karakter, to je u vezi sa prekomernim iskoriavanjem osnovnih vrsta umskih ekosistema (hrast kitnjak, obini grab, bukva i sl.). Lipa, kao ekonomski manje znaajna i "tehnoloki nekvalitetna vrsta" ali sa visokim prirodnim potencijalom vegetativnog razmnoavanja preuzela je dominaciju u ovim ekosistemima. Sa podruja ove planine iezao je banatski bour (Paeonia officinalis subsp. banatica), a od ak 32 vrste orhideja (fam. Orchidaceae) koliko ih je zabeleeno na Frukoj Gori u ranijim istraivanjima, danas je potvreno prisustvo samo 16 vrsta. Nacionalni park Tara Nacionalni park Tara je osnovan je 1981. godine. Nalazi se na krajnjem zapadu Srbije i zahvata deo planina Tare i Zvezde i deo kanjona reke Drine izmeu Viegrada i Bajine Bate. Obuhvata povrinu od 19.200 hektara. Tara predstavlja povr visoku 1000-1200m, sa koje se uzdiu retki vrhovi visine od 1400 do 1600 m, ispresecanu renim dolinama. Pored kanjonske doline Drine sa monim krenjakim odsecima visokim i preko 1000m, izdvajaju se i kanjoni reka Rae, Brusnice, Dervente i Belog Rzava. Tara je poznata kao refugijalni masiv, a klisure i kanjoni jedinstvena planinska pribeista, u kojima su opstale mnoge reliktne biljne vrste. Pored reke Drine i njenih pritoka veliki hidrografski znaaj za podruje Nacionalnog parka "Tara" imaju i hidroakumulacije "Bajina Bata" kod Peruca i "Beli Rzav" kod Zaovina. U klimatskom pogledu, podruje Nacionalnog parka Tara je pod uticajem umerenokontinentalne, planinske klime sa veim stepenom vlanosti u odnosu na centralne i istone delove Srbije. Prosena relativna vlanost vazduha je 83 % i ak ni tokom letnjih meseci, ne pada ispod 70 %. Istovremeno, prosena temperatura vazduha od 5 C ujednaena je tokom godine. Leta su svea a zime blage, to je od posebnog znaaja za razumevanje fenomena planinske refugijalnosti itavog podruja.
Flora i vegetacija

Na prostoru Tare ivi 171 vrsta mahovina, 30 vrsta paprati, 7 vrsta golosemenica, 950 skrivenosemenica, ukupno preko 1100 vrsta, to predstavlja 1/3 ukupne flore Srbije. Tara je proglaena Nacionalnim parkom pre svega jer spada u red najumovitijih planina Evrope, pri emu pojedini umski kompleksi spadaju meu najouvanije, najkvalitetnije i najproduktivnije u Evropi. umski ekosistemi koji zauzimaju oko 70 % njegove ukupne teritorije. Od liarskih umskuh zajednica, na strmim obroncima klisura i kanjona severnog dela Nacionalnog parka, najznaajnije su reliktne ume crnog jasena (Fraxinus ornus) i crnog graba (Ostrya carpinifolia Scop.), ume cera (Quercus cerris), ume sladuna (Quercus farnetto) i cera, orahove ume (Juglans regia) predplaninskih i planinskih bukovih uma (Fagus sylvatica).

Liarsko-etinarske i iste etinarske ume zauzimaju, ipak, najvei deo Nacionalnog parka. Meu njima se posebno istie meovita, i reliktna uma bukve, jele (Abies alba) i smre (Picea abies) koja obuhvata najvee povrine itavog planinskog platoa Tare. Najveu vrednost i specifinost ovog podruja predstavlja prisustvo meovitih liarsko-etinarskih uma u kojima je jedan od osnovnih graditelja panieva omorika (Picea omorika). Kao tercijarni endemo-relikt iji je areal danas sveden samo na podruje oko srednjeg toka reke Drine, panieva omorika predstavlja drvo izuzetne lepote i gracioznosti (poznata kao Carica svih endemita Evrope"). Panieva omorika se razvija na veoma razliitim stanitima, na kamenjarima ili na tresavama, meajui se sa razliitim vrstama liara i etinara. Posebno interesantno i ekoloki zanimljivo stanite omorike predstavlja tresava "Crveni potok" na Mitrovcu gde ona raste zajedno sa crnom jovom (Alnus glutinosa) i smrom. Kao jedinstven primer gde ova vrsta raste na tresavi, ovo stanite je posebno zatieno kao rezervat prirode. Istovremeno, i druge zajednice omorike, pa ak i pojedinana stabla, zakonom su zatiena kao prirodne retkosti. Od istih etinarskih uma Nacionalnog parka Tara posebno su znaajne ume crnog bora (Pinus nigra Arn.), ume belog bora (Pinus silvestris L.) kao i meovite beloborovo-crnoborove ume. Po umama Tare mogu se nai retke i zatiene biljke kao to su: bour (Paeonia officinalis L.), crnjua (Erica carnea L.), na planinskim livadama prostrel (Gentiana cruciata), crno smilje (Nigritella nigra), u kamenjarima i pukotinama paniev derventanski razliak (Centaurea derventana), nikolieva kandilka (Aquilegia grata subsp. nikolii), panieve mleike (E. subhastata i E. glabriflora). Na Tari ivi i 280 lekovitih i aromatinih biljaka, na primer Digitalis feruginea L. (besnik), Veratrum album L. (emerika). Gentiana lutea L. (lincura) je gotovo iscrpljena vrsta na ovom podrucju, ima je na svega etiri lokaliteta. Iz tog razloga preduzete su mere plantanog gajenja ove vrste na planini Tari, to se pokazalo veoma uspenim, ime su zatiene prirodne populacije.
Fauna ivotinjski svet Nacionalnog parka Tara je veoma raznovrstan, sa 115 vrsta dnevnih leptira, 27 vrsta riba, 12 vrsta vodozemaca, 12 vrsta gmizavaca, oko 170 vrsta ptica i 51 vrsta sisara. Posebno znaajni i zakonom zatieni su mrki medved, divokoza i srna. Kuturno-istorijsko nasledje Posebnu vrednost ovog podruja predstavlja manastir Raa kojeg je podigao kralj Dragutin u drugoj polovini 13. veka, na mestu gde reka Raa izlazi iz ivopisnog kanjona. Manastir Raa je vekovima bio izvorite pismenosti i prepisivake knjievnosti, poznate kao raanska kola.

Meunarodni znaaj Imajui u vidu sve prirodne vrednosti i specifinosti ovog prostora, pokrenuta je inicijativa da se podruje Nacionalnog parka Tara u blioj budunosti uvrsti u spisak Svetske prirodne i kulturne batine, da se ukljui u mreu rezervata biosfere (UNESCO) i u mreu pograninih podruja kao pogranino dobro Srbije i Bosne pod imenom Drina.

Nacionalni park Kopaonik Nacionalni park Kopaonik zatien je 1981. godine i obuhvata povrinu od 11.809 ha. Prostire se na najviim i najouvanijim delovima planine Kopaonik, koja se uzdie u sredinjem delu june Srbije. Osnovu parka ini visokoplaninski, relativno zaravnjeni predeo srednje nadmorske visine oko 1700 m. Najnia taka se nalazi na oko 640 mnv, dok najviu taku Predstavlja Paniev vrh na visini od 2017 m. Kopaonik je planina izuzetno sloene geoloke grae. Od podnoja pa do najviih vrhova Kopaonika smenjuju se razliiti klimatski pojasevi; od zone tople brdske klime submediteranskog karaktera, u najniim delovima planine, do zone surove predalpijske klime na najviim vrhovima. Izraen vertiklani profil Kopaonika, na kome se smenjuju mnogi klimatski pojasevi, kao i veoma izraen diverzitet tipova geoloke podloge uslovio je da je danas na Kopaoniku prisutan i izuzetno visok diverzitet stanita. Flora i vegetacija Na osnovu dosadanjih istraivanja utvreno je da na podruju Kopaonika ivi 219 vrsta gljiva, 120 vrsta liajeva, 350 vrsta algi, oko 150 vrsta mahovina, i ak 1600 vrsta vaskularih biljaka. Od ovog izuzetno visokog diverziteta flore, za visokoplaninsko podruje iznad 1600 m n.v., zabeleeno je prisustvo od 825 vrsta i podvrsta vaskularnih biljaka, to ukazuje da na teritoriji Nacionalnog parka koja predstavlja samo jedan hiljaditi deo teritorije Srbije, danas ivi skoro jedna polovina njene kompletne flore. Promenu klime od podnoja pa do najviih vrhova Kopaonika, prati i pravilna smena vegetacije. U najniim delovima planine razvijene su hrastove ume. Iznad zone hrastova, u pojasu izmeu 1000 i 1550 m nalazi se zona planinskih bukovih uma, koje u viim delovima prelaze u meovite, bukovo-jelove i bukovo-smrevo- jelove ume. Iznad bukovog pojasa (iznad 1500 m n.v. ) javlja se zona tamnih etinarskih uma koje izgrauje smra (Picea abies) i predstavlja gornju umsku granicu. Iznad smrevog pojasa javlja se pojas subalpijske bunaste vegetacije u kojoj dominiraju polegla kleka (Juniperus nana) i razliite vrste borovnica (Vaccinium myrtillus, V.uliginosum i V.vitisidea). Na kontaktu umske i subalpijske bunste vegetacije javljaju se zajednice u kojima pored polegle kleke i borovnice znaajno uee ima i subalpijska rasa smre (Picea abies subalpina), ija, i do 100 godina stara stabla, ne prelaze visinu od 2 m. Na kraju, na najviim vrhovima Kopaonika, na najizloenijim terenima, razvijena je zeljasta visokoplaninska vegetacija. Na Kopaoniku je prisutno jo mnogo drugih tipova stanita koji ne izgrauju jasne vegetacijske zone ili pojaseve, to su zajednice pored planinskih potoka, stanita u pukotinama vertikalnih stena i stanita na tresavama u ijem prizemnom spratu dominiraju tresetne mahovine (Sphagnum sp.). Danas u Nacionalnom parku Kopaonik ivi 91 endemina i 82 subendemine vrste, to govori o tome da Kopaonik ujedno predstavlja i jedan od najznaajnijih centara endemizma u Srbiji.

Samo na ovoj teritoriji ive tri stenoendemine biljne vrste koje ne rastu vie ni na jednom mestu u svetu. To su : Sempervivum kopaonikensis Pan. (kopaonika uvarkua), Viola kopaonikensis Pan. (kopaonika ljubiica) i panieva reuha (Cardamine pancicii Hayek). Na Kopaoniku ivi oko 250 lekovitih biljnih vrsta, mnoge od njih su strogo zatiene: Gentiana kochiana Perr. et Song (kohova siritara), barski petolist (Potentilla palustris), Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng. (medvedje groe), Centaurium umbellatum Gilib (kiica), Aconitum pentheri Hayek (jedi)... Na Kopaoniku je pod zatitom nekoliko rezervata prirode i veliki broj spomenika prirode. Najpoznatiji rezervati prirode su: Metoe (zajednice smre i bukve sa reliktnim vrstama), Kozje stene (reliktne zajednice smre, jele i vresa), Vuak (jedinstvene zajednice jele i smre), Jankova bara (najvea tresava na Kopaoniku). Od spomenika prirode posebno je interesantno Semeteko jezero, sa ploveim ostrvima i gejzir Gvozdac.
Fauna Na podruju Kopaonika ivi 14 vrsta vodzemaca, 13 vrsta gmizavaca, 148 vrsta ptica i oko 60 vrsta sisara. Kulturno istorijsko nasledje Veliko prirodno bogatstvo u rudama, vodi, umama i panjacima kao i veoma povoljan geografski poloaj, uinili su Kopaonik moda najznaajnijim prirodnim osloncem zahvaljujui kome je nastala i snano se razvila srednjovekovna Srpska drava. Istorijski znaaj Kopaonika i njegovog podgroja kao sredita Srpske srednjevekovne drave jasno obeleavaju ostaci gradova Zvean (XI XV vek), Magli (XIV vek) i dr., kao i bogate zadubine srpskih vladara: Petrova crkva (VIIIIX vek), Sopoane (XIII vek), Studenica (XIXII vek), ia (XIII vek) itd.

Ugroenost Kopaonik je vekovima naruavan kako zbog rudnog tako i zbog umskog bogatstava. Eksploatacijom uma i panjaka, Kopaonik je danas, skoro potpuno ogoleo. Samo su najvii delovi planine, moda zbog surove prirode, do skora ostali sauvani. Meutim, danas su kroz te ostatke uma proseeni kilometri skijakih staza i iara ime je ugroenost ivog sveta dovedena do maksimuma. Mnoge vrste su nestale, desetak se nalazi u neposrednoj opasnosti a stotinak veoma retkih biljnih vrsta lako mogu postati ugroene, pa i potpuno nestati sa ovog podruja. Problemi Kopaonika su i nelegalna gradnja, otpadne vode i komunalni otpad. Ukoliko se svi ovi problemi ne ree u najskorije vreme postoji velika mogunost da Kopaonik izgubi svoj status Nacionalnog parka.

Literatura: 1. Amidzi, L., Krasulja, S., Belij, S. (eds.) (2007): Zatiena prirodna dobra Srbije. Ministarstvo zatite ivotne sredine, Zavod za zatitu prirode Srbije, Beograd. 2. Gaji, M. (1988): Flora Nacionalnog parka Tara. umarski fakultet, Beograd 3. Jovanovi, S. (2008): Nacionalni park Tara Prirodne vrednosti i mogunost izvoenja nastave. In: Sinopsisi predavanja seminara Nacionalni parkovi Srbije, 22-24. Bioloki fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd. 4. Jovanovi, S. (2008): Nacionalni park Fruka gora Prirodne vrednosti i mogunost izvoenja nastave. In: Sinopsisi predavanja seminara Nacionalni parkovi Srbije, 20-21. Bioloki fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd. 5. Lakui, D. (1995): Vodi kroz floru Nacionalnog parka Kopaonik. Javno preduzee Nacionalni park Kopaonik, Kopaonik. 6. Lakui, D. (2008): Nacionalni park Kopaonik - Prirodne vrednosti i mogunost izvoenja nastave. In: Sinopsisi predavanja seminara Nacionalni parkovi Srbije, 13-15. Bioloki fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd. 7. Mijailovi, J. (1999): Lekovite biljke Kopaonika. Diplomski rad, Farmaceutski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd. 8. Rebu S. (2001): Orhideje Fruke gore. Diplomski rad, Farmaceutski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd. 9. Risti, M., Menkovi, N., Maksimovi, S., Tasi, S., Kovaevi, N., okovi, D., Grubii, D. (1994): Farmakognozijsko istraivanje spontane lekovite flore Gore i Opolja. In: Lazarevi, R. (ed), arplaninske upe Gora, Opolje i Sredska. Odlike prirodne sredine, 259-274. SANU, Beograd. 10. Stevanovi, V. (2008): Nacionalni parkovi Srbije centri biodiverziteta i refugijumi ugroene flore i faune. In: Sinopsisi predavanja seminara Nacionalni parkovi Srbije, 6-7. Bioloki fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd. 11. Stevanovi, V. (2008): Nacionalni park arplanina - Prirodne vrednosti i mogunost izvoenja nastave. In: Sinopsisi predavanja seminara Nacionalni parkovi Srbije, 16-17. Bioloki fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd. 12. Tucakov, J. (1978): Lekovito bilje Fruke Gore. In. Stojkovi, L. (ed.) Monografija Fruke Gore II, 5-160. Matica Srpska, Odelenje za prirodne nauke, Novi Sad. 13. Vukojii, S. (2008): Nacionalni park erdap - Prirodne vrednosti i mogunost izvoenja nastave. In: Sinopsisi predavanja seminara Nacionalni parkovi Srbije, 18-19. Bioloki fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.

14. www.npkopaonik.com 15. www.fruskagora.rs 16. www.tara.org.rs 17. www.npdjerdap.org