PHÇN I: T©M Lý Häc ® I C NG (General Psychology) CH NG I: NH÷NG Vên ®Ò Chung Cña T©M Lý Häc

phn I: Tm l hc i cng (General Psychology) Chng I: Nhng vn chung ca Tm l hc I. Tm l hc l mt khoa hc 1. Khi qut v tm l (Psyche) a. Tm l l g?
? i sng tm l ca con ngi c bao gm nhiu hin tng phong ph, a dng, phc tp nh cm gic, tri gic, tr nh, t duy, tng tng, tnh cm, ch, kh cht, nng lc, l tng, nim tin..v.v Trong ting Vit, thut ng tm l, tm hn c t lu. T in ting Vit (1988) nh ngha mt cch tng qut rng: tm l l ngh, tnh cm lm thnh i sng ni tm, th gii bn trong ca con ngi. Theo ngha i thng th t tm c dng vi cc cm t nhn tm, tm c, tm a, tm can c ngha nh ch lng, thin v tnh cm, cn ch hn li dng din t t tng, tinh thn, thc, ch ca con ngi. Tm hn, lun c gn vi th xc. Ni mt cch tng qut nht, khi nim tm l bao gm tt c nhng hin tng tinh thn ang xy ra trong u c con ngi. Cc hin tng ny lun tn ti gn lin v iu hnh mi hot ng cng nh quan h ca con ngi. Cc hin tng tm l lun c vai tr quan trng c bit trong i sng ca con ngi cng nh trong quan h gia con ngi vi con ngi v c x hi. Tm l l mt loi hin tng tinh thn c ny sinh trong no ca ch th, do s tc ng ca th gii khch quan vo no m sinh ra, c tc dng nh hng, chun b, iu khin ton b hot ng cng nh giao tip ca h. Tnh cht ca tm l mang tnh ch quan trong ni dung v hnh thc biu hin. N lun sng ng trong i sng tinh thn ca mi ch th. b. Chc nng ca tm l
- Tm l c chc nng phn nh thc ti em li cho ch th nhng hiu bit, thi v n. - Nh c cc chc nng nh hng, iu khin, iu chnh ni trn m tm l s gip cho con ngi khng ch bit cch thch ng vi hon cnh khch http://www.ebook.edu.vn 1
quan m cn nhn thc, ci to v sng to ra th gii. Chnh trong qu trnh , con ngi s li nhn thc v ci to c chnh bn thn mnh.
Nh chc nng iu hnh ni trn m nhn t tm l s gi mt vai tr c bn, c tnh quyt nh trong tin trnh thc hin h thng nhim v ca hot ng v giao tip ca con ngi. c. Phn loi hin tng tm l C nhiu cch phn loi hin tng tm l c tin hnh theo nhng lun im khc nhau. - Da trn c s c s tham gia ch o ca thc i vi tm l, c th phn n thnh loi hin tng tm l c thc v khng c thc nh tim thc, siu thc, v thc. - Da trn c s c s biu hin ca hot ng tm l ra bn ngoi hnh vi, quan h m ngi ta c th chia n ra lm loi tm l sng ng v tm l tim tng. - Theo tnh ch th ca tm l, ngi ta chia n ra thnh tm l c nhn v tm l x hi. - Theo ni dung cng nh hnh thc biu hin ca tm l tng ch th ra bn ngoi m ngi ta gi chng l tm l c nhn. Nhng hin tng tm l c tn ng trong sng tm l chung ca nhm x hi, mang nhng nt c th cho i sng tinh thn ca tng nhm ln - nh nh phong tc, tp qun, tm trng, d lun x hi v bu khng kh tm l nhm c gi l tm l x hi. Trong tm l hc i cng, nhn chung, cc hc gi chia cc loi hin tng tm l con ngi thnh ra ba phm tr ln l qu trnh, trng thi v thuc tnh tm l Qu trnh tm l c coi l nhng hin tng tm l c din bin ngn. Chng c m u, din bin, kt thc tng i r rng v c i tng ring bit. C cc qu trnh nhn thc, xc cm v ch. Nhn thc, ch, xc cm - tnh cm lun c biu hin ra trong hnh ng v giao tip ca ch th. Trng thi tm l c coi l cc hin tng tm l din ra trong thi gian tng i di, vi cng xc nh. Chng khng c s m u v kt thc r rt. Chng khng c i tng ring m thng i km theo cc qu trnh v cc thuc tnh tm l khc nh cc trng thi ch , tm trng, xc ng, say m, cng thng, lo u, tm th.
http://www.ebook.edu.vn
Cc thuc tnh tm l c nhn c coi l nhng hin tng tm l tng i n nh, mang tnh bn vng tng i, kh hnh thnh v cng kh mt i to thnh nhng nt ring cho c tnh ca tng nhn cch nh xu hng, tnh cch, nng lc, kh cht. 2. Khi qut v tm l hc (Psychology) a. Tm l hc l g? Tm l hc l khoa hc nghin cu v bn cht v tnh quy lut ca tm l, thc, nhn cch. N nghin cu quy lut ca s hnh thnh, ny sinh, pht trin, din bin, biu hin ca hin tng tm l. b. i tng ca tm l hc Ci tm l l i tng ca tm l hc. Nhng hot ng v giao tip l ni biu hin cng nh vn hnh ca tm l nn chng cng tr thnh i tng ca tm l hc. Tm l hc nghin cu quy lut ca s chuyn tip t vn ng i tng sang vn ng x hi, tm ra bn cht ca s phn nh th gii khch quan vo no con ngi sinh ra ci tm l vi t cch l hin tng tinh thn. Khi tip cn i tng ny, tm l hc s nghin cu bn cht v quy lut ca tm l - thc xc nh cc vn ct li ca n. N tm ra bn cht ca cc hot ng tm l, xc nh c tnh ca qu trnh ny sinh, pht trin v c ch hnh thnh ca chng. Cc phm tr c bn ca n l tm l, thc, nhn cch, hot ng v giao tip. N tm hiu nhng c trng ca cc nt tm l ca c nhn v ca nhm x hi, cc c im tm l ca hot ng cng nh giao tip nhm ca ch th. Cc hin tng tm l c tn ti vi t cch l mt hin tng tinh thn, do s vt v hin tng ca thc ti theo thi gian, khng gian tc ng vo no ngi m sinh ra. Ci s c gi chung l hot ng tm l. Tm l hc nghin cu quy lut ca s hnh thnh, vn hnh, biu hin v pht trin ca ci tm l. c. Nhim v, phng php ca tm l hc Nghin cu l lun, pht trin khoa hc v phc v thc tin l ba nhim v c bn ca tm l hc. lm c vic , n phi gii quyt cc vn sau: 1) N s vch ra c s khoa hc ca s ny sinh ra cc hin tng tm l, xc nh r mi tng quan gia ci sinh l vi ci x hi v ci tm l.
Ci tm l
Ci sinh l
Ci x hi
2) N s nghin cu xc nh r cc yu t khch quan, ch quan no quy nh s pht trin ca tm l ngi v cc quy lut ca chng m thc hin nhng tc ng hnh thnh nn tm l - thc - nhn cch cho ch th, 3) N s m t, nhn din cc biu hin ca tng loi hin tng tm l trong i sng tinh thn ca mi c nhn t , ch ra c mi quan h ca cc hin tng tm l c nhn theo quan im cu l lun h thng - cu trc cng nh ca hc thuyt tm l hc hot ng - giao tip - nhn cch, 4) N s phi tm hiu vch ra mi quan h qua li gia cc hin tng tm l c th khc trong i sng tinh thn thng nht ca tng nhn cch khi thc hin cc nhim v c th ca cc dng hot ng v giao tip . Phng php nghin cu nh l mt tng th khi tip cn i tng. - Phng php c tnh cht kinh in ca tm l hc nh test, anket, quan st, m thoi, nghin cu sn phm ca hot ng, phng vn v thc nghim t nhin. Phng php c tnh cht hin i nh phn tch l lun, phn tch hot ng - giao tip ca nhn cch v thc nghim hnh thnh. Mt khc, m bo c tin cy cho cc kt lun, nh nghin cu cn phi c k nng s dng tri thc ton thng k - xc sut vo xc nh hm s tng quan gia cc thng s - ch s biu hin ca i tng khi tip cn.. 3. Mt s quan im khc nhau v hin tng tm l
a. Quan nim duy tm

C t tng duy tm ch quan v khch quan trong tm l hc. Quan nim ca tm l hc duy tm c ni dung sau: 1) Bn cht ca th gii l tinh thn; 2) Tm l, tinh thn l ci th nht - ci c trc cn thc ti l ci th hai, c sau; 3) Tinh thn, tm l c tc dng quyt nh thc ti.
Chng c tn ti khng ph thuc vo thc ca con ngi cng nh thc ti m li do ci gi l tr tu ton cu, ch ti cao quyt nh. i din ni ting ca dng tm l hc duy tm l Platon (428 - 348 TCN) b. Quan nim duy vt th s Quan nim tm l hc duy vt th s c th hin nhng lun im c bn sau : 1) Bn cht ca th gii l vt cht; 2) Vt cht l ci th nht, c trc cn tinh thn l ci th hai, c sau. Mi i tng, hin tng ca th gii vt cht u c linh hn ; 3) Vt cht quyt nh tinh thn. Vt cht to ra tinh thn v tm l theo mt c ch n gin ging nh gan tit ra mt vy. i din cho dng tm l hc duy vt th s l Arittte ( 348 - 322 TCN) v Dmocrite (460- 370 TCN). Trong sut tin trnh lch s trit hc, hai dng tm l hc duy vt v duy tm lun tn ti v c nhng quan im i nghch nhau. n th k th XVII xut hin t tng tm l hc nh nguyn lun ca Dscartes (1569 -1650). Lun im ni ting ca ng ta l : Ti t duy tc l ti tn ti. c. Quan im S. Freud Hc thuyt tm l hc phn tm do S. Freud (1859- 1939) - mt bc s ngi o dng ln. Lun im c bn ca S.Freud l tch ci tm l ca con ngi thnh ra ba khi nh ci n, ci ti v ci siu ti. Quan nim ca dng tm l hc phn tm c biu hin mt cch khi qut cc vn sau: 1) Bn nng tnh dc (Libido) c coi l ci ngun ca ton b th gii tinh thn cng nh hnh vi, quan h v s sng to ngh thut ca con ngi. 2) Nhn cch c hp thnh bi ba khi v thc (Inconscient), tim thc (Prconscient) v thc (Conscience). Khi v thc c coi l khi ca cc bn nng m bn nng tnh dc c coi l quan trng nht. Cc bn nng ny c tc dng m bo c nng lng, trng lc cho mi hnh vi, quan h cng nh hot ng tm l ca con ngi. Khi tim thc c coi l khi qu m nng lng t khi bn nng s thot ra ti hoc b ngn cn ri s li b lao vo khi thc. Khi thc cha
ng nhng ni dung thng tin c gi tr x hi, mang tnh chun mc s khng cho php tng t khi bn nng qua c khi tim thc vo mnh. 3) trong i sng tm l con ngi s lun lun tn ti c ba yu t c bn nh ci N (It-Es), ci Ti (Le moi - Ego) v ci Siu Ti (Le Surmoi - Superego). Ci N c coi l con ngi trung tnh, con ngi bn nng tn ti theo nguyn tc tho mn. Ci Ti c coi l con ngi thng nht, tn ti theo nguyn tc hin thc. Ci Siu Ti c coi l ci c gi tr siu phm m con ngi khng bao gi vn ti v thc hin theo nguyn tc chn p, kim duyt khng cho ci bn nng cng nh ci tim thc thm nhp vo mnh. d. Tm l hc hnh vi T tng hnh vi l mt trng phi ca tm l hc M do E. Thorndike, J. Watson v B. Skinner sng lp. Chnh J. Watson cho rng cc nh tm l hc khng tin hnh m t, ging gii cc trng thi ca thc m ch nghin cu hnh vi ca c th. con ngi cng nh ng vt, hnh vi c hiu l tng s cc c ng bn ngoi, ny sinh trong c th nhm p li mt kch thch no . Ton b ni dung tm l ca hnh vi, phn ng ca con ngi v ng vt c phn nh bng cng thc: S R. ( S l kch thch v R l phn ng ) V sau ny cc i biu ca ch ngha hnh vi mi nh Tnmen, Hul, Skinner vv c a b xung vo cng thc S - R nhng bin s trung gian c bao gm mt s yu t nh nhu cu, trng thi ch n, kinh nghim sng ca con ngi hoc hnh vi thao tc- opranto nhm p li cc kch thch c li cho c th. V c bn, ch ngha hnh vi mi vn mang tnh my mc, thc dng theo t tng hnh vi c in ca J.Watsn. Tm l hc hnh vi - Behavior l mt trng phi ca tm l hc M vi cc i biu ni ting nh J.Watson, E.Thorndike, B.Skinner. T tng chung ca dng tm l hc hnh vi c th c nu ra nhng c bn nh sau: 1) Nh tm l hc hnh vi khng m t hay gii thch cc trng thi ca thc m tin hnh nghin cu tm l qua quan st trc tip cc biu hin hnh vi ca ch
th. Hnh vi c hiu l tng s cc c ng bn ngoi ca c th ny sinh nhm p li cc kch thch nht nh theo cng thc S - R. Cc c ng ny c thc hin nhm gip cho c th thch ng vi mi trng xung quanh. 2) Trong qu trnh thc hin mi mt hnh vi, nh c ci gi l iu kin ho m c th s tip thu c nhng kinh nghim sng cn thit theo phng thc th sai. iu ny c ngha l lun i vi vic xy dng cc iu kin cho cc tc ng s phm. 3) Nhng pht kin v c ch tm l v cu trc ca s lnh hi cng nh vai tr, v tr ca kch thch, phn ng trong cng thc S - R ca hc thuyt tm l hc hnh vi gp phn xy dng tm l hc tr thnh mt ngnh khoa hc khch quan. Nhng lun im ca tm l hc hnh vi c tnh cht sinh vt ho con ngi, khng thy c bn cht x hi ca nhn cch. 4. Quan im Macxt v hin tng tm l a. Bn cht ca hin tng tm l Quan im tm l hc macxt cho rng tm l, thc ca con ngi l s phn nh hin thc khch quan bi no. N c coi l hnh nh ch quan v th gii khch quan. Tm l ngi l kinh nghim x hi - lch s loi ngi c chuyn vo thnh ci ring ca tng c nhn. b. Hot ng, giao tip trong s pht trin ca tm l Nu ta tha nhn rng tm l, thc ca ch th l s phn nh thc ti th tn ti chnh l cuc sng thc, nhng qu trnh hot ng v nhng mi quan h giao tip an xen vo nhau trong sut cuc i ca h. Nhng hot ng v nhng mi quan h giao tip ca ch th m cng phong ph, a dng th th gii tm l ca h s li cng pht trin. c th t chc c mt cch khoa hc cc qu trnh hot ng v giao tip nhm hnh thnh nn tm l cho ngi hc, chng ta cn tm hiu r v khi nim hot ng v giao tip. b1. Hot ng (Action) Hot ng th hin mi quan h, s tc ng qua li gia con ngi v th gii i tng - khch th to ra sn phm. Hot ng c hiu l qu trnh tc ng ca ch th vo i tng nhm t ti nhng mc ch xc nh lm tho mn
nhng nhu cu ca mnh. Trong hot ng, mt mt ch th s bc l r lc lng tm l v th cht ca mnh khi tc ng vo i tng, ghi du n ca mnh vo sn phm hot ng, t khch quan ho nhng phm cht cng nng lc ca mnh ra bn ngoi bng c ch xut tm. Mt khc, ch th s lnh hi, phn nh c nhng thuc tnh ca i tng, ca nhng cng c, phng tin m mnh s dng trong qu trnh mnh hot ng t lm phong ph, pht trin tm l, tr khn ca mnh bng cc qu trnh ch th ho theo c ch nhp tm. Nhng c im ca hot ng s c chng ta phn tch theo ni dung ca cc di y. Hot ng bao gi cng c hiu l hot ng c i tng. Hot ng bao gi cng c tnh i tng, tnh gin tip, tnh mc ch v tnh ch th. Hot ng do ch th thc hin. Ch th ca hot ng c th l mt hoc nhiu ngi trong nhm x hi . Hot ng bao gi cng c tnh mc ch. Mc ch ca hot ng l lm bin i th gii i tng thnh sn phm nhm tha mn nhu cu, thng qua , n cng lm bin i chnh bn thn ch th. Tnh mc ch c gn lin vi tnh i tng. Tnh mc ch ca hot ng s lun lun b b ch c bi ni ca ci tm l - x hi. Hot ng c vn hnh theo nguyn tc gin tip. C nhiu cch m t cu trc ca hot ng. Nhn mt cch chung nht, c th phn tch cu trc v m ca hot ng theo s nh sau: 1) Hot ng c th c thc hin nhm vo mt i tng xc nh chim lnh chnh ni dung ca i tng s tr thnh ng c kch thch hot ng; 2) Hnh ng c thc hin thng qua mt h thng cc thao tc gii quyt nhng nhim v nht nh nhm t ti mt mc ch c th khng th chia nh hn; 3) Thao tc c ch th thc hin s gn lin vi vic s dng cng c, phng tin trong nhng iu kin c th. C iu kin tm - sinh l c nhn, tm l - x hi ca nhm v kinh t - vn ha - x hi . C phng tin vt cht v tinh thn. Nh vy, hot ng c thnh phn ca hot ng v ni dung i tng ca hot ng. Ni b tng thnh phn cng nh c hai mt ca hot ng lun c mi quan h khng kht, tc ng qua li v chuyn ho ln nhau theo nhng quy lut rt phc tp. C th m hnh ha cu trc v m ca hot ng theo s sau:
Ch th
Dng cc hot ng
Ch th
Khch Khchth th
Hot Hot ng ngc cth th
ng c
Hnh ng ng Hnh
Mc ch
Thao Thaotc tc
Ph ngiu tin Phng tin, kin
Sn phm
Hot ng c vai tr quyt nh i vi s ny sinh, biu hin, vn hnh, pht sinh v s pht trin ca tm l - thc - nhn cch. Khi c s gp g gia ch th v i tng ca hot ng th nhu cu ca h vn dng tim tng s c hin thc ho. Khi tc ng vo i tng, nhu cu s kch thch ch th vn ti chim lnh v bin ni dung ca n thnh ng c thc y hot ng. b2. Giao tip (Contact) Giao tip c hiu l qu trnh thit lp mi quan h hai chiu ln nhau gia ngi - ngi - nhm, s tc ng qua li v mt tm l gia hai hay nhiu ngi din ra trong qu trnh trao i thng tin hoc c tnh cht nh hng gi tr. Giao tip c nhng nt c th, khc vi hot ng i tng. Giao tip cn c chc nng truyn thng tin trong nhm ngi v x hi. V d nh c thng tin qung co, qun l x hi, thng tin v hot ng ca mi ngi, nhng mnh lnh nhm m bo tnh thng trong sn xut, chin u vv... Nhng
thng tin ny u mang tnh cht khch quan, trung tnh, khc vi ni dung ca giao tip tm tnh. C loi hnh giao tip trc tip, gin tip, chnh thc, khng chnh thc, nh hng c nhn, nh hng nhm x hi, vt cht, ngn ng v giao tip tn - k hiu. II. Nhn cch 1. Khi nim nhn cch (Personality) a. nh ngha Trc ht, chng ta cn ch n cc khi nim nhn cch, ch th, con ngi, c nhn v c tnh. Khi nim con ngi c dng ch mt i biu ca loi Homosapiens c thc, c lao ng, ngn ng v sng thnh x h. Con ngi c coi l mt thc th t nhin - x hi c thc. C nhn c hiu l con ngi c th, mt thnh vin ca cng ng, sng trong cc iu kin x hi - lch s xc nh.
Khi dng khi nim c tnh l ta mun ch ci n nht, c mt khng hai, khng lp li trong tm - sinh l ca c th ngi - c nhn. Nhn cch c coi l t hp nhng thuc tnh tm l ca c nhn, biu hin bn sc v quy nh gi tr x hi ca h.
Vy, nhn cch ca mt ch th s khng phi l sn phm ca s bm sinh v di truyn. N s phi c hnh thnh dn dn bng hot ng v giao tip ca ch th trong sut cuc i t u th n khi trng thnh. Gi tr ca nhn cch s khng b mt i cng vi ci cht sinh hc ca ch th. Gi tr s c tn ti trong sn vt m h lm ra cng nh trong i sng tm l - x hi ca nhm. c im ca nhn cch Nhn cch mt khi hnh thnh s c biu hin ba mc - cp khc nhau l c tnh, quan h lin nhn cch v siu c nhn. Nhn cch con ngi trc ht s c th hin di dng c tnh ca h. Ci th hin r s khc bit cng s c o v th gii tm l ca ngi ny so vi ngi khc. Trn bnh din ny, nhn cch ca mi mt ch th s c biu l ra
10
tnh khng ng nht gia c tnh ca n vi cc nhn cch khc cng nh vi nhng ci chung v mt tm l gia mi ngi. Do vy, gi tr ch thc ca nhn cch s c biu hin r nt tnh tch cc ca ch th trong vic khc phc nhng kh khn do hon cnh sng em li cng nh nhng hn ch ca bn thn mnh thc thi c hiu qu ton b nhng nhim v ca cc hot ng v giao tip. y, chng ta xem xt nhn cch t gc bn trong bn thn ca c nhn nh l mt i din ca ton x hi. Nhng phm cht nhn cch ca ch th s lun lun c biu hin ra mt cch sinh ng v r nt ton b nhng mi quan h cng nh lin h vi mi ngi trong cc hot ng cng nhau. Trong cc mi quan h ny, ton b nhng phm cht nhn cch ca mi ngi s khng b ho tan vo nhau. Phm cht tm l ca tng nhn cch s lun lun c biu hin mt cch tp trung trong ton b hnh vi, c ch, thi v cc mi quan h ca ch th. Chnh nhng mi quan h giao tip gia nhng con ngi vi nhau trong mt nhm xc nh s c coi l nhng nhn t khch quan quy nh ni dung tm l ca tng nhn cch. Trn bnh din th hai ny ni dung tm l ca nhn cch s lun lun c xem xt, phn tch v nh gi mc cng nh tnh cht ca nhng mi quan h gia cc c nhn trong qa trnh giao tip nhm - tp th m n gia nhp vo. Khi nhn cch c pht trin th nhng phm cht ca n s c th c kh nng vt ra khi khun kh ca c tnh cng nh cc mi quan h lin nhn cch c coi nh l mt ch th ang thc hin mt cch tch cc v c ch nh nhng tc ng bin i cc nhn cch khc thng qua mi hnh vi, quan h ca mnh. Bng nhng hnh ng - quan h ca mnh khi tip xc, nhng nhn cch pht trin s c th lun lun li c nhng du n rt su m ca mnh trong i sng tinh thn ca nhng nhn cch khc. iu ta nh l c nhng ng gp v mt tinh thn ca nhn cch ny vo vic xy dng nn nhng phm cht nhn cch tt p cc nhn khch khc. Nhng phm cht nhn cch cao p ca ngi gio vin s mi mi li c nhng du n su m trong i sng tinh thn ca mi th h hc sinh. C th cho rng ton b nhng bin i c bn m c nhn ny to ra c nhng ch th khc thng qua nhng hot ng i tng cng nh giao tip s to thnh nhng nt tnh cch c trng v c gi tr nht ca nhn cch ca n. D nhin,
11
nhn cch ch c th c xem xt trong s thng nht ca c ba bnh din ci ti (F: Le moi), ci n (F: It) v ci siu ti (F:Surmoi). Nhn cch c th c coi nh l s i din mt cch l tng ca mt c nhn trong i sng tinh thn ca nhng c nhn khc cng nh trong cc mi lin h ca n vi h v trong chnh bn thn n nh l mt i biu ca ci ton th c khm ph ra thng qua thc t x hi (A.V.Petrovskij). Vic xem xt nhn cch trn c ba bnh din ny s gip cho chng ta c iu kin tm l nhn thc c mt cch r rng nhng c im ca nhn cch. V nh vy, n s c ngha rt quan trng i vi nhng qu trnh thc thi nhng tc ng gio dc o to ra c nhng phm cht nhn cch tt cho hc sinh. Nhn cch c nhng c im c bn nh tnh n nh cng nh tnh thng nht, tnh tch cc v tnh giao tip. Ton b nhng phm cht ca nhn cch s lun lun c tn ti trng thi vn ng v pht trin trong tin trnh thc hin cc nhim v ca hot ng cng nh giao tip ca ch th. Tt c nhng nt tnh cch, nhng phm cht ny u s c kt hp li thnh mt chnh th c cu trc xc nh v n nh. Tuy nhn cch c pht trin, vn ng v thay i i cng vi s bin i ca hon cnh nhng nhng phm cht ca n vn c s n nh tng i. Nh , chng ta mi c c nhng c s tm l c th tin hnh chn on s pht trin nhn cch ca hc sinh mt cch c lun c cng nh thc hin tt nhng tc ng gio dc c bit ho. Nhng phm cht nhn cch u c s bn vng thng xuyn, tng i n nh v biu hin nhng c trng cho tng c nhn m da vo , ngi ta c th phn bit c n vi ngi khc. Nhng phm cht ny s dc coi l nhng thuc tnh tm l c nhn. Nhn cch c coi l s phc hp ca nhng phm cht tm l c nhn. N l mt cu trc thng nht ca tt c nhng nt nhn cch c vn ng trong mt chnh th. y khng phi l mt php cng n gin ca cc thuc tnh tm l c nhn m l mt h thng - cu trc thng nht. iu s lm cho ton b cc phm cht tm l ca nhn cch u c c nhng mi quan h tng tc, quy nh v t iu kin cho s vn ng ca nhau. Chnh v vy, cn phi m bo c quan im ton din khi phn tch nhng vn ca tm l hc nhn cch. Nhn cch s lun lun c hnh thnh nh mt th thng nht thng qua cc qu trnh hot ng v giao tip. trng ngh, chng ta phi tin hnh cc tc ng gio dc hc sinh theo mt
12
h thng cu trc thng nht lm hnh thnh nn cc em nhng nhn cch hon chnh. Nhn cch khng phi l sn phm tiu cc ca hon cnh. N c hnh thnh thng qua cc qu trnh hot ng - giao tip tch cc, ch ng, sng to, gng sc v say sa ca ch th. Tnh tch cc ca nhn cch s c coi l mt iu kin, phng tin v sn phm tt yu ca cc qu trnh hot ng cng nh giao tip ca ch th. Tnh tch cc ny s c th hin tp trung nhng hot ng cng nh quan h a dng v mun v nhm bin i, ci to th gii i tng ca ch th. Trn c s , ch th s pht hin ra c logic ca i tng m tin hnh chim lnh, bin i ni dung ca n lm thnh ra cc phm cht nhn cch ca mnh. Trong nh trng ngh, khi thc thi bt k tc ng s phm no, ngi gio vin cng phi bit cch tin hnh nh hng tnh tch cc ca hc sinh vo tip nhn v gii quyt tt nhng nhim v ca hot ng hc tp. Nhu cu hc tp c coi l ngun gc ca tnh tch cc thc hin nhng nhim v ca hot ng hc tp ca hc sinh. V vy, trong gio dc - o to k thut, gio vin cn thit phi bit cch hnh thnh cho bng c nhng nhu cu ny mi hc sinh. Nhn cch ch c ny sinh, pht trin, biu hin v tn ti trong tin trnh thc hin cc nhim v ca nhng hot ng v giao tip. Thng qua cc qu trnh thc hin hot ng cng nhau v giao tip nhm, hc sinh s nhn thc c ni dung ca th gii i tng cng nh mi lnh hi c cc chun o c theo ng nh nhng nh hng gi tr x hi. Nht l thng qua cc iu kin tm l x hi xc nh ca nhm v tp th nh trng, gia nh cng nh x hi m cc phm cht tm l ca nhn cch ca cc em s c pht trin mt cch vng chc. Trong cc iu kin c th ca cc qu trnh giao tip s din ra s truyn t , t tng, tnh cm, ngh cho nhau cng nh s gy nh hng qua li ln nhau v li du n trong nhau. V vy, cc em s lun lun c th hc tp v tip thu c nhng phm cht nhn cch tt ca nhau, lm c s cho s pht trin ton din phm hnh ca mnh. Theo lun im ny th khi thc thi cc tc ng s phm trong nh trng, ngi gio vin k thut cn phi bit cch quan tm n vic t chc v ch o cho tt cc qu trnh giao tip ca tr vi nhau cng nh vi ngi ln.
13
Con ngi c hiu l mt thc th t nhin - x hi c thc. l i din ca loi homosapiens m ci sinh l ca n s b chi phi bi nhng quy lut sinh hc v i sng tm l ca n li do tnh x hi - lch s quy nh. Hot ng tm l c trng, c bn ca con ngi l c ngn ng v thc. Bn cht ca i sng tm linh ca n s lun lun c hin thc ho trong ton b cc mi quan h x hi cng nh mi tin trnh thc hin cc nhim v hot ng ca ch th. Mt con ngi c th - mt thnh vin ca x hi ang tn ti thc trong nhng dng hnh hot ng hay giao tip xc nh s c gi l c nhn - c th ngi. Khi c nhn tin hnh thc hin nhng nhim v ca mt hot ng hoc giao tip xc nh mt cch c thc, c mc ch nhm nhn thc i tng cng nh tc ng ci to - nm bt - bin i n thnh ra nhng gi tr vt cht - tinh thn no v ang tn ti trong cc mi quan h x hi c th s c coi l mt ch th. Nu mt ch th ang c tn ti trong cc dng hot ng - giao tip c th th do nhng c im ca th tng cng nh kiu hnh thn kinh v cu to c th ca h quy nh m i sng tm l ca n s c s c o, khc bit, khng c lp li ngi th hai. Ci s to ra ci gi l c tnh ch th. Phc hp ton b nhng nt c tnh quy nh bn cht con ngi vi t cch l mt thnh vin ca x hi cng nh mt cng dn, ngi lao ng, mt nh hot ng x hi c thc s lm thnh nhn cch. C th coi nhn cch nh l ton b nhng c im cng vi nhng phm cht tm l c nhn c tc dng quy nh gi tr v hnh vi x hi ca mt ch th. Tt c nhng ci s gp phn to nn c nt c trng ca bn sc v gi tr x hi trong nhn cch ca h. Nhn cch c coi l tng ho khng phi mi c im c th ca con ngi m ch nhng phm cht chung no quy nh n nh l mt thnh vin ca x hi cng nh mt cng dn, ngi lao ng v mt nh hot ng x hi c thc. Nhn cch ca ch th s lun lun c sng ng hin thc qua ton b nhng hnh vi, quan h x hi trong sut tin trnh ca cuc sng ca h. C th cho rng vic tng ho tt c nhng thuc tnh ca th cht cng nh ti nng, phong cch, thc, o c, vai tr x hi ca ch th to thnh mt h thng - cu trc xc nh vi mt bn sc ring v c c tnh r nt s gp phn lm hnh thnh c mt cu to tm l c bit l nhn cch. con ngi, ci sinh l cng nh ci x hi v ci tm l s lun lun c s tc ng bin chng vi nhau trong mi thi gian - khng gian sng to ra nhng nt c trng ca nhn cch. Tt c ba yu
14
t ny u c s nh hng, tc ng qua li v quy nh ln nhau trong vic hnh thnh nhn cch. V vy, cn thit phi c cch tip cn c th, ton din v c th khi phn tch qu trnh pht trin nhn cch ca tr, t , bit cch xc nh c ni dung cc tc ng gio dc - o to cho ph hp. Bng cch , chng ta s trnh c nhng quan im sai lm ca hc thuyt duy sinh vt - Biologisme cng nh thuyt duy x hi - Sociologisme v thuyt duy tm l - Psychologisme v bn cht ca s hnh thnh nn nhng cu to tm l mi trong nhn cch ca con ngi. Nhn chung c th c mt quan nim khi qut cho rng, mi mt ch th u c mt nhn cch gc (F. Personnalit de base) do ni dung ca c cu x hi quy nh. C cu ny s c bao gm nhng c im ca th ch h tng c s m trong , ch yu l nhng phng thc t chc gia nh v phong cch sinh hot nh n ung, hnh thc cai sa, k cng i - tiu tin. s cm k tnh dc ... Nhng yu t ca c cu h tng ny tc ng mnh n tr, lm ny sinh ra thi ca chng i vi ngi ln. ng thi, do nhng yu t khc nh s hng ht cng nhng tc ng mun v ca i sng kinh t - vn ho - x hi v vai tr ca ch th quy nh m nhn cch ca n s c biu l ra. V vy, trong nhng iu kin x hi s biu hin ra loi hnh nhn cch do cng v x hi (F. Personnalit statutaire). Khi mi mt c nhn tin hnh m nhn nhng vai tr x hi nht nh th v th s gp phn lm hnh thnh nn c nhng nt b ngoi cng nh ni dung v ch hng ca tng nhn cch. trong mi mt iu kin x hi xc nh u s c mt h thng nhn cch theo cng v tng ng dng lm mu cho s pht trin ca cc phm cht tm l c nhn ca tr khi cc em ng mt vai tr no ca mt nhm x hi. Nhn cch mt khi hnh thnh s c biu hin ba mc - cp khc nhau l c tnh, quan h lin nhn cch v siu c nhn. Nhn cch con ngi trc ht s c th hin di dng c tnh ca h. Ci th hin r s khc bit cng s c o v th gii tm l ca ngi ny so vi ngi khc. Trn bnh din ny, nhn cch ca mi mt ch th s c biu l ra tnh khng ng nht gia c tnh ca n vi cc nhn cch khc cng nh vi nhng ci chung v mt tm l gia mi ngi. Do vy, gi tr ch thc ca nhn cch s c biu hin r nt tnh tch cc ca ch th trong vic khc phc nhng kh khn do hon cnh sng em li cng nh nhng hn ch ca bn thn mnh thc thi c hiu qu ton b nhng nhim v ca cc hot ng v giao tip. y, chng ta
15
xem xt nhn cch t gc bn trong bn thn ca c nhn nh l mt i din ca ton x hi. Nhng phm cht nhn cch ca ch th s lun lun c biu hin ra mt cch sinh ng v r nt ton b nhng mi quan h cng nh lin h vi mi ngi trong cc hot ng cng nhau. Trong cc mi quan h ny, ton b nhng phm cht nhn cch ca mi ngi s khng b ho tan vo nhau. Phm cht tm l ca tng nhn cch s lun lun c biu hin mt cch tp trung trong ton b hnh vi, c ch, thi v cc mi quan h ca ch th. Chnh nhng mi quan h giao tip gia nhng con ngi vi nhau trong mt nhm xc nh s c coi l nhng nhn t khch, quan quy nh ni dung tm l ca tng nhn cch. Trn bnh din th hai ny ni dung tm l ca nhn cch s lun lun c xem xt, phn tch v nh gi mc cng nh tnh cht ca nhng mi quan h gia cc c nhn trong qa trnh giao tip nhm - tp th m n gia nhp vo. Khi nhn cch c pht trin th nhng phm cht ca n s c th c kh nng vt ra khi khun kh ca c tnh cng nh cc mi quan h lin nhn cch c coi nh l mt ch th ang thc hin mt cch tch cc v c ch nh nhng tc ng bin i cc nhn cch khc thng qua mi hnh vi, quan h ca mnh. Bng nhng hnh ng - quan h ca mnh khi tip xc, nhng nhn cch pht trin s c th lun lun li c nhng du n rt su m ca mnh trong i sng tinh thn ca nhng nhn cch khc. iu ta nh l c nhng ng gp v mt tinh thn ca nhn cch ny vo vic xy dng nn nhng phm cht nhn cch tt p cc nhn khch khc. Nhng phm cht nhn cch cao p ca ngi gio vin s mi mi li c nhng du n su m trong i sng tinh thn ca mi th h hc sinh. C th cho rng ton b nhng bin i c bn m c nhn ny to ra c nhng ch th khc thng qua nhng hot ng i tng cng nh giao tip s to thnh nhng nt tnh cch c trng v c gi tr nht ca nhn cch ca n. D nhin, nhn cch ch c th c xem xt trong s thng nht ca c ba bnh din ci ti (F: Le moi), ci n (F: It) v ci siu ti (F:Surmoi). Nhn cch c th c coi nh l s i din mt cch l tng ca mt c nhn trong i sng tinh thn ca nhng c nhn khc cng nh trong cc mi lin h ca n vi h v trong chnh bn thn n nh l mt i biu ca ci ton
16
th c khm ph ra thng qua thc t x hi (A.V.Petrovskij). Vic xem xt nhn cch trn c ba bnh din ny s gip cho chng ta c iu kin tm l nhn thc c mt cch r rng nhng c im ca nhn cch. V nh vy, n s c ngha rt quan trng i vi nhng qu trnh thc thi nhng tc ng gio dc o to ra c nhng phm cht nhn cch tt cho hc sinh. Nhn cch c nhng c im c bn nh tnh n nh cng nh tnh thng nht, tnh tch cc v tnh giao tip. Ton b nhng phm cht ca nhn cch s lun lun c tn ti trng thi vn ng v pht trin trong tin trnh thc hin cc nhim v ca hot ng cng nh giao tip ca ch th. Tt c nhng nt tnh cch, nhng phm cht ny u s c kt hp li thnh mt chnh th c cu trc xc nh v n nh. Tuy nhn cch c pht trin, vn ng v thay i i cng vi s bin i ca hon cnh nhng nhng phm cht ca n vn c s n nh tng i. Nh , chng ta mi c c nhng c s tm l c th tin hnh chn on s pht trin nhn cch ca hc sinh mt cch c lun c cng nh thc hin tt nhng tc ng gio dc c bit ho. Nhng phm cht nhn cch u c s bn vng thng xuyn, tng i n nh v biu hin nhng c trng cho tng c nhn m da vo , ngi ta c th phn bit c n vi ngi khc. Nhng phm cht ny s c coi l nhng thuc tnh tm l c nhn. Nhn cch c coi l s phc hp ca nhng phm cht tm l c nhn. N l mt cu trc thng nht ca tt c nhng nt nhn cch c vn ng trong mt chnh th. y khng phi l mt php cng n gin ca cc thuc tnh tm l c nhn m l mt h thng - cu trc thng nht. iu s lm cho ton b cc phm cht tm l ca nhn cch u c c nhng mi quan h tng tc, quy nh v t iu kin cho s vn ng ca nhau. Chnh v vy, cn phi m bo c quan im ton din khi phn tch nhng vn ca tm l hc nhn cch. Nhn cch s lun lun c hnh thnh nh mt th thng nht thng qua cc qu trnh hot ng v giao tip. trng ngh, chng ta phi tin hnh cc tc ng gio dc hc sinh theo mt h thng cu trc thng nht lm hnh thnh nn cc em nhng nhn cch hon chnh. Nhn cch khng phi l sn phm tiu cc ca hon cnh. N c hnh thnh thng qua cc qu trnh hot ng - giao tip tch cc, ch ng, sng to, gng sc v say sa ca ch th. Tnh tch cc ca nhn cch s c coi l mt iu kin, phng tin v sn phm tt yu ca cc qu trnh hot ng cng nh giao tip ca
17
ch th. Tnh tch cc ny s c th hin tp trung nhng hot ng cng nh quan h a dng v mun v nhm bin i, ci to th gii i tng ca ch th. Trn c s , ch th s pht hin ra c lgic ca i tng m tin hnh chim lnh, bin i ni dung ca n lm thnh ra cc phm cht nhn cch ca mnh. Trong nh trng ngh, khi thc thi bt k tc ng s phm no, ngi gio vin cng phi bit cch tin hnh nh hng tnh tch cc ca hc sinh vo tip nhn v gii quyt tt nhng nhim v ca hot ng hc tp. Nhu cu hc tp c coi l ngun gc ca tnh tch cc thc hin nhng nhim v ca hot ng hc tp ca hc sinh. V vy, trong gio dc - o to k thut, gio vin cn thit phi bit cch hnh thnh cho bng c nhng nhu cu ny mi hc sinh. Nhn cch ch c ny sinh, pht trin, biu hin v tn ti trong tin trnh thc hin cc nhim v ca nhng hot ng v giao tip. Thng qua cc qu trnh thc hin hot ng cng nhau v giao tip nhm, hc sinh s nhn thc c ni dung ca th gii i tng cng nh mi lnh hi c cc chun o c theo ng nh nhng nh hng gi tr x hi. Nht l thng qua cc iu kin tm l xc nh ca nhm v tp th nh trng, gia nh cng nh x hi m cc phm cht tm l ca nhn cch ca cc em s c pht trin mt cch vng chc. Trong cc iu kin c th ca cc qu trnh giao tip s din ra s truyn t , t tng, tnh cm, ngh cho nhau cng nh s gy nh hng qua li ln nhau v li du n trong nhau. V vy, cc em s lun lun c th hc tp v tip thu c nhng phm cht nhn cch tt ca nhau, lm c s cho s pht trin ton din phm hnh ca mnh. Theo lun im ny th khi thc thi cc tc ng s phm trong nh trng, ngi gio vin k thut cn phi bit cch quan tm n vic t chc v ch o cho tt cc qu trnh giao tip ca tr vi nhau cng nh vi ngi ln. b. Cu trc nhn cch Trong tm l hc nhn cch cn hin tn nhiu loi quan im khc nhau v nhn cch cng nh v cu trc tm l ca n. Nghin cu nm vng c nhng thnh phn tm l trong cu trc ca nhn cch s c coi l mt vic lm rt cn thit v c ngha v mt l lun cng nh phng php lun c bn, ch o cho vic thc hin nhng tc ng hnh thnh nhm pht trin y tt c nhng yu t hp thnh cho hc sinh. Sau y, chng ta s tm hiu ni dung ca mt s quan nim c
18
bn v cu trc ca nhn cch c lin quan n phng thc thc hin cc qu trnh s phm trong nh trng. Quan nim n gin nht cho rng nhn cch c cu thnh bi cc thuc tnh ca hot ng nhn thc cng nh tnh cm v ch ca c nhn. y, cc phm cht ca tri thc cng nh nng lc nhn cm, t duy v tng tng ca ch th s c coi l thnh phn ct yu ca tiu cu trc cc thuc tnh nhn thc. Nhng thuc tnh ca tnh cm cng nh tnh x hi, tnh khi qut, tnh n nh, tnh chn thc v tnh i cc ca i sng tnh cm ca ch th s c coi l nhng yu t hp thnh ca tiu cu trc th hai. Cc phm cht ca ch nh tnh mc ch, tnh c lp, tnh kin cng cng nhng thuc tnh ca k xo, k nng v thi quen trong hnh ng - quan h ca ch th s lm thnh tiu cu trc th ba. Ngi ta nu ra quan nim khc cho rng nhn cch c cu thnh bi bn tiu cu trc b phn nh sau: 1) Xu hng c nhn c bao gm cc thuc tnh ca th gii quan, nhn sinh quan, l tng, nim tin, hng th v tm th sn sng thc hin cc hot ng cng nh quan h vi ngi khc ca ch th; 2) Kinh nghim sng ca c nhn c bao gm nhng phm cht ca tri thc cng nh nhng thuc tnh ca nng lc, k xo, k nng v thi quen thc hin hnh ng quan h; 3) c im ca cc qu trnh tm l c bao gm cc thuc tnh ca nhn thc, xc cm v ch ca ch th; 4) Nhng c im sinh l - thn kinh c bao gm cc thuc tnh ca thn th, chc phn, th tng con ngi cng nh ca kh cht, gii tnh, bnh l, la tui v phong cch sng ca ch th. Thng thng, ngi ta li nu ra quan nim cho rng nhn cch c bao gm bi hai tiu cu trc c v ti. Nhng thnh t hp thnh tiu cu trc c c th c xc nh theo ni dung nh sau: 1) Cc phm cht o c - chnh tr mang tnh x hi ca ch th c bao gm th gii quan, nhn sinh quan, l tng, nim tin, lp trng, thi chnh tr, quan im sng - lao ng;
19
2) Cc phm cht ca t cch o c c nhn, lng ham mun, s hng th, cc nt v ci thi ca ch th; 3) c trng ca nhng phm cht ch nh tnh k lut, tnh t ch, tnh mc ch, tnh qu quyt, tnh ph phn ca c nhn; 4) Nhng phm cht ca li sng v cung cch hnh vi - ng x vi mi ngi nh tc phong, phong cch sng theo l tit, tnh kh v phng thc i nhn x th. Nhng phm cht ca tiu cu trc ti c th c xc nh theo ni dung ca s sau: 1) Nhng phm cht ca nng lc x hi ho ca ch th s c biu hin ra kh nng thch ng, phong thi sng ho ng cng nh kh nng bit thit lp ra c cc mi quan h giao tip vi mi ngi mt cch sng to, c ng, mm do v linh hot ca ch th; 2) Nhng phm cht ca nng lc ch th ho c biu hin k nng thc hin hon ho cc thao tc hnh vi cng cc mi quan h, kh nng biu hin bn lnh - ci ring ca mnh ra ngn ng, c ch, hnh ng mt cch c o v c sc; 3) Nhng phm cht ca nng lc tin hnh hot ng mt cch tch cc, t gic, say sa, c lp, ch ng, t hiu qu ti u, sng to c k mt hnh ng, mt quan h no ca ch th; 4) Nhng phm cht ca nng lc giao tip c biu hin k nng nh hng cng nh nh v khi tip xc theo mc tiu, kh nng bit thit lp v duy tr cc mi quan h tt p ln nhau gia mi ngi, k nng cm ho, bit cch lm cho i phng phi tin hnh t suy ngh v thc hin hnh ng theo ngh ca mnh, nng lc hiu ngi v kh nng li du n mnh, nhng biu tng tt p v mnh cc ch th khc sau mi ln tip xc. ng trn quan im phn tch cc thnh t tm l ca nhn cch, ngi ta cho rng n c bao gm bn khi c bn nh sau: 1) Khi xu hng c nhn s c cu thnh bi cc phm cht ca nhu cu, hng th, nim tin, l tng sng, th gii quan, nhn sinh quan; bao gm k nng nh hng cng nh thc hin v kim tra - nh gi kt qu - hiu chnh vic thc hin bt
20
2) Khi kh nng hnh ng - quan h s c bao gm nhng phm cht ca kh nng, nng lc, k nng; 3) Khi phong cch hnh vi - quan h s c bao gm cc phm cht ca li sng, k xo, thi quen; 4) Khi h thng iu khin s c bao gm cc phm cht ca tm th, ng c v ng c ho. Nhn cch c cu thnh bi hai thnh phn phm cht v nng lc hay c v ti. Hai mt c v ti ca nhn cch thng nht vi nhau. C th biu din ni dung ca cu trc ny theo s sau: c (phm cht) Ti (nng lc)
- Phm cht x hi nh t tng, o c, - Nng lc x hi ho nh: kh nng thch chnh tr, th gii quan, nhn sinh quan nim ng, nng lc sng to, c ng, mm do, tin, l tng, lp trng, thi linh hot trong ton b cuc sng x hi.
- Phm cht c nhn nh o c, t cch cc - Nng lc ch th ho nh: kh nng biu nt, cc thi, cc th, phong cch, t cch, hin tnh c o, c sc, kh nng biu li sng, hin ci ring, ci bn lnh ca c nhn ra hnh vi, ngn phong v quan h - Phm cht ch nh tnh k lut, tnh t - Nng lc hnh ng, k nng hnh ng ch, tnh mc ch, tnh qu quyt, tnh ph c mc ch, c thc, ch ng, tch cc, phn, phm cht ca hot ng v giao tip. sng to, hng say.
- Cung cch ng x, hnh vi, ngn phong tc - Nng lc giao tip nh: kh nng bit phong, l tit, tnh kh, thi quen thit lp v duy tr mi quan h tt p vi ngi khc. Nhn cch c cu thnh bi ba thnh phn nh thuc tnh nhn thc, tnh cm v ch. Theo A.G Cvaliv, trong cu trc ca nhn cch c cc thuc tnh ca qu trnh tm l cng nh trng thi tm l v cc thuc tnh tm l c nhn.
21
Xem xt cu trc nhn cch theo bn thnh phn nh cc thuc tnh ca xu hng, tnh cch, kh cht v nng lc s c phn tch c th phn III Thuc tnh tm l ca gio trnh ny. 2. Mt s yu t nh hng n s hnh thnh v pht trin nhn cch. a.Vai tr chi phi ca bm sinh di truyn v hon cnh a1. Bm sinh, di truyn tr li cu hi rng nhn cch t u m sinh ra, chng ta phi ch y n bn yu t bm sinh - di truyn, hon cnh- mi trng sng, gio dc, hot ng giao tip, rn luyn - t rn luyn, t tu dng. a2. Hon cnh C quan im li cho rng bu th trn, ng th di. H cho rng hon cnh l ci quyt nh tm l, nhn cch, trong khi li gt b tnh tch cc, ch ng v vai tr ch th ca con ngi. i vi s pht trin, vn hnh v biu hin ca cc c im, thuc tnh tm l th hon cnh cng c mt vai tr nht nh. C. Mc cho rng con ngi to ra hon cnh n mc no th hon cnh cng to ra con ngi n mc y. Nhn cch ca con ngi khng phi do hon cnh quyt nh mt cch my mc. Trong mt hon cnh nht nh c s tn ti ca v vn s vt, i tng, hin tng v cc mi quan h x hi. Ch s vt, i tng, hin tng, quan h no m con ngi tc ng hoc c quan h vi th mi c nh hng ti s hnh thnh cc c im tm l trong nhn cch ca h. Khi thc hin cc hot ng v quan h nu ch th cng ht mnh th ni dung ca cc s vt, i tng, quan h... m h tc ng ti s cng c thm su vo nhn cch ca mnh. b.Vai tr quyt nh trc tip ca hot ng v giao tip Thng qua hot ng v giao tip m nhn cch ca ch th s c hnh thnh. Bng cc qu trnh hot ng v giao tip, tr em s gia nhp vo nhng mi quan h x hi, tip nhn cc hin tng tm l ngi c sng ng hoc tn ng trong cc s vt, i tng v quan h y, nhp tm chng lm thnh cc thuc tnh nhn cch ca chnh mnh. Hot ng v giao tip ca tr em l nhn t quyt nh i vi vic hnh thnh v pht trin ca nhn cch ca chng. Mt khc, bt u t khi c s t thc r v mnh th cng thng qua hot ng v giao tip ca bn thn, tr em
22
s lm xut tm li kinh nghim lch s x hi c khc x qua c nhn mnh vo c x hi to thnh s i din tm l ca mnh ngi khc. Giao tip c coi l iu kin cho s tn ti ca c nhn v x hi loi ngi. Nhu cu giao tip l mt trong nhng nhu cu x hi c bn, xut hin sm nht con ngi. C.Mc ch ra rng s pht trin ca mt c nhn c quy nh bi s pht trin ca tt c cc c nhn khc m n giao tip mt cch trc tip v gin tip vi h - C.Mc. F. nghen. Ton tp, Tp 3, NXB ST. HN 1976. Nh c giao tip, con ngi s gia nhp vo cc mi quan h x hi lnh hi c nn vn ho - x hi v bin ni dung ca n thnh ra cc phm cht nhn cch ca mnh. Tm li, giao tip l hnh thc c trng cho mi quan h ngi ngi - nhm x hi - mt nhn t c bn, quyt nh vic hnh thnh, pht trin ca tm l, thc, nhn cch. Mi qu trnh hot ng v giao tip ca con ngi ch c th c din ra trong cc iu kin c th ca cng ng, nhm v tp th. c.Vai tr ch o ca nhn t gio dc Gio dc l mt hin tng x hi. l s tc ng c mc ch, c k hoch c bin php, thng nht t trung ng n a phng, c php lut bo tr v c tin lc v kinh t v cng to ln. Gio dc ng vai tr ch o trong s hnh thnh v pht trin nhn cch ca ch th. Vai tr ch o ca gio dc c hiu theo ni dung ca cc sau: 1) Gio dc bit vch ra phng hng cho s hnh thnh v pht trin nhn cch. V n l qu trnh tc ng c mc ch xc nh nhm hnh thnh mt mu ngi c th cho x hi mt m hnh nhn cch pht trin, p ng nhng yu cu ca cuc sng. 2) Thng qua gio dc, th h trc s t chc cho th h sau lnh hi, tip thu nn vn ho x hi lch s to nn nhn cch ca mnh theo cc mu hnh xc nh. 3) Gio dc bit cch tc ng vo vng pht trin gn nht ca tr tu lm hnh thnh nn ci mi, to cho nhn cch th h tr c c s pht trin nhanh, mnh, hng v tng lai.
23
4) Gio dc bit pht huy ti a nhng mt mnh ca cc yu t chi phi s hnh thnh v pht trin nhn cch cng nh bit cch b p cho nhng thiu ht, hn ch do chng sinh ra. 5) Gio dc c th un nn c nhng sai lch v mt mt no so vi cc chun mc do tc ng t pht ca mi trng gy nn v lm cho n pht trin theo hng mong mun ca x hi qua cc tc ng gio dc li Gio dc gi vai tr ch o, quy nh s hnh thnh v pht trin nhn cch. Khng nn tuyt i ho vai tr ca gio dc. Gio dc khng phi l vn nng. Cn phi thc hin cc tc ng gio dc trong mi quan h hu c vi vic t chc hot ng, giao tip, hot ng cng nhau trong cc mi quan h x hi, nhm v tp th. Mi tc ng gio dc khng c tch ri vi cc qu trnh t gio dc, t rn luyn, t hon thin nhn cch mi c nhn. Cu hi v bi tp 1. Tm l l g? Chc nng, cc loi hnh, c ch hnh thnh v bn cht ca n? Tm l hc l g? i tng, nhim v v phng php ca n? 2. Chng minh rng tm l c bn cht hot ng v giao tip. Qua , hy phn tch ngha s phm ca vn ny. 3. Nhn cch l g? c im, cu trc v c ch tm l ca vic hnh thnh n? Ti sao li cho rng nhn cch c bn cht hot ng, giao tip v iu c ngha g i vi vic gii quyt h thng cc nhim v ca qu tnh s phm k thut. Chng II: Qu trnh tm l, trng thi tm l, thuc tnh tm l I. Qu trnh tm l 1. Qu trnh nhn thc a. Cm gic (Sensation) a1. nh ngha Cm gic l mt qa trnh tm l phn nh mt cch ring l tng thuc tnh ca s vt, hin tng trong thc ti khch khi chng ang tc ng trc tip vo gic quan ca ta
24
Cm gic c nhng c im sau: 1) N l mt qu trnh tm l c s ny sinh, din bin v kt thc mt cch r rt, do kch thch ca bn thn cc s vt, hin tng trong hin thc khch quan vo gic quan v no m sinh ra. 2) N ch phn nh tng thuc tnh ring l ca s vt, hin tng. c im ny cho thy cm gic l mc nhn thc thp nht. Phn nh ca cm gic mang tnh n nht. 3) N phn nh hin thc khch quan mt cch trc tip. Ngha l s vt, hin tng phi trc tip tc ng vo gic quan ca ta mi gy ra cm gic. c im ny cng ni ln mc thp cu cm gic, ni ring v nhn thc cm tnh, ni chung trong s phn nh hin thc khch quan. Cng nh nhng hin tng tm l khc, cm gic ca con ngi c bn cht x hi - lch s c th hin nhng im sau: 1) i tng phn nh ca cm gic con ngi khng phi ch l nhng s vt, hin tng vn c trong t nhin m cn bao gm c nhng sn phm do lao ng to ra. 2) C ch sinh l ca cm gic con ngi khng ch gii hn s tc ng ca h thng tn hiu th nht m c h thng tn hiu th hai na. 3) Cm gic ca con ngi c pht trin mnh m v phong ph di nh hng ca hot ng v giao tip. C cc loi cm gic bn trong nh cm gic vn ng, cm gic thng bng v cm gic c th. C nm loi cm gic bn ngoi nh cm gic nhn, cm gic nghe, cm gic ngi, cm gic nm, xc gic. a2. Cc quy lut c bn ca cm gic Cm gic c mt s quy lut sau: Quy lut v ngng cm gic.
25
Khng phi mi s kch thch vo gic quan cng u gy ra c cm gic. Mi kch thch qa yu hay qu mnh u khng gy ra cm gic. Gii hn ca cng kch thch m n gy ra c cm gic th gi l ngng cm gic. C hai loi ngng cm gic l ngng tuyt i cao v ngng tuyt i thp. - Ngng cm gic pha di th hin cng kch thch ti thiu gy ra cm gic. - Ngng cm gic pha trn th hin cng kch thch ti a m vn cn gy ra c cm gic v i tng . Ngng tuyt i ca cm gic s t l nghch vi tnh nhy cm ca ch th. V d nh ngng pha di ca th gic ngi l nhng sng nh sng c bc sng l 390 m, cn ngng pha trn l 780 m. Ngoi hai gii hn trn, nhng tia cc tm - t ngoi v cc - hng ngoi th mt ngi s khng nhn thy c. Ngoi ra, ngi ta cn ni n ngng sai bit. l mc chnh lch ti thiu v cng hoc tnh cht ca hai kch thch ta phn bit c chng. Ngng sai bit ca mi cm gic l mt hng s v n t l nghch vi nhy cm sai bit ca cm gic. Quy lut v s thch ng ca cm gic m bo cho s phn nh c i tng tt nht v bo v cho h thn kinh khi b hu hoi, cm gic ca con ngi c kh nng thch ng vi kch thch. l kh nng thay i nhy cm ca cm gic cho ph hp vi s thay i ca cng kch thch. Khi cng kch thch tng th cm gic ca con ngi s c tc dng lm gim nhy cm nu cng kch thch gim th n li lm tng nhy cm. V d nh khi ta ang ch sng c cng kch thch th gic mnh m i vo ch ti c cng kch thch yu hn th lc u, mnh s khng nhn thy g c, sau mt thi gian ngn, ta mi dn dn thy r i tng. Trong trng hp ny, xy ra s tng nhy cm ca th gic. Mc thch ng ca cc loi cm gic khc nhau l khng ging nhau. Kh nng thch ng ca cm gic c th c pht trin do hot ng ngh nghip v s rn luyn ca ch th.
26
Quy lut v s tc ng ln nhau gia cc cm gic Cc cm gic con ngi khng tn ti bit lp m lun tc ng qua li vi nhau. S tc ng qua li gia cc cm gic to ra s thay i tnh nhy cm ca mt cm gic ny di nh hng ca mt cm gic kia. S tc ng qua li s din ra theo mt quy lut chung. Khi c kch thch yu ln mt gic quan ny, n s lm tng nhy cm ca mt gic quan kia v kch thch mnh ln mt gic quan ny, n s lm gim nhy cm ca mt gic quan kia. V d nh khi ung mt cc nc ng cn nng th ta s cm thy t ngt hn. Cn chnh cc nc ng khi ngui, ta ung vo s cm thy ngt hn. Nh vy, ta, nhit gic c nh hng n v gic. S tc ng qua li gia cc cm gic c th din ra mt cch ng thi hay ni tip gia cc cm gic cng loi hay khc loi. S tng phn chnh l s biu hin ca s tc ng qua li gia cc cm gic thuc cng mt loi. l s biu th ca s thay i v cng v cht lng ca cm gic di nh hng ca mt kch thch cng loi xy ra trc hay ng thi. V d nh nu ta t hai t giy mu xm nh nhau ln mt ci nn trng v mt ci nn en th ta s cm thy t giy mu xm t trn nn trng xm hn t giy mu xm t trn nn en. l s tng phn ng thi. Sau khi nhng tay vo nc lnh nu ta li nhng vo nc m, ta s c cm gic nc c v nng hn. l s tng phn ni tip . Quy lut b tr cm gic Chng ta u bit rng nu cc gic quan ca ch th m c hon thin th nng lc cm gic s tng cn khi gic quan b khuyt tt th nng lc cm gic ca h s b gim. i vi con ngi, cm gic li c kh nng b tr chc nng tht k diu. Khi h, c mt gic quan no b mt i hoc b yu km th tnh nhy cm ca cc gic quan khc li c tng cng. Nh m con ngi vn c th tr li c nhng tc ng khc nhau ca cc kch thch t ngoi gii. V d nh ngi m c th nghe ting bc chn ca ngi khc phn bit, nhn ra tng ngi hoc c th s ch ni c c. Tc l h c xc gic v thnh gic rt tinh nhy. Nu mt ngi va b m va b ic th kh nng xc gic c bit c pht trin. Nga, ch
27
O.Khorosodova b m, cm, ic t nh, n nm 40 tui mi c hc mt cch c bit v tr thnh tin s trit hc. b. Tri gic (Perception) b1. nh ngha Tri gic l mt qu trnh tm l phn nh mt cch trn vn cc thuc tnh b ngoi ca s vt, hin tng khi chng ang trc tip tc ng vo cc gic quan ca ta. N l thnh phn chnh ca hot ng nhn thc cm tnh, thc hin nhim v cung cp nguyn liu cho t duy v tng tng. Tri gic c nhng c im c bn nh tnh i tng, tnh la chn, tnh n nh, tnh ngha, tnh trn vn v quy lut tng gic. Tri gic l mt qu trnh tm l phn nh hin thc khch quan mt cch trc tip, c th v trn vn nhng thuc tnh b ngoi ca i tng. Da theo gic quan no vai tr chnh trong qu trnh tri gic m ngi ta chia n ra thnh loi tri gic nhn, tri gic nghe, tri gic ngi, tri gic nm v xc gic. Da theo tnh cht ca i tng c phn nh bng tri gic m ngi ta chia n ra thnh loi tri gic khng gian, tri gic thi gian v tri gic chuyn ng. Cn c vo mc ch o ca thc khi tri gic, ngi ta chia ra loi tri gic c ch nh v tri gic khng ch nh. con ngi, c loi tri gic ca con ngi - bi con ngi. b2. Cc quy lut c bn ca tri gic Tri gic c mt s quy lut c bn nh tnh i tng, tnh la chn, tnh ngha, tnh n nh, tng gic v o gic. Quy lut v tnh i tng ca tri gic Do s tc ng ca nhng s vt, hin tng nht nh ca th gii xung quanh vo gic quan ta m tri gic c hnh thnh. Ni dung ca s vt v hin tng s quy nh tnh i tng ca tri gic. Hnh nh trc quan m tri gic em li bao gi cng phn nh mt s vt, hin tng nht nh no ca th gii bn ngoi. Nh c tnh i tng ca tri gic m ch th s gi c tn s vt, hin tng. N lm c s tm l cho vic nh hng mi hnh vi v quan h ca con ngi. S hnh thnh tnh i
28
tng ca tri gic trong qu trnh pht trin c th c gn lin vi nhng hnh ng thc tin u tin ca a tr. Nhng hnh ng ny mang tnh c i tng, c hng vo nhng khch th bn ngoi nhm gip cho ch th bit cch hnh ng cho thch ng vi nhng c im, v tr v hnh dng ca chng. Sau ny, khi tri gic c tch thnh mt h thng hnh ng tng i c lp th hot ng thc tin s tip tc ra cho ch th nhng nhim v tri gic khc v do , tt yu h li s c mt s phn nh i tng mi mt cch ph hp i vi hin thc hn. Quy lut v tnh la chn ca tri gic Thc cht qu trnh tri gic l mt h thng hnh ng la chn tch cc. Khi ngi ta tri gic mt s vt no , c ngha l h tch s vt ra khi i tng xung quanh, tch n khi bi cnh v tch bch gia hnh vi nn ly n lm i tng cho s phn nh ca mnh. Trong khi gii quyt nhim v tri gic, ch th phi xc nh r ci no l i tng v bi cnh. Vai tr ca i tng v bi cnh c th hon i cho nhau. Mt vt no lc ny l i tng ca tri gic, lc khc li c th tr thnh bi cnh v ngc li. Ni dung ca tnh la chn ca tri gic s b ph thuc vo cc yu t ch quan nh hng th, nhu cu, tm th.vv.. v khch quan nh c im ca vt kch thch, ngn ng ca ngi khc, tnh cht ca hon cnh khi tri gic vv... Ni dung tm l ca cc quy lut khc ca tri gic cng c tc dng i vi s vn hnh ca quy lut la chn ny. Quy lut ny c s biu hin trong mi tng tc vi tnh trn vn ca tri gic. Quy lut v tnh c ngha ca tri gic Nhng hnh nh m con ngi thu nhn c qua tri gic s lun c mt ngha xc nh. con ngi, hnh ng tri gic lun c thc hin trong mi quan h bin chng vi t duy, tng tng cng nh vi kinh nghim v vi s hiu bit v bn cht ca s vt. Khi tri gic s vt mt cch c ngha, ngi ta s gi c tn ca n, xp n vo mt nhm, mt lp cc s vt xc nh v khi qut tn gi n thnh mt t xc nh. Ngay c khi tri gic mt s vt khng quen thuc, chng ta cng c thu nhn trong n mt s ging nhau no vi nhng i tng m mnh bit xp hng theo mt phm tr xc nh. Khi tri gic mt s vt no , trong hot ng tm l ca ch th s din ra s tm kim c ng bng cch tng hp nhng ti liu c, tch i tng ra khi bi cnh, hiu c ngha v nu tn gi ca n ra. Quy lut v tnh n nh ca tri gic Tnh n nh ca tri gic l kh nng phn nh s vt, hin tng mt cch khng i khi iu kin cm nhn c b bin i.Tnh n nh ca tri gic c hnh
29
thnh trong hot ng i tng v l mt iu kin tm l cn thit cho cuc sng, hot ng v quan h ca con ngi. Trong khi tri gic, ngi no khng c tnh n nh ny th h s khng th no nh hng c hnh ng, quan h ca mnh trong th gii a dng v bin i v tn ny. C c tnh n nh ca tri gic l do kinh nghim ca ch th mang li. Quy lut tng gic, o gic Ngoi vic ph thuc vo bn thn kch thch, tri gic ca con ngi cn b quy nh bi mt lot cc nhn t nm trong chnh bn thn ch th khi tri gic. Khng phi c quan th cm nh ci tai, con mt.vv.. tri gic c s vt. Nhng c im nhn cch ca ch th khi tri gic nh thi , nhu cu, ng c, tm th, hng th, nguyn vng, s thch, tnh cm.vv.. ca c nhn s lun quy nh hiu qu v cht lng ca s tri gic ca h. Trong khi tri gic, tt c s hot ng ca mi gic quan u s din ra mt cch tng hp theo mt h thng, tun th cu trc ca i tng to ra tnh tng gic. Cu th ca Nguyn Du Ngi bun cnh c vui u bao gi l th hin ci , ci ngha trong tri gic. Nh vy, tri gic c coi l mt qu trnh nhn thc tch cc m ch th c th iu khin c n. Ngi gio vin phi bit vn dng cc quy lut ca cm gic v tri gic trong dy hc nhm nu cao hiu qu ca hot ng nhn cm v nng lc quan st, gp phn nng cao cht lng ca dy hc v gio dc. Tri gic c vai tr rt quan trng trong vic to ra tnh tch cc cho vic iu chnh hnh ng ca con ngi. C th coi tri gic nh mt qu trnh, mt hnh ng hay mt hot ng nhn thc. Nu cn c vo thuc tnh ca i tng khi tri gic chng ta thy c loi hnh tri gic khng gian, tri gic thi gian v tri gic chuyn ng. Nu cn c vo mc ch o ca thc khi tri gic, ta c tri gic c ch nh - quan st v tri gic khng ch nh. ngi, c loi hnh tri gic con ngi bi con ngi. Tri gic c cc quy lut c bn nh tnh i tng, tnh la chn (hnh1, 2, 3), tnh c ngha (hnh 4), tnh n nh v quy lut tng gic ca tri gic (hnh 4).
30
Hnh 1 (Gi, tr)
Hnh 2 (L hoa, hai mt ngi)
Hnh 3 (C gi, b gi) c. Biu tng (Image) c1. Biu tng l g ? (Image)
Hnh 4 ( Tnh tng th ca tri gic v o gic)
Qu trnh lm hin li trong no ch th tt c hnh nh ca i tng c tri gic hoc da vo cc hnh nh c to ra cc hnh nh mi theo mt quy trnh, mt mc ch nht nh c gi l biu tng. C th cho rng, biu tng l qu trnh lm xut hin ra trong no ch th nhng hnh tng ca cc s vt hin tng m h tri gic mt cch nguyn vn hay c sng to, mc d nhng thuc tnh ca cc s vt - hin tng khng cn ang trc tip tc ng vo gic quan ca h na. Hnh nh ca biu tng c tnh cht trung gian, qu , chuyn tip gia cc hnh nh ca nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh. c2. Tnh cht ca biu tng Biu tng u ging cm gic v tri gic ch n mang tnh trc quan. Nhng hnh nh ca biu tng khng y , khng r rng, khng chnh xc bng hnh nh ca tri gic. Hnh nh ca biu tng khng mang tnh trc quan n thun nh cm gic v tri gic m mang tnh khi qut, c ni dung phong ph hn. V mang tnh trc quan nn biu tng c mt phn thuc v nhn thc cm tnh. Mt khc v mang tnh khi qut, biu tng cn c quan h vi nhn thc l tnh. c3. Cc loi biu tng
31
C hai loi biu tng l biu tng ca tr nh v biu tng ca tng tng. Ni dung ca nhng vn ny s c xem xt c th trong mc tr nh v tng tng ca chng ny. Phng tin ca hot ng nhn thc l tr nh, ngn ng v ch . d. Tr nh (Memory) d1. nh ngha, vai tr, c im ca tr nh Tr nh l s phn nh nhng ci qua di hnh thc biu tng. Khi nim tr nh trong tm l hc c hiu l s ghi li, gi li v lm xut hin li ton b nhng g m ch th thu nhn trong hot ng cng nh cuc sng v giao tip ca mnh. Nhng qu trnh tr nh ny khng t nhin m c. N cng khng din ra mt cch t ng. Tr nh c coi l mt qu trnh, mt hot ng, phng tin v iu kin tm l cn thit cho hot ng, giao tip lun tn ti gn lin vi ton b cuc sng hnh ng ca con ngi. Nhng hnh thc biu hin bn ngoi ca n cng s rt a dng. Chng c phn loi theo nhng c im ca hot ng ca ch th m trong s din ra cc qu trnh ghi nh cng nh ti hin. Thng thng, khi phn loi tr nh ngi ta xut pht t nhng ch tiu ch yu ca n. Nu da vo tnh cht ca tnh tch cc tm l ang ni bt nht, gi a v thng tr trong mt hot ng no to ra tr nh m ngi ta phn ra cc tr nh vn ng, tr nh xc cm, tr nh hnh nh v tr nh t ng - logic. Nu cn c vo tnh cht ca mc ch hnh ng nh m ngi ta phn ra tr nh khng ch nh v tr nh c ch nh. Nu cn c vo mc ko di ca s gi gn ti liu c lin quan n ngha ca n i vi hot ng cng nh giao tip m ngi ta phn ra tr nh ngn v tr nh di hn. Trong hot ng tr nh ca ch th c loi tr nh vn ng. Ngi ta hiu tr nh vn ng l s ghi nh v ti hin nhng thng tin v qu trnh vn ng t nhiu mang tnh cht t hp. Tr nh xc cm c coi l mt c trng ca tr nh con ngi.Tnh cm xut hin trong cuc sng, hot ng v giao tip vi ngi khc trc ht ph thuc vo nhu cu, mc ch v hng th ca chng ta c tho mn nh th no
32
Tr nh hnh nh l mt loi tr nh c trng ca thao tc vin cng nh ca ngh s, nh vn, nh th, nhc s, ho s. Tr nh hnh nh phn nh ni dung ca mt biu tng do mt n tng mnh m cc c quan cm gic to ra. Ngc li, tr nh i vi mi v c ph thuc vo tnh cht ca nhng ngh nghip c bit. Chng c pht trin do nh hng ca nhng iu kin lm vic c bit ca ch th trong cc lnh vc lao ng xc nh. Tr nh i vi mi v c pht trin ti mt trnh c bit cao nhng ngi m hoc ic. Cn tr nh hnh nh c pht trin mnh nhng ngh s, nh vn, nh th. Tr nh hnh nh c coi l iu kin tm l quan trng, m bo cho ch th c th thc hin c cc thao ng tc k thut. Tr nh logic - t ng c c bit pht trin nhng nh khoa hc. Khi nim to nn ni dung ca tr nh logic- t ng. C s l lun ca tr nh logic l ngn ng - hot ng ca h thng tn hiu th hai. mt mc nht nh, vi nhng hnh thc s ng ca n, ngi ta quan st thy ng vt cng c tr nh vn ng, tr nh xc cm v tr nh hnh nh. Nhng tr nh logic - t ng th ch ring con ngi mi c. N c pht trin trn c s nhng loi hnh tr nh khc v ngy cng chim v tr hng u trong hot ng nh. con ngi, tr nh logic - t ng s lun lun quy nh s pht trin ca tr nh vn ng, tr nh xc cm v tr nh hnh nh. Trong qu trnh hc tp, tr nh logic - t ng dn dn s chim v tr hng u trong s pht trin ca tr nh ni chung hc sinh. Tr nh ca ch th v ni dung ca khi nim, biu tng v thc hnh k thut s c coi l iu kin tm l quan trng ca hot ng k thut. Tr nh khng ch nh v tr nh c ch nh cng c nhng c trng ca n. Tu theo mc ch ca hot ng nh m ngi ta phn ra tr nh khng ch nh v tr nh c ch nh. Ngi ta c th ghi nh, gi gn v ti hin thng tin v mt ci g m khng t ra mc ch chuyn bit. Trong trng hp ny, chng ta c tr nh khng ch nh. Khi ngi ta t ra mc ch phi ghi nh mt ci g , trong i sng tm l ca h s c tr nh c ch nh. c th ghi nh c ch nh, ngi ta thng phi dng nhng bin php c tnh cht k thut khi tin hnh cc thao tc nh. .
33
Tnh cht ca tr nh ngn hn v tr nh di hn s cp c n phm tr thi gian ca hot ng nh. Ni dung ca giai on u ca s ghi nh c cc nh tm l hc quan tm nghin cu mt cch c bit. l giai on m nh nghin cu xc nh rng du vt do s ghi nh mang li ci mi c hnh thnh, nhng li cha c cng c vng chc. Mt ni dung xc nh no mun c cng c trong tr nh th n i hi ch th cn phi c s gia cng - cng c vt. S gia cng ny lun i hi phi c mt thi gian nht nh. Khong thi gian ny c gi l thi gian cng c du vt. Nt c trng cho tr nh di hn l s gi gn mt ti liu lu di sau khi ngi ta thng xuyn nhc li v ti hin n. Trong tr nh ngn hn th s ti hin li s din ra ngay lp tc sau mt vi giy tri gic ti liu. Nh c tr nh ngn hn, ngi ta c th ghp vn, vit v c thnh cu. Nh c tr nh di hn, ngi ta c th thc hin c mt hnh ng, thao - ng tc lao ng phc tp. V nguyn tc, tr nh ngn hn v di hn ch l hai giai on ca mt qu trnh thng nht. Tr nh ngn hn c coi l c s ca tr nh di hn. Tr nh di hn c bt u t trong tr nh ngn hn bng cch cng c nhng vt va mi hnh thnh. Cc loi hnh tr nh ny u s b ph thuc vo ni dung ca ti liu cng nh phng thc ghi nh, phng php dy hc, ng c - mc ch - tm th ghi nh v vo hot ng - giao tip ca ch th . d2. Qu trnh c bn ca tr nh Hot ng tr nh c bao gm cc qu trnh ghi nh - to vt, gi gn - cng c vt, ti hin v qu trnh qun. Mi qu trnh ring l ny u c c mt chc nng xc nh, khng i lp vi nhau m lm thnh mt th thng nht trong hot ng nh ca ch th. S thng nht y s c biu hin s ph thuc ln nhau ca cc qu trnh tr nh. Chng s c thm nhp vo nhau v chuyn ho mt cch bin chng t qu trnh ny sang qu trnh khc. Tr nh c cc nh tm l hc coi l mt hot ng thng nht bao gm trong nhiu qu trnh ring l, gn cht vi nhau theo nhng quy lut xc nh. S din bin ca qu trnh tr nh s c quy nh bi ni dung ca cuc sng, hot ng v giao tip ca c nhn.
34
Ghi nh thng tin c xem nh l mt hnh ng ca hot ng nh. Nh c s ghi nh m thng tin ca mt ti liu no s c gi li trong thc chng ta bng cch gn lin ni dung ca n vi nhng kin thc hin c. iu rt cn tip thu tri thc, tch lu kinh nghim sng cho ch th. Con ngi s ghi nh trc ht ni dung ca i tng m trn h phi thc hin nhng hnh ng ca mnh. Khng phi nhng i tng c t cnh nhau mt cch n gin u s c ch th ghi nh nh nhau. Tt c nhng ci g c lin quan vi nhu cu, ng c, mc ch, tm th, hot ng - giao tip ca ch th th u s c h ghi nh. Trong tr nh logic, vic tin hnh phn tch, tng hp, m hnh ho, so snh, phn loi v h thng ho ti liu c coi l nhng bin php cn thit cho vic ghi nh ca ch th phi dng khi thc hin cc nhim v nh. c th ghi nh tt ni dung ti liu ch th cn c bit ch thc hin c nhng thao tc t duy sau y: 1) Suy ngh nh hng hot ng t duy vo vic phn tch ton b ni dung ca ti liu; 2) Tin hnh phn chia v tm hiu ti liu thnh ra nhng nhm yu t c bn ca n; 3) Suy ngh xc nh ra nhng mi lin h ni b trong mi nhm; 4) Tin hnh xc nh nhng mi lin h gia cc nhm vi nhau v thc hin vic n tp, lp li chng trong mt th thng nht. Gn gi thng tin l qu trnh lm cng c vng chc nhng du vt hnh thnh c trn v no trong qu trnh ghi nh. C hai hnh thc gn gi tiu cc v tch cc. Gn gi tiu cc l s gn gi thng tin c da trn s tri gic v tri gic li nhiu ln i vi ti liu mt cch n gin. Cn gn gi tch cc l s gn gi c thc hin bng cch nh li, cn lm hin li ti liu . Trong hot ng hc tp ca hc sinh, qu trnh gn gi thng tin c gi l n tp. Kinh nghim i truy, v trao ca hc sinh chnh l mt cch n tp tch cc m s gn gi c thc hin bng cch nh li ti hin - trong c ni dung ti liu ghi nh, khng phi tri gic li ti liu . Ti hin thng tin l mt qu trnh ca hot ng tr nh, trong , nhng ni dung c ch th ghi li trc y c th s c lm sng li. Qu trnh ti hin ca ch th c th xy ra d dng hoc kh khn. i khi nhng i tng c ch th ghi nh trc y gn nh ng thi s xut hin li mt cch t ng. Song cng c khng t trng hp, chng ta phi c s n lc rt nhiu mi c th
35
ti hin c chng. Thng thng, trong hot ng tr nh, nhng hnh thc ti hin s c ch th phn ra thnh cc loi nh sau: a) S nhn li; b) S nh li; c) S hi tng li . Nhn li thng tin c coi l hnh thc ti hin khi s tri gic i tng s phi c ch th lp li. S nhn li rt c ngha trong i sng ca mi ngi. N gip cho chng ta bit tin hnh nh hng c tt v ng n hn mi hnh ng ca mnh. S nhn li cng c th c chng ta thc hin mt cch khng y v khng xc nh. Trong cc cuc tip xc, c khi gp g ai m ta bit chc chn l ngi quen nhng ngay lc y mnh vn khng th no nh ra c tn ca h. Cng c lc, ta nhn ra mt ngi v cng bit c tn ca h nhng li khng th nh ra l lm quen vi h vo lc no v u. Khi nhn li, n i hi ch th phi c nhng qu trnh thao tc vi hnh nh rt phc tp t ti mt kt qu xc nh. Trong trng hp ny, chng ta phi da vo mt i tng bit no m tng tng li ni dung ca nhng ci khc c lin quan, ri dn dn mi c th ni chnh xc c v ci ta mun c. y, s nhn li tr thnh s nh li. Khc vi nhn li, nh li thng tin l hnh thc ti hin m ngay lc s tri gic li i tng s khng din ra. Hnh nh ca s nh li l iu kin tm l quan trng ch th c th tin hnh hot ng. Trong thc t, khng phi lc no ngi ta cng t ra mc ch nh li mt ci g . Nhiu khi, cc thao tc dng nh s din ra gn nh t ng m chng ta khng kp thc c xem trong hot ng va qua mnh nh li nhng g. Trong trng hp ny, chng ta tin hnh nh li mt cch khng ch nh. Ci c din ra do cc kch thch bi i tng tri gic hoc mt hnh nh ca tng tng hay ca t duy ang vn ng theo quy lut ca s lin tng. Qun s c coi nh l s c ch nhng s hot ng ca cc vt hnh thnh trn v no ca ch th - ng lin h thn kinh tm thi. chng s qun, ch th phi bit cch tin hnh n tp mt cch thng xuyn - lin tc - c h thng, n ngay sau khi hc, n tp mt cch tch cc - t gic - hng say, n bng hnh ng tch cc ca tt c mi cc gic quan khi xc nh r tm th - ng c mc ch ghi nh ng n v n c cng - c k hoch. Tr nh c coi l mt hot ng tm l c bao gm cc hnh ng ghi nh, nhn li v nh li
36
e. T duy (Thinking) e1. Khi nim chung v t duy. T duy l mt qu trnh tm l, phn nh nhng thuc tnh bn cht, nhng mi lin h v quan h bn trong, c tnh quy lut ca hng lot s vt, hin tng trong hin thc khch quan m trc ta cha bit. T duy c coi l mt mc nhn thc mi, cao hn v cht so vi nhn thc cm tnh. Nu cm gic, tri gic mi ch phn nh c mt cch c th, trc tip, n nht nhng thuc tnh bn ngoi th t duy phn nh nhng thuc tnh bn cht, nhng mi lin h v quan h bn trong, c tnh quy lut ca hng lot s vt, hin tng. T duy l mt qu trnh tm l phn nh nhng thuc tnh bn cht, nhng mi lin h, quan h bn trong, c tnh cht quy lut ca cc s vt- hin tng trong thc ti khch quan mt cch khi qut, gin tip bng ngn ng. T duy biu hin cht lng mi trong nhn thc ca con ngi m cm tnh khng th c c. T duy mang bn cht x hi - lch s v hot ng - giao tip, c tnh x hi - lch s v do nhu cu ca x hi quy nh. Hot ng t duy ca con ngi mang tnh tp th m cc ngh ca n c hng vo vic gii quyt cc nhim v nng hi nht ca c mt giai on lch s ng i. Hot ng t duy ca con ngi lun din ra rt c ng, linh hot v sng to. Cn t duy ca my v ngi my li c thc hin theo mt chng trnh nh sn ca con ngi. Tnh ch th trong hot ng t duy ca con ngi c biu hin r rng, su sc v c o. T duy c vai tr cc k quan trng trong vic nhn thc tnh quy lut ca th gii cng nh ch o hot ng ci to n theo nhu cu tm ti ci mi v trong s pht trin ca nhn cch tng con ngi. T duy c th c coi l mt qu trnh, mt hnh ng v mt hot ng nhn thc c o v sng to ca con ngi. T duy c vai tr quan trng, quyt nh phm cht tr tu ca hot ng nhn thc ca con ngi. N s lm c s l tnh cho cc qu trnh ch v i sng tnh cm ca ch th ng thi, n cng c tc dng quy nh cc phm cht tm l ca k nng v ti nng trong cu trc ca nhn cch. mi mt ch th, t duy lun gi c vai tr quyt nh trong vic t k hoch hot ng cng nh xy dng cc nhim v hot ng - giao tip v kim tra - nh gi tin trnh, kt qu hot ng giao tip hiu chnh khi cn thit. Ch c, bng v thng qua t duy, ch th
37
mi c c cc iu kin tm l cn thit hiu mnh, hiu ngi cng nh nm vng quy lut ca cc s vt v hin tng trong thc ti khch quan m sng hnh phc, hot ng t hiu qu v giao tip ng mc vi mi ngi. Thng qua cc hot ng t duy, ngi gio vin s c th hiu c hc sinh. T mi bit t mnh ng vo v tr ca cc em m suy ngh dy d - gio dc v i x kho lo s phm. Do vy, h mi t hiu qu cao trong gio dc - o to v c cc em yu mn, knh trng. Nh vy, phm cht ca nng lc t duy s phm k thut s c coi nh l mt thnh phn quan trng trong cu trc nhn cch ca ngi gio vin, c tc dng quy nh hiu qu v cht lng ca cc tc ng gio dc - o to ca h. T duy c vai tr ch o v l lun v rt quan trng trong i sng, hot ng cng nh giao tip ca con ngi. T duy c kh nng m rng mi gii hn ca hot ng nhn thc i su vo ci bn cht ca i tng m cm tnh khng th c c. T duy s gip cho con ngi bit cch gii quyt c tt cc nhim v trc mt v lu di. N c kh nng tm ra ci bn cht, tnh quy lut ca s tc ng ca mi s vt, hin tng trong thc ti v mi quan h ph bin ca chng. T duy c kh nng ci to li thng tin do cc qu trnh nhn thc cm tnh em li phc v c lc cho mi hot ng cng nh quan h ca con ngi. Nh c t duy m con ngi bit cch nm vng cc quy lut ca i tng, do vy, hot ng s tit kim c sc lc v mang li hiu qu cao. T duy c nhng c im c bn nh tnh c vn , tnh gin tip, tnh tru tng, tnh khi qut, tnh cht l tnh, c quan h mt thit vi nhn thc cm tnh v ly ngn ng lm phng tin. Thc cht ca cc qu trnh t duy l ch th tin hnh cc hot ng suy ngh gii cc bi ton hay hon cnh c vn v cc vn . V mt tm l hc, c th cho rng bi ton v vn u l nhng tnh hung c bao gm phc hp cc s kin c lin h vi nhau theo nhng quy lut xc nh nhng cha c li gii. Chng ch c th c pht hin ra thng qua cc hot ng t duy tch cc v sng to ca ch th khi h tip nhn hoc ng trc chng. Nhng cu to tm l ca vn li phc tp hn cu to tm l ca bi ton hon cnh c vn . Hon cnh c vn c to ra do s p t mt cch khch quan t pha ngi khc m da vo , ch th s tip nhn v tin hnh gii tm ra p s. Cn vn li c to ra do s p t mt cch ch quan, m ch th t
38
t ra khi phn tch thc ti ri t tin hnh cc hot ng t duy tch cc v sng to gii quyt chng mt cch gng sc, c lp v thit thn (O.K.Trikhomirov 1969, V.V.Davydov 1975. Nguyn Quang Un 1988 v nhng ngi khc). T duy l mt qu trnh v tnh qu trnh c K.K. Platonov (1977) xc nh theo ni dung ca s sau: Nhn thc vn
Xut hin cc lin tng
Sng lc lin tng v hnh thnh gi thuyt
Kim tra gi thuyt
Chnh xc ho
Khng nh
Ph nh
Gii quyt vn
Hnh ng t duy mi
Cc giai on ca qu trnh t duy c xc nh nh s trn mi ch phn nh c cu trc bn ngoi ca hot ng t duy. Ni dung ca cc cu trc bn trong ca n li l mt qu trnh vn ng phc tp ca cc hnh ng ngh i t ci bit n ci phi tm, t s kin n ci khi qut, cc kt lun, li gii, khi nim, phn on, suy l v cc quyt nh. Cc hnh ng ngh c din ra trong no ca ch th thng qua cc thao tc tr tu nh phn tch - tng hp, so snh, tru tng ho, c th ho v khi qut ho. Mc ch ca hnh ng ngh ny l xc nh li gii cho bi ton hay vn ang c t ra trc ch th khi da vo nhng tri thc v phng thc t duy c.
39
T duy c th c coi nh mt hot ng nhn thc c o v sng to ca ch th. i tng ca hot ng t duy l cc bi ton hay cc vn ang t ra trc ch th v c h nhn thc. Mi mt hot ng t duy c th li c kch thch bi mt h thng ng c, trong , c mt ng c s ng vai tr ch o. C loi ng c to (motivasija) v ng c kch thch (motiv) cho cc hot ng t duy c th ny. Hot ng t duy ca con ngi mang tnh c o v n ph thuc vo nhu cu, hng th, tm th v c tnh ca ch th. Hot ng nhn thc ny mang tnh sng to v n em li cho ch th nhng sn phm mi. Mi mt hot ng t duy c th bao gi cng c thc hin bng nhng h thng hnh ng ngh nht nh m mi mt hnh ng t duy ny li hng vo vic thc hin mt mc ch b phn xc nh, thng qua mt h thng thao tc t duy nht nh. Hot ng t duy ny s c thc hin khi da trn cc phng tin ngn ng, ch , tr nh, tri thc, k nng c v vo cc iu kin tm - sinh l c nhn, iu kin tm l - x hi cng nh cc iu kin vt cht - tinh thn c th ca cc hon cnh t duy. Khi nghin cu cu trc ca t duy con ngi, O.K.Tikhomirov (1969) xc nh c ni dung ca c ch tm l ca hot ng ny theo ba nh sau: 1) C ch kt hp thng xuyn cc thao tc t duy li vi nhau thnh mt h thng, c cu trc ph hp vi cu trc thc ca chnh bi ton ang c t ra trc ch th; 2) C ch m rng lin tc s m bo ca cc thnh phn nhn thc cho hnh ng; 3) C ch tng tc gia mc ca tnh tch cc t duy vi kh nng tin on ng li gii ca ch th. Xt v phng din lch s hnh thnh ca loi cng nh c th, ngi ta c th chia n ra thnh ba loi t duy trc quan - hnh ng, t duy trc quan - hnh nh v t duy tru tng. T duy trc quan - hnh ng c hiu l loi hnh suy ngh m vic gii quyt nhim v ca n s din ra trong qu trnh ch th thc hin cc hnh ng trc quan c th. Loi hnh t duy ny c c ngi v ng vt. Ngi lao ng tay chn s dng ch yu loi hnh t duy ny. T duy trc quan - hnh nh c hiu l loi hnh suy ngh m vic gii quyt nhim v ca n s thc hin bng s ci t v ch bin cc hnh nh. Loi hnh t duy ny ch c ngi. Trong khi gii quyt cc nhim v ca hot ng sng to
40
ngh thut ca nh vn, nh th, ha s, nhc s v ngh s, ch th ch yu s dng loi hnh t duy ny. T duy tru tng c hiu l loi hnh suy ngh m vic gii quyt nhim v ca n ch c th da trn c s khi nim. T duy tru tng lm c s tm l cho mi hot ng l lun v c quan h cht vi hai loi trn. Xt theo phng thc gii quyt vn , ngi ta thy c loi hnh t duy thc hnh, t duy hnh nh v t duy l lun. t duy thc hnh th phng thc gii quyt vn c ch th thc hin bng chnh cc hot ng thc tin. t duy hnh nh th phng thc gii quyt vn li da hn vo vic ch bin cc hnh nh c sn do biu tng v tng tng em li. T duy l lun l t duy bng tr m cu trc tm l ca n c bao gm cc thnh phn phn t, kh nng phn tch v nng lc hnh ng trn bnh din tr tu. Xt theo mc sng to ca t duy, ngi ta chia n thnh loi t duy algorit v t duy orisxtic. T duy algorit c hiu l cch t duy theo khun mu c sn mt cch my mc bng mt trt t thao tc tuyn tnh i t a n z. T duy orisxtic c hiu l cch t duy linh hot, ch ng v sng to. e2. Cc thao tc ca t duy Thao tc t duy c hiu l cc c ng tr c nm trong hnh ng ngn ng m con ngi phi s dng vi s nng lng thn kinh nht nh tin hnh gii quyt bi ton v i n sn phm cui cng l khi nim, quy lut, nh lut, nguyn l, nh ngha, cng thc vv... C cc thao tc t duy nh so snh, phn tch - tng hp, khi qut ha, tru tng ha, c th ha, h thng ha. So snh l thao tc t duy m ch th dng tr c i chiu cc thuc tnh ca cc s vt, hin tng vi nhau nhm tm ra c nhng c im ging, khc nhau cng s thng nht v i lp ca chng. y l thao tc ph bin ca t duy kinh nghim, gip cho chng ta c iu kin tm l m m rng c phm vi nhn thc c hiu bit mi v cc mi quan
41
h ca cc i tng. So snh bao gi cng c din ra trong mt mi quan h nht nh hng v cc mt khc nhau ca s vt, hin tng nh cc du hiu, cc thuc tnh, cc c im thc t nh mu sc, ln, vn tc, cu to, cng dng.vv.. ca chng. So snh s c thc hin trn c s ca s phn tch v tng hp. Nh c cc qu trnh so snh m hc sinh c th lnh hi c ti liu hc tp vi tt c tnh a dng, c o ca cc du hiu v cc thuc tnh ca n lm hnh thnh nn nhng hnh tng phong ph, trong sng, trc quan ca ni dung ang tm hiu. Phn tch l thao tc t duy m ch th dng tr c phn chia i tng t duy ra thnh nhng thuc tnh, nhng b phn, nhng mi lin h, quan h nhm nhn thc c n mt cch su sc. Tng hp l thao tc t duy m ch th dng tr c kt hp, lin kt nhiu b phn, nhiu mi quan h li thnh mt th thng nht theo mt h thng - cu trc nht nh. Phn tch v tng hp c coi l hai thao tc t duy tri ngc nhau nhng c mi lin quan mt thit vi nhau. Chng l hai mt ca mt qu trnh t duy thng nht. S phn tch l c s ca s tng hp. Phn tch phi hng vo tng hp. Tng hp ch c din ra trn c s c s phn tch. Phn tnh, tng hp l nhng thao tc c bn ca t duy l lun. Tru tng ho c hiu l ch th bit dng tr c gt b trong ci ang nhn thc ra mt s mt, thuc tnh v quan h c th khng cn thit m ch gi li nhng ci chung cn thit cho vic gii quyt nhim v ca t duy. Thao tc ny c thc hin trong mi quan h mt thit vi s phn tch v tng hp. Ch khi no ch th bit cch tin hnh phn tch tm ra nhng b phn, thuc tnh ch yu ri li kt hp cc b phn, du hiu c bn ca hng lot i tng li th h mi c th tru tng ho c. Khi qut ho c hiu l ch th bit dng tr c bao qut nhiu i tng khc nhau li trn c s cc thuc tnh, quan h bn cht ca chng, sau khi gt b nhng ci khng c bn v khng cn thit i. Khi qut ho l thao tc t duy m ch th dng thao tc tr c tch ci chung, ci bn cht ca cc cc s vt, hin tng, ri tin hnh bao qut, kt hp
42
chng li. C s ca s khi qut ho l so snh, phn tch, tng hp. V nh c nhng thao tc ny, ch th c th tm ra c cc du hiu, nhng thuc tnh chung, bn cht ca hng lot i tng. Khi qut ho s gip cho chng ta nhn thc y v nhng mi lin h c tnh quy lut ca hng lot s vt, hin tng trong hin thc khch quan m nh khi nim c hnh thnh. Thao tc tru tng ho v khi qut ha lun c vn hnh trong s gn b vi nhau mt cch cht ch. Tru tng ho lm c s cho vic tin hnh khi qut ho. Trong t duy ca ch th, chiu hng ca s tru tng ho din ra nh th no l do m hnh khi qut ho quy nh. C th ha v h thng ha C th ho c hiu l qu trnh a cc khi nim, nh lut hoc quy tc khi qut, tru tng m ch th lnh hi ng dng vo thc tin nhm gii quyt nhng nhim v ca t duy. H thng ho c hiu l ch th dng thao tc tr c sp xp cc i tng, hin tng thnh cc nhm theo mt h thng - cu trc xc nh. Khi tin hnh h thng ho, ch th c th da vo nhng du hiu ging nhau ca nhiu nhm nh hp li thnh nhm ln hn hoc cng c th da vo s khc nhau ca cc du hiu to nn nhm ln m phn chng thnh cc nhm nh hn theo mt h thng - cu trc nht nh. Nh vy gii quyt cc bi ton t duy, ch th s phi tin hnh mt lot cc tho tc tr c suy ngh m tm ra ci cha bit. Trong qu trnh suy ngh, cc thao tc ny lun lun c vn hnh trong mi quan h qua li v b sung cho nhau. Cc thao tc ny u c din ra mi ngi khi gii quyt bt c vn g. Mt khc, kt qu ca t duy khng ch ph thuc vo phng php suy ngh m cn b quy nh bi vn kinh nghim cng nh trnh s dng cc thao tc tr tu, ng c, thi , tm th, cht lng ca cc ti liu cm tnh, ch, phng tin - iu kin t duy, chin lc gii quyt vn v.v ... ca ch th. e3. Cc hnh thc t duy T duy ca ch th c tn ti ba hnh thc khi nim, phn on v suy ngm.
43
Khi nim l hnh thc t duy m trong , cc s vt, hin tng c khi qut ho v phn chia theo cc du hiu bn cht ca chng biu t bng t. T khi nim c coi l ci v vt cht ca t duy. Ni dung ca khi nim l thc ti. Khi nim c tn ti hnh thc vt cht- vt cht ha, m ha v hot ng tm l ca ch th. Khi nim c coi l sn phm ca hot ng t duy ca ch th khi phn nh th gii. Khi nim c hnh thnh trong c ca ch th khi h phn nh th gii. Da trn c s nhng ti liu ca nhn thc cm tnh, ch th s phi tin hnh cc qu trnh phn tnh, tng hp, so snh, khi qut ha, h thng ha v c th ha hiu c bn cht, tnh quy lut ca hng lot s vt, hin tng. Mt khc, khi nim li c biu hin bng t. V vy, khi nim c hnh thnh nh l kt qu ca s tc ng qua li gia h thng tn hiu th nht v h thng tn hiu th hai. Khi nim c hnh thnh trong qu trnh hot ng v pht trin cng vi s pht trin ca lch s x hi. Cc khi nim ra i chng t con ngi nhn thc c bn cht ca s vt, hin tng v s nhn thc s dn dn tim cn c ti chn l. Phn on c coi l hnh thc ca t duy nhm khng nh hay ph nh mt thuc tnh, mt mi quan h no ca s vt, hin tng m ch th ang nghin cu. Trong thc t, s phn on ch th s c din ra theo hai chiu hng ngc nhau l chn thc v gi di. Mun c phn on chn thc ch th phi c c nhng tri thc cn thit cng nh phng thc t duy ng, cch ngh ng v ti liu chn thc, c nhng kinh nghim phong ph. V vy, vic hnh thnh k nng phn on l rt quan trng v cn thit i vi vic pht trin nng lc tr tu ca ch th. Trong nhiu trng hp khi gii quyt cc bi ton t duy, ch th s khng th phn on trc tip c m phi suy ngh tm ra cch gii quyt mt cch gin tip khi cn c vo cc phn on c tm ra kt lun. Ni dung ca vic l suy lun. Suy lun c hiu l hnh thc ca t duy khi ch th da vo mt hay nhiu phn on c sn rt ra mt phn on mi cng nh kt lun mi v s vt, hin tng ca thc ti m h ang tm hiu. C hai loi suy lun c bn l quy np v din dch
44
Suy lun quy np l li ngh khi hnh ng ngh c i t ci ring n ci chung. Suy lun din dch l li ngh khi hnh ng v ngh c i t ci chung n ci ring. Vy khi nim, phn on, suy lun l ba hnh thc ca t duy. Chng c coi l hnh thc cao trong suy ngh ca ch th khi phn nh th gii khch quan. Chng c pht trin trong hot ng t duy ca ch th khi h gii quyt cc nhim v ca cuc sng, hot ng v giao tip. f. Tng tng (Imagination) f1. Khi nim chung. Trong thc t, khng phi bt c trng hp no cc vn , cc nhim v do thc tin t ra u c gii quyt bng t duy c. C nhiu trng hp khi ng trc mt hon cnh c vn , con ngi khng th dng t duy gii n m phi dng mt qu trnh nhn thc khc l tng tng. Tng tng l mt qu trnh tm l phn nh nhng ci cha tng c trong kinh nghim ca c nhn bng cch xy dng nn nhng hnh nh mi trn c s nhng biu tng c. V mt ni dung ca n m xt th tng tng l mt qu trnh phn nh ci mi, ci cha h c trong kinh nghim ca c nhn ngi phn nh cng nh ton x hi. y, sn phm ca tng tng v t duy u ging nhau tnh mi m ca n. Cng nh t duy, tng tng trong hot ng tm l ca con ngi ch c ny sinh ra khi n ng trc nhng i hi mi, nhng vn v bi ton mi ca thc tin m h cha tng gp. ng thi, ng c thc y cc hot ng tng tng cng l nhu cu pht hin ra ci mi, ci cha tng c trong hin thc - ci mi thun khit c v mt khch quan ln ch quan. C th coi tng tng nh l mt qu trnh, mt hot ng tm l nhm sng to ra sn phm mi. Tng tng cn thit cho bt k mt hot ng no. Mi hot ng ca con ngi buc h phi c c biu tng trc trong u v kt qu cng nh ton b qu trnh thc hin n. Tng tng c kh nng to nn c hnh mu ti sng, hon ho m con ngi hng mong c, vn ti, c tnh cht khch l v nh hng cho ton b i sng ca h.
45
Trong qu trnh nhn thc, tng tng ng mt vai tr quan trng, gip ta nhn thc c ci bn cht, cc mi quan h quan h bn trong ca cc s vt, hin tng. Mt khi c ny sinh ra, tng tng s c nhng nh hng nht nh n hot ng - giao tip cng nh ton b hot ng tm l ca ch th. Tng tng s c kh nng to ra c m hnh tm l chung nht ca hot ng nh hng cho mi hnh vi, c ch ca ch th. Hnh nh ca tng tng s c tc dng lm c s tm l cho s hiu bit, s ng cm ln nhau gia ngi vi ngi trong giao tip, to ra tin tm l cho s m c nh hng cho ch th vn ti ngy mai. Tng tng c coi l iu kin tm l c bn, m bo cho ngi gio vin k thut c th thc thi c cc tc ng gio dc - o to trong cc qu trnh s phm mt cch ph hp. i vi hc sinh, tng tng l mt iu kin tm l thit yu gip cho tin trnh thc hin c hiu qu ca cc nhim ca hot ng hc tp v l mt phng tin tinh thn rt quan trng cho s pht trin nhn cch ca cc em. Tng tng c ngun gc x hi. N c hnh thnh v pht trin trong hot ng giao tip, c bit l hot ng x hi . Tng tng c nhng c im sau: 1) Xt v tnh cht ca phn nh th ni dung ca tng tng l ci mi, ci cha tng c trong kinh nghim ca c nhn hoc ca x hi, 2) Xt v phng thc phn nh th tng tng to ra ci mi t biu tng c v c thc hin ch yu di dng kt hp nhng hnh nh c th, 3) Xt v mt sinh l - thn kinh th tng tng c c s sinh l l s phn gii cc h thng cc ng lin h thn kinh tm thi c kt hp li thnh nhng h thng mi trn v no, 4) Tng tng l mt qu trnh tm l, c ngun gc x hi, c hnh thnh v pht trin trong lao ng v do , ch c con ngi m thi, 5) V phng thc phn nh ca n m xt, chng ta u nhn thy rng qu trnh sng to ra biu tng mi s c thc hin thng qua vic ch bin, ci to cc hnh nh c th. y l s khc bit gia t duy v tng tng. T duy phn nh i tng di hnh thc khi nim, cn tng tng phn nh th gii bng cch xy dng nn hnh tng mi v n. Trong khi tng tng, cc biu tng c v tri thc v th gii i tng ca ch th s c lin kt li vi nhau theo mt cch mi. D cho nhng biu tng ca tng tng c sng to n mc no i na th n vn l s kt hp mt cch c o nhng yu t ca cc s vt - hin tng c th, hin thc, cm tnh
46
li vi nhau. Do vy, hnh nh ca tng tng bao gi cng c coi l kt qu ca mt qu trnh xy dng nn nhng biu tng mi t nhng biu tng c v n cng l hnh nh mi ca th gii i tng ang c vn hnh trong hot ng tm l ca ch th . V mt sinh l thn kinh - no m xt, chng ta cng nhn thy rng cc n ron trn v no c th thc hin c 5,6.1012 mi lin h vi nhau, lm cho h thng cc ng lin h thn kinh tm thi b phn gii v kt hp li vi nhau thnh nhng h thng mi rt a dng, c ng. S kt hp ny ca cc hnh tng c thc hin l nh trn v no ca ch th xut hin nhng hng phn mnh do nhu cu hoc mt n tng trc tip no ca h m gy ra. Trong trung ng thn kinh, khi no to ra c nhng iu kin cn thit cung cp trng lc th cc nhm nron trn v no ca ch th s tin hnh cc qu trnh lin h vi nhau nhm to ra nhng h thng ng lin h thn kinh tm thi mi, lm c s sinh l- thn kinh cho tng tng. f2. Cc loi tng tng Tng tng c hai c im c trng l tnh tch cc v tnh hiu lc. Cn c theo hai du hiu , ngi ta phn n ra thnh cc loi tng tng tch cc - tiu cc, c m v l tng. Nh trn ni, tng tng c coi l mt iu kin tm l ca hot ng sng to ca ch th hng vo ci t th gii xung quanh. Nhng trong mt s hon cnh nht nh, hnh nh ca tng tng c th s xut hin nh mt vt thay th cho hot ng. Trong trng hp , con ngi tm thi th mnh su vo a ht ca nhng biu tng hoang ng, xa ri thc t np vo m trn trnh nhng nhim v khng th gii quyt c cng nh nhng iu kin nng n ca i sng v nhng hu qu ca sai lm do bn thn gy ra... y, tng tng to ra nhng hnh nh khng c th hin trong cuc sng. N vch ra nhng chng trnh hnh vi khng c thc hin v lun lun khng c tnh hin thc. Hnh nh ny l biu hin c th ca cc th loi ca tng tng tiu cc . Tng tng tiu cc cng s c th xy ra mt cch c ch nh nhng khng gn lin vi ch th hin nhng hnh nh tng tng ra trong i sng ca ch th. Loi tng tng tiu cc ny s c gi l s m mng. M mng v mt ci g
47
vui sng, d chu, hp dn l mt hin tng vn c mi ngi. Trong nhng hnh nh m mng, ngi ta s d dng pht hin ra c mi lin h ca sn phm tng tng vi nhng nhu cu ca c nhn. Nhng nu s tng tng con ngi ch yu ch l s m mng thi th li l mt thiu st trong s pht trin ca nhn cch. N ni ln tnh tiu cc trong tng tng ca nhn cch . Thng, chng ta cng thy rng, nhng con ngi n hn, khng dm tranh u cho mt tng lai tt p hn m cuc sng hin ti li rt kh khn, su thm th h s to ra cho mnh mt cuc sng ho huyn. Trong s ho huyn , mi nhu cu ca h u s c tho mn hon ton. trong cc hoang tng , h s gi ci v tr m hin ti h khng th no hy vng c c. Tng tng tiu cc cng s c th c ny sinh mt cch khng ch nh. iu ny ch yu xy ra khi m hot ng ca thc cng nh h thng tn hiu th hai ca ch th b suy yu khi con ngi h vo tnh trng khng hot ng cng nh trong gic ng - chim bao - thi min, trng thi na thc - na ng, xc ng v nhng ri lon bnh l ca thc nh o gic, hoang trng .v.v... Khi no tng tng to ra c nhng hnh nh nhm p ng nhng nhu cu, kch thch tnh tch cc thc t ca con ngi th h s c tng tng tch cc. Tng tng tch cc s c bao gm cc loi tng tng ti to v sng to. Khi tng tng ch to ra c nhng hnh nh mi i vi mnh v da trn c s c s m t ca ngi khc v i tng th l tng tng ti to. V d nh s tng tng ca hc sinh v nhng iu c m t trong sch gio khoa k thut hc chuyn ngnh... Tng tng sng to c coi l qu trnh xy dng nn nhng hnh nh mi mt cch c lp. Nhng hnh nh ny mang tnh cht hon ton mi - ci mi thun khit i vi c c nhn ln vi ton x hi. Ni dung ca chng s c hin thc ho trong cc sn phm vt cht c o v c gi tr. c ny sinh ra t trong lao ng, nhng biu tng ca s tng tng sng to s l mt mt khng th thiu c ca mi s pht minh v sng to k thut ca nh k thut. c m v l tng c xem nh l hai loi tng tng hng v tng lai. N biu hin ra c nhng mong mun, c ao ca con ngi. c m c im ging vi tng tng sng to ch, n cng l mt qu trnh to ra nhng hnh nh mi mt cch c lp. Nhng chng li khc nhau ch, c m khng hng trc
48
tip vo hot ng trong hin ti. Xt v tnh cht ca n m ni, chng ta thy rng c hai loi c m c li v c hi. Uc m ch c li khi no n thc y c nhn vn ln, bin iu m c ca h thnh hin thc. Cn mi c m no m khng da trn c s ca nhng kh nng thc t th chng cng u s tr thnh mng tng. M l mng tng th n s khng bao gi tr thnh hin thc c. Do , n c th s lm cho c nhn c tm trng tht vng v chn nn. Tt nhin ngoi ngha c nhn ra, chng ta cn phi tnh n ngha x hi ca n. L tng c tnh tch cc v hin thc cao hn c m. L tng c coi l mt hnh nh ngi chi, rc sng khi ch th t xy dng ly, t la chn v phn nh v ci tng lai cao p m ta hng mong mun. N c vn hnh trong i sng tm l nh l mt loi ng c mnh m, thc y chng ta vn ln ginh ly cho bng c ci cao p trong tng lai. M. Gorki ni rng k no khng bit ti ngy mai th k s l ngi bt hnh. Bi vy, s quan tm gio dc c m, hnh thnh hoi bo v l tng sng cho hc sinh trng ngh s c coi l cng vic v cng quan trng. Mun thc hin c nhim v , bn thn chng ta cn phi ra sc phn u, tu dng theo l tng c th ca mnh - ngi chin s dng cm trn mt trn gio dc k thut ngh nghip ca ng. Nhn mt cch khi qut, chng ta c th cho rng tng tng l mt thnh phn ca nhn cch. Vic gio dc, bi dng tr tng tng phong ph cho hc sinh khng ch l mt nhim v ca tr dc m ca c c dc na . Cc hnh nh ca tng tng s c ch th to ra bng nhiu cch khc nhau. Sau y, chng ta s tm hiu ni dung ca mt s cch thc - th thut c bn nht trong vic sng to ra hnh tng. 1) Tin hnh lm thay i kch thc, s lng ca s vt hay cc thnh phn ca s vt to ra hnh nh mi. Nhng hnh tng v ngi khng l, t hon, Pht trm mt - trm tay u l nhng hnh nh mi ca tng tng c to ra bng cch ny. 2) Tin hnh nhn mnh n cc chi tit hoc thnh phn v thuc tnh no ca s vt to ra hnh tng mi. l cch to ra hnh nh mi bng s nhn mnh mt cch c bit hoc a ln hng u mt phm cht, mt mi quan h no ca mt s vt - hin tng ny vi nhng s vt - hin tng kia. Mt bin dng
49
ca phng php ny l s cng iu. V d nh cc hnh nh trong tranh bim ho c sng tc theo phng php nhn mnh ny. 3)Tin hnh chp ghp hay kt dnh nhng thuc tnh ca cc i tng li vi nhau to ra hnh nh mi. l phng php thc thi thao tc chp ghp cc b phn ca nhiu s vt - hin tng khc nhau li thnh mt hnh nh mi. V d nh hnh nh con rng ca Vit Nam, vt u ngi mnh c hay con nhn s c to ra theo phng cch ny. Trong hnh nh mi ny, cc b phn hp thnh vn s c gi nguyn, khng b thay i, ch bin. Chng ch c chp ghp li vi nhau mt cch n gin lm thnh hnh tng mi m thi . 4) Tin hnh lin hp nhng thuc tnh ca cc i tng vi nhau lm thnh hnh tng mi. Nhn mt cch hnh thc th phng php ny c v nh hi ging vi phng php chp ghp. Nhng s tht th n khng phi l s kt hp mt cch my mc, gin n cc yu t li vi nhau. Khi b tham gia vo cu trc ca mt hnh nh mi, ton b cc yu t ban u b ci t, bin i i v c nm trong nhng mi tng quan mi. Lin hp c chng ta coi l mt qu trnh tng hp sng to ch khng phi l s tng hp n gin cc yu t m ch th bit. Phng php ny c cc nh sng to k thut s dng nhiu xy dng nn cc m hnh my khi thit k ra cc my mc, cng c, thit b k thut mi. V d nh hnh nh ci xe in but c coi l kt qu ca s lin hp gia hnh nh ca t vi tu in, cn thu phi c l kt qu ca s lin hp gia tu bay vi tu thu trong tng tng ca ch th m c. Trong vn hc - ngh thut, s in hnh ho c chng ta coi l phng php to thnh hnh nh mi phc tp nht. Trong , nhng thuc tnh c trng cng c im in hnh ca nhn cch nh l i din ca mt giai cp hay tng lp x hi nht nh cng c biu hin r cc hnh nh mi ny. Phng php ny c dng nhiu trong hot ng sng tc vn hc, ngh thut, hi ho v iu khc. Yu t mu cht nht ca phng php in hnh ho c ta quan tm l s tng hp sng to mang tnh cht khi qut ho nhng thuc tnh v c im c bit cng nh in hnh ca nhn cch. 5) Tin hnh loi suy hay to ra biu tng tng t v i tng cng l mt cch sng to ra hnh nh mi ca ch th. T bui bnh minh ca loi ngi, t tin chng
50
ta bit sng ch ra nhng cng c n gin nht bng cch tm kim s tng t ca nhng thao tc ca i bn tay vi nhng cng c s c to ra. Trc khi to ra cc cng c lao ng thc, bng tng tng, con ngi thy trc c s tng t chnh trong c ca mnh. Bng cch loi suy nh vy m cc cng c lao ng c hnh dng c phng tc theo cc thao tc lao ng ca i bn tay ra i nh cc hnh v di y
Hnh v 5: T thao tc, suy ra cng c Ngy nay, do yu cu ca thc tin, ngnh phng sinh hc - Bionique c ra i. iu c th coi l mt bc pht trin cao ca phng php loi suy trong qu trnh sng ch - pht minh ra my mc, cng c, phng tin k thut ca cc nh khoa hc - k thut . Tng tng v t duy c quan h mt thit vi nhau. Chng c nhng im ging nhau v khc nhau. Tng tng v t duy u phn nh ci mi, cha tng c trong kinh nghim ca c nhn v u mang tnh c vn . Ngha l chng u c kch thch bi hon cnh c vn . Do , chng u c coi l mc cao ca hot ng nhn thc mc l tnh. Khi con ngi ng trc mt hon cnh c vn - ngun khi u ca hot ng nhn thc l tnh th s c cc loi phn nh tm l i trc ca thc i vi kt qu ca hot ng. l h thng c t chc cht ch ca cc hnh nh v h thng
51
c ci t cht ch ca cc khi nim. Kh nng m ch th bit cch la chn v kt hp cc hnh nh s lm c s tm l cho tng tng cn kh nng kt hp cc khi nim li theo mt cch mi s lm c s tm l cho t duy. Thng th cc hot ng ny s c din ra cng mt lc c hai tng, bi v hai h thng hnh nh v khi nim u c mi lin quan cht ch vi nhau. V d nh s la chn mt phng thc hot ng c thc hin bng nhng phn on logic lun gn lin vi nhng biu tng sng r v vic s c thc hin th no. Vy, ng trc mt hon cnh c vn th khi no ta t duy v khi no ta tng tng? iu ny s tu thuc vo tnh bt nh - khng xc nh, khng r rng ca hon cnh c vn nhiu hay t. Nu nhng ti liu khi u ca nhim v l r rng, sng t th qu trnh gii quyt n s ch yu c thc hin khi tun theo nhng quy lut ca t duy. Cn khi hon cnh c vn mang tnh bt nh ln, nhng ti liu khi u kh c phn tch mt cch chnh xc th qu trnh gii quyt nhim v s din ra theo c ch ca tng tng. Tng tng hon ton khng cn thit i vi vic gii quyt vn trong lnh vc cc hin tng m , cc quy lut c bn ca chng c lm sng t. Ngc li, khi m chng ta ch c nhng thng tin gn ng v hon cnh, kh c th dng t duy gii p th tng tng li l cn thit. Gi tr ca tng tng chnh l ch, n cho php ta i n nhng quyt nh v tm ra c li thot trong hon cnh c vn , ngay c khi khng c nhng tri thc cn thit t duy. y tng tng cho php ta nhy cc qua mt vi giai on no ca t duy m vn c hnh dung r c kt qu cui cng. Nhng mt mnh ch yu ca con ng gii quyt vn bng tng tng cng chnh l ch . Con ng gii quyt vn bng tng tng s c thc hin khi ch th dng nh khng c s chnh xc, cht ch mt cch y ca cc lun c. l. Ngn ng (Speech) Ngn ng c bn cht x hi - lch s. l con ngi th h s lun lun phi sng v lm vic trong cc nhm ca cc cng ng x hi nht nh. iu th hin r ci bn cht x hi ca con ngi. Chnh i sng x hi cng nh s lao ng phi hp cng nhau dn n s tt yu phi thng xuyn c s giao tip thit lp nn nhng mi quan h tt p vi nhau v s tc ng qua li ln nhau ca con ngi. Mi nhim v ca s giao tip ny s u c thc hin bng ngn ng. Chnh
52
nh c ngn ng m con ngi c th trao i c nhng ngh, tnh cm, nh, nguyn vng, kinh nghim .v.v... cho nhau cng nh s gy nh hng v li du n trong nhau mt mc no . Trong khi giao tip vi nhau, con ngi s phi s dng cc t ng cu thnh cc n v thng tin theo nhng quy tc ng php nht nh ca mt th ting hay ng ngn no . Ng ngn (Language) c coi l mt h thng cc k hiu t ng - m thanh v quy c ng php ca mt dn tc, mt quc gia c chc nng lm phng tin cho s giao tip. Gia mi ngi, n c tn ti nh l mt cng c cho hot ng ngn ng. N s lun c tn ti mt cch khch quan trong i sng tinh thn ca x hi. N c coi l mt hin tng x hi c bit, sn phm ca nn vn ho tinh thn ca loi ngi. Ng ngn l i tng ca ng ngn hc - mt khoa hc v ting. Ng ngn c bao gm hai b phn l t vng vi cc - ngha ca t v ng php nh l mt h thng cc quy tc chung dng quy nh s ghp cc t thnh cu. Bt c mt th ng ngn no cng cha ng hai phm tr logic v ng php. Loi phm tr ng php s phn nh mt h thng cc quy tc, quy nh vic thnh lp t v cu. Phm tr ny biu hin nhng c trng ring cho tng th ting nh ng php Ting Vit c s khc bit vi ng php Ting Nga. Phm tr logic biu hin nhng quy lut, phng php t duy ng n ca con ngi. N l ci chung cho c loi ngi. V vy, tuy dng cc th Ting - ng ngn khc nhau song cc dn tc khc nhau vn c th hiu c ci ca nhau. C nhiu loi ngn ng nh ngn ng ni, ngn ng vit, ngn ng thm... n v to nn ting ni l m thanh. n v s to nn ch vit l t v. m v v t v s gp phn to thnh t. T tr thnh vt mang, ti ton b ni dung thng tin ca kinh nghim sng - hot ng - quan h ca loi ngi . Ngn ng c coi l qu trnh mi c nhn tin hnh s dng mt th ng ngn nht nh giao tip. Ni cch khc, chng ta c th hiu rng ngn ng l s giao tip bng mt loi ng ngn ca mt ch th xc nh . Ngn ng c tn ti nh l mt qu trnh tm l. N l i tng nghin cu ca tm l hc. Ngn ng s lun biu hin nhng c trng tm l cho tng ngi. S khc bit c nhn v ngn ng s c th hin ra cch pht m, cu trc ca cu v s la chn t biu t .
53
Tuy ngn ng v ng ngn c s khc bit nhng chng cng c mi quan h mt thit v tc ng qua li ln nhau. Khng c mt th Ting - ng ngn no li tn ti v pht trin c bn ngoi cc qu trnh ngn ng. Nu khng gn vi ngn ng th ng ngn s tr thnh ci v t ng m thi. Ngc li, qu trnh ngn ng cng s khng th c c nu khng da vo mt th ng ngn nht nh . S vn ng ca hot ng ngn ng c lin quan n tt c cc qu trnh tm l con ngi. N l hot ng tm l c tc dng t chc v iu chnh cc qu trnh tm l. S nhn thc th gii xung quanh v pht trin tr tu ca con ngi c thc hin bng con ng lnh hi cc tri thc do loi ngi to ra trong qu trnh pht trin x hi - lch s cng c bng ngn ng, nht l ngn ng vit. V vy, ngn ng c coi l yu t tinh thn quan trng nht th hin ton b ni dung v cu trc ca tm l con ngi ra bn ngoi. N cn c coi l thnh phn hu c ca hot ng nhn thc, ang din ra t thp n cao ca con ngi . Nh chng ta bit, mi hin tng tm l con ngi d n gin hay phc tp, c pht trin trnh thp hay cao u c s khc bit v cht so vi tm l ca ng vt. Chng c bn cht x hi - lch s. Mt trong nhng yu t quan trng quy nh s khc bit y chnh l nh vo hot ng ngn ng . Nh c ngn ng m cc qu trnh nhn thc cm tnh con ngi c mang mt cht lng mi. Ngn ng c nh hng r rt n ngng nhy cm ca cm gic. N quy nh nhng iu kin tc ng ca cc kch thch. V d, khi nghe nhng ngi khc sut xoa rng tri lnh qu th chng ta cng d cm thy lnh hn. Trong khi cm nhn cc thuc tnh v mu sc, m thanh, mi v... ca i sng, chng ta thng gi thm tn cc thuc tnh trong u. iu ny c tc dng lm cho cc cm gic m ta thu nhn c v chng thm r rng, m nt, nhanh, nhy hn . Cc cu trc ca ngn ng s c tc dng lm cho n tng trong u ta c ph hp vi cu trc ca s tri gic. Ngn ng s gip cho chng ta suy ngh v lm chnh xc ho nhng ci m ta tri gic c. Khi tch i tng ra khi bi cnh cng nh xy dng nn mt hnh nh trn vn v i tng tu theo nhim v ca tri gic, hot ng tri gic ca chng ta cng phi nh vo hot ng ngn ng. D c thc hin di dng ngn ng thm hay s biu t di dng li ni th s
54
ni ra thnh li cc nhim v khi tri gic v quan st s c tc dng lm cho s din bin ca cc qu trnh tr nn y v su sc hn. Khng c ngn ng th khng th c qu trnh quan st c. Quan st l s tri gic tch cc, c ch nh, c mc ch. Tnh c ch nh, c mc ch c ch th biu t, iu khin, iu chnh di dng ngn ng. Khng c ngn ng th tri gic ca con ngi khng c s khc bit v cht so vi s tri gic ca con vt, v n s lm mt i mt thuc tnh quan trng l tnh c ngha ca tri gic. Tnh c ngha ch c hnh thnh v biu t bng t trong hot ng ngn ng ca ch th m thi. Ngn ng cng c nh hng quan trng ti tr nh ca con ngi. Cc qu trnh to thnh vt trong tr nh u do t ng gy nn v c gn cht vi n. S ni ra thnh li nhng iu m mnh nh ghi nh lun lun c tc dng gip cho chng ta c th t chc tt c cc qu trnh ghi nh. Khng c ngn ng th khng th thc hin c s ghi nh c ch nh. S ghi nh c ngha hay my mc u s c ch th thc hin khi da vo phng tin ngn ng. Ngn ng c coi l cng c, phng tin, iu kin v kt qu ca t duy. Ngn ng c lin quan cht ch vi t duy ca con ngi. Chnh v ly ngn ng lm phng tin nn t duy ca con ngi c c s khc bit v cht so vi t duy ca ng vt. Khng c ngn ng th t duy ca con ngi s khng c tnh tru tng v khi qut c. Chnh v vy, K.Marx cho rng ngn ng l hin thc trc tip ca t tng . Con ngi khng ch c kh nng biu t nhng ngh ca mnh cng nh thu nhn ngh ca ngi khc khi da vo ngn ng m h cn bit cch suy ngh bng t na. Mi lin h khng tch ri ca t duy v ngn ng c th hin trong ngha ca cc t. Mi t u c mi quan h vi mt s vt nht nh gi tn n. Khi gi tn cc s vt, t ta nh thay th chng v do to ra c nhng iu kin tm l cn thit cho nhng hnh ng hay thao tc t duy i vi cc s vt y, c khi khng c mt ca chng. Ngha l hot ng t duy ca ta tin hnh thao tc vi nhng vt thay th hay cc k hiu ca chng. Tuy nhin cc t ng khng ch gi tn mt cch n gin s vt ny hay s vt kia m n cn c kh nng tch ra trong i tng cc du hiu xc nh cn c theo m tin hnh khi qut ho ni dung v chng. Nh vy, khng c ngn ng th khng th c hot ng t duy l lun - logic c.
55
Ngy nay, cc cng trnh nghin cu tm l hc v sinh l hc hin i khm ph ra rng bt k mt ngh no ca con ngi, d c mun hay khng mun pht biu n ra thnh li th cng u c hnh thnh bng ngn ng bn trong vi s tham gia ca nhng c ng ca b my ngn ng. Khi y trong i sng tm l ca ch th, hot ng ngn ng tri qua giai on ni bn trong - tin hnh chnh l ngay t bn trong. Cc c ng ngn ng ny u khng th nhn thy c bng mt thng. Chng c th ghi li c bng cc thit b c bit. Cc nghin cu bng thc nghim cho ngi ta thy rng khi ch th tin hnh gii quyt nhng nhim v t duy phc tp th qu trnh ni bn trong - khng pht thnh ting c din ra di hn v mt thi gian. Ngi ta cng nhn thy rng khi ch th phi suy ngh v nhng nhim v kh khn th cc c ng cu m trong hot ng ngn ng cng s c biu hin r rt hn so vi khi gii quyt cc nhim v d dng. Hot tnh cao nht ca h thng cu m ca hot ng ngn ng ca ch th c thy r vo lc h gp nhng tr ngi, gy cn trong t duy cng nh nhng iu kin i hi phi c phng php mi gii quyt nhim v. Tt c nhng s kin nu trn y ni ln rng, ch th khi tin hnh hot ng, t duy, nu khng c s tham gia ca ngn ng bn trong th cc ngh s khng th c hnh thnh. Tm li, trong i sng tm l ca con ngi, hot ng ngn ng c coi nh l mt phng tin, cng c khng th thiu c ca cc qu trnh t duy. i vi tng tng - mt qu trnh nhn thc l tnh khc cng vy. Ngn ng c mt vai tr quan trng trong qu trnh hnh thnh, biu t v duy tr cc hnh nh mi. Ngn ng s c tc dng gip cho con ngi lm chnh xc ho hn cc hnh nh ca tng tng ang c ny sinh cng nh tch ra trong chng nhng mt c bn nht, ri tin hnh gn kt, c nh chng bng t v gn gi li chng trong tr nh ca mnh. Ni tm li, hot ng ngn ng lm cho tng tng tr thnh mt qu trnh c thc v c iu khin. Trong gio dc - o to k thut ngh nghip, cn m bo nhng iu kin tt cho hot ng ngn ng k thut ca hc sinh c pht trin. Nhn chung trong cuc sng ca con ngi, ngn ng s thc hin nhng chc nng c bn sau y: 1) Chc nng ch ngha lm cho ngn ng ca con ngi khc vi s thng tin con vt. Con ngi dng qu trnh ngn ng ch chnh bn thn s vt - hin tng. Nhng t m ta dng trong qu trnh ngn ng u c gn cht vi
56
nng c tnh v s vt, hin tng m n ch ngha. Cn nhng m thanh do con vt pht ra u khng c tc dng ch cc s vt, hin tng. M chng ch biu th trng thi s hi, i kht, tho mn ca con vt. Do tnh cht ging nhau ca cc cch th hin y tt c cc c th trong cng mt loi m ting ku ca ng vt s khng th c c ni dung ca i tng; 2) Chc nng khi qut ho l c tnh ca ngn ng. Nhn chung cc t khng ch mt s vt - hin tng ring l m n dng ch ngha cho mt lot cc s vt hin tng chung nhau, nhng thuc tnh bn cht ca c mt lp i tng. Ni dung ca chc nng ny biu hin mi quan h cht ch gia ngn ng vi t duy. Ngn ng l hnh thc tn ti ca t tng v ngh. N c tn ti v vn hnh trong mt ch th nh l kt qu ca hot ng t duy tru tng logic; 3) Ngn ng thc hin chc nng thng bo. Hai chc nng trn ni ln mt bn trong ca ngn ng. Chc nng ny s ni ln mt bn ngoi ca ngn ng. Chc nng thng bo li gm c ba mt c bn l thng tin, biu cm v thc y hnh ng . Nhng chng ta c th c nhn xt chung cho rng ngn ng c hai chc nng chnh l cng c giao tip v cng c ca t duy. ng nh nh tm l hc X Vit li lc L.X. Vygotskij nhn nh rng, ngn ng cng nh cc h thng tn hiu khc, thot u n thc hin vai tr lm phng tin ca giao tip v ch sau y - trn c s , mi tr thnh cng c ca t duy iu chnh hnh vi mt cch c ch nh ca ch th . Ni mt cch khi qut, ngi ta c th chia ngn ng lm hai loi l ngn ng bn ngoi v ngn ng bn trong. Ngn ng bn ngoi c coi l th ngn ng hng vo ngi khc. N c coi l phng tin dng truyn t v tip thu t tng. Ngn ng bn ngoi li bao gm hai loi l ngn ng ni v ngn ng vit . Ngn ng ni c coi l loi ngn ng hng vo ngi khc, biu hin bng m thanh v c tip thu bng phn tch quan thnh gic. Ngn ng ni l hnh thc ngn ng c s nht ca lch s loi ngi. Trong s pht sinh c th th ngn ng ni c trc. Ngn ng ni cng oc bao gm hai loi l ni i thoi v c thoi. Ni i thoi l th ngn ng c dng gia hai hay mt s ngi vi nhau. Trong , lc ny th ngi ny ni v ngi kia nghe, cn lc khc th ngi kia ni v ngi ny li nghe. Loi ngn ng ni i thoi cng mang nhng c im tm l ring ca n. Trong qu trnh i thoi s lun c s thay i v tr v vai tr ca mi bn. Chnh s
57
thay i c tc dng ph tr, lm cho hai bn d dng hiu nhau hn. Trong ngn ng ni i thoi th ngi ni v ngi nghe lun lun c nghe v thng c trng thy nhau nu l i thoi trc tip. Trong i thoi, ngoi ting ni ra, ngi ta cn dng cc phng tin ph khc b tr cho ngn ng nh c ch, iu b, nt mt. Cn trong trng hp ngi ta dng i thoi gin tip nh ngn ng qua in thoi, th tn th s n khng c c im ny. Khi i thoi, ngi ni c th thy c trc tip nhng phn ng ca ngi nghe, t , h c th s iu chnh li ni ca mnh cho hp l. Ngn ng ni c thoi c i hi mt s yu cu ngt ngho hn so vi ngn ng ni i thoi. Khi , ngi ni phi c s chun b trc v ni dung, hnh thc v kt cu logic ca nhng iu nh ni. Nhiu khi h cng phi tm hiu trc i tng. Ngn ng ni ca ch th phi m bo c tnh trong sng, hm xc, c thin cm, d hiu, chnh xc. Ngn ng ni c thoi c th s gy ra nhng cng thng nht nh cho c ngi ni ln ngi nghe. Khi tin hnh hot ng ngn ng, ngi ni va phi chun b trc nhng vn s ni trn va phi theo di ngn ng ca chnh mnh v nhng phn ng ca ngi nghe. Cn ngi nghe th phi tp trung ch trong mt thi gian di nn d sinh ra mt mi . Ngn ng vit c coi l th ngn ng tn ti hng vo ngi khc. N c biu hin bng cc k hiu ch vit ngi c tip thu bng phn tch quan th gic. Ngn ng vit s cho php con ngi tip xc c vi nhau mt cch gin tip trong nhng khong khng gian v thi gian ln. Ngn ng vit c nhng yu cu nht nh i vi c ngi vit ln ngi c. Trong ngn ng vit, ngi vit khng th s dng nhng phng tin ph dng h tr nh ging ni, c ch, iu b, nt mt. Khi vit, khng phi lc no tc gi cng bit trc c mi phn ng ca ngi c i vi iu mnh vit ra, v h khng nghe, khng nhn thy c gi. Thng tc gi cng khng bit c g v h c m c gi li rt ng, nhiu ngnh - gii nn cng c nhiu kh khn trong vic xc nh ni dung trnh by sao cho ph hp. V pha ngi c, cng c nhng kh khn nht nh. H khng th by t c kin ca mnh mt cch trc tip. V vy, khc phc ht nhng kh khn trn, ngn ng vit ca ch th khi trnh by phi t c nhng yu cu c th nh phi vit t m, chnh xc, tun th y cc quy tc ng php, chnh t v logic .
58
Ngn ng vit cng c hai loi l vit i thoi mt cch gin tip qua th t v vit c thoi nh sch, bo . Ngn ng bn trong c coi l th ngn ng dng cho v hng vo chnh mnh. N lm phng tin tm l gip cho con ngi tin hnh suy ngh, t iu chnh, t gio dc c mnh. Ngn ng bn trong khng phi l phng tin ca giao tip. N c tn ti nh l ci v t ng ca t duy. Khc vi ngn ng bn ngoi, ngn ng bn trong c mt s c im c o sau y: 1) N khng c pht ra thnh m thanh. y ch l mt c im ca ngn ng bn trong m thi. N cha ni ln ht c nhng c trng ca ngn ng bn trong. V vy, ngi ta nu ch cn c vo c im ny m cho ngn ng bn trong l ngn ng thm th khng chnh xc. Bi l ngn ng mt khi khng c pht ra thnh ting th n cha hn l ngn ng bn trong thc s; 2) Bao gi n cng c din t mt cch rt gn v c ng. Thng thng c mt cu hon chnh s c biu t rt ngn ch cn n mt t m thi; 3) N c tn ti di dng nhng cm gic vn ng do c ch thn kinh c bit ca cc vng Broca, Vecnike, Djrine trong v no tri ca ch th quy nh. Tuy c s khc bit nh vy nhng ngn ng bn trong vn c mi lin h cht ch vi ngn ng bn ngoi. Ngn ng bn ngoi c coi l ngun gc ca ngn ng bn trong. N c trc ngn ng bn trong. Ngn ng bn trong l kt qu ca qu trnh ni tm ho ca ngn ng bn ngoi. Theo quan nim hin i, ngn ng bn trong c tn ti hai mc l ngn ng ni bn trong v ngn ng bn trong thc s. mc th nht th cc hot ng ngn ng bn trong vn gi nguyn cu trc ca ngn ng bn ngoi nhng ch khng pht ra thnh ting m thi. mc th hai th ngn ng bn trong mi c y cc c im nh nu trn (B.C. Benediktov, 1974) . 2. ch v hnh ng ch a. Khi nim chung v ch (Will) ch ca ch th c coi l mt nng ng ca thc, biu hin nng lc thc hin nhng hnh ng c mc ch, i hi phi c s n lc khc phc kh khn v kin tr thc hin mc ch . Nng lc ny khng phi t nhin m ai cng
59
c c nh nhau. ch c vn hnh trong i sng tinh thn ca ch th nh l mt phm cht tm l ca c nhn, mt thuc tnh tm l ca nhn cch. L mt hin tng tm l ca ch th, ch cng l s phn nh hin thc khch quan ca no. ch ca ch th lun lun phn nh mc ch ca hnh ng. Nhng mc ch ca hnh ng khng phi l t nhin m c. N do cc iu kin ca hin thc khch quan quy nh. ch ca ch th c coi l s phn nh cc iu kin ca hin thc khch quan di hnh thc cc mc ch hnh ng . N c tn ti v vn hnh trong ch th nh l mt nng ng ca thc. ch c coi l hnh thc tm l iu chnh hnh vi tch cc nht con ngi. ch kt hp c trong mnh c mt nng ng ca tr tu ln tnh cm o c. Chnh v vy, nh sinh l hc Nga I.M. Xechenov cho rng ch l mt hot ng ca tr tu v tnh cm o c . ch ca con ngi s c hnh thnh v bin i tu theo nhng hon cnh x hi - lch s cng nh nhng iu kin vt cht ca i sng x hi. Tnh cht ca nhng mc ch v ca nhng ng c i vi hnh ng con ngi c quyt nh bi ch h s i din cho quyn li ca ai. Trong , n c s ph hp, hi ho gia cc mc ch c nhn v x hi. Trong khi thc c mi lin h gn b ca mnh vi cng ng, con ngi s bt mi hot ng ring ca c nhn mnh phi phc tng hot ng chung ca x hi. Trong hot ng cng nhau v giao tip nhm, h s bt nhng quyn li c nhn ca mnh phi phc tng nhng quyn li ca dn tc. Gi tr chn chnh ca ch khng phi ch ch phm cht ca n nh th no - tc l n cao hay thp, mnh hay yu m cn ch n c hng vo ci g. Cho nn trong dy hc, gio vin cn phi bit phn bit c mc ca ch vi ni dung o c ca n hc sinh ra sao. Ch nhng con ngi no c ch c gio dc v o c th n mi c th gip cho h thc hin tt nhng chuyn bin to ln, nhng s nghip v i. ch c lin h cht ch vi cc mt, cc chc nng khc ca i sng tm l con ngi. Nhn thc ca con ngi s hng vo phn tch, tng hp, tru tng ho, khi qut ho cc n tng cng cc tri thc m ta thu nhn c t mi trng xung quanh cng c trong tr nh v ch bin qua t duy. Nhng tri thc ny s thng bo
60
v nhng ci ang c v tn ti thc xung quanh chng ta. Nhn thc s lm cho ch c ni dung tr tu, l tr. Ni dung ca ch s c nm trong cc khi nim, cc biu tng do t duy v tng tng em li. ch c coi nh l mt c ch khi ng v c ch c sc cho mi hnh vi, c ch v thi ca ch th. S iu chnh ca ch i vi hnh vi s lun lun c tc dng nh hng mt cch c thc cho cc n lc tr tu, th cht t ti mc ch v kim ch hot ng khi cn thit. Trong i sng hng ngy, ta c th gp nhng ngi m h c s hot ng mnh lit, th hin s kin tr trong vic vn ti mc ch nhng bn thn mc ch li khng quan trng, nh mn. S n lc to ln thng c s dng mt cch v ch, v c mt ci g khng c h tnh ton. C ngi c "u c" suy ngh chn chn v tm ra c nhng con ng ng n thc hin iu m mnh suy ngh. Nhng h li khng thc hin c quyt nh v khng c s n lc ch. S iu chnh ca ch i vi hnh vi ca h tht qu yu t. Nhn thc hay hiu c mt ci g khng c ngha l ngi ta s hnh ng nh ci m mnh hiu. ch ca con ngi cn c quan h mt thit vi tnh cm. ch cng l mt nng ng ca thc i vi s biu th thi ca ch th. Hot ng ca chng ta c chi phi khng phi ch bi nhng ci m mnh tri gic, hiu bit c. N cn b quy nh bi nhng xung ng, th nghim c ny sinh do tri gic v hiu bit mang li. Tnh cm thc hin vai tr kch thch hnh ng. Nhng rung ng ca ch th li c th l mt phng tin km hm hnh ng. Bn thn tnh cm cng chu s kim sot ca ch. Trong thc t cuc sng, hot ng v giao tip nhiu khi con ngi phi thc hin nhng hnh ng tri vi tnh cm ca mnh. Con ngi s phi u tranh vi nhng au thng, mt mt, s tc gin, nim vui mnh lit hay tin hnh bp s cm ut hoc ni xung nu chng cn tr cng vic. C tt c nhng iu trong i sng tm l ca ch th l nh ch. Chnh mt ny, ch th hin mt trong nhng chc nng chnh l c ch - dng thc km hm nhng biu hin tm l ra hnh vi v quan h ca ch th. ch c coi l mt phm cht quan trng ca nhn cch. N c th hin ra trong tt c cc loi hnh hot ng, giao tip v cuc sng ca con ngi.
61
Nh c ch, con ngi mi c th t chc c hot ng bin i t nhin x hi, to ra nhng gi tr vt cht - tinh thn, thc hin nhng bin i v c nhng pht minh khoa hc - k thut. ch lm cho con ngi c c sc mnh phi thng vt qua mun vn kh khn, tr ngi tng nh khng vt ni. Hnh nh vt kh sng to k thut ca Edinson, dng chn hc ca Nguyn Ngc K, ng n ca Nguyn c Thun v hc ting Nga dch sch ca Phm Hng Sn ni r vai tr ca ch i vi hot ng . Ch ngha duy ch cho rng v bn cht, ch l t do, c sc mnh tuyt i v quyt nh tt c. Ngc li, quan nim ca thuyt quyt nh lun my mc li cho rng ch ca con ngi li b ph thuc rt cht ch v hon ton vo mi trng xung quanh. Quan nim ny ph nhn s t do ca ch. Theo h, con ngi hon ton b ph thuc vo hon cnh. Do , quan nim ny s dn n vic xem xt nhng vn ca ch theo quan im ca thuyt nh mnh. Quan nim duy vt bin chng cho rng ch ca ch th c c s vt cht di dng nhng qu trnh thn kinh ca no. Khng th tch ri vic tm hiu cc vn ca ch khi qa trnh vt cht l s hot ng ca no b. ch cng nh ton b thc ca ch th u c coi l s phn nh hin thc khch quan ca no b . Mc ch ca cc hnh ng ca con ngi s c phn nh trong ch. Ni dung ca ch do nhng iu kin c th ca hot ng khch quan quy nh. Trong khi iu khin hnh vi t c mc ch , ch ca ch th th hin tnh tch cc v s t do tng i ca mnh trong vic la chn cc phng tin, bin php nhm thc hin c mc ch . Nh vy, quan nim ca quyt nh lun bin chng khng ph nhn tnh t do ca ch. T do c coi nh l s nhn thc c ci tt yu . S iu chnh ca ch i vi hnh vi ca con ngi l do nhng iu kin sng v lao ng ca h quy nh. ch lun lun th hin c tnh tch cc c thc ca c nhn. Tnh tch cc ny ca nhn cch c vn ng c mc ch l tc ng mt cch c k hoch n thc iu khin hnh ng, quan h ca ch th.
62
Trong hot ng v giao tip, con ngi s phi hnh thnh cho mnh nhng phm cht cn thit ca ch, c trng cho nhn cch h. N c ngha rt to ln cho i sng v lao ng. Nh c nhng phm cht ny ca ch m con ngi s tr nn tch cc thc hin nhim v hot ng - giao tip hn. iu gn lin vi s u th trong hot ng ca cc qu trnh hng phn trn v no ca ch th. C nhng phm cht ch li c th hin trong s c ch, km hm, dp tt cc qu trnh tm l v cc hnh ng m ch th mong mun. Nt c trng ca ch con ngi s c cc phm cht c bn nh tnh mc ch, tnh c lp, tnh quyt on, tnh kin cng. Tnh mc ch l mt phm cht rt quan trng ca ch. l kh nng ca con ngi bit ra cho qu trnh hot ng, giao tip v cuc sng ca mnh nhng mc ch gn v xa. Sau , ch th li bit bt hnh vi v quan h ca mnh phi phc tng cc mc ch y. Tnh mc ch ca thc ngi s b ph thuc vo th gii quan v nhng nguyn tc o c ca h. Tnh mc ch ca ch th s to ra c nhng c s nh hng y , ng n cho mi hnh ng v quan h ca h trong cuc sng. l nng lc ca ch th t quyt nh v thc hin hnh ng, quan h nh d nh m khng chu nh hng ca mt ai. Khi c tnh c lp s khng loi tr vic con ngi t gic nghe theo nhng kin ca ngi khc v chp nhn nhng li khuyn ca h, nu ng . Ngi c ch c lp cng khng phi l ngi d b m th. Tnh d b m th l mt phm cht xu ca con ngi. Ngi c phm cht ny s qu d dng t b kin ca mnh vui v phc tng ngi khc. Ngi c tnh c lp khng ging vi loi ngi c ci gi l tnh bng bnh, tnh ph nh, bt lun ng hay sai. Tnh d b m th s thc y con ngi i vo thc hin nhng hnh ng khng ph hp vi nh v nim tin ca h. Tnh ph nh thc y h i n vic thc hin nhng hnh ng khng suy ngh a n kt qu tri ngc mt cch v nguyn tc. c hai loi ngi ny u khng phi l nhng ch th th hin c cc du hiu ca sc mnh ch m l yu ui trong vic t hnh ng, t quan h mt cch thiu thc. l kh nng ch th bit a ra c nhng quyt nh kp thi v cng rn, khng c nhng dao ng khng cn thit. Tnh quyt on ca ch ch th c th hin trong nhng hnh ng c cn nhc mt cch c cn c chc chn. Khi quyt
63
on, con ngi s tin tng su sc rng mnh s phi lm nh th ny m khng th nh th khc. K nng th hin tnh quyt on l mt phm cht quan trng ca ngi gio vin. A.X. Macarenco tng ni rng, bit a ra mt yu cu quyt on khng thay i, khng nhn nhng hc sinh phi nhng b v hnh ng theo nh ci m n cn phi lm l mt iu quan trng trong cng tc gio dc. Tin ca tnh quyt on trong ch l tnh dng cm. Ngi c tnh quyt on s phi lun lun dm thc hin hnh ng cng nh quan h c suy ngh nhanh chng, ng lc, khng c dao ng v hoi nghi vo quyt nh ca mnh. Phm cht ca tnh kin cng trong ch ca ch th c th hin k nng t c mc ch ra d cho con ng i ti chng c lu di v gian kh n u chng na. N biu hin s khc phc nhng tr ngi bn ngoi v bn trong kin tr thc hin mc ch ca ch th. Ngi c ch s c kh nng duy tr s n lc mt cch ngoan cng, khng mt mi. Kh khn m ch th gp phi ch c tc dng lm tng thm s mong mun tip tc cng vic h m thi. Chng ta khng c ng nht tnh bn b vi s l lm ca mt s ngi. trng hp ny, con ngi c tnh ng bng khng c kh nng t b s quyt nh sai lm do tnh t i nh nhen ca mnh. Ngi bng bnh - l lm hon ton thc c rng mnh sai, hiu c hnh ng ca mnh l khng ng nhng vn ngoan c tip tc quan im sai . Thc ra k l lm l km ch. Ngi c tnh bn b cng khng phi l bng bnh. nhng ch th bit kin tr, bn b v dng cm thc hin hnh ng quan h t mc ch nh s c ca tnh kin cng. Tnh t ch th hin nhng kh nng m ch th bit lm ch c bn thn. Trong khi duy tr c s kim sot y ca thc i vi ton b hnh vi v quan h ca mnh, ngi bit t ch s thng c nhng thc y khng mong mun do tc ng ch quan - khch quan, nhng tc ng c tnh cht xung ng - xc ng mnh. Tnh t ch s lm cho con ngi bit t ph phn mnh, gip h trnh c vic thc hin nhng hnh vi - quan h khng suy ngh. l nng lc ca ch th bit t nh hng, thc hin v kim tra hnh ng ca mnh mt cch c thc nhm thc hin c mc ch nh . b. Hnh ng ch v khng ch ch c coi l mt phm cht tm l quan trng ca nhn cch. Nhn cch v cc phm cht ch ca h s c th hin trong cc hnh ng, c ch nhm thc
64
hin mt mc ch ra t trc. Nhng hnh ng ca ch th c iu chnh bi ch s gi l hnh ng ch . b1. Hnh ng ch Khi gii quyt nhim v hot ng, ch th s c nhiu loi hnh ng khc nhau. Khng phi hnh ng no ca con ngi cng s c coi l hnh ng ch. Cc nh tm l hc chia chng ra lm ba loi hnh ng ch khi cn c theo s c mt y hoc khng y ca cc c tnh sau y trong hnh ng: 1) Trong hot ng tm l ca ch th c mc ch c ra t trc mt cch c thc; 2) Bng t duy, ch th c s la chn phng tin, bin php thc hin mc ch; 3) Trong thc ca ch th c s theo di, kim tra, iu khin - iu chnh, s n lc khc phc nhng kh khn, tr ngi bn ngoi - bn trong trong qu trnh thc hin mc ch . Theo cc nh tm l hc, ch th c ba loi hnh ng ch nh sau: 1) Hnh ng ch n gin c coi l nhng hnh ng c mc ch r rng nhng nhng c im sau khng th hin y hoc khng c. Loi ny cn c gi l hnh ng c ch nh hay hnh ng t ; 2) Hnh ng ch cp bch c coi l nhng hnh ng s xy ra trong mt thi gian ngn ngi i hi ch th phi c s quyt nh v thc hin n trong chp nhong. Trong hnh ng ch loi ny, cc c im trn ta nh ho nhp vo nhau, chng khng c phn bit r rng; 3) Hnh ng ch phc tp c coi l loi hnh ng ch in hnh. Trong , c ba c im trn u s c th hin mt cch y , r rng khi ch th thc hin hnh ng. ch ca con ngi s lun lun c bc l ra mt cch r rt trong loi hnh ng ch phc tp ny. Hnh ng ch in hnh l loi hnh ng c hng vo nhng mc ch m vic t ti chng i hi ch th phi c s khc phc nhng tr ngi. Do , trong tin trnh thc hin hnh ng, ch th phi c s hot ng tch cc ca t duy v nhng n lc ch c bit. ch mt khi c vn hnh trong hot ng tm l s lun kch thch tnh tch cc ca con ngi. Vic thc hin thnh cng mt lot hnh ng s gy ra mt trng thi tin tng v kch thch s pht trin ca nhng phm cht ch ca nhn
65
cch. Phm cht ca nhn cch li c biu hin r trong hnh ng, hnh vi v quan h ca con ngi . Phn tch cu trc ca hnh ng ch s cho php chng ta nhn thy s biu hin cng mt lc c mt lot c im ca nhn cch con ngi. Trong hnh ng ch in hnh, ngi ta c th phn ra ba giai on nh nh chun b, thc hin v nh gi kt qu hnh ng. Chun b l giai on ca hnh ng tr tu m ch th phi dng t duy cn nhc cc kh nng khc nhau cho vic thc hin nhim v. Giai on ny c bao gm cc khu nh sau : 1) Ch th suy ngh t ra v thc r rng v mc ch ca hnh ng; 2) Ch th tin hnh lp k hoch v la chn phng php cho vic thc hin hnh ng; 3) Ch th ra quyt nh hnh ng. Mi hnh ng ch ca con ngi u phi c bt u t vic ra v thc r rng v mc ch ca hnh ng. Trc khi hnh ng, con ngi phi cn nhc trong t duy thc r rng xem mnh hnh ng lm g v mnh mun t ti ci g trong hnh ng? ng thi, ch th cn phi hnh dung trc c kt qu ca hnh ng m mnh ang ch i. Nhng ci kch thch gy ra mi hnh ng ch th u bt ngun t nhu cu. ch th c nhu cu hiu bit, nhu cu giao tip, nhu cu gii tr... Nhu cu s quy nh mc ch ca hnh ng v thc y vic thc hin n. Nhu cu s c phn nh trong thc ca con ngi nhng mc khc nhau. mc hng, nhu cu ca ch th s c phn nh trong thc mt cch m m, cha r rng. Ngi ta ni n m m l v nhu cu ca ch th trng thi rt yu t. Nhng tn hiu ca n khng c phn nh mt cch y , r rng trong thc ca ch th. mc mun th nhu cu c thc ca ch th phn nh r rng hn. y, con ngi xc nh c i tng ca nhu cu nhng cha tm thy c con ng, cch thc thc hin mc ch . n mc nh th nhu cu c ch th thc mt cch y . Trong nh, con ngi xc nh r c mc ch v con ng thc hin hnh ng. Khi ni rng mnh c nh lm mt vic g tc l ta sn sng thc hin hnh ng.
66
Trong cuc sng, hot ng v quan h, c th, con ngi s c nhiu nhu cu khc nhau c xut hin cng mt lc. Do , h c th cng mt lc phi tin hnh suy ngh ra nhiu mc ch khc nhau cho hnh ng ca mnh. Trn thc t, mi hnh ng ca con ngi thng li ch thc hin c mt hay hai mc ch no m thi. Trong qu trnh ra mc ch cho hnh ng, c th, ch th s din ra s u tranh bn thn chn ly mt mc ch no y trong s nhiu mc ch cng c cp. Nhu cu no ca ch th c h thc mt cch su sc s tr thnh ng c ca hot ng. V vy, s u tranh bn thn cn c gi l u tranh ng c. Khi thc hin nhim v ca cuc sng, hot ng, giao tip lun c s u tranh gia cc nhu cu ca c nhn v ca tp th, gia tnh cm vi l tr, gia ci sng vi ci cht, gia ci an v ci nguy, gia ci mnh thch - mun vi ci c th v ci cn phi v.v... Trong s u tranh ng c th vn hiu bit cng nh kinh nghim, kh nng nhn thc v tnh cm ca nhn cch s gi vai tr quyt nh. S ch bo, khuyn nh ca ngi ln, ca bn b c uy tn cng nh d lun x hi s c mt vai tr kh quan trng khi ch th quyt nh cc la chn. Khu tip theo ca hnh ng ch l tin hnh lp k hoch nhm thc hin mc ch vi nhng phng tin v bin php c th, hp l. Khi ch th tin hnh lp k hoch, la chn bin php s c th ny sinh ra nhng kh khn, tr ngi nht nh. C nhng kh khn khch quan v ch quan m ch th s phi vt qua. y, trong hot ng tm l ca ch th s li din ra s u tranh bn thn. Kt qu ca s u tranh ng c ny ca ch th s a n mt quyt nh. Giai on chun b ca ch th c kt thc bng s quyt nh hnh ng. Ngi ta ra quyt nh c ngha l h ch dng li mt mc ch cng nh nhng phng php, phng tin hnh ng thc hin theo mt k hoch nht nh. Sau khi quyt nh, mi s cng thng ny sinh trong qu trnh u tranh bn thn v u tranh ng c ch th s c gim xung. Con ngi s cm thy hon ton nh nhm nu nh s quyt nh c s ph hp vi nguyn vng, ca mnh v nh vy h cm thy hi lng, vui sng. Khi s quyt nh khng hon ton ph hp vi nhng c mun v hy vng ca con ngi cng nh khng c s thng nht hon ton vi ni dung ca mc ch th bn thn vic quyt nh cng s c tc dng lm h thp s cng thng cho ch th.
67
Khi giai on chun b kt thc th con ngi s tip tc tin hnh vic thc hin quyt nh . y l giai on quan trng. S thc hin quyt nh c th c thng qua cc hnh thc hnh ng bn ngoi v km hm cc hnh ng bn ngoi. N cn c ngi ta gi l hnh ng ch bn ngoi v hnh ng ch bn trng. thc ca ch th s ch o tin trnh thc hin hnh ng theo mt k hoch nh c s la chn phng tin, iu kin thc hin thao tc. ch c duy tr nhm t mc ch trong thc tin thng qua vic khc phc tr ngi. Khi mc ch t, nhng kh khn c khc phc, con ngi s cm thy tho mn ln lao v mt o c v s c gng tin hnh nhng hot ng mi c nhng thnh cng mi . Khi hnh ng, ngi ta thng s gp nhiu kh khn, tr ngi v c ch quan ln khch quan. N i hi ch th phi c c s n lc ch ng k. Ngha l hnh ng ch ca ch th s c thc hin vi mt s cng thng t nhiu. S n lc ch ca ch th s c mt tt c cc khu ca mt hnh ng ch . Ni chung, cng ca s n lc ch v tnh bn vng ca n s b ph thuc vo nhiu yu t. Trc ht phi k n cc yu t tinh thn nh th gii quan, xu hng - t tng ca c nhn, ngha x hi ca cc nhim v m h s phi gii quyt. Mi lin h tinh thn ny vi ch l trc tip. Tm th ca ch th i vi hot ng v kt qu ca hot ng l nhn t c nhng nh hng c bn n cht lng thc hin hot ng. Mc cng thng ca s n lc ch ca ch th cn b ph thuc vo kiu kh cht. Ngi thuc kiu kh cht nng ny, hot bt s c kh nng chu ng nhng cng thng tt hn ngi thuc kiu kh cht u t khi thc thi hnh ng. S n lc ch ca ch th s c biu hin tu theo mc ny sinh v pht trin ca cc kh khn, cng thng. ch ca nhn cch ch c rn luyn trong u tranh, th thch ca nguy nan th mi tr nn mnh m. Kt qu hnh ng ca ch th thc s l kt tinh ca c mt qu trnh vn hnh ca ch ca h. Sau khi hnh ng ch c thc hin, con ngi bao gi cng c s nh gi xem cc kt qu ca hnh ng t c ra sao. Vic nh gi ny l cn thit gip h rt ra c kinh nghim cho vic thc hin nhng hnh ng v sau. S nh gi ny ca ch th c biu hin trong nhng phn on c bit nh s tn thnh, bin h hoc ln n v quyt nh chn v hnh ng thc hin. S nh gi xu s thng c xy ra cng vi nhng rung cm nui tic v
68
hnh ng thc hin hoc nhng rung cm xu h, hi hn ca ch th. S nh gi tt s thng c xy ra cng vi cc rung cm tho mn, hi lng, vui sng ca ch th. Lun c s kim tra, nh gi ca thc ca ch th i vi tin trnh v kt qu thc hin hnh ng ca mnh. S nh gi v kt qu thc hin cc hnh ng ca ch th hoc ang thc hin s c tin hnh theo quan im chnh tr - x hi cng nh o c, thm m.v.v... ca h. Nhng rung cm v phn on ca h trong nh gi s th hin rt r th gii quan, tm th, nguyn tc o c, tnh cch v hng th ca ch th. Khng phi ch c c nhn m x hi cng c s tham gia vo vic nh gi kt qu ca hnh ng. S nh gi ca x hi i vi hnh ng ca con ngi s c th hin r trong vic ph bnh v t ph bnh. Vic nh gi ng c tin trnh v kt qu hnh ng s c ngha thc tin to ln trong hot ng ca con ngi. Chnh cng vic s tr thnh ng c i vi hot ng tip theo. S nh gi xu s thng dn n vic nh ch hoc sa cha cc hnh ng hin ti ca ch th. S nh gi tt s c tc dng kch thch vic tip tc, tng cng v ci tin hnh ng ang c ch th thc hin. S nh gi ny bao gi cng c thc hin theo nhng tiu chun xc nh. Qua s phn tch cu trc ca mt hnh ng ch in hnh, chng ta thy rng trong giai on u tin c s tham gia ca nhiu qu trnh tm l nhng t duy li c vai tr quyt nh. Cn trong giai on th hai th k nng, k xo, nng lc t chc li gi vai tr quyt nh. Khi gp cc kh khn, tr ngi th vai tr tch cc li thuc v t duy. Nh c t duy, con ngi s bit cch tm ra c phng thc gii quyt ng cc tnh hung m mnh s gp phi khi hnh ng. giai on thc hin hnh ng, n s th hin r c s n lc ch - mt yu t cn thit khc phc nhng mt mi v s tr ngi bn ngoi. Giai on th ba ca hnh ng ch ny s lin quan r rt vi t duy, tng tng, cm xc, xu hng v tnh cch ca con ngi. Ton b cc phm cht ca nhn cch ca con ngi u s c bc l r trong cc giai on ca mt hnh ng ch . b2. Hnh ng khng ch Hnh ng khng ch l hnh ng c chung cho c ngi v ng vt. N mang tnh t nhin, khng qua khu phn tch, tng hp, khng cn n s n lc ch.
69
V d: Nh ta git mnh khi c ting ng bt ng, nhm mt khi c vt l chm vo mt, ht hi khi ht phi hi l v cc hnh ng bn nng nh b v.v iu kin gy ra hnh ng khng ch l s kch thch trc tip ca i tng vo cc gic quan v nhng phn x khng iu kin c thc hin. Cc hnh ng ny u c ch xt v phng din bo v s tn ti c th. II. trng thi tm l Trng thi tm l c hiu l nhng hin tng tm l c cng xc nh, lun lun i km theo cc qu trnh, thuc tnh tm l khc, c tc dng lm tng hay gim hiu sut biu hin ca chng. Trong i sng tinh thn ca ch th c cc trng thi tm l nh tm trng, xc ng, say m, lo lng, cng thng, tm th, ch .v.v... Trng thi tm l c vai tr quan trng trong cuc sng, hot ng, giao tip ca ch th cng nh to iu kin tm l cn thit cho s vn hnh ca cc qu tnh v thuc tnh tm l khc. y, chng ta i su tm hiu nhng vn ca tm l hc ch . 1. Khi nim chung v ch (Attention) a. nh ngha Mt chi sc s, pht ra m thanh l l s c th lm cho tr quay u v hng v chm ch nhn, nghe. Hin tng c I. Pavlov gi l phn x nh hng. N c coi l dng n gin nht ca ch . Khi y, trong no ca ch th xut hin mt trung tm hng phn u th, m bo phn nh c mt cch r rng cc kch thch ang tc ng vo gic quan ta . Trong mi trng xung quanh, lun lun c v vn s vt tc ng m s quan tm ca mi chng ta li kh a dng, c th bin i theo thi gian v khng gian. Trong iu kin nh vy, chng ta s phi tin hnh mi hot ng cn thit cho nhim v hng ngy theo mt thi kho biu xc nh. V vy, con ngi s lun lun phi bit cch chn la s vt tp trung thc vo mt i tng hay thuc tnh no ca s vt m tin hnh tt hot ng phn nh ca mnh. Lc , ta c mt hin tng tm l c bit c gi l ch . Ch c coi l s tp trung ca thc ca
70
ch th vo mt i tng, s vt... nh hng cho hot ng nhm m bo nhng iu kin thn kinh - tm l cn thit cho n c tin hnh phn nh c kt qu. b. Biu hin ca ch Trong thc t, c nhng ngi khng c kh nng ch , hay qun c ta gi l ngi ng tr. Nhng cng c khi v qu tp trung thc vo ci ny m c th li hay qun mt cc ci khc. l hin tng ng tr bc hc. Nh gio dc Nga Usinxkij tng kt v nu ra mt nguyn tc s phm cho rng ngi dy ng c ni khi ngi hc cha ch nghe. Ngi gio vin phi bit cch iu khin c ch ca hc sinh. Chng ta cn bit cch phn bit c s ch tht, v ch , khng ch tht v v khng ch ca cc em trong hc tp. Ch c th hin ra bn ngoi nt mt, ng tc khi ch th tri gic nh chm chm, nhn khng chp mt, vnh tai, h hc ming khi nghe nhn trn, chau my khi suy ngh, nh li hoc tng tng, nhn vo chn xa xm c v l ng, m chiu, ngi im thin tht, ngy ngi ra m nghe. Mt khc khi tp trung ch vo mt ci g nh nghe ht th c th c nhng c ng theo tng nh ming nhm theo li ca, chn g nhp theo nhp iu ca bi ht. Khi ch th tp trung ch mt cch lu di v cng thng th bn trong c th, s h hp tr nn nng hn, tha hn, ht vo ngn hn, th ra di hn, i khi xy ra s ngng th hon ton. Tuy nhin, trong sinh hot nh gi trng thi ch ca mi ngi, ngi ta li ch yu da vo du hiu bn ngoi. Nhiu khi du hiu bn ngoi khng ni ng s thc bn trong. C trng hp hc sinh chm ch nhn ln bng nhng li suy ngh v mt iu g khc hoc rt ch nhng kt qu hc tp li km. Khi ch th thc hin nhim v ca qu trnh nhn thc, nhiu khi c nhng biu hin ca du hiu bn ngoi khng ng vi s thc bn trong nh hin tng v ch , v khng ch . Qua tin hnh kim tra, nh gi kt qu hc tp, nh s phm s bit rng hc sinh c ch thc hay khng 2. Cc loi ch C loi ch ch yu do cc tc ng bn ngoi gy ra. C loi ch ch yu li do bn thn ta ch ng to nn. Loi th nht c chng ta ni n l ch khng ch nh, cn loi th hai - ch c ch nh.
71
Ch khng ch nh s c th c xut hin l tu thuc vo mt s c im ca kch thch nh s mi l, tc ng mnh v hp dn. mi l ca kch thch ni chung v vt kch thch m cng mi th n cng d gy ra ch khng ch nh. Ngc li, vt kch thch cng b dp khun bao nhiu th n s cng mau lm mt kh nng ch khng ch nh ca ch th by nhiu. Kh nng ch ca con ngi lun b ph thuc vo cng kch thch ca vt. Theo quy lut ca cng tc ng i vi hot ng thn kinh th kch thch cng mnh, hng phn do n gy ra s cng ln. Do vy, n s d dng to ra cho ch th kh nng ch khng ch nh. Nhng nu kch thch m qu mnh, chng s thng lm xy ra ch th nhng phn ng au nh chi tai, chi mt.v.v... Nhng khi no v no ca ch th bt u chuyn t trng thi hng phn sang trng thi c ch nh khi sp ng th quy lut cng s li c din ra theo pha tri ngc. Tc l cng ca vt kch thch v mc hng phn ca ch th s t l nghch vi nhau hoc h s c pha cc k tri ngc. iu c ngha l khi khng c kch thch ca vt m ch th li c hng phn.v.v... ngi, tnh cht ca cc phn ng v mc ch s b ph thuc vo cng kch thch mt cch tng i. C iu trong hot ng tm l l do nh hng ca cc hin tng tm l v sinh l thn kinh khc tc ng ti nh hng th, nhu cu, xc cm.v.v... ca ch th m sinh ra. Trong khi ch , hp dn ca vt kch thch s l s biu hin tng hp ca c hai c im trn. N c th hin mc ph hp i vi tm th ca ngi b tc ng v cng s d gy ra s t m cho h. Ch c ch nh c hiu l s nh hng hot ng do bn thn ch th t t ra. Khi bn thn xc nh r mc ch hnh ng khng b tu thuc vo i tng kch thch c mi l hay quen thuc, c cng mnh hay yu, hp dn hay khng m chng ta vn s tp trung hon ton c thc vo i tng, s vt. iu biu th kh nng ca ch th duy tr thc t mc tiu ca ch . Hai loi ch ny u c s lin quan vi nhau. C th, ch th li m u bng ch khng ch nh, ri tip theo l ch c ch nh v c th, kt thc l ch khng ch nh hoc ngc li. Mi loi ch ny u c vai tr c bit ca n trong cuc sng, hot ng v giao tip ca ch th. Mi ngi cn phi bit cch luyn tp kh nng ch c ch nh cho mnh th h mi c c tin tm l thun li m bo cho h tin hnh tt cc nhim v ca hot ng v giao tip.
72
3. Cc phm cht ca ch a. Sc tp trung ca ch Sc tp trung l mt thuc tnh ca ch . mi mt thi im, trong s nhiu tc ng, ngi ta s c kh nng tch mt phm vi c hn ca thc ti lm thnh i tng ca ch nh hng thc ca mnh vo m tin hnh hot ng cn thit vi chng. S lng cc i tng m ngi ta phi tin hnh nh hng thc vo phn tch c gi l khi lng ch . Khi lng ny c chng ta xc nh l hon ton tu thuc vo c im ca i tng cng nh vo nhim v v ni dung ca hot ng. b. S phn phi ca ch Cng ca ch l mt phm cht tm l ni ln rng trong mt khong thi gian nht nh, ch th hon ton c kh nng duy tr ng thi nhng sc mnh ca s nh hng vo mt i tng. Cng ny c th din ra mnh hoc yu. Nng lc ca ch th bit duy tr s ch mt cch y n nhiu i tng khc nhau trong cng mt thi gian xc nh biu hin s phn phi ca ch c. Tnh bn vng ca ch S bn vng ca ch l mt thuc tnh biu th kh nng duy tr tnh lu di ca ch vo mt hoc mt s i tng ca hot ng. Hin tng tm l ngc vi s bn vng ca ch l s ph v ch . S phn tn ch ca con ngi s c din ra theo chu k. Trong i sng tm l c s xen k gia tnh bn vng v phn tn ch c chng ta gi l s dao ng ca ch . d. S di chuyn ca ch S di chuyn ch s biu hin ra hin tng chm dt s ch ti i tng ny chuyn thc sang i tng kia nhm kp thi chun b thc, phc v cho vic gii quyt mt nhim v khc ca hot ng mi. V d, tr phi mau chng chm dt "d m" ca mnh v mt cu chuyn no khi gii lao sang suy ngh gii quyt nhim v hc tp xc nh trong gi hc. Cc c im nu trn ca ch u c nhng nt c bit, th hin vai tr nht nh ca s tp trung ca thc i vi hot ng. Mi mt c im trn u phn nh ni dung ca cc phm cht ca ch v n gi vai tr tch cc
73
trong vic gip cho hot ng ny hay hot ng khc c tin hnh tt. Ch c mang tnh tch cc hay khng s b ph thuc vo ch, chng ta bit s dng, phi hp cc c im y nh th no. Tm li, cc phm cht ca ch s c pht trin theo tin trnh thc hin cc nhim v hot ng, giao tip ca ch th. Trong khi thc hin nhng tc ng gio dc - o to, chng ta cn lu n c im v la tui, gii tnh cng nh c im nhn cch trong khi thc hin cc nhim v ch tng ngi hc. C ngi hay ch n s vt ngoi nhng ngi khc li hay ch n nhng vn thuc ni tm. III. Thuc tnh tm l ca nhn cch Thuc tnh tm l c nhn c hiu l nhng phm cht tm l bn vng thng xuyn, tng i n nh, c trng cho tng nhn cch m da vo , chng ta c th phn bit c h vi ngi khc v bit cch tin hnh cc hot ng chn on tm l. Trong nhn cch c bn nhm thuc tnh tm l c nhn l xu hng, tnh cch, kh cht v nng lc. 1. Xu hng ca nhn cch (Direction) a. Khi nim chung Xu hng c hiu l nh ca ch th hng ti i tng c ngha to ln hoc mc tiu cao p no trong mt thi gian lu di ca cuc i v n c tc dng kch thch h vn ti t cho bng c ci . Xu hng c nhn c vai tr rt ln, c tc dng quy nh cuc sng - hot ng - quan h ca ch th. N c coi nh l mt loi ng c thc y hot ng m ni dung ca n s hon ton tu thuc vo trnh nhn thc v tnh cht ca tnh cm h. ng thi, xu hng ca c nhn c th s c thay i v iu chnh mt mc no l hon ton l thuc vo trnh nhn thc, mc ca tnh cm, tm cao ca nhn cch cng ch cao c, mnh m ca h trong mi trng vn ho kinh t - x hi. b. Nhng thuc tnh c bn ca xu hng b1. Nhu cu (Demand) Nhu cu c hiu l nhng i hi tt yu ca c th cn phi c tho mn mi m bo cho con ngi tn ti v pht trin. Ni dung v phng thc tho
74
mn nhu cu s th hin r trnh ca nhn cch. Nhu cu ca con ngi mang m nt tnh x hi - lch s. Trong cuc sng ca ch th khi nhu cu no c p ng th ngay tc khc, h s li xut hin mt nhu cu mi, cao hn. con ngi c loi nhu cu v vt cht nh nhu cu v n, mc, , tnh dc v.v... v nhu cu tinh thn nh nhu cu v tr tu, thm m, o c, k thut v.v... Nhu cu c coi l ngun gc ca tnh tch cc ca ch th, c tc dng lm c s tm l cho s ny sinh ra ng c hot ng. Trong cc qu trnh s phm k thut, chng ta cn ch gio dc v hnh thnh nhu cu k thut cho hc sinh. b2. Tnh cm (Sense - feeling) Qu trnh ch th biu th thi ca mnh i vi nhng i tng - hin tng c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhu cu ca mnh c gi l xc cm. H thng nhng xc cm cng loi c khi qut v tng hp li m lm thnh tnh cm. Trong cuc sng cng nh tin trnh thc hin nhim v ca cc hot ng v giao tip, ch th s c nhng nhu cu nht nh. V d nh khi kht c nhu cu ung, i - n, rt - mc m, b p bc - t do, t quc b xm lng - chin u tiu dit k th. con ngi, nhu cu c coi l mt loi hin tng tm l c bit. N biu th mi quan h tch cc ca ch th i vi hon cnh. l nhng i hi bc thit, tt yu ca ch th cn phi c tho mn gip cho con ngi c th tn ti v pht trin. Trong cuc sng, hot ng v giao tip khi c s gp g gia ch th v i tng s lm xut hin nhu cu. Nhng nhim v ca cc hot ng v giao tip mt khi c ch th gii quyt c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhu cu s lm ny sinh ra h nhng thi cm xc nht nh. H thng nhng cm xc cng loi s c pht trin thnh phm cht mi l tnh cm. Nhng thi ny l biu hin c th ca i sng tnh cm ca ch th. Xc cm tnh cm c coi l s biu th thi (Relation) ring bit ca ch th i vi nhng s vt v hin tng trong thc ti khch quan c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhng nhu cu (Demand) ca h. i tng c xc cm - tnh cm phn nh s trong mt phm vi hp v bng phng thc rung ng, tri nghim.
75
Xc cm - tnh cm c nhng biu hin ging nhau nh sau: 1) N do s tc ng ca nhng i tng v hin tng trong hin thc khch quan vo no ch th m c; 2) N l s biu th thi ca ch th vi i tng, s vt, hin tng trong hin thc khch quan c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhu cu ca h; 3) N mang tnh lch s - x hi trong ni dung v hnh thc biu hin; 4) N mang tnh cht ch quan v cng c o; 5) N c coi l nhng nt c trng, ni bt trong b mt tm l ca con ngi. Trong i sng tm l ca con ngi, nhng biu hin ca xc cm - tnh cm s rt c o, a dng v tun theo nhng quy lut nht nh. Xc cm v tnh cm c phn bit vi nhau theo ni dung ca nhng trong s sau y: Xc cm - C c ng vt v ngi - L mt qu tnh tm l Tnh cm - Ch c ngi - L mt thuc tnh tm l c nhn
- Nht thi, a dng, ph thuc vo - Xc nh v n nh trng hung - Hin thc - Xut hin trc - trng thi tim tng - C sau trn c s ca s tng hp ho, khi qut ho v ng hnh ho cc cm xc ng loi m thnh - Thc hin chc nng sinh vt nh - Chc nng x hi nh hng, thch hng, thch ng nh l mt c th nghi nh l mt nhn cch
- Gn vi phn x khng iu kin, bn - Gn vi phn x c iu kin, ng nng hnh, h thng tn hiu th hai Xc cm c coi l c s, tin tm l hnh thnh tnh cm. Tnh cm c coi l kt qu ca s khi qut ho, tng hp ho v ng hnh ho cc cm xc ng loi m thnh. Mt khi c hnh thnh, tnh cm s chi phi ni dung v
76
hnh thc biu hin ca cm xc. i sng tnh cm ca ch th cng s c pht trin di nh hng ca cc tc ng ca t duy v thc con ngi. Xc cm v tnh cm c nhng c im c bn nh sau: 1) Ch phn nh nhng i tng no c lin quan n nhu cu ca ch th di hnh thc nhng thi ch quan v cng c o; 2) Mang tnh nhn thc, tnh khi qut, tnh n nh v tnh i cc; 3) Tuy phc tp song xc cm cng rt chn thc. Trong cm xc v tnh cm s khng chp nhn s vay mn, gi di v ng kch. N mang tnh x hi - lch s. Tnh cm c coi l nhng nt c trng ni bt nht trong tm l ca con ngi. N lun lun ng vai tr lm ng c thc y cho ch th thc hin cc hnh ng v cc mi quan h. Tnh cm c th c tc dng nhum mu, lm bin dng v bin i cc sn phm ca hot ng nhn thc ca ch th. V vy, V.I. Lnin cho rng nu khng c cm xc th trc y, hin nay v sau ny s khng c s tm ti ca con ngi v chn l. Tnh cm ca ch th lun c kh nng nh gi v iu chnh mi hnh vi o c ca con ngi. Trong hot ng v giao tip ca ch th, nhng phm cht ca nhu cu, hng th, l tng, tnh cch, nng lc, kh cht, nim tin, th gii quan v nhn sinh quan s lun c nh hng to ln i vi s hnh thnh, pht trin cng nh biu hin ca tnh cm. Nhng tnh cm ca ch th cng s c tc ng tr li chi phi tt c nhng biu hin ca cc thuc tnh tm l c nhn khc cng nh vi cc qu trnh, trng thi tm l v ton b nhng hnh vi, c ch, thao - ng tc, quan h ca h. Tnh cm l mt thuc tnh tm l c nhn nhng ni dung v tnh cht ca n li c tc dng quy nh gi tr x hi ca tng nhn cch. Khi phn tch gi tr x hi ca nhn cch, chng ta s xem xt n di gc tnh cm. Tnh cm ca ch th m cng mnh, tch cc, lu bn v trong sng th nhn cch ca h s cng c pht trin. Khi tnh cm b suy thoi, ph v th nhn cch ca h s b tha ho. V vy, vic chm lo gio dc tnh cm ng mc cho hc sinh thc s l mt vn quan trng trong tin trnh thc thi cc tc ng gio dc - o to trong cc trng dy ngh. Trong i sng tm l ca con ngi c tnh cm cp thp v tnh cm cp cao. Tnh cm cp thp l s biu hin thi ca ch th i vi nhng s vt v hin tng trong thc ti khch quan c lin quan n s tho mn hay khng
77
tho mn nhu cu vt cht ca h. Con ngi khi sng s cn phi c tho mn nhng nhu cu v vt cht nh nhu cu n, mc, , tnh dc... S tho mn hay khng tho mn nhng nhu cu ny s lm ny sinh ra ch th nhng cm xc xc nh. S khi qut ho nhng cm xc cng loi ny s lm thnh tnh cm cp thp. Ni tnh cm cp thp khng c ngha l n xu. Nhng tnh cm ny ch xu khi no n c nhng biu hin sai tri, khng ph hp vi nhng chun mc chung ca nhm x hi v tp th m thi. Trong cc trng dy ngh, vic gio dc nhng tnh cm cp thp mt cch hp l cho hc sinh l cc k cn thit. Tnh cm cp cao l s biu th thi ca ch th i vi nhng s vt, hin tng trong thc ti khch quan c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhng nhu cu tinh thn. Khi c tho mn nhng nhu cu v mt tinh thn ny, ch th s c nhng cm xc mnh. S khi qut ho nhng cm xc ng loi ny s lm thnh c tnh cm cp cao. con ngi c nhng nhu cu v quan h, hiu bit v thm m. V vy, c th c cc loi tnh cm cp cao nh tnh cm o c, tnh cm tr tu v tnh cm thm m. Nhng tri nghim v rung ng ca con ngi i vi nhng i tng theo nhng chun mc xc nh s thng c xy ra trong nhng iu kin ca hot ng x hi. Tnh cm o c l s biu th thi ca ch th i vi nhng i tng trong hin thc khch quan c lin quan n s tho mn hay khng nhng nhu cu v o c. Tnh mu t, lng nhn i, tnh nhn vn, lng tm, danh d, trch nhim, lng yu nc - thng dn l nhng biu hin ca tnh cm o c. Vic pht trin hp l tnh cm o c cho ch th s c coi l iu kin tm l thit yu xy dng nn nhn cch con ngi. Trong hc tp k thut ngh nghip khi ng trc nhng vn cha hiu, con ngi s rt bn khon, t m, ham hiu bit v khi hiu thu o h s rt sung sng, tin tng. Tnh cm tr tu l s biu hin thi ca ch th i vi nhng s vt v hin tng trong thc ti khch quan c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhng nhu cu v nhn thc. S t m, ham hiu bit, s say m hc tp, c hoi nghi khoa hc, lng ham thch khm ph ci mi bng kh nng phn tch v khi qut l nhng biu hin c th ca tnh cm tr tu. Tnh cm tr tu ca ch th s c hnh thnh pht sinh, pht trin v biu hin ra trong hc tp. Vic t chc tt cc qu trnh dy hc k thut - ngh nghip lm pht trin
78
hp l tnh cm tr tu cho hc sinh s c coi l iu kin tm l thit yu, m bo cho vic gii quyt tt cc nhim v gio dc - o to ca nh trng dy ngh. Nhn chung khi xem mt bc tranh p, nghe bn nhc hay, con ngi s cm thy tho mn. Khi thy hnh vi v ngn ng ca ngi khc khng ph hp vi nhng chun mc nh, chng ta s cm thy kh chu. S yu ci p, ght ci xu l biu hin c th ca tnh cm thm m. Tnh cm thm m l s biu th thi ca ch th i vi nhng s vt, hin tng trong thc ti khch quan c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhng nhu cu v ci p ca ch th. Tnh cm thm m c coi l iu kin tm l thit yu pht trin nng lc ngh thut v trnh vn ho ngi cho ch th. V vy, trong hot ng v giao tip, khi thc thi cc tc ng gio dc - o to, ngi gio vin phi c bit quan tm n vic pht trin tnh cm thm m cho hc sinh. Ba loi tnh cm o c, tr tu v thm m u c mi quan h bin chng vi nhau v t iu kin cho s pht trin ca nhau. Hc sinh rt giu cm xc. Cc em thch v mun c i x nh nhng, c thin cm. Cc em sng bng tnh cm. Tnh cm c khi nhum mu nhn thc cng nh tt c cc hot ng v quan h ca cc em. Tnh cm cp cao ca cc em ang c pht trin mnh. Gia nh, x hi v nh trng cn c bit quan tm n vic gio dc tnh cm cho cc em. Ngi gio vin cn thit phi bit t chc c hp l cuc sng, a hc sinh vo thc tin cc em tip xc trc tip vi nhng hon cnh cng nh con ng in hnh, tn dng vn hc ngh thut gio dc tnh cm cho hc sinh. Ngi gio vin cn bit cch quan tm ng mc n vic hnh thnh nhng phm cht ca tnh cm cp thp v tnh cm cp cao. Phi c bit coi trng vic gio dc tnh cm o c, tnh cm thm m v tnh cm tr tu cho cc em. Ngi gio vin bit thc hin cc hot ng gio dc - o to v cc quan h s phm mang y sc thi tnh cm s l iu kin tm l cn thit, m bo cho vic gio dc tnh cm cho hc sinh t c hiu qu. S gng mu ca gio vin v kh nng bit cch th hin c mi quan h tt p, mu mc ca mnh vi hc sinh s c coi l phng tin thit yu cho vic gio dc tnh cm cho cc em. Bng mi cch, phi m bo, sao cho, qua thc hin bt k mt tc ng gio dc - o to no ca nh trng dy ngh, chng ta cng li c trong i sng tm hn ca hc sinh nhng cm xc
79
mnh. Ngay t u, phi dy cho cc em bit cch yu hot ng v yu thng con ngi, yu mi trng t nhin - x hi cc tnh cm s c pht trin m tr thnh phm cht nhn cch bn vng ca mnh. i sng tnh cm ca con ngi s c biu hin cc mc c th nh mu sc xc cm ca cm gic, xc cm v tnh cm. mc th nht, chng ta cng nhn thy rng, cc sc thi ca cm xc s lun lun i km theo cc qu trnh cm gic v i tng - hin tng trong hin thc ca ch th. Hot ng ngn ng biu hin c cc mu sc cm xc ca cm gic thng qua nhng cm t nh lm, xanh lo, ting n lm inh tai, vng c. Mc xc cm s biu hin ra nhng th nghim trc tip ca ch th i vi s tc ng trc tip ca nhng s vt - hin tng c cu trc trn vn. Trong i sng xc cm ca ch th, c th hin r s tham gia ca thc khi n vn hnh v biu hin. N c tnh khi qut, tnh nhn thc v tnh qu trnh. mc th ba, tnh cm ca ch th mang tnh n nh, tng i lu bn v c cng cao. N th hin s khi qut ho cao ca cc cm xc ng loi v l nt c trng cho tng nhn cch. Mt khi c hnh thnh, n s lun lun c tc dng quy nh ni dung v tnh cht biu hin ca hai sc thi tnh cm trn cng nh ton b cc hot ng tm l khc ca con ngi. Tnh cm ca ch th mt khi c pht trin s biu hin ra qua cc trng thi tm trng, xc ng v say m. Cc trng thi ny s biu hin r cng , tnh bn vng, chiu su v mc t gic v nguyn nhn ny sinh ca n. Tm trng l trng thi tnh cm c cng trung bnh hoc yu. N c th ko di vi mt khong thi gian xc nh no . N s c nh hng su sc ti ton b hot ng tm l ca ch th nhng h li t c s hiu bit mt cch t gic v nguyn nhn ny sinh ra n. ch th s c nhng tm trng tch cc v tiu cc. Ni dung ca tm trng s c biu hin mt cch hin thc ra ton b phong cch, ngn ng, c ch, dng iu, hnh vi v quan h ca ch th. ng thi, tnh cht ca tm trng mi mt ch th u s c nhng nh hng nht nh n i sng tm l ca ngi khc trong cng ng cng nh ti hiu qu v cht lng ca cc hot ng cng nhau ca mi mt nhm - tp th nht nh. Nguyn nhn trc tip s a ngi ta n mt tm trng no c th l do nhng bin c c tnh cht quan trng i vi
80
cuc sng hoc nhng kh khn v quan h v tnh hnh sc kho suy gim nghim trng ca bn thn. Trong thc t, c th do nhng bin i quan trng ca hon cnh x hi hoc nhn sinh quan, l tng, th gii quan, nim tin v nhng mc cm no tc ng n ch th m gy ra nhng tm trng xc nh. Vic hnh thnh nn nhng tm trng tch cc v khc phc nhng tm trng tiu cc con ngi l mt cng vic kh khn, phc tp nhng vn c th thc hin c. Vic xc nh r c mc ch sng, hc tp v rn luyn ng n cng nh tm th sn sng thc hin nhng hot ng - quan h ho nhp cng ng s c coi l iu kin tm l thit yu, m bo cho vic hnh thnh nn nhng tm trng tch cc v ci to nhng tm trng tiu cc trong cc tp th s phm cng cc lp hc ca nh trng dy ngh. Trong qu trnh thc hin nhng nhim v ca cc hot ng v giao tip, khi gp mt s c trng yu xy ra, c th con ngi s b kch thch mnh v tnh cm, lm ny sinh s xc ng. Xc ng l trng thi tm l c cng rt cao, din ra trong chc lt, lm cho ch th ca n khng thc kp c nguyn nhn ny sinh ngay t lc u cng nh hiu qu ca n. Khi b xc ng mnh, trn v no ca ch th s xut hin nhng trung tm hng phn hay c ch ti u, qu cao v su. Cc trung tm ny s c lan to v tp trung li qu nhanh lm cho hai qu trnh thn kinh c bn trn v no s hot ng khng bnh thng, gy tr ngi cho s phn tch - tng hp. Ci s lm c s sinh l sinh ra nhng hnh vi bt pht, thiu tnh to con ngi m nh ngi ta thng gi l "c gin mt khn". C trng hp c ch su gy ra xc ng lm cho con ngi b ngt lm i. Vic gio dc ch, tng cng s ch o ca h thng tn hiu th hai, c kinh nghim d on trc c nhng din bin ca cc xc ng tiu cc, c thc nhn ni v kh nng bit t kim ch mnh s c coi l nhng iu kin tm l cn thit hn ch nhng tc hi ca cc xc ng. Say m l mt trng thi tnh cm c cng trung bnh hay mnh. N c tn ti lu di trong i sng tm l ca ch th. N mang tnh cht su sc v vng chc khi c biu hin. S say m ca ch th l mt hin tng tm l c tc dng rt mnh i vi vic thc hin cc nhim v hot ng v giao tip cng nh tm kim phng thc sng. V vy, c th cho rng say m l mt iu kin thit yu cho hot ng v giao tip ca ch th trong cuc sng. V tnh cht ca n m xt,
81
ngi ta thy c lng say m tch cc v tiu cc. S say m tch cc s c tc dng kch thch con ngi sng, hot ng v quan h mt cch hp l. Say m tiu cc c gi l s am m. N c th s kch thch con ngi i ti lm li v ph v nhn cch. V vy, ngi gio vin k thut cn thit phi quan tm gio dc s say m k thut cho hc sinh. i sng tnh cm ca con ngi c biu hin thng qua nhng quy lut ly lan, thch ng, tng phn, di chuyn, pha trn v hnh thnh t nhng cm xc ng loi. Trong cc iu kin ca cc hot ng cng nhau v giao tip nhm, tnh cm ca mi mt ch th u s c ly lan ln cho nhau. C s tm l ca hin tng ly lan tnh cm l s ng nht tm trng. Nh c n m con ngi ta s c th d dng cm thng, chia s ni nim v hiu bit mt cch thu l - t tnh v nhau. V nh khi thy ngi ta sng hnh phc, chng ta s cm thy nh vui ly. Cn khi thy ngi no hnh nh ang bun kh, chng ta cng s cm thy nh au n ci lng lm vy. Thng con ngi u thch v mun sng vui v, hnh phc hoc mun c nng niu, chiu chung. Nhng trc nhng bin i ca cuc sng, h c khi phi lm vo nhng hon cnh mi l, tri ngc. Trong nhng iu kin tri ngc v mi l , thot u tin, ch th cn cm thy rt kh chu, song dn dn h s d thch ng c vi nhng tc ng ca hon cnh. iu ny s l c s thc tin chng ta c th nhn thc v gii thch c s "dn dy" hoc "chai dn" ca mi mt thn phn trc nhng tr tru ca hon cnh nghit ng. Trong i sng tnh cm ca con ngi s lun lun c s tng phn gia nhng tnh cm dng tnh v m tnh. Hin ti khi ang sng mt cch hnh phc, con ngi, t khc c s lin tng ti qu kh bt hnh v nhng tri nghim au n s c ti din. Ngc li, nhng tri nghim sung sng, mn nguyn s c biu hin. Chnh v vy, trong i sng tnh cm ca con ngi s lun lun din ra s bun kh hn hoc nim vui c tng ln gp bi trc nhng bin i ca hon cnh. Nh th T Hu din t quy lut tng phn ca tnh cm bng hnh tng c th nh sau : Ngt bi nh lc ng cay Ra sng nh sui, c ngy nh m.
82
Thc t cho thy rng tnh cm ca con ngi s c biu hin s di chuyn ca i tng. Khi pht trin, tnh cm ca ch th vi i tng ny bao gi cng s c chuyn sang i tng khc theo mc ch nh. S gin c th chm tht, gin chng s mng con, tnh yu ngi c th hin qua thi ca hoc gi v khng ch khi ngi m mnh yu ang nhn mnh l nhng biu hin c th ca tnh di chuyn i tng ca tnh cm. Trong i sng tnh cm ca con ngi s lun lun c s pha trn ca nhng sc thi dng tnh v m tnh vi nhau. Nhng trng thi i cc nh gin m thng, yu m ght s c th an xen vi nhau, ho trn vo nhau thnh mt ci chung l tnh cm. Trong cc tp th s phm k thut ngh nghip mt khi tnh yu ngh - mn hc sinh c pht trin, ngi gio vin s rt vui mng trc s tin b ca tp th v au bun khi mt em no b vi phm k lut hc tp. Ton b i sng tnh cm ca con ngi u s c pht trin trn c s ca s hnh thnh ca c mt h thng cc cm xc ng loi. Mt h thng xc nh ca cc xc cm ng loi mt khi c khi qut ho, tng hp ho v ng hnh ho s tr thnh tnh cm. Quy lut ca vic hnh thnh tnh cm l s cng cm xc ng loi. Ni dung ca thnh ng "la gn rm lu ngy cng bn" l biu hin c th ca quy lut ny. Nh vn Nga I.L. Erenbua cho rng lng yu nc ban u c bt ngun t tnh yu nhng vt tm thng nht l yu ci cy trng trc nh, yu ci ph nh ra b sng, yu v thm chua mt ca tri l ma thu hay mi c tho nguyn c hi ru mnh. Mun cho hc sinh c tnh cm tch cc i vi i tng hc tp, iu quan trng l phi hnh thnh bng c cho cc em nhng cm xc mnh khi thc thi cc tc ng dy hc bt k bi hc- gi hc no ca cc b mn k thut i cng cng nh k thut chuyn ngnh. b3. Hng th (Interest) Hng th c hiu l s hp dn ca i tng vi ch th m n c kh nng mang li cho h nhng khoi cm c bit. Do vy, h s lun vn ti t c n bng hnh ng tch cc, c thc v tnh cm mnh ca mnh. Hng th ca con ngi mang ni dung x hi - lch s v c s khc bit nhau theo trnh ca tng nhn cch. Hng th k thut c coi l iu kin tm l thit yu ca hot ng hc tp v sng to k thut.
83
b4. Th gii quan, nhn sinh quan, nim tin, l tng (Ideal) Th gii quan c coi l quan im ring ca ch th v th gii t nhin, x hi, k thut v tm linh. Nhn sinh quan c coi l quan nim ca ch th v con ngi v cch thc lm ngi. Tnh giai cp v trnh o to ca ch th c coi l nhng yu t khch quan, quy nh tnh cht cng nh ni dung ca th gii quan, nhn sinh quan ca h. n lt n, th gii quan v nhn sinh quan s tr thnh yu t ch quan quy nh tnh cht cng nh nhng biu hin ca phong cch, li sng ca ch th. Nim tin c coi l s tha nhn tnh ng n ca quan im nh gi ca ch th v i tng, hin tng theo nhng nh hng gi tr xc nh. Nim tin c vai tr to ln trong vic xc nh thi ca ch th i vi cuc sng, hot ng v quan h x hi. Th gii quan, nhn sinh quan v thc cht ca kinh nghim sng trong hot ng - giao tip s c coi l nhng yu t tm l quan trng, quy nh ni dung tm l ca nim tin. Trong thc t c th c nhng tc ng khng c kinh nghim sng chng minh th nim tin ca c nhn s b mt i. Nhng li c nhng nim tin m kinh nghim d c kim chng hay khng vn s c tn ti lu di. Nim tin c tc dng quan trng trong vic xc nh mc tiu v bin php cho cuc sng, hot ng, quan h ca ch th. Ch th thng hnh ng, quan h vi nhau t khi do l tr dn dt m do nim tin - nh hng gi tr tinh thn quy nh. Quyn li c nhn hay ca giai cp, c cu ca cng ng x hi s lun c s tc ng qua li vi nhau quy nh ni dung tm l cu nim tin. Nim tin mt khi c hnh thnh th vic t b n l mt vn cc k kh khn. Ngi ta khng th phn chia mt cch my mc c ranh gii gia tnh hp l v phi l ca nim tin. ch th, nim tin c ch mt i khi h nh hnh c nim tin mi. L tng l nhng hnh tng cao p, ngi chi trong hin thc c ch th la chn hoc t xy dng ly t nhng kiu mu sng chi v do , n s c tc dng kch thch h vn ti t cho bng c n trong thi gian lu di ca cuc i. L tng c coi l ci m v n ngi ta sng - hot ng - quan h v di nh sng ca n, ngi ta s hiu c ngha ca cuc i. Hnh nh ca l tng lun lun c ch th xy dng nn t nhng yu t ca hin thc. L tng ca c nhn bao gi cng phn nh ci cha c trong hin thc nhng n s c trong tng lai m ci s c bao gi cng cao p hn, hon thin hn so vi ci hin ti. L tng ca
84
ch th lun mang tnh hin thc v tnh lng mn. L tng lun lun c sc mnh v cng to ln v mt tinh thn i vi cuc sng, hot ng v quan h ca mi ngi. Nh c s l tng ho (Idealize) m ch th s c c sc mnh to ln v mt tinh thn v thc, to cho h c ch mnh m trong cuc sng, hot ng, quan h khi vn ti n. Hnh nh vt ln trn hin thc dc ton tm, ton vo trong hot ng sng to k thut ca dinson chng minh cho nguyn l ny. Trong xu hng c nhn cn c nhng thuc tnh ca hng, nim tin, nhn sinh quan v th gii quan. Nhng phm cht ny c ngha nht nh i vi cc qu trnh s phm cng nh sng to k thut, i hi ngi gio vin phi bit cch quan tm gio dc khi thc thi cc thao tc s phm. Trong xu hng c nhn c hin tn nhng phm cht l tng c nhn, l tng nhm v l tng x hi. L tng ngh nghip c coi l ht nhn ca nhn cch. Xu hng c coi l yu t tinh thn, c ngha quyt nh i vi cuc sng - hot ng - quan h v con ng i ca mi ngi. Trong qu trnh s phm k thut, ngi gio vin cn lu tm bit cch gio dc xu hng k thut thng qua vic nng cao nhn thc, bi dng tnh cm i vi k thut, t chc hp l mi trng cho gio dc - o to k thut cng nh cuc sng hc ng, a hc sinh vo thc t k thut dn tng bc thc hin nhng tc ng hnh thnh hng, nim tin, l tng, nhn sinh quan, th gii quan k thut cho hc sinh. 2. Nng lc (Ability) a. Khi nim chung Nng lc c coi l t hp cc thuc tnh tm l c nhn ca nhn cch, p ng cc yu cu ca hot ng v gip cho h t c kt qu cao trong khi thc hin nhim v ca hot ng . ch th, c nhng nng lc chung v nng lc ring ph hp vi yu cu ca chuyn mn. S phn cng v chuyn mn ho trong lao ng k thut lun i hi ch th phi c nng lc k thut ph hp vi yu cu ca tng loi hnh hot ng k thut. Trong cu trc ca nng lc, thng ngi ta xc nh c ba tiu cu trc: 1) Tiu cu trc nhng thuc tnh tm l ng vai tr ch o; 2) Tiu cu trc nhng thuc tnh tm l ng vai tr im ta; 3) Tiu cu trc cc thuc tnh tm l ng vai
85
tr b tr cho vic thc hin tt nhim v ca hot ng. Th d nh nng lc k thut c hnh thnh bi phc hp tt c cc thuc tnh tm l ca nhn cch k thut. Trong nng lc k thut th nhng phm cht ca nng lc t duy k thut v tng tng k thut li ng vai tr ch o khi gii cc bi ton k thut. Cc thuc tnh ca hot ng nhn cm k thut tinh t - ng n, tr nh, ch v ngn ng k thut s c coi l cc thnh phn tm l gi vai tr im ta cho qu trnh gii cc bi ton k thut. ng thi, nng lc thc hin thao tc k thut, thao tc tr c, ng tc bng tay, tay - my, ton thn - my iu khin - my tc nghip (my sn xut), kh nng kim tra tin trnh cng nh kt qu thao tc ng theo quy trnh k thut, nng lc nhn bit tnh trng my qua s biu hin ca cc Indicateur, bit to ra sn phm p - ng k thut, bit chun b y cho qu trnh thao tc, bit t chc hp l qu trnh lao ng v.v... c coi l cc thnh phn tm l c tc dng b tr cho vic gii cc bi ton k thut. b. c im ca nng lc Nng lc mang tnh c trng x hi - lch s, tnh ch th v tnh i tng trong ni dung cng nh hnh thc biu hin. Nng lc c hiu l s biu th ca nhng c im ring bit ca cc thuc tnh tm sinh - l ch th khi h hon thnh nhng nhim v xc nh ca hot ng v giao tip. Nng lc khng t nhin m c theo c ch gien di truyn m c hnh thnh thng qua hot ng, giao tip nht l qua qu trnh gio dc - o to trong nhng iu kin xc nh ca mi trng x hi - lch s bng c ch di sn nh ni dung ca s sau:
S1 S3 S S2
Tnh cht ca MT - VH - XH
86
y S l ch th (Sujet); O l khch th (Objet); l hot ng (action); - l giao tip (contact) Mc d c quan h mt thit vi cc c tnh ca t cht, bm sinh mi mt ch th, nng lc ch c th c hnh thnh trong nhng iu kin xc nh ca cc hot ng, giao tip khi h tin hnh nm vng cng nh vn dng sng to ton b h hng cc tri thc, k nng, k xo c gii quyt cc nhim v ca nhng vic lm v quan h m cuc sng thc yu cu. mi mt ch th, nng lc mt khi c hnh thnh s biu hin ra khng ch mt vic lm, mt mi quan h no m trong nhiu dng cng vic, giao tip khc nhau. Nhng phm cht ca nng lc c biu hin r nt trong khuynh hng, hng th, nhng nt tnh cch v thuc tnh ca hot ng cng nh giao tip ca ch th. Ni dung tri thc m ch th nm vng cng khi qut, a dng th nng lc ca h s cng c biu hin r nt hn. Thng qua cc c ch nhp tm, xut tm trong cc qu trnh ch th thc hin cc hot ng, giao tip cng nh cc c ch nhm ha c nhn v tng thnh vin gia nhp cc mi quan h nhm ca cc iu kin x hi - lch s xc nh m nng lc c hnh thnh mi mt ch th, do c tnh ca thin hng, khuynh hng, tnh tch cc hot ng - giao tip, t cht bm sinh - di truyn quy nh m nng lc ca n mang m nt tnh ch th. Do tnh ch th quy nh m nng lc th hin c tnh c o v c bit. Mt khc, ni dung ca i tng s c coi l nhn t khch quan quy nh phm cht ca nng lc. Mi mt i tng u c mt cu trc xc nh. Chng no ch th c c k nng thc hin cc thao tc hnh ng v quan h theo ng cu trc thc ca chnh i tng th h mi c th thnh cng trong vic gii quyt h thng cc nhim v do chng ra. i tng thc a dng v c c trng xc nh. V vy, nng lc ca ch th khc nhau s mang m nt s khc bit v a dng ca tnh i tng. Khi tip cn nhng vn ca nng lc k thut, nh nghin cu cn ch n nhng c trng c th ca tnh i tng, tnh ch th cng nh ca mi trng x hi - lch s m cc hot ng v quan h k thut s phi din ra. c. Cc mc nng lc Nng lc ch th mt khi pht trin s c biu hin mc c nng lc, ti nng v thin ti. ch th no cng c c nng lc thc hin hot ng, quan h. Mi ch th no bit cch kin tr, tch cc, bn b v ngoan cng trong vic
87
thc hin nhim v hc tp, rn luyn u s c c ti nng. Thin ti l khi nim dng ch mc cao nht, kit xut, c mt khng hai trong lch s trn mt lnh vc hot ng - quan h ca mt ch th nht nh. Nng lc c quan h cht ch vi t cht bm sinh v vi tri thc, k nng, k xo, xu hng ngh nghip ca nhn cch. Yu t bm sinh ca t cht ca con ngi ng vai tr lm tin , c s vt cht cho nng lc ny sinh. Nng lc ca ch th hc sinh s c pht trin nh c hot ng s phm. Hot ng ca c nhn v s rn luyn s c tc dng quyt nh i vi s hnh thnh, pht trin ca nng lc. Ngi gio vin trong cc qu trnh s phm k thut phi ch tm hiu t cht hc sinh, bit t chc khoa hc hot ng hc tp, bit vch k hoch, ni dung, chng trnh hnh ng c th cho vic rn luyn - t rn luyn ca cc em trn c s m kim tra - nh gi ng v h, bit cch to lp mi trng s phm k thut thun khit, c y phng tin k thut cho hot ng v.v... nhm lm pht trin cc thuc tnh ca nng lc k thut cc em. c bit l ngi gio vin phi c c y cc phm cht tm l ca nng lc k thut cng nh nng lc s phm k thut th h mi c th hon thnh c nhim v ca mnh. 3. Kh cht (Temperament) a. Khi nim chung Kh cht c hiu l s biu hin c th ca cng , tc , tnh linh hot ca hot ng tm l trong no ca ch th ra bn ngoi hnh vi quan h v ngn ng ca h. N biu hin ra nhng mi tng quan c quy lut ca cc c im c th n nh ca nhn cch, c tc dng quy nh tnh cht ca hot ng tm l v hnh vi, lm nn cho s din bin cc ca hot ng cng nh giao tip ca ch th. Kh cht c quan h mt thit vi tnh cch v lm nn tng t nhin cho tnh cch ch th. b. Cc loi kh cht Nhn chung, con ngi s biu hin ra bn loi kh cht c bn nh hng hi, bnh thn, nng ny v u t. Ngoi ra cn c kiu kh cht bc hc, ngh s v trung gian gia bc hc v ngh s. b1. Kh cht hot bt - hng hi (Sanguis) Kh cht hot bt c c s sinh l l kiu hnh thn kinh mnh - cn bng linh hot. Ngi c kh cht hot bt thng biu hin s sng ng, ham hiu bit,
88
linh hot, vui v, yu i, d c s rung cm, d dng thit lp nn mi quan h tt vi mi ngi v giao tip ci m - thn thin. b2. Kh cht im m - bnh thn - trm tnh (Plegmatic) C s sinh l ca kh cht im m l kiu hnh thn kinh mnh - cn bng khng linh hot. Ngi c kh cht ny thng biu hin s im tnh, chm chp, khng vi vng - hp tp, sng ngn np - trt t, bit kin tr, bn b v ngoan cng trong hnh ng t ti mc ch. Trong giao tip, ngi c kh cht ny thng biu hin s im m, bnh thn, ci m c mc v tm trng n nh. b3. Kh cht nng ny (Cholric) C s sinh l ca kh cht nng ny l kiu hnh thn kinh mnh- khng cn bng. Ngi c kh cht nng ny thng biu hin tnh kh tc nhanh chng ca hnh vi, tnh hay ni cn v tnh hng phn cao. h, cc hin tng tm l u din ra nhanh v mnh. Ngi nng ny thng rt ho hng, say m lm vic nhng d xp. H hnh ng mt cch nhit tnh, c sng kin, kin quyt. Nhng h cng c nhng biu hin ca tnh nng vi, th bo, cc cn, xc ni, d chn v mau xp. b4. Kh cht u t (Mlancholic) C s sinh l ca kh cht u t l kiu hnh thn kinh yu. Ngi c kh cht u t thng biu hin s chm chp, khng thch ng c vi s bin i ca hon cnh, khng ci m. Trong thc t, ngi u t d b tn thng nhng li giu tr tng tng, t nh v ho nh trong giao tip. con ngi cn c kiu kh cht bc hc, kh cht ngh s v kiu trung gian gia bc hc v ngh s. mi loi hnh kh cht u c nhng u im v nhc im nht nh. Vn l cn phi bit t hon thin kh cht mi ngi bng cch pht huy mt mnh v lm hn ch mt nhc im ca tng loi hnh kh cht i. Trong cc qu trnh s phm k thut, ngi gio vin khng nn c thi tiu cc nh thch ngi hc c kh cht ny m li ght ngi c kh cht kia. Mi ngi mi kiu kh cht nu c rn luyn, tu dng mt cch nghim tc u c th tr thnh con ngi tt. Chng ta nn t chc cho hc sinh c c iu kin tham gia cc hot ng tp th cng rn luyn trong thc t, t rn luyn mt cch khoa hc nhm hn ch mt tiu
89
cc pht huy mt tt ca kh cht ca bn thn ln theo thi gian v khng gian ca cuc sng trong cc iu kin c th ca nn kinh t - vn ho - x hi. 4. Tnh cch (Character) a. Khi nim chung Chng ta hiu tnh cch l s biu hin ca h thng thi ca ch th c cng c thnh nhng phng thc hnh vi quen thuc. Tnh cch c coi l s kt hp mt cch c o nhng thuc tnh tm l c nhn, quy nh phng thc hnh vi in hnh ca ch th trong nhng iu kin, hon cnh sng nht nh, th hin h thng thi ca h vi mnh cng nh vi ngi khc, vi x hi v i vi mi i tng - hin tng ca thc ti. Trong tnh cch ca con ngi bao gi cng c nhng nt in hnh v ci c bit. b. Cu trc tnh cch Cc nt tnh cch c kt hp li vi nhau mt cch c o s to ra cu trc ca tnh cch. con ngi, nhng nt ny c th hin phng thc hnh vi, thi i vi mnh, vi ngi, vi x hi, vi i tng - hin tng ca thc ti v phng thc giao tip. Nhng nt tnh cch tt ca nhn cch c gi l nt nh nt n, nt , ci nt nh cht ci p. Nhng nt tnh cch xu c gi l thi nh thi ng nh, knh kiu, ba hoa, li bing... Nhng nt tnh cch ca con ngi phi th hin c ci cao qu trong vn ho, truyn thng ca dn tc ln vi hin i - ci tinh tu ca loi ngi v c bit l tnh nng ng, sng to, ng lut php, ng o c, nhn hu, tnh ngha, c tm - phc qua ton b hnh vi, ngn phong, thi c x, phong cch, li sng ca mnh. Phi coi trng vic nng cao nhn thc v nhng chun mc o c, hnh thnh thi ng n vi mnh, vi ngi khc, vi x hi, vi i tng - hin tng trong thc ti, vic rn luyn trong thc tin lao ng k thut v t rn luyn thng xuyn, lin tc, c h thng ca ch th theo mu hnh nhn cch cao p. Trong cc qu trnh s phm k thut, chng ta phi lm cho hc sinh thc c y v ni dung ca nhim v hc tp, c thi ng i vi ni quy, quy ch hc sinh - sinh vin, hnh thnh thc ca nh k thut, thc ngi cng dn v t thc ca ngi hc ngh. Chng ta cn lu to ra y c mi phng tin vt cht -
90
tinh thn tng ng vi nhim v gio dc tnh cch con ngi mi v mi trng s phm thun khit. Ngoi ra, ngi gio vin k thut cn phi c k nng biu hin tnh cch mu mc ca mnh ra cuc sng, giao tip v ton b tin trnh ca hot ng gio dc - o to k thut - ngh nghip.
Cu hi v bi tp 1. Th no l qu trnh, trng thi v thuc tnh tm l? Em hy phn tch mi quan h qua li gia chng v nu ngha s phm ca vn ny. 2. Th no l nhn thc, tnh cm v ch? Vai tr, c im, quy lut v c ch hnh thnh ca chng? Em hy phn tch mi quan h bin chng ca nhn thc, tnh cm, ch v nu ra kt lun s phm cn thit. 3. Chng minh rng t duy l mt qu trnh, mt hot ng nhn thc c o v sng to ca ch th. Qua hy cho bit xem ngi gio vin k thut phi lm g v lm nh th no c th lm pht trin nng lc t duy k thut cho hc sinh? Hy cho v d minh ha.
91
Hc phn II: Tm l hc s phm v ngh nghip Phn 1: Mt s vn tm l s phm trong dy hc k thut ngh nghip. Chng I: Khi qut v tm l hc s phm. (Pedagogical Psychology) I. Tm l hc s phm l mt khoa hc 1. i tng, nhim v ca tm l hc s phm Tm l hc s phm - Pedagogical Psychology l mt chuyn ngnh ca tm l hc, nghin cu v tnh quy lut v bn cht tm l ca hot ng s phm. i tng ca n l cc yu t tm l ca hot ng gio dc - o to con ngi theo mc tiu nh. Tm l hc s phm c nhim v nghin cu quy lut tm l ca hot ng s phm, thng qua , tin hnh xy dng c s l lun cho khoa hc mnh v phc v thc tin gio dc - o to. Tri thc l lun ca ngnh tm l hc ny c ngha to ln v mt l lun v thc tin. N s dng h cc phng php nghin cu c tnh cht kinh in v cc phng php hin i ca tm l hc m c bit l phng php thc nghim hnh thnh nghin cu cc yu t tm l ca hot ng s phm. Trong qu trnh thc hin nhng tc ng hnh thnh, nh nghin cu va thc hin nhng tc ng gio dc - o to va tm hiu nhng biu hin tm l ca i tng m nhn thc c bn cht v tnh quy lut ca n. Trn c s , h s li tin hnh thm nhng tc ng mi nhm lm hnh thnh nn nhng phm cht tm l mini li tip tc nghin cu - l ni dung c bn ca phng php thc nghim hnh thnh. Tm l hc s phm c bao gm cc phn mn c s nh tm l hc dy hc - Teaching - Learning Psychology, tm l hc gio dc - Well-Bred Psychology, tm l hc giao tip s phm - Padegogical Contact Psychology v tm l hc v ngi gio vin - Teacher's Psychology. Vic nm vng nhng n v tri thc c bn ca cc mn tm l hc ny s to ra c nhng tin tm l thun li, m bo cho ngi gio vin c th bit cch suy ngh ng tm ra li gii hp l v ti u cho cc nhim v gio dc - o to.
92
2- Phng php nghin cu Trong cc cng trnh tm l hc s phm, cc nh nghin cu thng dng cc phng php nghin cu truyn thng c tnh cht kinh in ca tm l hc, cc phng php hin i v cc phng php ton c ng dng trong khi nghin cu tm l. a. Cc phng php truyn thng Cc phng php truyn thng thng c dng tm hiu bn cht v quy lut tm l ca hot ng gio dc - o to l quan st s phm, iu tra gio dc, tng kt kinh nghim gio dc, thc nghim t nhin, ly kin chuyn gia, nghin cu sn phm ca hot ng s phm, test, phng vn. Nhng c liu m cc phng php ny mang li u rt l th, c th, st thc, sinh ng v trc tip v nhng biu hin tm l ca i tng. Chng c coi l nhng c liu cn thit, lm c s cho cc qu trnh phn on, suy l ca cc hot ng t duy s phm nhm tm kim nhng kt lun ph hp. Chng hn nh chng ta tin hnh quan st xem hnh thnh c cc thnh phn khi nim, biu tng v thc hnh v mch in, gio vin, hc sinh s phi thc thi nhng vic lm cng nh nhng mi quan h no trong sut tin trnh dy hc. Nh nghin cu s phi quan st mt cch c mc ch, c bin php theo mt k hoch chi tit, c ghi m ghi hnh li tin trnh bi hc xem ni dung ca hot ng dy, tnh cht ca hot ng hc, s kt hp thao tc trong dy hc gia gio vin vi hc sinh, vic s dng phng php dy hc nu vn pht trin nng lc t duy, vic s dng b in cng cc phng tin trc quan hnh thnh biu tng v mch v vic thc hin thao tc dy hc theo quan im chng trnh ha cung cp thnh phn thc hnh cho hc sinh c din ra nh th no. Thng qua quan st nhng biu hin ca hnh ng dy v hc cng nh tnh cht ca s kt hp thao tc gia thy vi hc sinh tp th lp, nh nghin cu s thu c nhng c liu b ch, l th, sinh ng v cht lng, hiu qu ca bi hc. c th xin kin s ng v mt vn no ca dy hc, nh nghin cu dng phng php iu tra s phm. V d nh xin nhn xt chung ca mi hc sinh trong tp th lp v trnh chuyn mn, nng lc s phm v uy tn ca 10 gio vin ang trc tip dy lp C in 31, nh nghin cu s phi tin hnh son, in phiu iu tra, hng dn hc sinh cch lm, cho lm th lm tht, thu phiu v phn tch
93
x l, vit bo co v kt qu nghin cu. Vic nh gi v trnh chuyn mn, nng lc s phm v uy tn ca gio vin s c cc em ghi theo th t t 1 n 10. iu c ngha l chng ta s hng dn cho hc sinh bit cch phn tch tnh cht ca nng lc v phm cht ca gio vin m ghi s 1 cho thy c no l dy hay, dy gii nht, c o c tt nht c mnh qu trng nht cho n s 10. Ni dung iu tra c th c 100% hc sinh xc nh nh sau. STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 H v tn gio vin Phm Lan Anh V Vn Ban Trn Mnh Cng Ng Th Duyn Phm Hng Hnh V Vit Khuyn Phm Thy Lan Mai Hu S Nguyn Bch Tuyt Phm T Uyn Xp hng v nng lc 4 6 8 10 3 7 2 9 5 1 Xp hng v uy tn 7 9 4 8 2 6 1 10 5 3
Qua s liu trn, chng ta thy rng trnh chuyn mn s phm v nhn cch ca ca Phm Thy Lan, Phm T Uyn c hc sinh nh gi cao, cn Ng Th Duyn v Mai Hu S li thp. Kt hp vi cc bin php khc khi nghin cu ton din vn , qua nhng c liu iu tra, nh nghin cu s thu c c liu b ch qua tin hnh iu tra xin kin s ng hc sinh, cn b nhn vin, lnh o nh trng v cha m hc sinh v nng lc v phm cht ca i ng gio vin v.v Trong khi thc hin cc cng tnh tm l hc phm, nh nghin cu c th tin hnh tng kt kinh nghim v vic xy dng ni dung,phng php, hnh thc, phng
94
tin dy hc, v vic thit k, thi cng bi hc, v s kt hp thao tc dy hc, v s ch o chuyn mn v qun l qu trnh gio dc - o to v.v Thng qua phc hp cc bin php, nh nghin cu s tin hnh dng li thc trng, m t nhng kinh nghim thnh cng, rt ra nhng bi hc v khuyn ngh cho vic p dng chng vo thc tin gio dc - o to. Thng qua hi tho, sinh hot chyn mn, d gi thm lp, hot ng ngoi gi ln lp v.v, chng ta c th tin hnh c cc thc nghim t nhin theo cc ch im ca vn cn nghin cu trong cc qu trnh s phm. Chng ta cng c th tin hnh xin kin ca cc nh khoa hc v ni dung, phng php v cch thc thc hin tt c nhng thao tc ca gio dc- o to. Nhng kin ca cc nh khoa hc ti ba v nhng nh s phm ni ting khi nh gi v tt c nhng nhn t ca gio dc - o to s em li cho chng ta nhng c liu cn thit xy dng nn nh hng chin lc cho dy hc Sn phm ca gio dc coi nh l trnh nhn cch ca ch th c o to. Bng nhiu bin php, nh nghin cu s o c thc cht nhng g cn tn ng li trong nhn cch ngi hc sau mt qu trnh o to. Phn tch sn phm ca mi hat ng v quan h ca gio vin cng nh hc sinh trong qu trnh o to, nh nghin cu s thu c nhng c liu khch quan, khoa hc v cht lng, hiu qu ca gio dc, v trnh nhn cch. T , kt hp vi vic nghin cu ton din v nhn cch, nh nghin cu s c c nhng c liu cn thit xc nh xem chin lc o to hp l n mc no. Test l phng php m nh nghin cu dng trc c trnh nhn cch ni chung v o ch s IQ ca hoc sinh ni ring. Thng, cc nh nghin cu phi xy dng vn bn test, bn hng dn cch tnh ton v bng quy chun. C test in khuyt, ng sai v nhiu la chn v.v V d nh tm hiu trnh nhn thc k thut ca hc sinh, c th chng ta a ra cc vn bn test sau: 1. Em hy in vo ch trng nhng t thch hp theo hiu bit ca mnh nh sau: Trong k thut, thng ngi ta ng dng bn hnh thc c ch truyn ng nh n khp, . bnh vt, trc vt v .. 2. Hy t tn cho cc hnh thc truyn ng sau:
95
A 1 2 x x B 1
A
x x
Hnh 1: n khp tr
Hnh 2:
. .
A Hnh 3: B A
..
3. Trong n khp cn, chiu chuyn ng ca bnh ch ng v bnh b ng ngc nhau, cn phng chuyn ng ca chng vung gc vi nhau: a - ng, b - sai 4. Hy thit k c cu truyn ng ca b c, sao cho cc trc chuyn ng theo phng v chiu nh hnh v sau;
5. Cho sinh l mt ng thng, phng l mt ng trn, sinh vung gc vi mt phng phng. Hnh dng b mt c to ra do sinh vn ng theo phng s l: a hnh tr, b hnh trn, c - hnh cu, d - hnh lp phng. 6. Hy sp xp cc mnh sau theo mt trt t hp l theo hiu bit ca mnh: xc nh c phng thc hnh thnh b mt, chng ta phi ch n cc vn sau: - V tr tng i ca sinh so vi mt phng phng. - Phng l ci ch hng cho sinh vn ng to ra mt, phng ch c th l ng. Hnh dng ca phng ra sao? - Sinh l ci vn ng theo phng to ra mt, sinh c th l ng v mt. Hnh dng ca sinh ra sao? 7. Cho cng thc {[(R5 nt R4)] // R2}nt R1. Hy thit kt s mch?
96
8. Cho 2 n ghi 110v 100w, 2 n ghi 220v 100w, 1 cng tc thng v 1 cng tc xoay. Hy thit k chng thnh h thng u vo ngun in c hiu in th ngun l 220v, sao cho 1 cng tc c th tt- m c 2 n. Khi bt cng tc ny th 2 n lm vic ph thuc vo nhau cn khi bt cng tc kia th 2 n lm vic li hon ton c lp vi nhau? 9. Em hy v s my khoan theo hiu bit ca mnh? 10. to ra b mt tr, trong thc t c nhng phng php gia cng no? Ngi ta thng s dng phng php phng vn s phm km theo cc phng php nu. Nh nghin cu c th tin hnh phng vn cc nh s phm v tnh hp l ca vic xc nh ni dung, k hoch, phng php, phng tin, t chc th hin chng tnh o to cc b mn s phm hc, k thut i cng v k thut chuyn ngnh cng nh v kinh nghim thnh cng trong gio dc - o to, hc tp tt ca cc nh gio ti ba, cc sinh vin gii v.v b. Cc phng php mi ca tm l hc s phm hin i Trong tm l hc s phm hin i, cc nh nghin cu thng dng cc phng php phn tch l lun, phn tch hot ng cng nh giao tip ca ch th. Phn tch l lun thng c hiu l nh nghin cu tin hnh m hnh ha thng qua c sch xc nh xem trong lch s c nhng ai i vo nghin cu. H tm hiu nhng vn g? Nhng vn g c gii quyt? Nhng g cn tn ti, cha c gii quyt m cn phi i vo tm hiu bng nghin cu mi ca mnh? Phn tch l hot ng cng nh giao tip ca ch th l h phng php m nh nghin cu tin hnh nhm xc nh i tng, cu trc ca hot ng, giao tip cng nh tm ra ton b nhng c trng tm l ang c n tng trong mi hot ng v quan h ca ch th. Chng vn ng hin thc, cm tnh m bng mt thng c th quan st cng nh ghi m ghi hnh c v n. Ni dung ca chng chnh l hot ng tm l ca ch th m nh nghin cu ch c th nhn thc c thng qua cc qu trnh t duy cng nh tng tng sng to, tch cc, ch ng hng say theo t tng ca phng thc tip cn hot ng giao tip nhn cch ca tm l hc hin i. c. Cc phng php ton hc c s dng trong khi nghin cu nhng vn ca tm l hc s phm. S pht trin mnh m ca thng tin trong tm l hc s phm i hi nh khoa hc phi tin hnh s dng cc trang thit b k thut hin i nghin cu khoa hc.
97
Cc thit b ny c coi l cng c c lc gip cho nh nghin cu tin hnh quan st, thc nghim, phn tch nh tnh cng nh nh lng v x l s liu. Mt khc, nh nghin cu phi tin hnh s dng b my logic ton hc nhm t ti nhng c liu khch quan, m bo tnh chnh xc v tin cy. K.Marx khng nh rng khoa hc ch thc s pht trin khi n s dng c ton hc vo tin trnh phn tch v x l s liu. Cc phng php ton c dng trong cc cng trnh nghin cu tm l hc s phm c ngha sau: 1. Dng l thuyt ton hc, cc phng php t duy logic ton xy dng l lun. Ton hc c coi l khoa hc suy din. T duy khoa hc cn phi s dng phng thc suy din. Nh c suy din m n m bo cho t duy khoa hc i theo con ng nht qun, c h thng mch lc. C th cho rng, khng c suy din th khng c khoa hc. 2. Dng cc cng thc ton nghin cu i tng, phn tch tnh ton cc thng s ch s biu hin ca n, tm ra quy lut vn ng v x l kt qu nghin cu. Qua quan st, iu tra, phng vn, thc nghim hnh thnh v.v, nh nghin cu thu c mt s ln ti liu cn phi x l to thnh mt s khng ln cc tham s c trng , nh nghin cu c th rt ra nhng kt lun tng ng. V d nh kt qu im kim tra ca 10 hc sinh l 4, 5, 6, 4, 8, 9, 7, 5, 7, 5. T dy s ny, chng ta phi tin hnh phn tch, x l thu c nhng thng tin khi qut v kt qu hc tp ca 10 hc sinh . Chng ta s phi tin hnh lp nhng bng biu nh sau: Bng 1: Lp bng s liu v kt qu im ca cc bi kim tra S 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hc sinh A B C D E G H I K L im Xi 5 4 7 9 4 8 6 5 7 5 Xi = 60 im Xi2 25 16 49 81 16 64 36 25 49 25 Xi2 = 386
98
Bng 2: Thng tin khi qut v im ca 10 bi kim tra. im xi 4 (X1) S hc sinh ni c s im xi tng ng Ta c n1 l tn s ca x1 tc l im x1 = 4 tn s n1 = 2. Tng s: n1 + n2 + + nk = n y, tng s i tng iu tra n = 10 Bng 3: T s % hc sinh t cc loi im im s S % hc sinh t im 2 (n1) 5 (X2) 3 (n2) 6 (X3) 1 (n3) 7 (X4) 2 (n4) 8 (X5) 1 (n5) 9 (X6) 1 (n6)
S hc sinh 10
20%
30%
10%
20%
10%
10%
Bng 4: T s % hc sinh t loi km, trung bnh, kh v gii T s % hc sinh t cc loi Km 20% Trung bnh 40% Kh 30% Gii 10%
Da vo s liu , chng ta s tin hnh lp th, s , biu v chng. d dng quan st ta lp th. th, s hnh ct c coi l hnh nh trc quan v cc s trong bn phn phi.
99
35 30 25 20 15 10 5 0 4
30 20 10
5 6 7
20
East
10
10
9
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
40 30 20 10
km tr/bnh kh gii East
T cc bn trn ta thy rng vic tnh tn sut, trung bnh cng, phng sai, lch chun, trung v v h s tng quan s c th hin nh sau: a) Tun sut: Tn sut fi ca Xi l C th l f1 = f2 =
ni n
n1 2 = = 20% n 10
n2 2 = = 30% n 10
tip tc phn tch su cc s liu, ta thu gn chng li thnh mt tham s c trng cho bng nh s trung bnh cng, phng sai. b)Trung bnh cng Trung bnh cng l tham s c trng cho s tp trung ca s liu. Vi th d trn, ta c: Cch 1:
100
X =
4 + 5 + 6 + 4 + 8 + 9 + 7 + 5 + 7 + 5 60 = =6 10 10
Xi
Tng qut: X=
i =1
niXi
Cch 2: X=
i =1
Bng 1 cho ta thy rng gi tr trung bnh cng (6), im cao nht l 9, im thp nht l 4 v im 5 l im c tn sut nhiu nht (3) Phng sai l tham s o mc phn tn ca cc s liu quanh gi tr trung bnh cng c. Cng thc ca phng sai
2
ni( Xi X )
i =1
26 10
d. Cng thc tnh lch chun
p=
ni( Xi X )
i =1
= 2,6 = 1,6
Nh vy, im c th chp nhn trong kt qu chung ca 10 hc sinh l: 6 1,6 phn tn quanh X t 4,4 n 7,6 e. Trung v (Me) Gi tr ca du hiu ng vi yu t ca tp hp nm ti trung im ca chui sp xp. V d nh qua iu tra 10 gio vin, ta bit c h c s thm nin cng tc nh sau: Xp hng Thm nin 1 15 2 13 3 10 4 9 5 7 6 6 7 5 8 4 9 3 10 1
101
Trung v (Me) c tnh bng trung bnh cng ca hai gi tr gia cc chui s khi s hng l chn. y, s hng gia l 5 v 6 nn trung v = g. H s tng quan ca Spearman H s tng quan dng o mc lin thuc gia cc du hiu v cht lng m gi tr ca chng c xp hng theo mc gim hay tng ca cht lng . Cng thc tnh h s tng quan ca Spearman c dng so snh hai dy thng k v c th xp nhng kt qu ca chng theo s th t tin hay li
di
i=n i =1 2
7+6 = 6,5 2
r=1-
n(n 1)
Trong : di = Xi -Xj l hiu gia cc cp hng n l s hng c so snh r c th thay i trong gii hn t = 1 khi hai chui c sp xp theo th t n -1 khi hai chui xp theo th t ngc li. Trng hp khng xp theo th t ngc li. Trng hp khng xp theo th t th r = 0. II. Mt s hc thuyt v tm l hc dy hc 1. Thuyt lin tng Quan nim chung ca cc nh lin tng lun cho rng, v thc cht, vic chim lnh cc kinh nghim x hi u c coi l qu trnh lnh hi cc lin tng. Theo h, cc s vt - hin tng ca thc ti u c mi lin h cht ch vi nhau theo nhng khng gian - thi gian nht nh. Cc hnh thc tn ti ca chng s c biu hin cc lin tng ging nhau, khc nhau, tri ngc v nhn qu. Mi i tng ca hin thc khch quan u lun lun c phn nh vo th gii tm l ca con ngi. Nu chng tc ng theo nhng hnh thc c th nh tnh cht ca kch thch, bin php tc ng, phng php, s ln, hnh thc tc ng.v.v... th ni dung ca chng s c ghi li trong thc ca ch th c s cha ng nhng ni dung nht nh nh mt t tng, khi nim, quy lut, nguyn l .v.v... Ni dung ca th
102
gii i tng c ghi li trong k c con ngi khng b tch bit m c s lin h vi nhau theo tng nhm hay tng kiu li. Do vy, khi ta nh n mt s vt - hin tng no , chng thng khin ta nh n cc i tng khc theo nhng quy lut xc nh ca cc lin tng. T , cc nh lin tng lun cho rng, mun hnh thnh c mt t tng, khi nim, quy lut cng nh cch thc v bin php , hnh vi - quan h no , trong khi thc hin cc tc ng gio dc - o to, nh s phm phi bit da vo tnh cht ca bn loi lin tng sau: 1) Lin tng khu vc. Loi lin tng ny tng i c lp, cha c c mi lin h qua li vi nhau m n ch mi c kh nng cho ta bit nhng kin thc ring l. V d nh: The Scientific Psychologycal Doctor, H Ni l th ca nc CHXHCN Vit Nam, dn s ca nc CHDCND Lo l 3 triu ngi; 2) Lin tng bit h. loi ny c c mi lin h gia cc lin tng nhng chng li b ng khung trong mt phm vi hn hp. Chng hn nh kin thc trong mt modun, mt hc trnh no ; 3) Lin tng ni h phn nh c cc mi lin h trong phm vi mt lnh vc khoa hc hay mt ngnh ngh no . Cc tri thc do loi lin tng ni h phn nh c c mi lin h ring. Lin tng loi ny c vai tr rt quan trng i vi vic hnh thnh nn cc n v kin thc, khi nim v phm tr trong phm vi mt khoa hc nht nh. 4) Lin tng lin mn phn nh cc mi lin h gia cc tri thc ca cc ngnh khoa hc vi nhau, lm cho trnh nhn thc ca ch th c c cht lng mi v uyn thm hn. Nhn chung, l thuyt tm l hc ny c mt s c im sau: 1) phn loi r cc loi lin tng c hnh thnh trong k c ca con ngi; 2) xc nh c mi quan h gia cc lin tng vi nhau; 3) Vn cha vch ra c c ch tm l cng nh cc giai on hnh thnh ca cc lin tng; 4) khng nh gi c ng vai tr ca ch th trong vic to ra hnh nh lin tng; 5) cp n tc dng ca lin tng trong dy hc nhng cn tuyt i ho vai tr ca n trong qu trnh thc hin cc thao tc s phm. 2. Thuyt hnh vi Hnh vi - Behaviour l thut ng ca tm l hc u - M. Khi nim hnh vi c a ra t bi bo "Tm l hc di con mt ca nh hnh vi" ca J.Watson (1878-1958), xut bn nm 1913. Lun im c bn ca cc nh tm l hc hnh vi l khng tin hnh m t hay ging gii cc trng thi ca thc. H tin hnh
103
nghin cu tm l thng qua vic tm hiu nhng phn ng ca hnh vi con ngi i vi cc tc nhn kch thch. Hnh vi l tng th cc c ng c ny sinh nhm p ng li cc kch thch theo c ch S-R. y S l kch thch - Stimulast v R l phn ng - Reaction. Ton b cc c ng nhm p li cc kch thch ca ch th c din ra l nhm thc hin chc nng thch nghi vi mi trng ca c th. E.L.Thorndike, B.E.Skinner cho rng, do c th quan st thy cc c ng mt cch c th, cm tnh v tuyn tnh nhau nn hot ng tm l ca ch th ngi hoc con vt s c chng ta nghin cu mt cch khch quan. Qua nghin cu tm l ng vt theo c ch S R P (Prime: cho n tho thch), cc nh hnh vi a ra khi nim iu kin ho - Conditionnement cho mi tc ng gio dc - o to. Trong qu trnh thc hin cc c ng, nh c cc iu kin ho ny m c nhn s tch lu c nhng kinh nghim sng cn thit. Trong cuc sng, s tch lu dn c nhng phn ng tch cc i vi nhng kch thch khc nhau s gp phn to ra mt h thng hnh vi cho con ngi c kh nng thch nghi vi mi trng sng. Nhn chung, do xc nh c s biu hin ca tm l - thc sng ng ra hnh ng m nhng nh tm l hc hnh vi nu ra cng lnh mi cho s xy dng mt ngnh tm l hc khch quan. H tm ra c c ch tm l, cu trc ca s lnh hi, vai tr v chc nng ca kch thch - S cng nh phn ng - R. Nhng bng phng php tip cn hnh vi, tm l, thc v nhn cch ca ch th s khng c nhn thc mt cch hp l. 3. Thuyt hot ng Bng phng thc tip cn hot ng - giao tip - nhn cch, tm l - thc ca con ngi c hnh thnh, pht trin, biu hin v nhn thc mt cch khch quan. Vi phm tr hot ng, L.Vygotskij 1925, S.L.Rubinstein 1950, A.N.Leontev 1960 v nhng nh tm l hc X Vit khc pht hin ra mt phng thc mi cho s xy dng mt nn tm l hc thc s khch quan. Hot ng ny c tn ti bi hai hnh thc bn ngoi v bn trong nhng u thng nht vi nhau tun th cu trc v m ca hot ng. Khi tm hiu tm l - thc ca nhn cch theo quan im ca tm l hc hot ng, thao tc nghin cu ca nh khoa hc phi c thc hin theo mt chng trnh thng nht nh sau: 1) Tm hiu r v i tng v mc tiu ca hot ng; 2) Phi ch r thnh phn ca hot ng nh hot ng c th, hnh ng v thao tc; 3) Phi phn tch ni dung i tng ca hot ng nh ng c,
104
mc ch, phng tin v iu kin ca vic thc hin hot ng thng qua hai c ch nhp tm - Intriorisation cng nh xut tm - Extriorisation. Hot ng (R-Dejatelnoct) c nhng c im c bn sau: 1) C tnh i tng; 2) C tnh ch th; 3) C tnh gin tip; 4) C tnh mc ch; tn ti bn ngoi - bn trong. V thc cht, cuc sng c hiu l mt dng bt tn ca h thng cc hot ng k tip nhau theo c ch di sn. Trong gio dc - o to, bng cch t chc mt cch khoa hc hot ng hc tp, lao ng, cng ch x hi v giao tip ca ch th hc sinh trong cc iu kin ca khoa hc - cng ngh, mt mi trng kinh t - vn ho - x hi nht nh m cc c ch nhp tm, xut tm, iu ng c vn hnh bt tn nh l mt tng th bin chng, lm cho nhn cch ca cc em c pht trin. Dy hc i trc v lm ch s pht trin . iu kin ca hot ng ny chnh l nhn cch ca ngi gio vin. Phng tin cho vic thc hin nhim v ca hot ng dy hc chnh l bu khng kh tm l ca nhm, tp th, mi trng kinh t - vn ho - x hi, tm th dy hc, tri thc - k nng - phng thc dy hc, phng tin - thit b k thut - dng dy hc, d lun - tm trng - truyn thng dy hc. III. Hot ng dy v cc yu t tm l 1. Khi qut v hot ng dy (Instructional Action) Hot ng dy c hiu l qu trnh thc hin nhng tc ng truyn t tri thc, rn luyn nhng k nng tng ng thng qua , tin hnh gio dc phm hnh cho hc sinh trong nhng iu kin nht nh ca vic t chc s phm. Thc cht ca dy l qu trnh t chc, iu khin hc sinh gii quyt h thng nhim v dy hc nhm gip cho cc em lnh hi c ni dung ca nn vn ho x hi bin chng thnh nhng phm cht nhn cch ca chnh mnh. Ngi gio vin c nhim v hnh thnh tri thc qua dy ch - ngha, rn luyn k nng - k xo, gio dc thi quen v thi o c cho hc sinh. Trong cc qu trnh s phm, hot ng dy c tc dng quyt nh i vi vic to ra nhng iu kin tm l cn thit hnh thnh nn h thng tri thc chung, nhng k nng khi qut, thng qua m lm pht trin c nng lc tr tu, k nng hot ng sng to, nhn sinh quan 5) C hai hnh thi
105
- th gii quan - l tng - nim tin v cc phm cht o c cn thit ca nhn cch con ngi mi cho hc sinh. Hot ng dy ca ngi gio vin khng c chc nng sng to ra tri thc mi cng khng ti to li tri thc c m ng ra t chc v ch o hot ng hc ca hc sinh mt cch khoa hc. Chnh v vy m hot ng dy ca ngi gio vin lun mang tnh khoa hc, tnh ngh thut, tnh sng to, tnh pht trin nhn cch, tnh mu mc, tnh giao tip. Hot ng dy c nhng quy lut tm l - gio dc sau: 1) Tnh quy nh x hi i vi hot ng dy; 2) C s thng nht bin chng vi hot ng hc cng nh gia dy hc vi s pht trin nhn cch; 3) C s thng nht bin chng gia vic xy dng ni dung, xc nh phng php, phng tin, hnh thc t chc vi vic tin hnh kim tra - t kim tra trong hot ng dy. 2. Mc ch ca hot ng dy Hot ng dy c mc ch l lm hnh thnh nn h thng tri thc chung, nhng k nng khi qut v nhng phm cht o c ca con ngi mi cho cc th h hc sinh. Hnh thnh v pht trin nhn cch cho hc sinh cc em c s sn sng tm l i vo cuc sng l mc tiu c th ca hot ng dy. Vic lm ny s c thc hin thng qua vic t chc cho tr em lnh hi nn vn ho x hi. Mc ch ca hot ng dy l gip tr em lnh hi nn vn ho x hi, pht trin tm l v hnh thnh nhn cch bng phng thc nh trng. Hot ng dy c ngha to ln i vi s hon thin nhn cch ca ngi gio vin v vi x hi. Hot ng dy gp phn quyt nh trong vic chun b cc th h nhn cch cho nn kinh t - vn ho - x hi. Hot ng dy to ra c nhng con ng pht trin nhn cch cho hc sinh mt cch ng n, thng bng v ngn nht. l mt loi hnh hot ng c k hoch, c bin php - phng tin, c mc ch, c s thng nht trong ch o thc hin v c lut php bo v. Ch th ca hot ng ny l ngi gio vin m h c o to chuyn bit trong cc trng s phm k thut, c y nng lc, phm cht o c cng nh uy tn v kinh nghim o to tr v tt c cc mt tri thc - k nng - phm hnh. 3. Cc yu t tm l ca hot ng dy Nhn thc, tnh cm, ch, c tnh cng cc thuc tnh tm l ca cc qu trnh trng thi v thuc tnh tm l trong nhn cch ca gio vin u c hin thc ho khi n thc hin cc thao tc thit k, thi cng bi hc cng nh giao tip s phm. a) Thit k bi hc Ngi gio vin phi thc hin tt cc cng vic chun b cho dy, tin hnh dy v kim tra - nh gi tin trnh cng nh kt qu dy ca mnh theo mc tiu c nhng tc ng hiu chnh cn thit.
106
Nhng ni dung tm l ca cng vic chun b cho hot ng dy ca ngi gio vin c th hin theo s sau: 1) Nghin cu nm vng ni dung ca chng trnh, k hoch dy hc, sch gio khoa - ti liu tham kho v chuyn mn nghip v cng nh c im tm - sinh l hc sinh, tnh hnh trang thit b - k thut dng dy hc, t tng ch o chuyn mn ca ngnh t B n S - Phng cng nh ca Ban Gim hiu - Ch nhim Khoa - T v nguyn vng hc tp ca hc sinh; 2) Tin hnh xy dng k hoch dy hc, son gio n, vit cng bi ging, xc nh lch trnh ging dy, lm dng dy hc, chun b tm th cn thit cho hot ng dy, thc hin cc qu trnh tip xc vi ng nghip cng cha m v on th hc sinh c c nhng thng tin cn thit, phc v cho hot ng dy; 3) Hc tp, bi dng, t bi dng thng xuyn v l lun chnh tr cng nh chuyn mn nghip v s phm v chun b nhn cch s phm nh v ti - c sao cho n c hin thc ho trong hnh vi, ngn phong, phong cch, li sng ca mnh. Trong khi dy, phi bit bm st vo ni dung ca gio n sng to thc hin cc hnh ng dy theo phng php mi l thy t chc - tr hnh ng, thy thit k - tr thi cng bi hc mt cch tch cc. Trn c s , tin hnh kim tra, nh gi kt qu dy m c bin php tc ng iu chnh cho ph hp. b) T chc thi cng bi hc T chc v ch o cc hnh thc hc cho tng hc sinh cng nh cc tp th, nhm hc sinh i vo thi cng bi hc mt cch hin thc, cm tnh v c iu khin theo ni dung ca gio n. Phi cn c vo trnh nhn thc cng nh kh nng hnh ng ca tng c nhn v nhm hc sinh m tin hnh t chc, ch o vic thi cng bi hc. ch th ca hot ng dy, phi c c y cc phm cht tm l ca cc k nng c bn nh nng lc hiu hc sinh, nng lc chuyn mn - nghip v k nng ch bin ti liu, nng lc t chc - ch o hot ng hc, nng lc tc ng ngn ng, nng lc phn phi ch , nng lc tng tng s phm, nng lc giao tip, nng lc qun l hc sinh, nng lc t hon thin nhn cch mnh mt cch thng xuyn lin tc, nng lc m th - sai khin hc sinh, nng lc to mi trng s phm thch hp, nng lc gio dc, nng lc kt hp thao tc dy vi hc v thc hin n mt cch lin tc trong gi hc.
107
thc hin c hot ng dy, ngi gio vin cn bit cch thc hin nhim v theo cc phng thc sau: 1) Hc tp, rn luyn v chuyn mn - nghip v i mi nng lc t duy s phm ca mnh theo nguyn l hc sut i - hc mi ngi mi ni - mi lc; 2) Phi rn luyn lm pht trin y cc phm cht nhn cch s phm cho mnh nh thuc tnh ca nhn thc - ch - tnh cm, c tnh, xu hng, tch cch, kh cht, nng lc, thuc tnh ca hot ng v quan h giao tip, c li sng, uy tn, phong cch mu mc theo nguyn l tu thn - tch c; 3) Khng ngng nm bt c nhng thnh tu s phm k thut mi nht trong nc, khu vc v th gii cng nh nhng kinh nghim sng to k thut ca cc nh khoa hc k thut suy ngh m xc nh ra chin lc dy k thut bng cch hc ngoi ng, vi tnh v tham quan - hi tho v s phm k thut. c) Giao tip s phm Trong qu trnh t chc v ch o vic thi cng bi hc ca tng em cng nh c tp th lp, ngi gio vin s phi thc thi cc qu trnh giao tip s phm. Kh nng bit cch thit lp nn mi quan h hai chiu ln nhau v mt tm l gia thy vi tr v tp th lp truyn t h thng tri thc, rn luyn nhng k nng tng ng, gio dc phm hnh, cm ho, gy nh hng - li du n su sc trong tm khm hc sinh ca ngi gio vin s c coi l phng tin tm l quan trng nht ca vic thc thi nhim v dy hc. Khi t chc ch o vic thi cng bi hc, ngi gio vin s phi c nng lc nu vn , kh nng hng dn, nh hng v khu gi cc hot ng t duy, k nng dng ngn ng tc ng ng tm l ca hc sinh cng nh nng lc cm ho - sai khin cc em bit ngh v hnh ng theo mnh. gii quyt c cc nhim v giao tip s phm, ngi gio vin phi bit cch vch r k hoch giao tip, c kh nng nh hng, nh v, kim tra, nh gi tin trnh cng nh kt qu giao tip, nng lc xc nh ng nhng bc chn dung tm l v c mnh ln tr v tp th lp, kh nng xc nh chin lc giao tip cho ton bi hc, kh nng t ch, sng to v linh hot trong khi dng cc phng tin giao tip. Hot ng dy l vic lm ca ngi gio vin ng ra t chc, nh hng cc hot ng hc tp ca hc sinh vo gii quyt h thng cc nhim v hc tp nhm gip cho cc em lnh hi nn vn ho x hi bin ni dung ca chng thnh ra ci mi trong nhn cch ca mnh. Mc tiu ca hot ng dy l gip cho hc sinh lnh hi c nn vn ho x hi, pht trin tm l v hnh thnh nhn cch. Hot ng
108
dy c tc dng nh hng hot ng t duy ca i tng vo tip nhn v gii quyt h thng nhim v hc tp bng chnh hnh ng ca mnh nm vng c nhng n v tri thc chung, k nng hnh ng khi qut v h thng thi ng x kiu ngi. Hot ng dy lun lun c thc hin theo phng thc nh trng ca ngh dy hc. Gio vin c coi l ch th ca vic tin hnh hot ng dy. Hot ng dy khng c chc nng sng to ra tri thc mi cng khng ti to li tri thc c m t chc, ch o, kim tra, nh gi qu trnh to li kin thc ca hc sinh trong cc iu kin s phm. Trong hot ng dy, vic lm ca gio vin khng nhm vo pht trin nhn cch ca mnh m sng to trong qu trnh ch o hc sinh ti to nn vn ho x hi mt cch tch cc, ch ng, t gic, hng say v c thc lm hnh thnh nn ci mi ln u tin trong th gii tm l ca cc em. Hot ng dy c ba thnh phn c bn l hot ng dy c th, hnh ng dy v thao tc dy. Khi thc hin nhim v dy, ngi gio vin s phi thc hin c nhng hot ng dy c th nh dy v k thut, dy c k thut, dy in k thut .v.v... Ni dung ca hot ng dy c th ca ngi gio vin s phi tun th c cc cu trc ca i tng k thut cng nh ni dung ca chng trnh, k hoch dy hc v sch gio khoa. Tri thc v chuyn mn k thut cng nh gio dc hc v gio hc php b mn c coi l nhng c s, nhng tin l lun, ch o cho ngi gio vin bit cch suy ngh ng tm ra phng thc tin hnh cc hot ng dy. Hot ng dy c th s c ngi gio vin thc hin qua cc hnh ng dy. Nhn chung c ba loi hnh ng chun b dy, tin hnh thc hin nhim v dy v kim tra - nh gi qu trnh cng nh kt qu dy theo mc ch ca bi c bin php hiu chnh cn thit. Trc khi dy, ngi gio vin s phi tin hnh nghin cu chng trnh, sch gio khoa v tm hiu tm - sinh l hc sinh. Trn c s , h s phi tin hnh son gio n, vit cng bi ging, xc nh lch trnh ging dy, lm dng dy hc, chun b phng tin - trang thit b k thut v tm th cn thit cho vic dy. Khi dy, ngi gio vin phi bit tin hnh truyn th kin thc, rn k nng, gio dc nhn cch thng qua vic dng h cc phng php ging thut, ging gii, ging din, s dng sch gio khoa - ti liu tham kho, luyn tp, n tp - cng c - h thng ho kin thc, kim tra - nh gi v phng php c lp quan st - lm
109
th nghim.v.v... trn lp, khi thc hin nhim v dy, ngi gio vin phi c k nng bit thc hin tt cc hnh ng t chc lp hc, thit k, ch o vic thi cng bi hc v giao tip s phm. Hnh ng dy ca ngi gio vin s phi tun th c logic mn hc cng nh logic ca qu trnh dy hc v c ngh thut s phm. Cc hnh ng dy s c thc hin bng h thng cc thao tc dy. Khi dy k thut, ngi gio vin phi c k nng s dng cc thao tc tr tu cng nh ng tc i tng cm tnh nh tay - my, tay - my iu khin - my sn xut v ng tc tay - chn - c th .v.v... Trong khi thc hin cc hnh ng dy trn lp, ngi gio vin s phi ch thc hin tt cc ng tc giao tip, quan st lp hc, vit bng, trnh by trc quan, theo di tin dy theo chng trnh nh trong gio n, kt hp hi ho gia thao tc dy ca mnh vi thao tc hc ca hc sinh, thc hin nhng c ng - thao ng tc cho ph hp vi ni dung dy v t chc bi hc. Mi mt hot ng dy c th ca ngi gio vin s c kch thch bng h thng cc ng c. C ng c kch thch v ng c to . Tt c nhng g v dy hc c ngi gio vin nhn thc v do , n kch thch ch th i vo gii quyt mt cch c hiu qu ton b nhim v dy u c th tr thnh ng c dy. Tt c v s hon thin nng lc nhn thc cng nh k nng hnh ng sng to v s pht trin cc phm cht ca con ngi mi trong nhn cch hc sinh s c coi l ng c trong sng, tch cc v cao p nht ca ngi gio vin. Nhng ng c ny s ng vai tr quan trng, kch thch hot ng dy v c thay i, pht trin v hon thin hn ln trong qu trnh thc hin cc nhim v ca hot ng dy c th ca ngi gio vin. Trong hot ng dy, mi mt hnh ng ca ngi gio vin u hng vo t c nhng mc ch c th. Cc mc ch thc hnh vic dy c xc nh theo mt cu trc - h thng, ph hp vi nhim v dy l thuyt hay thc hnh, vn dng v kim tra - nh gi mt khi t c s gp phn vo vic thc hin mc ch dy. ng c dy lun chi phi mc ch dy v cc mc ch dy mt khi thc hin c s to iu kin tm l cn thit cho ng c dy tr thnh hin thc. Trong khi thc hin cc thao tc dy, ngi gio vin s phi c y c phng tin vt cht - tinh thn nht nh cng cc iu kin tm - sinh l c nhn thun li, tm l - x hi tch cc v tim lc con ngi, tin bc cng vt cht ca nn kinh t - vn ho - x hi cn thit cho vic gii quyt nhim v dy. Cc iu kin -
110
phng tin cn thit cho dy hc, mt khi hi c y mi c th gip cho gio vin thc hin c h thng thao tc dy. Mc ch dy s chi phi vic s dng cc phng tin - iu kin dy ca ngi gio vin. ng thi, nhng phng tin iu kin dy cn thit mt khi c xc nh s to ra c nhng iu kin tm l thun li, gip cho gio vin t c mc ch dy. Cu trc ca hot ng dy s c c th ho bng ni dung ca s sau:
Hot ng dy c th
ng c dy
Hnh ng dy
Mc ch dy
Thao tc dy
Phng tin - iu kin dy
VI. Hot ng hc v cc yu t tm l (Learning Psychology) 1. Khi nim v hot ng hc Trong cuc sng, c th con ngi hc c nhng tri thc, kinh nghim, phng thc hnh vi, qua m lm hnh thnh nn nhng k nng cng k xo cho mnh mt cch ngu nhin, trc tip v khng c ch nh. Bng cch hc ny, con ngi ch c c phng thc t duy kinh nghim. Hc t pht c nhng c im tm l sau: 1) Nhng kinh nghim c lnh hi khng ph hp vi mc tiu ca hot ng, 2) Ch lnh hi c nhng g c lin quan trc tip ti nhu cu, hng th v vi yu cu ca cc nhim v trc mt ca bn thn cn nhng ci khc quan trng hn th b b qua, 3) Ch em li cho con ngi nhng tri thc tin khoa hc c tnh cht ngu nhin, ri rc, trc tip, t nhin v khng c h thng. Do vy, n ch mang li cho con ngi nhng kh nng t duy v phng thc hnh vi mang tnh cht kinh nghim.
111
c c y nhng tri thc l lun v nng lc thc tin, con ngi cn phi c mt hot ng m mc ch trc tip, t thn ca n chnh l hc. Hot ng ny lun lun c iu khin mt cch t gic bi mt mc ch m ch th xc nh r l tin hnh lnh hi ly nhng chun mc x hi cng nh hng gi tr, nhng tri thc, k nng, k xo mi, nhng phng thc hnh ng v quan h ng x kiu ngi. Hot ng hc lun lun c coi l hot ng ca ch th ngi hc, hng vo tip nhn v gii quyt h thng cc nhim v hc chim lnh kinh nghim x hi - lch s bng cch to li i tng hc nhm lm hnh thnh nn ci mi ln u tin, v cng c o cho nhn cch ca chnh mnh. Ch c thng qua vic thc hin h thng cc nhim v hc, nhng tri thc khoa hc cng tri thc v hot ng - quan h kiu ngi, k nng, k xo, tnh cm, ch v cc thuc tnh tm l c nhn ca xu hng, tnh cch, kh cht, nng lc ch th mi c hnh thnh. Quan nim ca cha ng cho rng, nhn bt hc, bt tri l chng minh cho vi tr quyt nh ca hot ng hc i vi trnh ca tng nhn cch ca con ngi. Hot ng hc c nhng c im tm l nh sau: 1) S pht trin nhn cch ca ch th lun lun c din ra trong mt qu trnh thng nht vi s tip thu tri thc, k nng v k xo ca h, 2) Thc hin nhng tc ng nh hng hot ng t duy ca ch th ngi hc vo tip nhn v gii quyt h thng cc nhim v hc nhm lnh hi c nhng n v tri thc chung, nhng k nng khi qut v quan h ng x kiu ngi, 3) Ch th phi bit cch thc hin cc qu trnh to li i tng bng chnh hnh ng ca mnh pht hin ra logic ni ti ca chng, nm bt v chuyn ti ni dung vo th gii tinh thn ca mnh, qua , chng c cu to li m lm thnh tri thc, k nng, thi v o c ca chnh mnh. Trong cc qu trnh s phm k thut, gio vin c coi l ngi chu trch nhim thit k v thi cng cc loi hnh bi hc l thuyt, thc hnh ri t chc lp hc v a hc sinh vo m ch o cho cc em tin hnh gii quyt nhim v ca bi hc bng chnh hnh ng tch cc ca mnh. Hnh ng hc ca hc sinh rt quan trng, c tc dng lm c s tm l cho vic hnh thnh hot ng hc v c vai tr quyt nh phm cht tr tu cng nh nhn cch ca cc em. 2. i tng ca hot ng hc i tng ca hot ng hc c coi l h thng tri thc chung, nhng k nng khi qut, k xo hnh ng - quan h, phng thc thc hin hot ng - giao
112
tip, cch t chc hnh ng t tm kim tri thc v o c. Nhng ni dung ny lun lun c biu hin mt cch tp trung trong mt h thng cc nhim v hc. Trong khi t chc cc hot ng hc, nhim v hc c xy dng s phi tun th ng cc yu cu ca tm l hc dy hc nh sau: 1) Cc nhim v hc phi c sp xp mt cch hp l, theo mt h thng, ph hp vi cu trc thc ca i tng k thut - quy trnh cng ngh m tnh phc tp ca chng lun tng dn ln nh tin hnh lp rp cc yu t ca b c theo s ri n pht hin ra ci tha - thiu - sai trong s v i tng v vn dng sng to cc tri thc - k nng v c k thut bit gii quyt nhim v k thut trong qu trnh gia cng ra sn phm; 2) Phng thc gii quyt cc nhim v hc s lun lun trng thi n tng vo trong i tng hc tp m chng ch c th c pht hin ra v nhn thc thng qua chnh hnh ng ca ch th. iu ny c ngha l, chng ta phi tng cng nu vn pht trin nng lc t duy ca ngi hc, lu tm ch o mt cch st sao cc hnh ng thc hnh k thut ca cc em trong cc qu trnh s phm k thut, 3) H thng cc nhim v hc c xy dng theo nguyn l va - v sp xp theo mt logic xc nh, sao cho, sau khi gii quyt chng, hc sinh hon ton c kh nng bit cch suy ngh v hnh ng ng t tm ra phng thc gii ti u - hp l nht cho tt c cc bi ton k thut mi, cao hn, kh hn m cc em cha tng bit. Trong cc qu trnh s phm k thut, chng ta cn ch n tnh va sc ca i tng. Nu nhim v hc nu ra nhiu qu s d gy mt mi cho hc sinh, cn chng qu t th s khng c tc dng lm cho cc em c c y nhng tin tm l cn thit nm vng i tng k thut - quy trnh cng ngh. 3. Nhim v ca hot ng hc Cc hnh ng hc tp c thc hin ca hc sinh c nhim v to li i tng chuyn ti ni dung ca n thnh ra h thng tri thc, k nng, thi v o c ca chnh mnh. Cc hnh ng ny c thc hin nhm t mc ch hc tp v mc ch thc hnh. Tng th cc mc ch thc hnh c hon thnh s gp phn thc hin c mc ch hc tp. Bn cht ca s hc l ch th hng vo lm thay i chnh mnh di s iu khin c thc ca hot ng dy nhm tip thu tri thc, k nng, k xo, phng thc lm ra tri thc, thi , nhng chun mc o c v phng thc hnh vi - ng x kiu ngi. Bn cht ca hot ng hc c th hin ch, ch th s phi tin hnh
113
thc hin ton b cc nhim v to li ci c lm ra ci mi ln u tin cho nhn cch ca mnh thng qua cc hnh ng phn tch, i tng cm tnh, m hnh ho nh m hnh ging vt tht, m hnh biu trng, m hnh m ho, c th ho v kim tra. Trong qu trnh gii quyt h thng nhim v hc, ch th s hc c c tri thc ln phng thc lm ra tri thc, thi v o c trong hnh vi - ng x cho mnh. Vic hc ca tng ch th s lun c din ra trong cc iu kin c th ca s t chc s phm nhng mi trng tm l - x hi nht nh ca mt tp th lp cng nh nhm hc tp. 4. Phng tin hc tp Cc nhim v hc tp s c ch th gii quyt nu h bit cch thc hin khi da vo cc phng tin vt cht v tinh thn nh h thng tri thc, k nng, thi , tm th hc tp c, bu khng kh tm l ca tp th lp, ch, s gic ng, tinh thn trch nhim v o c trong hc tp. 5. S hnh thnh hot ng hc a. Hnh thnh ng c hc Nhng phm cht tm l ca nhn thc, tnh cm, ch, hng th, xu hng, l tng, nhu cu k thut.v.v... ca hc sinh s c coi nh l mt tng th bin chng, gp phn to ra nhng ng c hc (motive). Nhng phm cht ca tm l nhu cu, hng th, s thch k thut ... ca hc sinh, mt khi c s tham gia ch o ca thc t thc iu chnh hot ng hc, lm cho cc em c c sc mnh tinh thn to ln trong vic gii quyt nhim v hc s gp phn to ra c ng c to (motivation) i vi hc tp. hnh thnh c ng c hc, chng ta phi coi trng vic nng cao nhn thc v tm quan trng ca vic hnh thnh hng th - nhu cu - k nng - nng lc - xu hng k thut cho hc sinh thng qua vic ci tin ni dung cng nh phng php, hnh thc t chc cng nh tnh tch cc tm kim phng tin dy hc k thut v i mi t duy s phm k thut theo ng tinh thn ca chin lc dy hc hin i. b. Hnh thnh mc ch hc tp c th thc hin c mt cch hp l cc hnh ng hc, ngi hc phi c c mt cch r rng cc biu tng r rng v mc ch (Aim) l mnh hc ci g? N nh th no? Hc lm g? Hc bng nhng phng tin - iu kin g? Quy
114
trnh hc tp s phi din ra nh th no m bo t c mt sn phm c th g? Chnh v vy, trong cc qu trnh s phm k thut, khi giao vic cho hc sinh, chng ta s phi xc nh cho cc em bit r v mc ch thc hnh v t chc - ch o cho tht khoa hc vic t h thng cc mc ch thc hnh , lm c s cho vic thc hin mc ch hc tp. c. Hnh thnh hnh ng hc Khi nim lun c tn ti ba hnh thc vt cht, m ho v tinh thn. hnh thc vt cht, khi nim c n tng - tr ng vo vt th - my, cng c, phng tin k thut v hin tng, quy trnh cng ngh. hnh thc m ho, khi nim c tr ng trong cc cng thc, m hnh, k hiu, s v vt v ngn ng. hnh thc tinh thn, khi nim c tn ti trong hot ng tm l ca ch th v s biu hin ra ngoi qua ni dung tm l ca hnh vi, quan h cng nh sn phm m h lm ra. Vy, trong qu trnh s phm k thut, chng ta s phi t chc c nhng hnh ng hc cn thit, lm c s cho vic hnh thnh khi nim k thut. Theo V.V.Davydov, dy hc phi c t chc mt cch khoa hc nhm hnh thnh khi nim theo nguyn tc pht trin, lm c s cho t duy l lun ny sinh khi da ch yu vo cc hnh ng phn tch, m hnh ho v c th ho. Hnh ng phn tch trn i tng vt cht, tinh thn, ngn ng ca ch th khi c thc hin l nhm pht hin ra logic ni ti ca n chuyn ti ni dung ca ci logic vo trong th gii tm l ca mnh. Nhng n v tri thc k thut m ch th nm vng s c coi l phng tin tm l quan trng nht trong vic phn tch i tng khi tin hnh lnh hi tri thc mi. Hnh ng m hnh ho mt khi c thc hin s c tc dng gip cho ch th bit cch din t khi nim mt cch trc quan. M hnh c ngi ta coi l giai on bc cu, qu , chuyn tip gia ci vt cht ti ci tinh thn. C cc loi m hnh nh sau: 1) M hnh gn ging vt tht lun m bo c tnh trc quan cao. Nh vic dng loi m hnh ny hc sinh c th s theo di c cu trc ca i tng - my, cng c k thut, hin tng - quy trnh cng ngh cng nh qu trnh hnh ng, v tr ca cc thnh phn v quan h gia cc yu t ca chng vi nhau, 2) M hnh tng trng cho i tng. y, n c tnh tru tng cao hn, bi v ngi
115
ta loi b i nhng thuc tnh khng bn cht m ch gi li nhng thuc tnh bn cht - ci ct li ca my mc - cng c - phng tin k thut v m t li mt cch trc quan, 3) M hnh m ho. y, ngi ta hon ton dng phng thc c l biu t logic ca i tng k thut bng khi nim, cng thc, k hiu. y, yu t trc quan c loi b m ch gi li nhng mi quan h thun khit v mt logic ca i tng lm phng tin cho hot ng t duy l lun. Hnh ng c th ho mt khi c thc hin s c tc dng gip cho hc sinh bit cch suy ngh vn dng c cc tri thc chung, nhng k nng khi qut v phng thc hnh ng c m tin hnh gii quyt nhng vn c th ca vic hc l lun, thc hnh, thc tp k thut - ngh nghip. Nh vy trong dy hc, hnh ng phn tch mt khi c thc hin s c tc dng tm ra mi quan h chung mt cch khi qut v i tng, cn hnh ng m hnh ho li phn nh i tng mt cch trc quan di dng m hnh v hnh ng c th ho c dng trin khai ci chung - ci tru tng ra ci c th - a dng pht trin trong thc tin. Dy hc i t ci chung, ci tru tng n ci ring bit, c th c coi l phng hng dy hc hin i, c kh nng lm pht trin y nhng phm cht tm l ca nng lc t duy l lun cho hc sinh nh kh nng phn tch, nng lc phn t (Reflection) v kh nng hnh ng trn bnh din tr tu. Trong dy hc, ngi gio vin s phi bit cch tin hnh giao vic trn c s , thc thi vic ch o hc sinh thc hin cc hnh ng nh hng, gii quyt nhim v hc v kim tra qu trnh - kt qu hnh ng ca mnh theo mc ch dy hc. Trong khi t chc v ch o cho hc sinh thc hin cc qu trnh gii quyt nhim v hc, tng bc mt, chng ta phi lm cho h bit tin hnh cc vic sau: 1) Tin hnh tt cc hnh ng phn tch ni dung i tng trn vt tht cng nh li ni v tinh thn nhm chuyn ti c logic ca i tng k thut vo u c cc em thnh ra khi nim k thut; 2) Tin hnh tt hnh ng m hnh ho ni dung ca cc i tng cng nh khi nim v ngn ng thnh ra m hnh t duy nhm chuyn ti logic ca chng vo trong u n c tn ti di cc dng biu tng, hnh nh k thut; 3) Tin hnh tt cc hnh ng c th ho a ci chung, ci tru tng nht ca i tng ra dng c th, a dng v pht trin ca n trong thc t m thnh cc thnh phn thc hnh ca t duy k thut.
116
c th thc hin c tt cc hnh ng ny, ngi gio vin phi ht sc ch , quan tm ch o cho hc sinh bit cch tin hnh tt cc thao tc tr tu cng nh theo tc trn m hnh v thao tc i tng cm tnh cho hp l, tun th cu trc ca i tng - cng c k thut - my mc cng nh quy trnh cng ngh. to iu kin thun li cho vic thc hin cc thao tc hc, chng ta phi quan tm n vic bit cch huy ng ti a sc mnh ca cc phng tin vt cht nh my mc, cng c, phng tin k thut, m hnh v quy trnh cng ngh cng nh phng tin tinh thn nh tri thc, phng thc t duy - tng tng, kh nng nhn cm, tr nh, ch , ngn ng k thut v cc iu kin tm - sinh l c nhn ca hc sinh, tm l - x hi ca nhm - tp th lp hc, bu khng kh tm l s phm k thut m c bit l mi trng kinh t - vn ho - x hi quanh trng dy ngh.
Cu hi v bi tp 1. Tm l hc s phm l g? i tng, nhim v, phng php, cu trc v ngha ca n. 2. Hy phn tch ni dung ca thuyt lin tng, hnh vi v hot ng v dy hc. 3. Th no l hot ng dy v hot ng hc. Cu trc v c ch hnh thnh chng? Hy phn tch yu cu s phm ca vic xy dng nhim v hc tp. Qua , hy nu ngha s phm k thut ca vn ny.
117
Chng II: Nhng vn c bn ca tm l hc dy hc k thut ngh nghip I. S hnh thnh khi nim v s lnh hi tri thc k thut ngh nghip 1. S hnh thnh khi nim (Idea) a. Khi nim Khi nim c coi l phng tin v hnh thc tn ti ca t duy. Khi nim do nh khoa hc to ra thng qua cc hot ng nghin cu v hot ng t duy tm hiu v bn cht ca i tng. Bng hot ng sng to ca mnh, nh khoa hc to ra c nhng phng tin tinh thn phn nh i tng di dng nhng khi nim. V vy, quan im tm l hc hot ng cho rng, ng sau khi nim l hnh ng. Mun cho hc sinh nm vng c khi nim, nh s phm phi tin hnh tri logic ca khi nim ra thnh h thng cc vic lm v t chc cho cc em thc hin cc cng vic bng chnh cc hnh ng ca mnh mt cch tuyn tnh theo mt algoritme nht nh, ph hp vi cu trc ca i tng. C ba loi khi nim: 1) Khi nim v i tng em li cho chng ta nhng tri thc khoa hc; 2) Khi nim v quy trnh hnh ng to ra khi nim nhm em li cho chng ta nhng tri thc v phng php nghin cu; 3) Khi nim v quan h, quy lut tnh ca hot ng s em li cho ta nhng tri thc v quy tc hnh vi, chun mc o c v cc nh hng gi tr. Khi nim c tn ti ba hnh thc sau: 1) Hnh thc tn ti vt cht. y l hnh thc tn ti u tin, bn ngoi, ni tr ng s mt. Ngun gc ca khi nim l s vt, hin tng, qu trnh hot ng. Khi nim lun c n tng vo vt th. y, khi nim c coi l hnh thc tn ti tinh thn nm trong vt th; 2) Hnh thc m ho - vt cht ho. N c coi l ci tinh thn tn ti trong vt cht v biu t ni dung ca n di dng cc t khi nim, cng thc, nh ngha, nguyn l .v.v... y l ni tr ng th hai ca khi nim v n cng c coi l sn phm ca hot ng t duy ca ch th; 3) Hnh thc tn ti tinh thn nm trong hot ng tm l trn v no ca ch th, phn nh ni dung ca hot ng, i tng v sn phm
118
m hot ng to ra. y c coi l hnh thc tn ti bn trong - hnh thc tn ti tinh thn ca cc hot ng tm l ca ch th khi phn nh khi nim y. C th s ho cc hnh thc tn ti ca khi nim bng m hnh sau y: Ni s 1 Tn ti vt cht Hnh ng i tng Ni s 2 M ho - Ngn ng Hnh ng m hnh ho Ni s 3 Tinh thn - Tm l Hnh ng tr tu
Trong khi nim s lun tn ti ci ngha khch quan v ci ch quan. Khi, con ngi c c khi nim th n c kh nng to cho h nhng sc mnh tinh thn mi, nng lc thc tin v kh nng hot ng - quan h theo ng quy lut khch quan. Khi nim c coi nh l thc n, sn phm v phng tin ca hot ng t duy, c kh nng to ra sc mnh tinh thn, mt loi v kh cho s thch nghi v sng to ca con ngi trong mi trng x hi. Khi nim c coi nh l nhng vin gch c s xy dng nn lu i tr tu, vn m ca t tng cng nh ca nim tin, c m sng to v l phng tin cho vic gio dc - bi dng nhn ti. b. Bn cht tm l ca vic hnh thnh khi nim Cng thc chung ca vic hnh thnh khi nim l A a. y, A l khi nim c nh s phm xc nh khi da trn c s ca nhng thnh tu nghin cu ca cc nh khoa hc, l hot ng chuyn khi nim t hnh thc tn ti bn ngoi vo hnh thc bn trong thng qua hnh ng ca hc sinh, di s t chc v ch o ca hot ng s phm, a l khi nim c tn ti di dng tinh thn trong hot ng tm l ca hc sinh sau mt qu trnh lnh hi. C ch tm l ca s hnh thnh khi nim th hin ra rng n khng t c m phi c hnh thnh theo quy lut chuyn vo trong. Khi nim khng bao gi t c trong i sng tm l ca ch th m phi c hnh thnh, pht sinh, pht trin v biu hin ra thng qua hot ng. Bng hot ng, con ngi s nhp tm ho c ni dung ca i tng bn ngoi. Tc l, h tin hnh chuyn ni dung tm l ca i tng bn ngoi - ni c tr s 1 vo bn
119
trong th gii tinh thn ca mnh di dng nhng hiu bit v i tng - ni tr ng s 3. Khi con ngi c c nhng tri thc nht nh, h s tin hnh vn dng nhng hiu bit ca mnh vo vic t chc thc hin hnh ng nhm to ra sn phm. Thng qua cc qu trnh nhp tm (Interiolization) v xut tm (Exteriolization) m vic i tng ho cng nh vic ch th ho ni dung ca i tng s c thc hin mt cch hp l, lm ny sinh ra khi nim. C ch tm l ca vic lm ny c hin thc ho s S trnh xut tm, O. y, S l ch th, O l i tng, l qu
l qu trnh nhp tm.
Trong cc qu trnh s phm khi ngi gio vin bit cch tin hnh thit k, t chc v ch o cho hc sinh thi cng bi hc th khi nim s c hnh thnh. Gio s P.Ja.Galprine - 1957 nh bc hc Nga ch ra c ch tm l ca vic hnh thnh khi nim theo nm giai on nh sau: 1) Giai on nh hng hnh ng. giai on ny ngi hc s phi nm vng c nhng vn sau: 1) Bi ton cho nhng g? Cn phi tm ra ci g? Mu sn phm s c lm ra c hnh dng v cu trc nh th no? Quy trnh hnh ng hp l to ra sn phm s din ra theo trnh t logic i t A Z nh th no? Phi s dng hp l nhng phng tin, iu kin no gia cng ra sn phm ng vi yu cu ca k thut? 2) Bn thn phi thc c mc ch hc cng nh vic gii bi ton lm g v thi cn c ca mnh s phi nh th no khi tin hnh gii n? 3) Ch th phi chun b c cho mnh nhng tm th cn thit v cc phm cht tr tu, ng c, o c v ch cho qu trnh gii nh th no? 4) Ch th phi bit cch thc hin phi kt hp hnh ng ca mnh vi cc ch th khc trong mi trng tp th gii cc bi ton, cc nhim v hc tp nh th no? Theo gio s P.Ja.Galprine c ba loi nh hng m mc khi qut, tnh y v ngun cung cp n c th hin ni dung ca s nh sau: nh hng loi Loi I Loi II Loi III Mc khi qut Tng phn Tng phn Ton b Tnh y Khng y Khng y y Ngun cung cp Hc sinh Thy Hc sinh
120
Trong khi gii bi ton k thut, di s t chc v ch o ca thy ch khi no chnh hc sinh bit cch t tin hnh xc lp ly nhng c s nh hng hon ton y v ng n cho hnh ng theo tinh thn ca nh hng loi III th h, mi c th c c nhng iu kin tm l thun li thc hin hnh ng, do , cc em mi nm vng c khi nim. 2) Giai on thc hin hnh ng vi i tng vt cht - vt cht ho thng qua cc hnh ng phn tch, m hnh ho v c th ho ca ch th. 3) Giai on thc hin hnh ng vt cht vi li n to. 4) Giai on thc hin hnh ng vt cht vi li ni thm. 5) Giai on hnh ng tr c. m bo c c nhng tin tm l thun li cho vic nm vng khi nim, trong qu trnh t chc v ch o vic thi cng bi hc, ngi gio vin phi ch lun ch ra cho hc sinh bit cch lm tt nhng cng vic nh sau: 1) T bit cch xc lp ly nhng c s nh hng hon ton y v ng n cho hnh ng; 2) Tin hnh thc hin hnh ng trn i tng vi li ni to; 3) Tin hnh thc hin hnh ng i tng vi li ni thm; 4) Tin hnh thc hin hnh ng tr c; 5) Tin hnh thc hin cc hnh ng kim tra tnh ng n ca qu trnh thao tc cng nh cht lng ca sn phm m mnh to ra xem ng vi yu cu v mc ch hc cha. Trong cc qu trnh s phm k thut , ngi gio vin cn bit cch s dng phng php dy hc nu vn v dy hc chng trnh ho vo t chc v ch o hc sinh thi cng bi hc nhm tng bc lm pht trin nng lc t duy k thut cho cc em.. c. S hnh thnh khi nim k thut Trong qu trnh t chc v ch o vic hnh thnh khi nim, ngi gio vin k thut phi bit cch thc hin tt cc vic lm sau y: 1) Phi ng vng trn nn tng ca t tng phng php lun ca l thuyt tm l hc s phm v cn c vo l lun khoa hc k thut c xc nh trong chng trnh, sch gio khoa, ti liu tham kho, tin hnh xc nh mt cch chnh xc i tng hc cho tng bi, tng tit hc c th, tri logic ca i tng hc ra thnh nhng vic lm nht nh, tun th mt trt t thao tc nht nh i t A Z a n mt kt qu r rng, trn mt
121
sn phm c th. Trn c s , yu cu hc sinh bit tp trung thc v t duy ca mnh i vo phn tch i tng nm vng c ton b nhng vn cn thit nh i tng ang hc l ci g? N nh th no? Bn thn s phi lm g v lm nh th no lm ra sn phm? Mnh s tin hnh thc hin thao - ng tc bng nhng phng tin v iu kin cn thit no? Mc ch v thi cn phi c ca bn thn trong qu trnh gia cng l g? 2) Phi c k nng giao tip s phm, bit vn dng sng to cc phng php t chc hot ng cng nh dy hc nu vn v dy hc chng trnh ho t chc tht khoa hc qu trnh gii cc bi ton k thut ca hc sinh theo ng nm giai on nh hng, hnh ng vt cht - vt cht ho, hnh ng vi li ni to, hnh ng vi li ni thm, hnh ng tr c v hnh ng kim tra - t kim tra qu trnh - kt qu hnh ng ca mnh; 3) Phi bit cch chun b tt thc, ng c v tm th cn thit ca mnh tin hnh t chc tht tt c hai pha ca chnh mt qu trnh thng nht ca vic hnh thnh khi nim l pha chim lnh mi quan h tng qut - tru tng ca i tng v pha c th ho cc mi quan h tng qut - tru tng ra thnh nhng trng hp ring l, c th, c bit trong thc tin. to iu kin tm l cn thit cho vic hnh thnh khi nim hc sinh, trong qu trnh t chc v ch o cc em hc tp, ngi gio vin k thut phi bit cch thc hin nhim v ging dy theo ng chu trnh qun l t k hoch ho Planning n t chc - Organizing, ch o - Leading v kim tra - nh gi - hiu chnh - Controlling mi hnh ng gii quyt h thng cc nhim v hc tp ca cc em theo ng logic ca i tng, trn c s thng tin - Infermation lm tin tm l cn thit cho khi nim ny sinh qua ba bc c th nh sau: 1) Chun b ni dung hc bng cch xc nh i tng - nhim v hc, tri lgic ca chng thnh h thng cc vic lm, tm kim nhng phng tin - iu kin cn thit cho vic t chc - ch o hc sinh lm, chun b tm th cn thit cho vic thc hin thao - ng tc ca mnh nh cc phm cht tm l ca nhn thc, ch, ng c, o c, xy dng k hoch cng nh t chc qu trnh hnh thnh khi nim; 2) Thc hin tt qu trnh hnh thnh khi nim mt cch hin thc, tuyn tnh nhau v c iu khin bng l lun khoa hc k thut cng nh t duy s phm qua vic ch o hc sinh tin hnh ng cc hnh ng t nh hng, hnh ng vt cht - vt cht ho, hnh ng vi li ni to - ni thm, hnh ng tr c v kim tra; 3) Tin hnh kim tra, nh gi tin trnh cng nh kt qu hnh ng ca hc sinh theo mc tiu nh c bin php
122
tc ng cn thit, m bo cho cc em c th nm vng chc v thu hiu c khi nim. Khi nim k thut c coi l kt qu ca hot ng sng to k thut v sn phm ca hot ng t duy k thut. T duy k thut c coi l t duy ba thnh phn nh Khi nim (Idea) - Hnh tng (Image) - Thc hnh (Practice). V bn cht ca n m xt th hot ng k thut ca k s, hot ng hc tp k thut ca sinh vin cc trng k thut v hot ng t duy k thut ca mi mt ch th khi ng trc cc bi ton k thut u c s ng cu vi nhau. V vy, trong cc qu trnh s phm k thut, ngi gio vin phi bit cch tin hnh lm tt ba vic sau: 1) Bit dng li ging nu vn , cung cp tri thc l lun v k thut hc, xc nh cu trc ca khi nim v phn tch r ni hm - ngoi din ca n; 2) Dng cc phng tin trc quan to cho hc sinh c c biu tng chn thc, ng n v st hp v i tng k thut cng nh qu trnh cng ngh; 3) T chc hp l cc hot ng thc hnh k thut nhm lm cho tri thc l lun c cng c, m rng v khi su. V d nh hnh thnh khi nim mch in cho hc sinh, ngi gio vin c th thc hin nhim v dy hc bng nhng vic lm chung nh sau: 1) Bng phng php ging thut, ging gii, ging din, vn p, s dng sch gio khoa v ti liu tham kho, chng ta phi lm cho hc sinh hiu c rng, mch in c bao gm cc in tr v dy dn m trong , cc in tr c mc vi nhau theo nhng quy lut xc nh u vo ngun bng dy dn; 2) Dng s , biu , ma kt, cc phng tin nghe nhn hin i v dng trc quan cung cp hnh tng v cc loi mch ni tip, mch song song, mch hn hp, mc tam gic, mc sao cho hc sinh; 3) Dng b in t chc cho hc sinh thc hnh vic lp rp cc in tr li vi nhau bng dy dn theo mu cc s mch mc ni tip, song song, hn hp, mc tam gic, mc sao mt cch hin thc, trc tip v c iu khin bi cc hot ng t duy s phm k thut; 4) T chc cho cc em bit cch tin hnh suy ngh nhm tm ra ci bt hp l, ci sai, ci tha v ci thiu trong cc s mch c sn, ri tin hnh phn tch mch thit lp ra cng thc mch; 5) Cho hc sinh t suy ngh mt cch sng to gii bi ton khc, mi l v kh c ni dung nh sau: Cho 2 n ghi 110V-100W, 2 n ghi 220V-100W, 2 cng tc, trong c 1 cng tc thng v 1 cng tc xoay. Hy lp chng thnh mt h thng u vo ngun in c hiu in th ngun l 220V, sao cho, mt cng tc c th tt m c 2 n. Trong , khi bt cng tc ny th 2 n lm vic hon ton b ph thuc vo nhau, cn khi bt cng tc
123
kia th 2 n lm vic li hon ton c lp vi nhau; 6) Dng ngn ng nu nh ngha mch v yu cu hc sinh quan st thc tin, suy ngh, tm v gii cc bi ton in trong thc t cuc sng. Khi nim k thut - ngh nghip s c hnh thnh thng qua vic thc hin h thng cc bi hc l thuyt v thc hnh k thut. 2. Bn cht tm l ca hot ng dy hc cc mn hc l thuyt a. S truyn th tri thc v pht trin ca tr tu trong dy hc cc bi l thuyt v k thut ngh nghip Vic dy hc cc bi hc l thuyt v cc b mn k thut - ngh nghip c nhim v lm hnh thnh nn h thng tri thc cho hc sinh. Tri thc k thut - ngh nghip c coi l tng s cc hiu bit ca loi ngi v k thut v ngh nghip. Tri thc c hiu l s tch hp ca cc kin thc l lun v k nng. Nhng tri thc ny c tn ti trong h thng cc khi nim m ch th hc tp s phi lnh hi nm vng qua gii quyt nhim v ca cc qu trnh s phm k thut. Vic hc tp tri thc l lun v k thut - ngh nghip c coi l qu trnh lnh hi h thng khi nim cng nh k nng mi ca ch th. S hnh thnh nn bt k mt khi nim k thut ngh nghip mi no ch th cng phi c thc hin khi da vo hot ng tm l vi h thng biu tng, khi nim v thc hnh ca h. V vy, trnh t thc hin nhim v dy hc cc b mn k thut cng nh trt t dy hc cc chng, mc trong mt mn hc nht nh ca qu trnh o to cng s c coi l nhn t khch quan, quy nh cht lng v hiu qu ca vic lnh hi khi nim ca hc sinh. Dy hc i trc s pht trin v tc ng vo vng pht trin gn nht ca hot ng tr tu ch th, lm cho cc phm cht ca nhn thc, ti nng ca nhn cch c hnh thnh. Ni dung dy hc c bao gm nhng n v tri thc chung v nhng k nng khi qut. Phng thc dy hc c thc hin theo con ng i ln t ci chung - ci khi qut n ci c th, ring bit s c kh nng lm pht trin nng lc tr tu - ni chung cng nh nng lc t duy l lun - ni ring cho hc sinh. Trong qu trnh ny, hc sinh s nm vng c c mt h thng tri thc l lun ln phng thc lm ra cc tri thc . S pht trin tr tu ca ch th s c th hin mt cch tp trung cc ch s c th nh sau: 1) Tc ca s nh hng ca cc thao tc tr tu - s nhanh tr cng nh ca s khi qut ho l lun - c thng minh -
124
chng hiu bit, 2) Tnh c ng, mm do v linh hot ca hot ng tr tu, 3) Kh nng phn tch, nng lc thc hin hnh ng trn bnh din tr tu v nng lc phn t - Reflextion ca hot ng t duy (V.V. Davydov, H Ngc i, Nguyn K Ho v nhng ngi khc) Trong dy hc cc bi hc l lun ca cc mn hc k thut ngh nghip, qu trnh lnh hi tri thc v s pht trin ca nng lc t duy l lun lun c s lin h logic vi nhau. Cng vi qu trnh lnh hi tri thc, nng lc t duy ca ch th s c pht trin. Mt khc, khi nng lc t duy ca ch th c pht trin, n s tr thnh cng c tm l c lc gip cho h lnh hi tri thc mi. Ton b cc h thng khi nim v tri thc m ch th lnh hi c s tr thnh cng c ca hot ng t duy khi h i vo gii quyt nhng bi ton l lun cng nh thc tin, lm cho nng lc tr tu, kh nng thc hnh ca h pht trin. nhng ch th hc tp, do s khc nhau v la tui, gii tnh, nhu cu, hng th, kh nng thc hin cc hnh ng v quan h quy nh m c s khc bit v trnh ca tri thc. S khc bit cc ch th s c biu hin cc mt sau: 1) Phm vi v b su ca tri thc; 2) Tnh khi qut, tnh h thng v tnh bn vng ca tri thc; 3) Mc chnh xc v s nhanh tr khi ng dng tri thc c gii quyt cc bi ton thc tin. S pht trin ca nng lc tr tu cc ch th khc nhau s c biu hin cc phm cht sau: 1) Tnh mm do, ng hng, nng ng v linh hot ca t duy; 2) Tnh c lp, tch cc, nht qun v nhanh tr trong t duy; 3) B rng, b su v c ph phn ca t duy. Dy hc k thut - ngh nghip phi c tc dng lm pht trin c mt cch vng chc trnh nm vng tri thc v nng lc tr tu mi ch th. b. Qu trnh lnh hi ti liu mi Qu trnh lnh hi khi nim c hiu l mt loi hot ng nhn thc tch cc v t gic ca ch th. N c din ra t cha bit n hiu su, ghi nh vng chc cng nh vn dng nhng hiu bit vo thc tin. Qu trnh lnh hi khi nim chnh l qu trnh din bin ca hot ng nhn thc, thng qua h thng cc hnh ng nghe ging, t nghin cu, quan st i tng hc v lm bi, lm th nghim, tho lun, vit bo co kt qu ca lm vic t lc, truy cp trn mng my tnh .v.v... ca hc sinh. Qu trnh lnh hi ny c din ra theo quy lut ca hot ng nhn thc cm tnh ca cm gic, tri gic, biu tng cng nh l tnh ca t duy, tng tng, trn c s cc phng tin ngn ng, tr nh v ch . V vy, vic gii quyt cc
125
nhim v hc tp k thut - ngh nghip s i hi ch th phi bit cch dng tt c mi gic quan tip xc vi i tng, bit tp trung thc, c hng th, cm xc v t duy nng ng - sng to khi thc thi thao tc. Trong hc tp, vic nm vng khi nim ca hc sinh thng c biu hin cc du hiu c th nh sau: 1) Hiu c cc thuc tnh bn cht, cc mi lin h c tnh quy lut ca i tng. Bit cch nh ngha, gii thch v din t li khi nim bng ngn ng bn thn khi thu hiu ni hm v ngoi din ca n. 2) Bit dng khi nim mi c lnh hi vo h thng khi nim ca mn hc cng nh bit vn dng n mt cch c hiu qu gii quyt cc bi ton thc tin. V vy, khi hnh thnh khi nim k thut - ngh nghip, ngi gio vin phi bit cch lm tt nhng cng vic chuyn mn - s phm theo nhng yu cu tm l hc s phm nh sau: 1) Phi bit cch la chn i tng hc tp sao cho tht in hnh, phn nh c ng ni dung ca chng trnh o to v sch gio khoa k thut khi nu v d, chn dng dy hc v c th nghim st hp. Bit cch dng li ging hnh thnh cc thnh phn ca khi nim, bit dng cch t chc cc hnh ng t nghin cu, th nghim, c lp lm th nghim, quan st, ng dng, luyn tp nhm lm pht trin vng chc thnh phn thc hnh cho hc sinh; 2) Phi nm vng c trnh t duy cng nh kh nng thc hin cc hnh ng v quan h ca tng em, tng nhm hc sinh dn dt chng bit cch tin hnh lnh hi khi nim. Phi thu hiu c trnh ca tri thc v kh nng hin c ca hc sinh hng dn cho cc em bit cch s dng vn kinh nghim c vo vic nm vng khi nim mi theo ng quy trnh ca cc hnh ng nh hng, hnh ng vt cht - vt cht ho, hnh ng i tng vi li ni to, hnh ng vi li ni thm, hnh ng tr c v hnh ng kim tra - nh gi - hiu chnh; 3) Phi bit cch chn lc cc bi luyn tp cng nh bit cch t chc, ch o hc sinh tin hnh gii quyt cc nhim v vn dng khi nim vo thc tin k thut - ngh nghip cho ph hp vi yu cu ca tng thi k hc tp v trnh ca cc em nhm lm cho chng hiu su, nh lu v bit cch thc hin ng thao tc. Phi bit cch dng phng php dy hc nu vn pht trin nng lc t duy sng to cng nh dy hc chng trnh ho m lm hnh thnh nn kh nng hnh ng v n tp - cng c nhm nng cao cht lng, hiu qu ca tr nh k thut cc em. Trong dy hc k thut - ngh nghip, gio vin cn phi bit cch quan tm bi dng ng c, hng th, tm th ghi nh ti liu hc tp, t chc cho hc sinh tip xc vi i tng - cng c - qu trnh k thut bng tt c mi gic quan
126
vi s chm ch cng nh tch cc t duy cao , ch o cho cc em tin hnh n tp mt cch hp l, theo cc phng cch c th nh n c cng, n tch cc, kp thi, t gic, hng say bng tt c cc thao tc i tng cm tnh, thao tc tr c, n xen k ch khng tp trung v n luyn trong mi thi gian - khng gian ca hot ng, cuc sng, quan h ca mnh. Trong cc qu trnh s phm k thut, ngi gio vin phi da vo l lun dy hc i mi hot ng t duy s phm ca mnh nhm xc nh c ng ni dung, phng php, phng tin v hnh thc t chc dy hc, to tin tm l cn thit cho vic hnh thnh khi nim k thut, tin hnh dy khng bit mi cng nh lm cho hc sinh hc khng bit chn. c. Pht huy tnh tch cc, c lp ca hc sinh trong hc tp cc bi hc l thuyt Hc sinh c coi l ch th ca s tip thu tri thc v pht trin tr tu. Trong qu trnh dy hc k thut nu ch th bit tch cc, c lp v t gic tin hnh gii quyt cc nhim v hc tp th cc em mi t c mc ch thc hnh. Khi tng th cc mc ch thc hnh c thc hin n mi gp phn vo vic t mc ch dy hc l tip thu tri thc v pht trin tr tu. Vic gii quyt thnh cng cc nhim v hc tp s c tc dng lm cho ch th c hng th vi i tng k thut v quy trnh cng ngh hn. Khi ch th c c hng th hc tp th h s li cng tch cc, c lp, t gic v hng say hn i vi vic gii quyt nhim v hc tp. Do vy, s tip thu tri thc v pht trin tr tu ca cc em s c biu hin ra vi mt cht lng mi. Tnh t gic hc tp thng c biu hin ch ch th lun lun c s hiu bit mt cch y , r rng v thu o v mc ch cng nh nhim v hc tp, c hng th, lun lun c thc t i su tm hiu - nghin cu i tng k thut v qu trnh cng ngh. Nhu cu v ng c hc tp c coi l ngun gc ca tnh tch cc tm hiu. Mt khc, tnh t gic hc tp cng c coi l c s ca tnh tch cc. Cn quan tm gio dc nhu cu, hng th v ng c hc tp mt cch hp l to tin tm l cn thit cho s ny sinh tnh t gic trong hc tp ca mi mt hc sinh trng dy ngh. Tnh tch cc hc tp thng c biu hin s khc phc mi kh khn ch quan - khch quan hon thnh tt c mi nhim v, ch vn ln trong mi tnh hung v s tng cng ngh suy - ng no nhm hon thnh tt mi vn ang c t ra trc ch th. Tnh tch cc c pht trin n mc cao khi ch th
127
bit cch gii quyt mt cch t lc ton b cc nhim v hc tp s c tr thnh tnh c lp. Tnh c lp c biu hin kh nng t lc gii quyt theo cch ring bit ton b cc nhim v hc tp cho ph hp vi cc iu kin tm l ca bn thn ca hc sinh di s ch o ca gio vin. Ngi hc c tnh c lp, khng c ngha l h c t mnh hnh ng mt cch ng bng, bt chp s ch o, hng dn ca gio vin cng nh s gp ca bn b. Tnh c lp thng biu hin kh nng bit gii quyt nhim v hc tp theo cch ring cho ph hp vi cc yu t ch quan bn trong ca bn thn, bit cch tm ra phng n gii hp l - ti u nht cho tt c cc bi ton k thut ang c t ra trc mnh, bit tin hnh phn tch cc s kin ca qu trnh k thut mt cch sng to, st hp v ng n, khng rp khun, my mc. Tnh c lp trong hot ng t duy k thut c pht trin mc cao s c tc dng lm c s tm l cho s hnh thnh ca tnh sng to k thut. Ngi c tnh sng to v mt k thut c biu hin kh nng bit to ra ci mi ln u tin cho thc ti k thut - ngh nghip. y l ci mi thun khit, ci ln u tin c xut hin trong t duy ca ch th cng nh ca thc ti k thut. Tnh c lp c coi l mt phm cht nhn cch ca ngi lao ng. N cn c hnh thnh v pht trin ngay trong qu trnh gio dc - o to trn c s c s vn hnh ca ng c - hng th hc tp, thc y v nhim v cng nh mc ch hc tp, nng lc t duy nng ng - sng to ca hc sinh. V vy, trong cc qu trnh s phm k thut, ngi gio vin cn phi quan tm n vic s dng phng thc dy hc nu vn cng nh bit to ra c nhng tin , c s v hon cnh hc sinh c th c lp gii quyt cc nhim v hc tp k thut ngh nghip qua cc hot ng sau: 1) Hc tp l lun, thc hnh gii cc bi ton k thut; 2) Thc hin cc hot ng c lp nh t quan st i tng - qu trnh k thut cng nh dng trc quan, t t ra cc gi thuyt, t tin hnh phn tch - l gii cc hin tng i tng k thut nu ra cc kt lun khoa hc, t tin hnh lm cc bi tp th nghim, v cc bn v, s , biu , th v xy dng cc m hnh my; 3) T vch ra k hoch hc tp v t hc bi, lm bi, n tp nh, t ch to ra nhng dng hc tp k thut, t quan st nhng din bin thc t ca cc i tng cng nh qu trnh k thut c lin quan n nhim v hc tp, t suy ngh ghi chp, rt ra c phng php hc tp v cch thc tm ra tri thc k thut mi cho bn thn.
128
II. Mt s c im tm l hc s phm trong khi dy cc bi hc l thuyt v thc hnh 1. c im tm l trong dy hc cc bi hc l thuyt Hot ng nhn thc k thut ngh nghip ca ch th lun c din ra theo quy lut t tru tng n c th, n gin n phc tp theo php bin chng duy vt khi i t trc quan sinh ng n t duy tru tng v t duy tru tng n thc tin V. I. Lenin. Quy lut c bn ca qu trnh dy hc l c s thng nht bin chng gia dy v hc cng nh gia nhng tc ng dy hc vi s pht trin nhn cch, gia cc thnh phn trong cu trc ca qu trnh dy hc nh mc ch, ni dung, phng php, phng tin - iu kin, hnh thc t chc, thi gian - khng gian dy hc vi nhau. Cc quy lut ny c coi l nhng tin l lun ch o cho vic xy dng ni dung, xc nh phng php, phng tin v hnh thc t chc dy hc k thut - ngh nghip cho m bo tnh khoa hc (H Th Ng 1960, Phm Tt Dong 1970, Thi Duy Tuyn 1990 v nhng ngi khc). Ni dung dy hc cc bi hc l thuyt c xc nh tun th yu cu ca chng trnh, sch gio khoa, ti liu tham kho sao cho khi qut. Tri thc k thut ngh nghip c em ra dy hc l do cc nh bc hc khoa hc gio dc xc nh trn c s nhng thnh tu ca nn khoa hc k thut m loi ngi tm ra trong sut qu trnh pht trin. Tri thc ny c bao gm h thng cc s kin, khi nim, nh lut, nguyn l, hc thuyt phn nh bn cht v tnh quy lut ca i tng k thut cng nh quy trnh cng ngh do cc nh bc hc khoa hc k thut sng to ra bng chnh hot ng thc tin cng nh hot ng t duy k thut ca mnh. H thng tri thc k thut ny c tnh l lun v tnh thc tin khi phn nh thc ti k thut - ngh nghip. V vy, mi h thng nhim v dy hc k thut ngh nghip c thc hin u nhm mc ch gip cho hc sinh nm vng h thng tri thc k thut hc cng nh cng ngh hc, t chc sn xut, k xo lao ng, nhng k nng - thao ng tc k thut khi qut v pht trin nhng phm cht cn thit ca nhn cch con ngi lao ng mi. Vic lnh hi tri thc k thut ngh nghip v pht trin tr tu ca ch th hc tp s lun lun b ph thuc vo ni dung cng nh phng thc o to. Trong cc qu trnh s phm k thut, vic sp xp c h thng trnh t hc cc mn hc, cc hc
129
phn, hc trnh, modun cng nh cc chng, mc, ca bi hc s c coi l nhng nhn t khch quan, quy nh s pht trin ca nng lc t duy logic v phng php nhn thc cho hc sinh. V vy, chng ta cn phi ng vng trn quan im l lun ca s phm hc k thut - ngh nghip, yu cu ca mc tiu o to v c im ca i tng dy hc m xc nh r c cu trc h thng ca chng trnh o to cng nh ni dung cho tng bi, tng hc phn, hc trnh, modun kin thc c th. Khi lng v h thng tri thc v k thut hc, cng ngh hc, t chc sn xut s c xc nh theo ni dung ca chng trnh ca cc mn hc k thut i cung cng nh chuyn ngnh. Nhng ni dung ca chng trnh mn hc li c xc nh khi da vo cu trc thc ca m hnh nhn cch ca i tng o to. iu c ngha l trong qu trnh lnh hi ni dung o to, nhng i tng c o to khc nhau s c nhng biu hin ra s khc bit v trnh theo cc mc gii, kh, trung bnh v km. nhng hc sinh khc nhau, lun c s khc bit v cu to tm - sinh l m chng phi lnh hi cng mt ni dung kin thc nh nhau nn c tnh trng khng ph hp i tng trong dy hc. pht huy c ht kh nng hc tp ca hc sinh nhm t kt qu cao nht, trong cc qu trnh s phm k thut, ngi gio vin cn phi bit cch ch n cc c im c bit ca cc em v bit thc hin nhng tc ng s phm cho ph hp vi i tng. Phng php dy hc phi c xc nh sao cho ph hp vi ni dung dy hc v cc t tng ca l lun dy hc b mn. Nhn chung, ni dung ca cc n v tri thc trong sut qu trnh o to mt cp hc hay mt mn hc, mt hc phn - hc trnh, mt chng - mc, mt bi hc u s c nhng mi lin h logic, bin chng vi nhau. Vic tip thu nhng n v tri thc ny phi c c s, tin l lun ca nhng n v tri thc m ch th tip thu c trc . n lt n, nhng n v tri thc ny mt khi nm vng s c coi l tin tm l cho vic lnh hi nhng h thng tri thc mi ca ch th. Trong cc qu trnh s phm k thut, vic dy hc bt k mn hc no cng s phi c thc hin khi da trn tin l lun ca mn hc trc v lm c s tm l gio dc vic tip thu cc mn hc sau. Ngha l, vic m bo tnh khoa hc cho vic truyn t ni dung o to s quy nh trnh tip thu tri thc v pht trin t duy k thut hc sinh. V vy, mi gio vin cn phi bit cch nm c nhng mi lin h ny tin hnh bin son, thit k bi hc v thc thi cc tc ng truyn th ni
130
dung bi ging cho hp l, t hiu qu bng mi phng php dy hc st hp nh khi lt, xoy vo trng tm, cho t nghin cu nhng ni dung ca nhng vn d nh, m rng tri thc mi bng cc v d thc t, phn tch kh nng ng dng cc n v tri thc vo thc tin k thut - ngh nghip. Khi dy, gio vin phi bit cch t ni dung kin thc ca tng bi vo h thng kin thc m hc sinh v s tip thu c, bit cch i su vo vic trnh by nhng ni dung ch yu, thit thc, c bn, hin i, tinh gin nht mt cch c ng, bit tm ra mi lin h - tc ng qua li ln nhau trong mt chnh th ca ton th cc tri thc ca cc bi, cc chng - mc, cc modun kin thc, cc hc trnh v hc phn - em ra dy hc, bit cch lm pht trin nng lc t nghin cu, vn dng kin thc hc vo thc tin v kh nng c lp gii quyt cc nhim v hc tp cc em. Gio vin, khi trnh by ni dung bi hc phi m bo tnh logic ca tri thc tng bi, tng mn cng nh mi lin h bin chng gia cc mn hc vi nhau mi c th to ra c nhng c s tm l cn thit lm pht trin kh nng t duy logic, nng lc ghi nh k thut v tnh chnh xc ca tri thc cc em. Trong cc qu trnh s phm k thut ngh nghip, vic xc nh ni dung dy hc v cch thc t chc truyn t n s c coi l nhn t khch quan, quy nh ni dung ca hng th hc tp ca hc sinh. Nhng ni dung hc tp mi, m bo tnh khi qut, hin i v khoa hc cng nh phng php hc tp c thc hin tun th ng cc yu cu tm l - gio dc s c kh nng to ra hng th hc tp hc sinh. V vy, ngi gio vin cn phi quan tm n vic i mi hot ng t duy s phm k thut khi xc nh ni dung cng nh phng php dy hc v tin hnh chun b chu o v tm th, phng tin k thut - dng trc quan cho vic thc hin nhim v dy. Sau khi xc nh r ni dung dy hc, ngi gio vin phi bit n lc t duy tm kim cho bng c cc phng php cho ph hp. Mi mt ni dung c em ra dy hc u c mt h thng cc phng php tng ng. Phng php c coi nh l s vn ng ca ni dung. Bng tr tu, tnh cm, ch v nhn cch ca mnh, ngi gio vin s phi n lc t duy xc nh cho bng c cc phng php m mnh phi dng khi trnh by mi mt n v tri thc k thut - ngh nghip. Trong khi thc hin cc nhim v dy hc, ngi ta thng s dng h cc phng
131
php c tnh cht truyn thng v phng php hin i truyn t tri thc k thut, cng ngh hc, t chc sn xut theo phng thc thy thit k - tr thi cng bi hc. Quan im tm l hc dy hc khng nh rng ng sau khi nim k thut l hnh ng. V vy cho hc sinh nm vng nhng khi nim k thut, ngi gio vin phi bit cch tin hnh tri logic ca chng ra thnh h thng cc hnh ng v t chc, ch o cho cc em thc hin cc hnh ng mt cch hin thc, cm tnh v c iu khin bng t duy s phm. ng sau khi nim, nh l, nguyn l k thut c em ra dy hc l c mt h thng cc hnh ng th nghim, quan st, thc nghim, tho lun, truyn t, lnh hi, lm vic t lc v thc hnh k thut. V vy, trong khi hnh thnh khi nim, chng ta khng ch c ln, gii thch t khi nim m phi truyn t cho hc sinh hiu r c s khoa hc, nm vng nguyn l k thut v phng hng thc hin thao - ng tc trn cc b lp rp c - in, m hnh my, my luyn tp, my mc - cng c k thut xc nh vi nhng n v thi gian hp l. S lnh hi tri thc v pht trin cc phm cht tr tu cng kh nng vn dng ca hc sinh ph thuc phn nhiu vo s b tr thi gian trong qu trnh dy hc. Thi gian l mt yu t m chng ta cn ch n trong khi thc thi cc nhim v dy hc. iu ny c biu hin nhng ni dung c th nh sau: 1) S tit dng cho vic dy hc cc mn k thut i cng v chuyn ngnh, cng ngh hc, t chc sn xut, cc hc phn - hc trnh - mdun kin thc c quy nh trong chng trnh o to c khc nhau; 2) Thi gian dng cho vic nghin cu tng chng - mc cng nh nghe ging trn lp, t nghin cu, n tp, tho lun, thc hnh - thc tp sn xut v thc t x nghip c khc nhau; 3) Thi gian ca cc gi hc c b tr theo thi kho biu, t l thi gian gia nghe ging, t nghin cu v thc hnh, thi gian gi nhau ca vic t chc dy hc cc mn cng nh cc ln n tp v t khi kim tra n lc tr bi c khc nhau. Thi gian trong dy hc c lin quan n hot ng tm l ca hc sinh v lm nh hng n kt qu lnh hi ca n. Cng mt ni dung dy hc, nhng hc sinh khc nhau s cn phi c thi gian hc khc nhau. Trong thc t, ta thy c nhng biu hin sau: 1) C nhng hc sinh tip thu ni dung bi nhanh nhng mau qun, ngc li, c nhng em tuy tip thu kin thc chm m li ghi nh tt, d ti hin c nhng n v kin thc hc; 2) C nhng em cn t thi gian hc bi m li cn nhiu thi
132
gian cho vic gii bi tp; 3) C nhng em cn nhiu thi gian cho vic thc hnh, luyn tp sn xut xng. Ngc li, c em li cn nhiu thi gian hc l thuyt, nghin cu ti th vin v trao i - tho lun - t n tp .v.v... V vy, trong khi thc thi nhim v dy hc, chng ta cn ch n s khc bit ny m b tr thi gian cho hp l, xy dng thi kho biu cho khoa hc, t chc cc hot ng hc l thuyt thc hnh, luyn tp, n tp, tho lun, t nghin cu, tham quan sn xut, truy cp trn mng my tnh ca hc sinh mt cch st hp, c hiu qu v c iu khin theo mc tiu ca dy hc. S truyn t v lnh hi tri thc s to ra nhng tin tm l thun li i vi s pht trin ca tr tu ca hc sinh. Vic dy hc cc bi hc l thuyt v l lun k thut - ngh nghip c nhim v lm hnh thnh nn h thng tri thc cho hc sinh. Tri thc k thut - ngh nghip c coi l tng s cc hiu bit ca loi ngi v k thut v ngh nghip. Tri thc c hiu l s tch hp ca cc kin thc l lun v k nng. Nhng tri thc ny c tn ti trong h thng cc khi nim m ch th hc tp s phi lnh hi nm vng qua gii quyt nhim v ca cc qu trnh s phm k thut. Vic hc tp tri thc l lun v k thut - ngh nghip c coi l qu trnh lnh hi h thng khi nim cng nh k nng mi ca ch th. S hnh thnh nn bt k mt khi nim k thut - ngh nghip mi no ch th cng phi c thc hin khi da vo hot ng tm l vi h thng biu tng, khi nim v thc hnh ca h. V vy, trnh t thc hin nhim v dy hc cc b mn k thut cng nh trt t dy hc cc chng, mc trong mt mn hc nht nh ca qu trnh o to cng s c coi l nhn t khch quan, quy nh cht lng v hiu qu ca vic lnh hi khi nim ca hc sinh. Dy hc i trc s pht trin v tc ng vo vng pht trin gn nht ca hot ng tr tu ch th, lm cho cc phm cht ca nhn thc, ti nng ca nhn cch c hnh thnh. Ni dung dy hc c bao gm nhng n v tri thc chung v nhng k nng khi qut. Phng thc dy hc c thc hin theo con ng i ln t ci chung - ci khi qut n ci c th, ring bit s c kh nng lm pht trin nng lc tr tu - ni chung cng nh nng lc t duy l lun - ni ring cho hc sinh. Trong qu trnh ny, hc sinh s nm vng c c mt h thng tri thc l lun ln phng thc lm ra cc tri thc . S pht trin tr tu ca ch th s c th hin mt cch tp trung cc ch s c th nh sau: 1) Tc ca s nh hng ca cc
133
thao tc tr tu - s nhanh tr cng nh ca s khi qut ho l lun - c thng minh chng hiu bit, 2) Tnh c ng, mm do v linh hot ca hot ng tr tu, 3) Kh nng phn tch, nng lc thc hin hnh ng trn bnh din tr tu v nng lc phn t - Reflextion ca hot ng t duy (V.V. Davydov, H Ngc i, Nguyn K Ho v nhng ngi khc) Trong dy hc, qu trnh lnh hi tri thc v s pht trin ca nng lc t duy l lun lun c s lin h logic vi nhau. Cng vi qu trnh lnh hi tri thc, nng lc t duy ca ch th s c pht trin. Mt khc, khi nng lc t duy ca ch th c pht trin, n s tr thnh cng c tm l c lc gip cho h bit cch lnh hi tri thc mi. Ton b cc h thng khi nim v tri thc m ch th lnh hi c s tr thnh cng c ca hot ng t duy, khi h i vo gii quyt nhng bi ton l lun cng nh thc tin, lm cho nng lc tr tu, kh nng thc hnh ca h pht trin. nhng ch th hc tp do s khc nhau v la tui, gii tnh, nhu cu, hng th, kh nng thc hin cc hnh ng v quan h quy nh m c s khc bit v trnh ca tri thc. S khc bit cc ch th s c biu hin cc mt sau: 1) Phm vi v b su ca tri thc; 2) Tnh khi qut, tnh h thng v tnh bn vng ca tri thc; 3) Mc chnh xc v s nhanh tr khi ng dng tri thc c gii quyt cc bi ton thc tin. S pht trin ca nng lc tr tu cc ch th khc nhau s c biu hin cc phm cht sau: 1) Tnh mm do, ng hng, nng ng v linh hot ca t duy; 2) Tnh c lp, tch cc, nht qun v nhanh tr trong t duy; 3) B rng, b su v c ph phn ca t duy. Dy hc k thut - ngh nghip phi c tc dng lm pht trin c mt cch vng chc trnh nm vng tri thc v nng lc tr tu mi ch th. Qu trnh lnh hi ti liu mi thng qua dy hc cc bi hc l thuyt ca cc b mn k thut c din ra mt cch c ng, linh hot theo quy lut nhn thc. Qu trnh lnh hi khi nim c hiu l mt loi hot ng nhn thc tch cc v t gic ca ch th. N c din ra t cha bit n hiu su, ghi nh vng chc cng nh vn dng nhng hiu bit vo thc tin. Qu trnh lnh hi khi nim chnh l qu trnh din bin ca hot ng nhn thc thng qua h thng cc hnh ng nghe ging, t nghin cu, quan st i tng hc v lm bi, lm th nghim, tho lun, vit bo co kt qu lm vic t lc, truy cp trn mng my tnh .v.v... ca hc sinh. Qu trnh lnh hi ny c din ra theo quy lut ca hot ng nhn thc cm
134
tnh nh ca cm gic, tri gic, biu tng cng nh l tnh nh ca t duy, tng tng trn c s cc phng tin ngn ng, tr nh v ch . V vy, vic gii quyt cc nhim v hc tp k thut - ngh nghip s i hi ch th phi bit cch dng tt c mi gic quan tip xc vi i tng, bit tp trung thc, c hng th, cm xc v t duy nng ng - sng to khi thc thi thao tc. Trong hc tp, vic nm vng khi nim ca hc sinh thng c biu hin cc du hiu c th nh sau: 1) Hiu c cc thuc tnh bn cht, cc mi lin h c tnh quy lut ca i tng. Bit cch nh ngha, gii thch v din t li khi nim bng ngn ng bn thn khi thu hiu ni hm v ngoi din ca n. 2) Bit dng khi nim mi c lnh hi vo h thng khi nim ca mn hc cng nh bit vn dng n mt cch c hiu qu gii quyt cc bi ton thc tin. V vy, khi hnh thnh khi nim k thut - ngh nghip, ngi gio vin phi bit cch lm tt nhng cng vic chuyn mn - s phm theo nhng yu cu tm l hc s phm nh sau: 1) Phi bit cch la chn i tng hc tp sao cho tht in hnh, phn nh c ng ni dung ca chng trnh o to v sch gio khoa k thut khi nu v d, chn dng dy hc v c th nghim st hp. Bit cch dng li ging hnh thnh cc thnh phn ca khi nim, bit dng cch t chc cc hnh ng t nghin cu, th nghim, c lp lm th nghim, quan st, ng dng, luyn tp nhm lm pht trin vng chc thnh phn thc hnh cho hc sinh; 2) Phi nm vng c trnh t duy cng nh kh nng thc hin cc hnh ng v quan h ca tng em, tng nhm hc sinh dn dt chng bit cch tin hnh lnh hi khi nim. Phi thu hiu c trnh ca tri thc v kh nng hin c ca hc sinh hng dn cho cc em bit cch s dng vn kinh nghim c vo vic nm vng khi nim mi theo ng quy trnh ca cc hnh ng nh hng, hnh ng vt cht - vt cht ho, hnh ng i tng vi li ni to, hnh ng vi li ni thm, hnh ng tr c v hnh ng kim tra - nh gi - hiu chnh; 3) Phi bit cch chn lc cc bi luyn tp cng nh bit cch t chc, ch o hc sinh tin hnh gii quyt cc nhim v vn dng khi nim vo thc tin k thut - ngh nghip cho ph hp vi yu cu ca tng thi k hc tp v trnh ca cc em nhm lm cho chng hiu su, nh lu v bit cch thc hin ng thao tc. Phi bit cch dng phng php dy hc nu vn pht trin nng lc t duy sng to cng nh dy hc chng trnh ho m lm hnh thnh nn kh nng hnh ng v n tp - cng c nhm nng cao cht lng, hiu qu ca tr nh k thut cc em. Trong dy hc k thut - ngh nghip, gio vin cn phi bit cch
135
quan tm bi dng ng c, hng th, tm th ghi nh ti liu hc tp, t chc cho hc sinh tip xc vi i tng - cng c - qu trnh k thut bng tt c mi gic quan vi s chm ch cng nh tch cc t duy cao , ch o cho cc em tin hnh n tp mt cch hp l, theo cc phng cch c th nh n c cng, n tch cc, kp thi, t gic, hng say bng tt c cc thao tc i tng cm tnh, thao tc tr c, n xen k ch khng tp trung v n luyn trong mi thi gian - khng gian ca hot ng, cuc sng, quan h ca mnh. Trong cc qu trnh s phm k thut, ngi gio vin phi da vo l lun dy hc i mi hot ng t duy s phm ca mnh nhm xc nh c ng ni dung, phng php, phng tin v hnh thc t chc dy hc, to tin tm l cn thit cho vic hnh thnh khi nim k thut, tin hnh dy khng bit mi cng nh lm cho hc sinh hc khng bit chn. Trong khi t chc cc bi hc l thuyt, gio vin phi bit cch pht huy tnh t gic, tch cc v c lp thc hin cc nhim v hc tp ca hc sinh. 2. c im tm l trong dy thc hnh K nng c hiu l phc hp cc thuc tnh ca tr tu, m bo cho ch th bit suy ngh ng tm ra li gii hp l - ti u cho bi ton k thut. K nng, v bn cht m xt l t duy trong hnh ng. K nng c pht trin trn c s ca tri thc, k xo v k nng khc. K xo c hiu l mt hnh ng t ng ho nh luyn tp mt cch c mc ch, c k hoch v lu di di s ch o ca cc tc ng go dc. Tri thc l c s tm l cho vic hinh thnh k nng nng v k xo. Mt khi c hnh thnh, k xo v k nng c tc dng lm cho tri thc c cng c, m rng, khi su. K nng v k xo ch th phi c hnh thnh thng qua cc iu kin c th nh 1) Mc ch th hiu r nhim v, mc ch v phng php t n thng qua qu trnh luyn tp nh thc, tinh thn, thi , hng th ca ch th i vi nhim v hc tp cng nh rn luyn thc hnh, vn tri thc c v tnh cht ca cc k nng, k xo c ch th s tc ng qua li vi nhau, quy nh s hnh thnh ca k xo v k nng; 2) Tnh cht ca s t kim tra, s hng dn c c s khoa hc, s nh gi khch quan - kp thi ca gio vin i vi kt qu luyn tp; tnh cht ca tin trnh t chc qu trnh luyn tp; s ln luyn tp, tnh cht ca cc bi thc tp, trnh t sp xp cc bi luyn tp, yu cu i vi tng loi hnh bi tp m gio vin a ra s c tc ng qua li vi nhau, quy nh s pht trin ca k xo, k nng ca hc sinh; 3) c im ca cc loi hnh k nng, k xo cn
136
phi luyn tp, c im tm - sinh l, gii tnh v la tui ca hc sinh khi luyn tp, tnh cht ca trang thit b - my mc - cng c - phng tin cng nh ca mi trng luyn tp cng c tc dng quy nh ni dung tm l ca k xo v thi quen. Trong trng dy ngh, hc sinh phi c c nhng k nng n gin - phc tp, k nng chung - ring cho tng loi hnh k thut - ngh nghip. c th gii c cc bi ton k thut, hc sinh phi c y cc phm cht tm l ca k nng nh hng cng nh xy dng k hoch, t chc thc hin v kim tra - nh gi. Quy trnh hnh thnh k nng k thut - ngh nghip c din ra theo trt t tuyn tnh cc hnh ng theo s sau: Hnh thnh k nng s b Tp vn dng tri thc, k xo, k nng c vo vic thc hin nhng hnh ng cha kho Hnh thnh k nng n l, chung cho mi hot ng trong phm vi hp K nng c pht trin cao Tay ngh cao. giai on tay ngh cao ny, trong hot ng tm l ca ch th, ngoi cc phm cht ca tri thc v k nng k thut - ngh nghip ra h cn phi c c h thng cc k xo tr tu, k xo cm gic, k xo vn ng. Cc loi hnh k xo ny c hnh thnh trong qu trnh ch th tham gia thc hin cc nhim v thc hnh sn xut qua bn giai on sau: 1) Lm quen to cho ch th c c biu tng r v hnh ng; 2) Ch th lm th nm vng c tnh ng n v bn cht ca hnh ng; 3) Ch th tin hnh luyn mt cch c bn t tnh chnh xc ca hnh ng v luyn thnh k xo; 4) Ch th tin hnh luyn ng dng, cng c tnh ng n, tnh chnh xc, nhanh, tnh khi qut ca thao tc v pht trin nng lc thc hin hnh ng - thao - ng tc. Thng thng khi tin hnh luyn tp thc hnh sn xut, ngi gio vin phi thc hin nhim v dy hc qua cc giai on hng dn m u, hng dn thng xuyn v hng dn kt thc. Trong qu trnh luyn tp c bn, thng cc my luyn tp c s dng. My luyn tp c ch to nhm hun luyn cho hc sinh bit thc hin cc thao - ng tc cn thit v hnh thnh nhng k nng khc cho cc em. My luyn tp c dng cho vic luyn tp thao tc cho cc ngh vn hnh, iu khin. Khi ch to my luyn tp, ngi ta phi m bo c cc yu cu tm l - k thut nh sau: 1) Nghin cu nm chc ni dung ca cng vic ngh nghip cn luyn trong thc t xc nh r cc yu cu v hnh ng, thao - ng tc v ton b hot ng m thao tc vin
137
phi nm vng; 2) Tin hnh m hnh ho hnh ng theo mt trt t lgic ca thao tc, thch ng vi cc tnh hung khc nhau ca cng vic; 3) Tin hnh xy dng m hnh v my luyn tp nhm m t ton b cc thao tc ca cng vic, lm phng tin cho vic luyn tp ca hc sinh. 3. Cc yu t tm l ca vic thit k v thi cng bi hc thc hnh Bng nhn thc, tnh cm, ch v nhn cch ca mnh, ngi gio vin s tin hnh thit k bi ging l thuyt. Mt gio n l thuyt phi m bo c hnh thc ca n nh tn bi hc, ngy son - ngy dy, mc ch - yu cu v kin thc - k nng - thi - t tng - tnh cm, s chun b ca thy - tr cho bi hc, cc bc ln lp nh n nh t chc - kim tra bi c - ging bi mi - h thng ho kin thc ton bi - cng c - dn d - hng dn hc sinh v hc bi, lm bi v rt kinh nghim sau khi dy. Bng t duy khoa hc k thut v t duy s phm k thut, ngi gio vin phi bit cn c vo ni dung chng trnh, sch gio khoa - ti liu tham kho, t tng ch o chuyn mn ca lnh o, c im ca c s vt cht - my mc - thit b hin c, nhu cu o to ca th trng lao ng, thc t ca nn sn xut k thut - ngh nghip, c im tm - sinh l ca hc sinh m tin hnh xc nh r ni dung dy, phng php dy ca thy - phng php hc ca tr, thi gian dy v thit b - phng tin dng dy cho tng n v kin thc k thut. Ngi gio vin phi bit huy ng ton b th gii tm l, kinh nghim hot ng v trnh nhn cch ca mnh tin hnh thit k v ch o vic thi cng bi hc thc hnh. Khi son gio n thc hnh, ngi gio vin phi m bo tnh hnh thc ca n nh tn bi, ngy son, ngy ging, phn hng dn m u xc nh r mc tiu, dng, ni dung dy qua cc bc n nh t chc, kim tra, dy thc hnh, tng kt, nu cu hi v nh, thng qua b mn v rt kinh nghim sau khi dy. Hng dn m u din ra khong 45 pht, hng dn thng xuyn c thc hin theo ca sn xut t 6 - 8 gi v hng dn kt thc c tin hnh trong thi gian khong 30 pht. Tt c cc nhim v dy hc thc hnh u phi c mi hc sinh thc hin mt cch y , c th, trc tip, cm tnh, hin thc v c iu chnh bng hot ng t duy s phm k thut ca ngi gio vin.
138
Cu hi v bi tp 1. Th no l khi nim k thut? Cc loi, hnh thc tn ti v c ch tm l ca vic hnh thnh n. 2. Hy phn tch cc yu t tm l ca bi hc l thuyt v thc hnh. Qua , hy cho bit xem vi t cch l gio vin, em s phi lm g v lm nh th no khi gii quyt nhim v dy hc cho ph hp vi quy lut ca cc hin tng tm l . 3. Em hy phn tch mi quan h gia hot ng dy hc l thuyt v thc hnh vi vic pht trin tr tu ca hc sinh. Qua hy xc nh chin lc cho vic thc hin hot ng dy hc cc bi hc l thuyt cng nh thc hnh cc b mn k thut i cng v chuyn ngnh trong lnh vc tri thc k thut, cng ngh hc, t chc sn xut m mnh ang tip cn. Phn 2: c im tm l la tui hc sinh hc ngh v c im ca lao ng s phm Chng 1: c im tm l la tui hc sinh hc ngh I. Nhng iu kin pht trin ca hc sinh hc ngh 1. S pht trin v th cht la tui ny, nam n thanh nin khng c s khc bit qu nhiu v c th so vi ngi ln trng thnh. S pht trin ca b xng c han thin. Cc bp c pht trin v c s thay i kh nhanh thi k u la tui v cng v sau cng chm li. Do m trng lng ca c th tng nhanh, c bit cc nam thanh nin. V cui, s tng ln v lng ca cc m v cc c quan hu nh kt thc. V mt tun han, tim pht trin v n nh. V vy, mt dn s khng cn i gia hot ng ca tim v cc trng thi ca h tun hon. Hot ng ca cc tuyn ni tit ca cc em tr nn bnh thng, t thay i do nhng kch thch v cm xc to ra nh la tui thiu nin. la tui ny, chm dt s dy th. V h thn kinh, cu to ca cc t bo no tr nn phc tp hn. Do , thanh nin d dng tip thu kin thc v hnh thnh cc k nng v k xo ngh nghip cn thit. la tui ny, thanh nin d b kch thch, d c cc phn ng di s tc ng
139
ca ngoi gii. c im ny t khc vi la tui thiu nin. Chnh v c im m trong thc t, thanh nin thng d ni nng, thng c cng lao ng khng u n khi thc hin mt cng vic no Qua cc kt qu th nghim, ngi ta kt lun rng cui thi k trng thnh, con ngi c nhy cm cao nht v nhn v nghe, c s phi hp nhp nhng nht gia cc c quan vn ng. iu thun li cho vic tip thu cc kin thc v rn luyn cc k nng v k xo cn thit Nhn chung, th lc ca thanh nin pht trin kh di do. Sc mnh cng trng v sung sc ca tui tr gip cho thanh nin c th han thnh c nhiu cng vic m c bit l cng vic nng nhc.
2. Vai tr x hi ca hc sinh Trong gia nh, v tr ca thanh nin han ton khc trc. la tui ny thanh nin c tham gia bn bc vi cha m, cc anh ch mt s vic ch yu trong gia nh. Thanh nin c th trc tip gii quyt mt s cng vic m c bit l cc cng vic nng nhc. Thanh nin xc nh c v tr ca mnh cng nh mi quan h gia mnh v mi ngi v c thc thc hin cc yu cu ca mi quan h . Trong c x vi mi ngi c s thay i r nt vi thanh nin. Quan h ca thanh nin vi ngi ln trong nh khng phi l quan h han tan p t t bc trn n thanh nin na. c im ni bt l do c tn trong hn, cc nhim v gia nh trao cho u mang tnh cht gi cc em ch ng, t lp v mi ngi tin tng vo kh nng ca thanh nin. Thanh nin c c nhn xt tinh tng v cc hnh vi ca ngi ln trong nh v c s biu hin v thi thng qua cc kin, cc nhn xt ring mnh. c s nhn xt v gp c nhiu khi i vi c chnh cha m mnh, iu m la tui trc rt t c. Thanh nin hc ngh thng sng xa gia nh. Trong cuc sng nh trng, h phi t lp nhiu song vn cn nhiu th ph thuc vo gia nh, c bit l v mt tnh cm v v mt kinh t. Vic xa gia nh i vo hc cc trng ngh cng lm cho v tr ca thanh nin trong gia nh thay i r rt, c bit l i vi cc em ca h. Cc em coi h nh nhng ngi trng thnh thc s v rt lng nghe cc kin ca h thng qua th t v cc bui gp g cc k ngh php.
140
V nhng giai on cui ca qu trnh hc tp trong cc trng ngh, thanh nin bt u c thc v s thnh lp gia nh v hnh phc ring ca bn thn. ngoi x hi, la tui ny ngi thanh nin bt u tr thnh cng dn mt nc. Trch nhim v ngha v x hi ca mi c nhn c xc nh. Chnh v vy, yu cu t ra vi thanh nin hc ngh cng cao hn v phong ph hn trc y. Thanh nin tham gia nhiu hot ng x hi trn nhiu lnh vc khc nhau, chng hn tham gia tuyn truyn c ng, bu c, chin u bo vT quc H l lc lng xung kch trong mi cng vic v hat ng x hi, c bit l nhng ni, nhng lc c nhiu kh khn. Thanh nin c t chc ca mnh l on Thanh nin Cng sn H Ch Minh. tui 18 tr i, h c php lut quy nh c th v mt s trch nhim v quyn hn v c quyn phn u c gia nhp ng Cng sn Vit Nam. 3. Cc hot ng c bn ca hc sinh Cc hot ng x hi ca thanh nin hc ngh c thc hin ch yu thng qua t chc ca nh trng dy ngh. Tnh t lp trong hot ng nh trng th hin trong h kh r nt cc mt hc tp, nghin cu, lao ng, hi hp v.vCc hot ng tp th giai on h bc u i vo cuc sng l c ngha rt ln trong s hnh thnh nhn cch ca thanh nin. Thng qua cc hot ng tp th m thanh nin b cun ht vo hng lot cc cng vic, qua , h c trng thnh v nhiu mt. II. Nhng c im tm l la tui hc sinh hc ngh. 1. S thch nghi ca hc sinh vi cuc sng v hot ng mi Hc sinh trng ngh c tui t 16 n 20. Phn ln cc em tt nghip ph thng trung hc, mt s t sau khi tt nghip ph thng c s c tham gia lao ng cc lnh vc khc nhau ca i sng x hi hoc va hon thnh ngha v qun s c vo hc cc trng dy ngh. Do nhng iu kin ca cuc sng, hot ng, giao tip trong trng dy ngh cng nh ca nn kinh t - vn ho - x hi quy nh m nhng phm cht tm l ca nhn thc, tnh cm, ch, xu hng, tnh cch, kh cht, nng lc, k nng, k xo, thao - ng tc k thut - ngh nghip ca hc sinh c hnh thnh. c bit, trong i sng tm l ca cc em biu hin r nt c s t thc, nhu cu, ng c, hng th, l tng, nim tin, c m k thut v nh hng chin lc cho s pht trin nhn cch ca mnh sao cho tng hp vi yu cu ca k thut - ngh nghip trong iu kin cng nghip ho, hin i ho t nc.
141
2. S pht trin v nhn thc v tr tu Nhn thc ca hc sinh pht trin. Cc em nhn cm nhanh, nhy v su sc nhng cn thiu kinh nghim thc tin. T duy, tng tng, ch , tr nh, ngn ng, cm gic, tri gic v biu tng k thut ca cc em ddac c pht trin vi cht lng mi. 3. S pht trin v ng c hc tp v khuynh hng ngh nghip c sng v hc tp trong trng dy ngh vi iu kin mi m cc em ng c hc tp v khuynh hng ngh nghip c hnh thnh, pht trin, biu hin mt cch tch cc. V hc ngh, cc em c tip cn vi k thut thng qua hc cc bi l thuyt v thc hnh cng nh tip xc vi gio vin m ng c hc ngh, hng, khuynh hng, l tng ngh nghip pht trin. Phn ln hc sinh c ng c hc tp ng, nguyn vng lp thn, lp nghip. 4. i sng xc cm, tnh cm ca hc sinh hc ngh Tnh cnm cp thp ca cc em mang y tnh x hi trong ni dung v hnh thc biu hin. Tnh cm thm m, tnh cm o c v tnh cm tr tu trong h thng thi ca hc sinh trng ngh c pht trin. cc em c tnh bn cao c, tnh yu i la mnh, p, m mu sc l tr, trong trng v thun khit. Tnh cm ca cc em ax biu hin r trong hc tp, rn luyn tan din, quan h v mi hnh vi trong tp th. 5. S pht trin mt s phm cht nhn cch Hc sinh c thc v tt c mi phng din khi bit xc nh r rng mc ch ng cho mi hot ng, quan h v n lc vn ti t c n bng t thc ca mnh. Cc em sng si ng, thng thn, trung thc, thch ci mi l, u hot ng - giao tip x hi, sn sng bo v chn l, sng c thc v bo v l tng, c hng th k thut, Tr trung - hng hi. Trong li sng cng nh phong cch hnh vi - quan h biu hin r s ham hiu bit - hiu hc, c thc - nhu cu - ng c chn ngh v hng th ngh nghip, c thc cng ng, ngi cng dn, ngi hot ng x hi. Nhn cch cc em c pht trin m bo cho h c th lm ch mi hnh vi v cc mi quan h x hi ca mnh. hc sinh trng ngh, t thc, th gii quan, nhn sinh quan, l tng, nng lc ang pht trin vi cht lng mi c biu l ra bng li sng, phong cch hot ng - thu l, t tnh, m sc thi o c, php
142
l ca h. Trong nhn cch ca hc sing trng ngh tch hp c nhng phm cht cn thit mang tnh dn tc, tnh nhn loi v tnh k thut ngh nghip. Tui hc sinh trng ngh l tui si ng. Tui cc em c s trng thnh v sinh l thn kinh - c th. cc em, con ngi c pht trin t tnh dc cha r i tng n tnh yu mt ngi xc nh, c hay khng lp gia nh vi h. tt c cc em u c khuynh hng ngh nghip r rng. Vic nh hng ngh c ngha quyt nh n cht lng v hiu qu ca hot ng hc ngh ca cc em. c hc ngh, sau ny c c ch lm vic nh th no vn cn l mt vn lun c cc em t ra v suy ngh. Tt c cc em bit cch la chn ly mt li sng, mt l tng v con ng i nht nh. Bn thn thanh nin hc sinh trng ngh bit xc nh r ci g l tt- xu, thin - c, p - khng p khi ng trc mi tc ng ca i tng, c theo hay khng theo mt loi tn ngng no . Trc mt cc em cn c nhiu th cm d, hp dn buc phi n o suy ngh, hnh ng v quan h theo nhng chun mc ca o c x hi sng vi t cch l mt cng dn, mt ch th c thc, mt ngi lao ng. Tui cc em l tui trn tr, phn vn trc cc ng ng cho n khi tm c mt ch ng n nh. Cc em chn ngh v ang phi hc ngh nhiu nm th mi thnh ngh.
Cu hi v bi tp 1. Th no l thanh nin hc sinh trng dy ngh v ngha s pham ca vn ny? 2.Em hy phn tch ni dung cc iu kin m bo cho s pht trin tm l ca hc sinh cc trng dy ngh. Qua , hay nu ngha s phm ca vn ny. 3. Em hy nu c im tm l ca hc sinh cc trng dy ngh, qua , hy cho bit xem vi t cch l gio vin em s phi ng x v dy chng nh th no cho ph hp vi nhng phm cht tm l y? Cho v d minh ha.
143
Chng II: c im lao ng s phm v nng lc s phm k thut. I. c im lao ng s phm. 1. i tng ca lao ng s phm Nh ta r, ngh no cng c i tng quan h trc tip ca mnh. C nh khoa hc da vo tiu chun ny chia ngh lm cc loi nh ngh vi ngh thut; Ngh quan h vi k thut nh th lp my, sa cha my, gia cng bng my v.v Ngh quan h vi tn hiu nh th sp ch, sa cha bn in, nh my, mt m v.v Ngh quan h vi ng vt v thin nhin nh ngh chn nui, th y, a cht, kh tng v.v Ngh c quan h vi tm linh nh ngh cha o, s cha, tng - s v.v Ngh quan h trc tip vi con ngi nh ngi cn b qun l, cn b tuyn hun, ch bn hng, c hng dn vin du lch, thy thuc v c thy gio na.V i tng c quan h trc tip vi con ngi nn i hi ngi hot ng trong ngh phi c nhng yu cu nht nh trong khi thit lp mi quan h gia ngi v ngi. Chng hn nh s tn trng, lng tin, tnh thng, s i x cng bng, thi n cn, lch s, t nh l nhng nt tnh cch khng th thiu c ca nhn cch con ngi loi hnh ngh nghip ny. Cng l i tng c quan h trc tip l con ngi nhng t cch ca thy gio cng khng hon ton ging vi con ngi trong quan h vi thy thuc, ch bn hng hay c hng dn vin du lch. l con ngi ang trong thi k chun b, ang bui bnh minh ca cuc i m x hi tng lai mnh hay yu, pht trin hay tr tr u tu thuc vo ni dung v cht lng ca thi k chun b ny. Thc cht ni dung ca thi k chun b ny l hnh thnh nhng phm cht v nng lc ca con ngi mi, p ng c nhu cu ca x hi ang pht trin. Hot ng chnh ca thy gio l t chc v iu khin tr lnh hi, thng hiu nhng kinh nghim, nhng tinh hoa m loi ngi tch lu c v bin chng tr thnh nhng nt nhn cch ca chnh mnh. Khng ai trong x hi, ngay c cha m l bc v nhn i na cng khng th thay th c chc nng ca ngi thy gio. Xut pht t c im ny nn c nhiu kin cho rng ngh thy gio l ngh c ngha chnh tr, kinh t to ln v t ta cng hiu thm li dy ca ch tch H Ch Minh bi dng th h cch mng
144
cho i sau l mt vic rt quan trng v rt cn thit m Ngi dn li trong di chc ca mnh. 2. Cng c ch yu ca lao ng s phm Ngh m cng c ch yu ca lao ng s phm l nhn cch ca chnh mnh Ngh no cng thc hin nhim v lao ng bng cch dng cng c gia cng vt liu to ra sn phm. Cng c cng tt, cng hin i th kt qu gia cng cng cao. Cng c c th trong hay ngoi ngi lao ng. Trong khi thc hin nhim v dy hc v gio dc, thy gio dng nhn cch ca chnh mnh tc ng vo nhn cch ca hc sinh. l phm cht trnh tr, s gic ng v l tng o to th h tr, lng yu ngh, mn tr, trnh hc vn, s thnh tho v ngh nghip, li sng, cch x s v k nng giao tip ca thy gio l l do m K. D. Uxinki khng nh nng ngi gio vin phi: dng nhn cch gio dc nhn cch . Hn na ngh o to con ngi li l ngh m lao ng s phm din ra rt nghim tc, khng c php to ra th phm ch ng ni g l ph phm nh mt s ngh khc. C ngi tng ni rng lm hng mt vng ta c th nu li, mt vin ngc qu ta c th b i, nhng lm hng mt con ngi l mt ti ln, mt li lm khng th chuc li c. Vng, ngc, kim cng u qu nhng khng th so snh chng - vi tm hn, nhn cch ca mt con ngi, mt tr th. V cng c ch yu ca lao ng s phm ca ngi thy gio l bn thn l nhn cch ca chnh mnh cho nn ngh thy gio i hi nhng yu cu v phm cht v nng lc rt cao. Nhng lm sao c th c c iu ? Mt gio vin nu ra cu hi rng Th no l mt gio vin tt? Theo ti tr thnh mt gio vin tt, trc ht cn phi sng mt cuc sng chn chnh, vn ton nhng ng thi phi c thc v k nng t hon thin mnh. Tm hn ca nh gio phi c bi b rt nhiu sau ny c kh nng truyn li gp bi cho th h tr. Ngi gio vin, mt mt l cng hin, mt khc h nh mt th bt bin phi thm ht vo mi tinh hoa ca dn tc v thi i, ca cuc sng, ca khoa hc ri h li cng hin nhng tinh hoa ny cho tr. 3. Ngh s phm l ngh ti sn xut sc lao ng. tn ti, pht trin, x hi loi ngi phi sn xut, ti sn xut ca ci vt cht, ca ci tinh thn nhm sng to ra mi ca ci vt cht v tinh thn. Cn ch
145
n sc lao ng. Sc lao ng chnh l ton b sc mnh vt cht hay tinh thn trong mi con ngi, trong nhn cch sinh ng ca ci nhn m cn phi c sn xut ra sn phm vt cht hay tinh thn c ch cho x hi. Cho nn, chc nng ca gio dc chnh l bi dng, pht huy sc mnh trong con ngi v thy gio l lc lng ch yu to ra sc lao ng x hi . Nhng sc mnh tinh thn l truyn thng yu nc, bt khut, ch kin cng, tnh thng ng bo, ng loi, c tnh cn c, sng to, tri thc l nng lc lm ch thin nhin, x hi v bn thn, lng yu lao ng, lao ng c t chc, c k thut v nng xut cao Tc ng gio dc to ra sc mnh khng phi dng gin n cng khng phi mt vn bn li m c lc to ra c nhng hiu qu khng lng. C l y l l do m ngi ta cho rng u t cho gio dc l loi u t c li nht, sng sut nht. lm r cho kin ny ta hy tip xc vi mt dn chng. Trong mt cuc hi tho n, khi bn v s giu c ca mt t nc, c nhiu kin nu ra nhng cn c khc nhau. C ngi cho rng cn da vo ti nguyn, khong sn nh du m, kim cng, vng .v.v.. C kin khc li cho rng phi da vo thu nhp bnh qun tnh theo u ngi. C kin khc li cho rng: ly s lng chuyn gia lm cn c. Nhng trong s nhng kin nu ra th kin cho rng: da vo trnh dn tr ca ngi lao ng l c cn c nht. H lp lun rng chng ta ang sng trong thi i cu cch mng khoa hc k thut ln th hai. Do c im ca cuc cch mng khoa hc k thut ny m ngy cng dn n s thay i v tr ca ngi lao ng sn xut. Nu nh trc y, ngi lao ng phi dng ch yu l nng lng c bp gia cng nhm to ra vt phm cho x hi th ngy nay v tr c thay th dn bng my mc v nh vy ngi lao ng t v tr l ngi gia cng nay v tr l ngi ch huy qu trnh gia cng. Cng vic chnh ca h l dng nng lng thn kinh bm nt, hay lp chng trnh cho my mc gia cng to ra sn phm cho x hi. Ni cch khc, h lao ng ch yu bng sc mnh tinh thn, sc mnh tr tu. Khng chi ci g, nh trng, thy gio l ni l ngi to ra sc mnh theo phng thc ti sn xut m rng. 4. Ngh thy gio va mang tnh khoa hc va mang tnh ngh thut. Ngh s phm i hi tnh khoa hc, tnh ngh thut v sng to cao trong hot ng ca ngi gio vin.
146
Ai c trong ngh thy gio, c lm vic vi y tinh thn trch nhim, lng tm ngh nghip cao thng th mi cm thy ht ngha ca lao ng s phm qua mt gi ging trong khun kh nh trng. Dy hc sinh bit gii mt bi ton, t mt cu ng ng php, tin hnh lm mt th nghim khng phi kh nhng dy sao cho n bit con ng i n chn l, nm c phng php, pht trin tr tu v.v mi l cng vic ch thc ca ng gio. Dieterwg mt nh s phm hc ngi c nhn mnh rng ngi thy gio ti l ngi mang n chn l c sn cn ngi thy gio gii l ngi bit dy hc sinh i tm chn l. Thc hin c cng vic dy hc theo tinh thn , r rng i hi ngi thy gio phi da trn nhng nn tng khoa hc gio dc v c nhng k nng s dng chng vo tng tnh hung s phm c th, thch ng vi tng c nhn sinh ng . Quan nin cng vic ca nh gio nh vy v yu cu h thc hin chc nng x hi ca mnh theo yu cu th cng vic ca h i hi tnh khoa hc cao v tnh khoa hc cao n mc khi th hin n nh mt ngi th c lnh ngh, mt ngh s, mt nh th ca qu trnh s phm. 5. Ngh thy gio l ngh lao ng tr c chuyn bit Lao ng tr c c hai c im ni bt nh: 1) Phi c mt thi k khi ng (nh ly trong th thao ngha l thi k cho lao ng i vo nn np, to ra hiu qu. Ngi cng nhn ng my sau mt pht, c khi sau mt giy l c th cho ra sn phm. Khc vi ngi cng nhn, ngi lao ng tr c phi suy ngh trn tr m ngy, c khi trn tr hng thng cng khng chc cho vic lm ra sn phm. Lao ng ca nh gio cng c tnh cht nh vy nht l khi gii quyt mt tnh hung s phm phc tp v quyt nh; 2) C qun tnh ca tr tu. Ch k ton ra khi phng lm vic th s nhy ma ca cc con s b dp tt. Thy gio ra khi lp c khi cn mim man suy ngh v cch chng minh mt nh l, suy ngh v mt trng hp chm hiu ca hc sinh, phn on v mt s ngp ngng biu hin trong mt s dp xo bi lm ca cc em Do nhng c im ca lao ng tr c chuyn nghip nh trn, cho nn cng vic ca ngh thy gio khng hn b ng khung trong khng gian lp hc cng nh thi gian qua tm gi vng ngc xc nh m khi lng, cht lng ca tnh sng to ca cng vic. Cng vic tm ti mt lun chng, cch gii mt bi ton, xc nh mt bin php s phm c th trong mt hon cnh s phm nht nh trong thao
147
tc s phm ca gio vin nhiu khi cng ging nh trng hp Eureca ca Acsimet vy. Tm li, thng qua phn tch nhng c im lao ng, s phm, chng ta thy t ra nhiu i hi v phm cht v nng lc ca ngi thy gio cng minh chng cho tnh khch quan trong yu cu i vi nhn cch nh gio dc. Nhng mt khc n cng t ra cho x hi phi dnh cho nh gio mt v tr tinh thn v s u i vt cht xng ng nh L nin tng mong c chng ta phi lm cho gio vin nc ta c mt a v m t trc n nay h cha bao gi c (V .I .Lnin. Bn v gio dc, NXBGD, HN, tr.23) II. phm cht ca ngi gio vin v nng lc s phm. 1. Phm cht chung ca ngi gio vin. a. Th gii quan Trong phm cht nhn cch ca ngi thy gio, trc ht phi c th gii quan khoa hc. Sau khi vch trn tnh cht bp bm ci gi l gio dc phi chnh tr, phi ng, V.I. L nin khng nh rng nn gio dc mi c trch nhim phi gn hot ng ca gio vin vi nhim v xy dng x hi x hi ch ngha v cn bi dng mt i ng nhng ngi lm cng tc gio dc v ging dy gn b cht ch vi ng, vi l tng ca ng v thm nhun tinh thn ca ng. Xu hng chnh tr s ph thuc vo nim tin, h thng quan im ca con ngi trc nhng quy lut t nhin, x hi, tc l ph thuc vo th gii quan. Th gii quan - quan im v th gii va l hiu bit, quan im, s th nghim, tnh cm su sc ca ch th. Do , th gii quan l yu t quan trng trong cu trc nhn cch. N khng nhng quyt nh ni dung ca nim tin chnh tr m cn quy nh ton b hnh vi cng nh s nh hng ca thy gio i vi tr. Th gii quan ca ngi thy gio XHCN l th gii quan Mc-Lnin, bao hm nhng quan im duy vt bin chng v cc quy lut pht trin ca t nhin, x hi v t duy. Th gii quan Mc - Lnin ca ngi thy gio c hnh thnh di nhiu nh hng khc nhau. Trc ht, n ph thuc vo trnh hc vn ca ngi thy gio, qua tin hnh nghin cu ni dung ging dy chng hn nh qua ton hc thy c ph thuc hm s gia cc i lng, thng qua vn hc thy c ngha ca iu kin vt cht trong i sng x hi i vi s hnh thnh h t tng ca tc gi
148
v gi tr tinh thn ca tc phm nh hng ca ton b thc t t nc nh nn kinh t, khoa hc, vn ho, ngh thut l v do vic nghin cu trit hc Th gii quan ca ngi thy gio lun chi phi nhiu mt hot ng cng nh thi ca ng ta i vi cc mt hot ng c th nh vic la chon ni dung v phng php ging dy, gio dc, vic kt hp gia gio dc vi nhim v chnh tr x hi, gn ni dung ging dy vi thc tin cuc sng, cng nh phng php x l v nh gi mi biu hin tm l hc sinh. Tm li th gii quan Mc-L nin c coi l kim ch nam gip cho ngi thy gio i tin phong trong i ng nhng ngi xy dng x hi- XHCN, xy dng nim tin cho th h ang ln ln v chng li mi biu hin ca t tng xa l. b. L tng L tng o to th h tr l ht nhn trong cu trc nhn cch ngi thy gio. L tng c coi nh l ngi sao dn ng gip cho thy gio lun i ln pha trc, thy ht c gi tr lao ng ca mnh i vi th h tr. Mt khc, l tng ca thy gio cng c nh hng su sc n s hnh thnh nhn cch hc sinh. L tng o to th h tr ca ngi thy gio biu hin ra ngoi bng nim say m ngh nghip, lng yu tr, lng tm ngh nghip, s tn tu hy sinh vi cng vic, tc phong lm vic cn c, trch nhim, li sng gin d v chn tnh Nhng ci s to nn sc mnh gip thy vt qua mi kh khn v tinh thn v vt cht, hon thnh nhim v o to th h tr cho s nghip xy dng v bo v T quc Vit Nam. Nhng ci cng s li nhng du n m nt trong tm tr hc sinh, n c tc dng hng dn, iu khin qu trnh hnh thnh v pht trin nhn cch ca tr. Mt on tm s ca mt hc sinh sau y s ni ln nh hng ln lao ca thy gio. trng ti hc, k t khi c HV bt u dy mn vn hc, ti mi dy ln mt nguyn vng tha thit tr thnh nh gio. Ti hng m c c nh c cng s bc ln bc ging say xa k cho hc sinh nghe v Nguyn Du, Nguyn nh Chiu, B Huyn Thanh Quan, Puskin, Ggn, Goocki v cc nh vn khc. Ti hnh dung rng mnh cng s ni mt cch trong sng v y thuyt phc nh c v thm ch cn nim n v du dng vi hc sinh hn c c HV. Ti tng tng mnh s c tt c nhng phm cht cao qu ca c v thm ch cn c nhng phm cht khc m c cha c. Nhng phm cht khc ny ti rt ra t cc thy c gio khc.V lc
149
ti li cng mong cho thi gian tri nhanh ti mau chng tr thnh mt c gio. L tng o to th h tr khng phi ci g c sn, cng khng phi ci g c th truyn t ngi ny sang ngi khc bng cch p t. Tri li, s hnh thnh v pht trin l mt qu trnh hot ng tch cc trong cng tc gio dc. Chnh trong qu trnh , nhn thc v ngh cng c nng cao, tnh cm ngh nghip ngy cng su v t r quyt tm cao. V tc dng to ln v tm quan trng ca l tng o to th h tr trong nhn cch ngi thy gio nh vy nn mi vic lm trong trng s phm u phi nhm xy dng l tng ngh nghip cho gio sinh. Nu trng s phm khng gio dc l tng ngh nghip cho gio sinh th cng nh A.X Macarenc nh gi l khng gio dc g ht. c. Lng yu ngi (lng yu tr). Lng yu ngi, mn tr l mt trong nhng phm cht o c ca con ngi, mt phm cht c trng trong nhn cch ngi thy gio, v lng thng ngi l o l ca cuc sng . ngi gio vin lng thng ngi, yu tr cng su sc bao nhiu th h cng lm c nhiu vic by nhiu. khng nh ngha to ln ca tnh thng ngi, lng yu tr trong nhn cch ngi thy gio, V.A.Xukhmlinxki mt gio vin cng hun ca Lin X trc y (1918-1970), thng s tri nghim ca mnh vit: Ti ngh rng i vi mt nh gio dc iu ch yu l tnh ngi, l nhu cu su sc trong con ngi. C l nhng mm mng ca hng th s phm l ch hot ng sng to y tnh ngi to ra hnh phc cho con ngi. l mt iu v cng quan trng. V khi to ra nm vui cho ngi khc cho tr th th h s c mt ti sn v gi l tnh ngi m tp trung l s nhit tm, thi n cn v chu o, lng v tha. Lng yu tr ca thy gio c th hin mt cch su sc thi nh mt hnh vi v thi trong hot ng s phm. Thy s cm thy sung sng khi c tip xc vi tr, khi i su vo th gii tm hn c o ca tr. i vi ti khng thn thit hn l nhng khun mt t m ca cc em, l mun vn ging ni th ngy ca cc em Tht sung sng bit bao khi nhn thy tr c ca tr ngy mt giu thm tri thc, tm hn ca tr ngy mt
150
mc ln ti tt nhng ht ging qu gi ca nhn loi v nhng ci li do chnh bn tay ca mnh. Li tm s ca mt c gio ni ln khuynh hng quan tm ti tr, mun gip ton din v em li nim vui cho tr. Nu tnh cm ny c ny n sm bao nhiu, cng c tho mn sm chng no qua hot ng ph hp th ngi cng nhanh chng chn mui tnh yu vi v hot ng s phm by nhiu. Lng yu tr cn c th hin trong thi quan tm y thin ch v n cn i vi tr, k c i cc em hc km v v k lut. Ngi thy gio c lng yu thng tr lc no cng th hin tinh thn gip h bng kin hoc hnh ng thc t ca mnh mt cch chn thnh v gin d. i vi h khng bao gi c thi phn bit i x d c nhng em cha ngoan hoc chm hiu. Tuy nhin, lng yu tr ca ngi thy gio khng th pha trn vi nhng nt u m, mm yu, thiu ra yu cu cao v nghim khc i vi tr m ngc li. Tm li, c th ni rng b quyt thnh cng ca ngi thy gio xut sc l bt ngun t mt th tnh cm v cng su sc- l tnh yu tr. Khu hiu cc trng hc hin nay nc ta Tt c v hc sinh thn yu cng l xut pht t tnh cm . d. Lng yu ngh Lng yu tr v yu ngh lun gn b cht ch v an xen vo nhau. Cng yu ngi bao nhiu cng yu ngh by nhiu, c yu ngi mi c c s yu ngh. Khng c lng thng ngi, yu tr th kh m to ra cho mnh nhng ng lc mnh m sut i phn u v l tng cch mng v l tng ngh nghip. Ngi thy gio l ngi lun ngh n vic cng hin cho s nghip o to th h tr ca mnh. Trong cng tc ging dy v gio dc, h lun lun lm vic vi tinh thn trch nhim cao, lun lun ci tin ni dung v phng php o to khng t tho mn vi trnh hiu bit v tay ngh ca mnh. H thng c nim vui khi c giao tip vi hc sinh. S giao tip ny s lm phong ph cuc i ngi thy gio, cng lm cho h c nhiu cm xc tch cc v nim say m. C th ni rng, ch c ngi gio vin no m h hin c cuc i mnh cho s nghip o to th h tr, ly vic hy sinh, phn u hon thnh nhim v o to con ngi mi lm hnh phc cao c ca cuc i mnh th mi c th thc hin c chc nng ngi k s tm hn mt cch xng ng.
151
Chng ta c th khng nh vai tr ca phm cht ny trong cu trc nhn cch ngi thy gio bng cch mn cu ni ca L.N.Tnxti: nh t c thnh tch trong cng tc, ngi thy gio phi c mt phm cht - l tnh yu. Ngi thy gio c tnh yu trong cng vic l cho h tr thnh ngi gio vin tt (L.N.Tnxti, Tc phm s phm, Nxb Gio Dc Matxcva,1953,tr 342). e. Mt s phm cht o c Khc vi cc hot ng khc, hot ng s phm ca ngi thy gio nhm lm thay i nhn cch con ngi hc sinh, do vy mi quan h thy tr c ni ln nh mt vn quan trng nht. Ni dung, tnh cht v cch x l mi quan h ny nh hng trc tip n vn dy hc. Nu ngi thy gio xy dng c mi quan h tt vi hc sinh sao cho qua , khi dy h c tnh tch cc hot ng th chc chn cht lng dy - hc s c nng cao. Hn na ngi thy gio, khi gio dc hc sinh khng nhng bng nhng hnh ng trc tip ca mnh m cn bng tm gng ca c nhn mnh, thi v hnh vi ca chnh mnh i vi hin thc. lm c iu , thy gio phi bit ly nhng quy lut khch quan lm chun mc cho mi tc ng s phm ca mnh ng thi phi c nhng phm cht o c v ch cn thit. Trong nhng phm cht , ta c th nu ln rng nhng phm cht o c v thc khng th thiu . l tinh thn ngha v , mnh v mi ngi, mi ngi v mnh, thi nhn o, lng tn trng, tnh cng bng, lng chnh trc, tnh ngay thng, s gin d v khim tn, tnh mc ch, tnh nguyn tc, tnh kin nhn, tnh t kim ch, k nng bit t chin thng vi nhng thi h tt xu, k nng iu khin tnh cm, tm trng cho thch hp vi cc tnh hung s phm v.v Nhng phm cht o c ny l nhn t tinh thn quan trng gp phn to ra s cn bng theo quan im s phm trong cc m quan h c th gia thy v tr. Nhng phm cht ch l sc mnh lm cho nhng phm cht v nng lc ca ngi thy gio c tr thnh hin thc v tc ng su sc n hc sinh. 2. Nng lc s phm k thut ca ngi thy gio Hot ng s phm ca ngi thy gio biu hin tt c cc hnh thc khc nhau ca cng tc s phm nhng tu chung li c trng hai dng cng tc dy hc
152
v gio dc. Tuy nhin s phn chia ny cng ch l tng i v khi tin hnh cng tc dy v hc th cng t mc ch gio dc, ngc li mun thc hin nhim v gio dc cng phi thc hin thao tc, trn c s t chc hot ng dy hc. V li dy hc hay gio dc thc cht cng l to ra nhng c s tm l - gio dc trng yu, c bn xy ct nhn cch cho th h tr. Hin nay, vic xem xt cu trc ca nng lc s phm cng c nhiu cch khc nhau. Chng hn, c tc gi a ra cu trc cc nng lc s phm khi da vo cc yu t ch o, h tr, im ta v t chia thnh nhm cc nng lc s phm gi vai tr ch o, nhm cc nng lc s phm gi vai tr h tr, nhm cc nng lc s phm gi vai tr im ta cho vic gii quyt nhim v s phm. Cch phn chia trn c mt hp l v mt tn ti ca n .Cch phn chia ny gip ta thy mc ngha v hiu qu khc nhau ca nng lc hot ng s phm. Nhng cch lm cng bc l mt vn l vic sp xp nng lc ny hay nng lc kia vo nhm nng lc gi vai tr ch o hay h tr hoc im ta cn c c s l lun. V d nh da vo c s no sp xp nng lc giao tip vo tiu cu trc nng lc lm im ta cho vic gii quyt cc nhim v s phm. Cn mt cch nu cu trc tm l ca nng lc s phm tuy chit trung nhng trong c ht nhn hp l ca n. l cch nu ra mt s nng lc in hnh ca hot ng s phm theo cch lm ca Ph. N. Gnblin. Ph. N. Gnblin cho rng, vic a ra nhng thnh phn trong cc nng lc s phm khng phi xp theo th t quan trng khc nhau. Trong s nhng nng lc c nhng nng lc c hiu cho hot ng ny (chng hn nng lc cm ho hc sinh cn cho cng tc gio dc hoc nng lc truyn t ti liu th li c trng cho cng tc dy hc nhng cng c nng lc c hiu cho c hai hot ng dy hc v gio dc. Hn na, trong s nhng thnh t c nng lc c s dng hiu qu nhng gio vin khc nhau trong cng mt hot ng do c nhng c im c nhn khc nhau. Chng hn c hai gio vin u thnh cng trong cng tc dy hc v gio dc nhng ngi ny th ch yu do c k nng truyn t tri thc nhng c ngi khc li nh ti kho lo i x s phm. Cng c ngi c tt c cc nng lc nhng ch l mt gio vin trung bnh nu h khng c phm cht nhn cch tng ng. Nhng phm cht ny, c th khng gi l nng lc s phm chng hn nim tin su sc vo sc mnh ca gio dc, tnh mc ch ,tnh nguyn tc nhng thiu n th h cng khng th thnh mt gio vin c ti.
153
Cng c tc gi da vo chc nng c trng ca hot ng s phm ngi thy gio l dy hc v gio dc xc nh cu trc tm l ca nng lc s phm. thc hin c hiu qu cc chc nng c trng gio vin phi c mt h thng cc thuc tnh ca nng lc tng ng, do n to thnh cu trc ca cc nhm nng lc dy hc, nhm nng lc gio dc v nhm nng lc t chc cc hot ng s phm. Tuy nhin, cch chia ny cng c mt nhc im khc l khng phi mt phm cht no khi l b phn cu thnh ca nhm nng lc ny li khng th l mt b phn ca nhm nng lc kia. Chng hn, nng lc hiu hc sinh chng nhng cn c trong nhm nng lc dy hc m cn l thnh phn trong nhm nng lc gio dc na. D sao xt v mt thc tin, cch phn chia ny cng gip chng ta hiu c thnh phn ca nng lc s phm c hp thnh bi nhng thnh t cn thit, c bn ng vi nhng hot ng s phm ca ngi thy gio. T , trong qu trnh o to cc trng s phm cng nh s t rn luyn ca gio sinh, nhng hiu bit trn s l nhng nh hng b ch. Cho vic thc thi cc tc ng hnh thnh nn nhng phm cht ca nng lc s phm. Sau y ta s xt nhng yu t hp thnh ca cc nhm ca nng lc s phm nh. Nng lc dy hc. Nng lc gio dc. Nng lc t chc cc hot ng s phm. a. Nng lc hiu hc sinh Nh ta bit, rng dy hc l mt qu trnh thun nghch, thng nht ca hai loi hot ng dy v hc do hai thc th thy v tr m nhim. Trong qu trnh , chc nng ca thy l t chc v iu khin hot ng ca tr, cn tr th chim lnh nn vn ho x hi. Dy hc ch c hiu qu cao khi qu trnh thc s c iu khin. Kt qu ca s iu khin mt phn b ph thuc vo tn s trao i thng tin gia ngi dy v ngi hc. Ni cch khc thy cng hiu tr, hiu kp thi bao nhiu th cng c cn c t chc v iu khin qu trnh dy hc v gio dc ca mnh by nhiu. V vy, nng lc hiu hc sinh trong qu trnh dy hc v gio dc c xem l phm cht tm l quan trng ca nng lc s phm ngi gio vin.
154
Nh c nng lc ny m gio vin bit thm nhp vo th gii bn trong ca tr, c s hiu bit tng tn v nhn cch ca chng cng nh bit quan st tinh t nhng biu hin tm l ca hc sinh trong qu trnh dy hc v gio dc. Nu thy gio c nng lc hiu hc sinh th khi chun b bi ging s bit tnh n mc vn ho, trnh pht trin ca chng hnh dung c tng em ci g chng bit, bit n u, ci g c th qun hoc kh hiu. nhng gio vin t kinh nghim v khng bit nh gi ng trnh hc sinh nn i vi h ti liu no cng dng nh n gin, d hiu v khng i hi mt th thut trnh by c bit no. R rng l i vi h, tt c hc sinh u nh nhau. S phn bit cu h c chng ch hai loi hc sinh c gng hoc li bing, hc kh hoc hc km. Do , trong khi ch bin v trnh by ti liu, h ch hng v mnh ch khng phi hng v hc sinh. Tri li, ngi thy gio c kinh nghim khi ch bin v trnh by ti liu li bit t mnh vo ng v tr ngi hc. Do , h c bit suy ngh v c im ca ni dung m xc nh khi lng kin thc mc kh khn v hnh thc trnh by sao cho thun li nht i vi hc sinh. V vy, nng lc hiu hc sinh ca gio vin s biu hin ch, thy bit xc nh c khi lng kin thc c, mc , phm vi lnh hi ca hc sinh v t , bit xc nh mc , khi lng kin thc mi cn trnh b trong cng tc dy hc hay gio dc. Khi ngi thy gio c nng lc hiu hc sinh th trong qu trnh ging dy ca mnh s bit cn c vo mt lot du hiu do quan st tinh t c th xy dng nhng biu tng chnh xc v nhng li ging dy ca mnh c nhng hc sinh khc nhau lnh hi nh th no. Nhiu quan st tm l cho thy rng kh nng hiu hc sinh trong qu trnh dy hc ca ngi thy gio c th hin trn hai mc mc thp, gio vin c th nhn bit c hc sinh hiu bi mi ra sao bng cch ra cu hi, ra bi tp hc sinh lm, tr li. mc cao hn khi gio vin c nng lc, ngay trong qu trnh dy hc, ta h nh nm vng c phn no din bin ca s lnh hi chng v bit c trc ci g din ra v din ra nh th no trong c h. Quan st nhng gio vin dy gii ta thy, rng h theo di hc sinh hiu bi nh th no khng phi ch qua cc cu tr li m chnh qua thc mc ca hc sinh hoc cn c vo nhng du hiu dng nh khng ng k nh mt s ngp ngng trong cu tr li, mt t, mt cu b dp xo trong bi lm, mt nh mt, mt
155
n ci hay mt ting x xo cu lp v.v m c th hiu thu nhng bin i nh nht trong tm hn hc sinh, d on ng mc hiu bi v c khi cn pht hin ra c mc sai lch ca chng. Ngi thy gio c nng lc hiu hc sinh cn bit d on trc c thun li v kh khn, bit xc nh ng n mc cng thng cn thit khi thc hin cc nhim v nhn thc. Nng lc hiu hc sinh l kt qu ca mt qu trnh lao ng y trch nhim, y tnh thng yu i su st hc sinh, nm vng mn mnh dy, am hiu y v tm l tr em, nm vng tm l hc s phm cng vi mt s phm cht tm l cn thit nh s tinh s phm qua quan st, c tng tng, kh nng phn tch v tng hp v.v b. Tri thc v tm hiu bit ca gio vin y l mt phm cht c bn ca nng lc s phm, mt trong nhng nng lc tr ct ca ngh dy hc. Thy gio c nhim v pht trin nhn cch hc sinh nh mt phng tin c bit l tri thc, quan im, k nng, thi m loi ngi khm ph ra, nht l tri thc khoa hc thuc lnh vc ging dy ca mnh. Thy gio phi nm vng ni dung, bn cht ca tri thc cng nh con ng m loi ngi i qua. Ch c trong iu kin y, thy gio mi c th t chc cho hc sinh ti to v ly li nhng ci cn thit cho s pht trin tm l, nhn cch nhm ti to ra nhng c s trng yu hnh thnh phm cht v nng lc ca con ngi mi cho cc em. Cng vic ca thy gio ng thi cng l cng vic ca mt nh gio dc, mt dng lao ng phong ph v a dng va dy mt mn hc li va bi dng cho th h tr c mt nhn quan nhng hng th v thin hng thch hp. Do n cn mt tm hiu bit rng m tm hn ca thy gio phi c bi b rt nhiu tinh hoa ca dn tc, ca cuc sng v ca khoa hc. Lc , d c cng hin cho hc sinh bao nhiu i na th h vn lun d dt nhng thc n tinh khit dnh cho tr. Do s tin b ca k thut v s pht trin nhanh ca khoa hc, m mt mt x hi ra nhng yu cu ngy cng cao i vi trnh vn ho chung, mt khc cng lm cho hng th v nguyn vng ca tr ngy cng pht trin nh thch tm hiu, t m, ham hiu bit.
156
Cn mt l do na c th cp ti l tri thc v tm hiu bit cn c tc dng mnh m trong vic hnh thnh uy tn ca ngi thy gio. Ngi thy gio c tri thc v tm hiu bit rng th hin ch ni dung dy hc uyn thm, phng php s phm thun thc v thi ng x hp l. H nm vng v hiu bit rng mn mnh ph trch. T , h bit thng xuyn theo di nhng xu hng pht trin, tm hiu nhng pht minh khoa hc thuc mn mnh ph trch, bit tin hnh nghin cu khoa hc v c nhng hng th ln lao i vi n. H c nng lc t hc, t bi dng b tc, t hon thin tri thc ca mnh, c y thc t nguyn lm mt th bt bin thm ht vo mnh mi tinh hoa ca khoa hc, ca nn vn ho nhn loi . c c nhng phm cht ca nng lc ny i hi ngi thy gio phi c hai yu t c bn trong chnh nhn cch mnh . Th nht l nhu cu v s m rng tri thc v s hiu bit. N l ngun gc ca tnh tch cc v lm ng lc cho vic t hc v th hai l nhng k nng lm tho mn nhu cu theo phng php t hc. Mt v nhn nu khng thng xuyn t bi dng th cng dn mt ht nhu cu tr tu hng th tinh thn v lc cn g l v nhn , hung h g l th gio . c. Nng lc ch bin ti liu iu th hin nng lc gia cng v mt s phm ca thy gio i vi ti liu hc tp nhm lm cho n ph hp ti a i vi c im tm l ca tng la tui, c im c nhn hc sinh, trnh , kinh nghin ca cc em v m bo tnh lgic ca hot ng s phm . Mun lm c iu trc ht i hi ngi thy gio phi bit nh gi ng n gi tr ca ti liu. vic nh gi ng n ti liu s gip cho gio vin bit xc lp c mi quan h gia yu cu kin thc ca chng trnh vi trnh nhn thc ca hc sinh. Ngi gio vin c nng lc s lun bit cch tnh v xc lp c ng n mi quan h ni trn lm sao cho n va m bo c yu cu chung v kin thc ca chng trnh li va lm cho ti liu va sc tip thu i vi kh nng ca tr .
157
Trn c s nh gi ng n ti liu, ngi thy gio phi bit ch bin, gia cng cch trnh by nhm cho n va m bo c tnh lgic ca s pht trin khoa hc va ph hp vi logic s phm li thch hp vi trnh nhn thc ca tr. Trong c ch dy hc theo quan im hot ng, ngi thy gio s khng phi lm ci vic l chuyn vn ni dung ti liu t sch gio khoa n tr m lm ch vic t chc cho tr hot ng dnh li c tri thc khoa hc c gi gm trong sch gio khoa, truyn c sc sng ca kin thc, lm cho kin thc c ngha su sc i vi cuc sng ca h. v vy, ngi thy gio ngoi vic nm c lgic pht trin tri thc, hiu thu o, chnh xc ti liu, cn phi bit ch bin nho nn, bit b sung vo ti liu tt c nhng iu ly t sch v, t quan st v thu nhp t cuc sng. lm c iu , ngi thy gio phi c kh nng phn tch, tng hp, h thng ho kin thc. khi trnh by mt ti liu m nht l ti liu mi, kh phc tp, c nhiu mi tng quan, ngi thy gio phi c kh nng phn tch thy ci g l bn cht, ct li ca ci c bn, mi quan h gia chng vi nhng ci chi tit, ci th yu nh th no cng nh bit suy ngh tm ra cch trnh by, dn dt lm cho chng tr nn ni bt, tr thnh i tng tip thu ca tr. Hai l ngi thy gio phi c c sng to. Truyn t kin thc cho ngi khc hiu c khng phi l vn n gin. Khng phi mi ci m mnh hiu th h s bit ni li cho ngi khc cng hiu ng v y nh mnh. Do , vic xy dng li cu trc ti liu cho ph hp vi c im i tng l mt qu trnh lao ng sng to. tuy nhin, iu khng c ngha l lm cho ti liu tr nn n gin, th thin, lm h thp trnh hc sinh . c sng to ca ngi thy gio khi ch bin ti liu lun c s lin h lgic vi kh nng truyn t v gio dc cc tng s phm. Ci lm cho h bit trnh by ti liu theo suy ngh v lp lun ca mnh bit cung cp cho hc sinh nhng kin thc tinh, chnh xc, bit tm ra mi lin h gia kin thc c vi kin thc mi, kin thc b mn ny vi b mn khc, bit lin h, vn dng nhng iu hc vo thc tin cuc sng.
158
Do c c sng to, ngi gio vin s bit cch suy ngh ng k tm ra nhng phng php mi, hiu nghim lm cho bi ging y sc li cun v giu cm xc tch cc . Tnh nhy cm vi ci mi v s giu sc sng to cng c coi l yu t tm l quan trng gp phn thc y s pht trin ca nng lc ch bin ti liu ngi thy gio . d. Nng lc dy hc k thut Kt qu ca vic lnh hi tri thc, chim lnh i tng hc tp ca ch th b ph thuc vo ba yu t nh trnh nhn thc ca hc sinh do thy phi bit hiu hc sinh, ni dung bi ging do n yu cu thy phi bit cch ch bin ti liu v cch dy ca thy. V vy, thy phi bt cch dy v phi nng trnh dy ln mc nng lc. Nh ta bit rng bt k ngi lao ng , ngh no cng phi c k thut thao - ng tc - c ng theo ngnh ngh ca mnh. Ngh dy cng c k thut ring ca n. Nhiu ln ni n rng hot ng dy v hot ng hc lun c s thng nht vi nhau trong cng mt qu trnh v khng hot ng no thay th cho cho nhau c. hot ng ca thy khng c mc ch ring cho mnh m ch nhm mc ch to lp, t chc v lm ch hot ng nhn thc tch cc ca tr. Quan nim ny dn ti mt k thut dy hc hon ton khc vi k thut rt tri thc theo kiu thy ging, tr ghi. c im ni bt ca k thut dy hc mi l thy t chc v iu khin hot ng ca tr nhm gip cc em lnh hi tri thc. Vic t chc ny c thc hin da trn c s nm vng con ng m loi ngi i trong khi pht hin tri thc ca ch th. V ch c cch , hc sinh mi tht s nm c lgic ni ti ca khi nim, cng nh chn l ca khoa hc. Vy mi gio vin cn phi nm vng k thut t chc iu khin hot ng ca nhn thc ca tr qua bi ging v phi thc hin tt ton b thao tc s phm cho t n mc nh l nng lc . nm vng k thut dy hc ngi gio vin phi nm vng cc yu t tm l ca vic thit k, thi cng bi hc giao tip s phm cng nh phng thc s dng phng tin dy hc hin i.
159
Gio vin nm vng k thut dy hc mi, to cho hc sinh bit ng v tr ngi pht minh trong qu trnh dy hc. Gio vin phi bit cch truyn t ti liu mt cch r rng, d hiu v lm cho ni dung ca n c va sc vi hc sinh. Trong khi thc hin cc thao tc s phm, gio vin lun bit cch gy hng th, kch thch hc sinh suy ngh mt cch tch cc v c lp khng phi l bng h ho, m bng chnh lc ht t bn thn ni dung i tng hc tp ang c cc em nghin cu. Gio vin bit to ra tm th c li cho s lnh hi, hc tp nh tin hnh ng vin, khiu gi c s ch , hnh thnh cho cc k nng chuyn ho kp thi t trng thi lm vic sang trng thi ngh nhm lm gim cng thng trong dy lt v ngc li, khc phc s suy gim cc thao tc ca hot ng trong gi ging hoc bit cch lm tiu tan nhng thi th , u oi hc sinh. Vic hnh thnh c mt nng lc nh vy nm vng k thut dy nh nu trn qu khng d dng, tri li n c coi l kt qu ca mt qu trnh hc tp nghim tc v c l lun khoa hc c bn ln l lun nghip v v s rn luyn tay ngh mt cch cng phu, cn trng, c thc ca ngi gio vin. 3. Nng lc giao tip s phm, nng lc gio dc v nng lc t chc qun l a) Nng lc giao tip s phm Nng lc giao tip s phm ca gio vin c hp thnh bi cc phm cht tm l nh bit nh hng - nh v cng nh thc thi v kim tra qa trnh tip xc vi cc i tng theo mc tiu s phm. chun b c cc tin tm l cn thit cho giao tip, ch th phi hiu r rng mnh ang tip xc vi ai? H nh th no? Tip xc lm g? T , tin hnh xy dng k hoch, chin lc, tm th v phng tin - iu kin cho vic tip xc. Khi tin hnh thc thi cc nhim v giao tip s phm, ngi gio vin phi tch cc suy ngh v tng tng sng to nhm xc nh c mt bc tranh tm l trung thc v c mnh ln i phng giao tip cho ph hp. Nu tnh hnh thc t gay cn, cn thit phi thay i chin lc v phn nhm thay i ch cho s tip xc. Phi bit cm ha, m th i phng ngh v hnh ng theo mc tiu gio dc - o to. Trong qu trnh tip xc phi bit kim tra, nh gi qu trnh cng nh kt qu ca s tip xc hiu chnh theo mc tiu ca giao tip
160
trong khi thc thi cc nhim v gio dc - o to. Vn l phi ng vng trn quan im ca tm l hc giao tip s phm m tin hnh cc thao tc giao tip cho lin tc v khi qut ngay t pht u n pht cui cng ca mi qu trnh gio dc - o to trong nh trng dy ngh. thc hin tt cc thao tc ging dy kh. N i hi gio vin phi c nng lc ging dy. Trong cc qu trnh s phm, vic thc hin tt cc thao tc giao tip s phm thc l vn kh khn nht i vi mi gio vin. N i hi mi gio vin phi c k nng giao tip s phm. b) Nng lc gio dc Nng lc gio dc c cu thnh bi cc phm cht tm l ca cc nng lc b phn nh: 1) Nng lc cm ha, thuyt phc v sai khin hc sinh suy ngh, hnh ng, quan h theo tng s phm; 2) Nng lc khai thc tim nng gio dc trong cc bi ging v kh nng dng o c, cc phng tin, iu kin cn thit cho gio dc ton din nhn cch hc sinh trong khi thc hin cc nhim v dy hc. Trong cc qu trnh s phm k thut, ngi gio vin phi thc hin c mt h thng cc nhim v gio dc v gio dng. iu kin tm l m bo cho vic thc hin tt cc nhim v l nng lc dy hc v gio dc ca mi mt nh s phm k thut. Nng lc dy hc c biu hin c th nng lc thit k - thi cng bi hc v nng lc giao tip s phm. Nng lc gio dc c bao gm nng lc thu hiu hc sinh, nng lc tc ng hnh thnh nhng phm cht nhn cch cho nm mt gio dc tan din cng nh cc mt gio dc khc v nng lc ci bin nhn cch theo mc tiu ca cc qu trnh s phm. c) Nng lc t chc, qun l qu trnh o to tin hnh c tt cc nhim v dy hc, gio dc v giao tip vi hc sinh, ngi gio vin k thut phi c nng lc t chc - qun l cc qu trnh gio dc o to k thut - ngh nghip. Nhng phm cht ca nng lc qun l ny phi c hin thc ha ra trong trong ton b tin trnh hot ng ca ngi gio vin t thng tin n k hoch ha, t chc lnh o - ch o thc hin v kim tra - nh gi - hiu chnh theo mc tiu gio dc. N c cu thnh bi cc phm cht tm l nh tm nhn chin lc, trnh thit k, c thc tin, tnh nhy cm, ch mnh, ti t chc, bit iu hnh, s ng cm, nng lc m th, nng lc t m th, nng lc phn tch hnh ng trn bnh din tr c ca t duy l lun, xu hng t chc, mc k nng thit k vn hnh cc cu trc gio dc - o to, nng lc tc ng bng ch - tnh
161
cm n nim tin, kh nng nhn bit tinh nhy v cc biu hin tm l ca i phng qua hnh vi - quan h, nng lc chun b - thc hin - kim tra cc qu trnh qun l, nng lc hoch nh chin lc qun l v ng li t chc v.v c th tin hnh c tt cc nhim v qun l cc qu trnh gio dc - o to, ngi gio vin phi bit cch tin hnh xy dng tp th lp, chun b nhn cch ca mnh sao cho tng hp vi yu cu ca mi hat ng - quan h s phm v to lp cc phng tin tinh thn, vt cht nh tin, ca - con ngi cng nh cc iu kin tm - sinh l c nhn, tm l - x hi ca nhm v huy ng sc mnh ca c nn kinh t - vn ha - x hi cho vic thc thi cng vic dy ngh. Phng tin quan trng ca qun l l tp th, kp lnh o, bu khng kh tm l nhm, truyn thng trng - lp, d lun v tm trng dy hc tch cc, nhn cch sng ca gio vin, vn bn php quy.
Cu hi v bi tp 1. V tr, vai tr, nhim v, quyn hn v ni dung hot ng ca ngi gio vin k thut? 2. Hy phn tch c im ca lao ng s phm ca ngi gio vin, qua hay ch ra xen trong qu trnh hc tp, em s phi lm g v lm nh th no chun b tm th cho hot ng s phm khi mnh ang l gio sinh. 3. Em hy phn tch cc thnh phn trong cu trc ca nng lc s phm, qua hy cho bit xem em s phi lm g v lm nh th no trong hc tp, rn luyn c c nhng phm cht ca nng lc cho nhn cch ca mnh.
162
Phn 3: Tm l hc gio dc ngh nghip Chng I: Nhng vn chung ca tm l hc gio dc ngh nghip I. Nhng vn chung ca tm l hc gio dc ngh nghip. 1. i tng, phng php nghin cu Tm l hc gio dc ngh nghip l mt chuyn ngnh ca tm l hc nghin cu bn cht v quy lut tm l ca hot ng gio dc ngh nghip cho hc sinh. Tm l hc lao ng (E.Working Psychology) l mt chuyn ngnh ca tm l hc, nghin cu bn cht v quy lut tm l ca hot ng lao ng. Hot ng lao ng din ra rt a dng m kt qu ca n hon ton tu thuc vo c im nhn cch ca ch th cng nh tnh cht ca cng c, phng tin, mi trng vt l v tm l x hi - ni din ra cc qu trnh lao ng, ni dung ca cc hot ng dy hc lao ng m ngi lao ng c o to, c tnh ca nn kinh t - vn ho - x hi .v.v... Vic nghin cu nhng vn ca tm l hc lao ng s c ngha l lun, thc tin xc ng v rt cn thit i vi sinh vin cc trng k thut, dy ngh. Nhng hin tng tm l ca ch th c din ra trong lao ng (E.Working Psyche) l i tng ca tm l hc lao ng. Nhng ci tm l lao ng li lun c ny sinh, hnh thnh, pht trin, biu hin ra trong hot ng lao ng (E.Working Action) v giao tip lao ng (E.Working Contact) ca ch th l ngi, nhm ngi - tp th lao ng. V vy, hot ng lao ng v s giao tip gia ngi ngi - nhm ngi trong qu trnh lao ng cng tr thnh i tng nghin cu ca tm l hc lao ng. Tm l hc lao ng thc hin nhim v nghin cu l lun, pht trin khoa hc v phc v thc tin. Tm l hc lao ng c s dng mt h phng php kinh in, hin i ca tm l hc v khoa hc lao ng vo tm hiu bn cht, tnh quy lut ca ci tm l lao ng. Khi phn tch cu trc hot ng lao ng, chng ta phi xc nh c ni dung tm l ca n theo s sau: 1) i tng ca lao ng c tn ti trong th gii t nhin, x hi, k thut, du hiu, ngh thut hay tm linh; 2) Thnh phn ca hot ng c bao gm hot ng lao ng c th, hnh ng lao ng, thao - ng
163
tc lao ng v c ng lao ng. Hot ng lao ng c th rt a dng, phc tp v c thc hin trong khong 70.000 ngh khc nhau. Khi thc hin cc nhim v lao ng, ch th s phi tin hnh cc hnh ng nh hng, hnh ng thc hin v hnh ng kim tra. Cc hnh ng lao ng ny u phi hng vo vic t chc thc hin mt mc ch xc nh trn c s cc phng tin - iu kin c th. Thao - ng tc lao ng l phng thc thc hin hnh ng lao ng c bao gm cc thao tc tr c v ng tc ca gic quan - c th hng ra ngoi i tng lao ng, khi s dng cc phng tin - trang thit b k thut xc nh. C cc thao tc tr c khi lao ng nh phn tch, tng hp, so snh, khi qut ho, tru tng ho, c th ho cc ni dung ca i tng k thut, quy trnh cng ngh v mi trng sn xut. C cc ng tc tay, tay - chn - c th vi my v ng tc tay - my iu khin - my tc nghip. C ng lao ng l n v nh nht ca hnh ng lao ng, c tn ti vi t cch l n v cu thnh ca thao - ng tc lao ng. C ng c vai tr c bit quan trng trong khi ch th nhn thc v tc ng vo i tng lao ng. Trong lao ng c cc c ng lm vic dng tc ng vo i tng m lm bin i n; c ng nhn thc c thc hin nhm mc ch cm nhn, s nn, o kim v hiu bit v i tng; c ng thch nghi gip cho ch th t iu chnh hnh ng ca mnh cho ph hp vi tnh cht ca my mc, cng c, phng tin, mi trng lao ng .v.v... 3) Ni dung i tng ca hot ng lao ng c bao gm ng c, mc ch, phng tin vt cht - tinh thn v cc iu kin tm - sinh l ca ch th, tm l - x hi ca nhm lao ng v mi trng vt l, kinh t - vn ho - x hi, ni m cc qu trnh lao ng s din ra. Trong khi lao ng, ton b cc hot ng tm l ca ch th s c din ra nhm t chc, nh hng, iu khin, iu chnh, kim tra, nh gi v hiu chnh mi hnh vi, c ng, thao - ng tc ca h. hiu r nhim v lao ng, tnh cht ca i tng, cng c, phng tin, iu kin lm vic cng nh tnh trng ca my, ch th phi c hot ng nhn thc. V vy, trong lao ng, h phi tin hnh cc hot ng nhn cm, tri gic, biu tng, t duy v tng tng v i tng cng nh qu trnh sn xut, khi da trn cc phng tin ch , tr nh, ngn ng k thut. Trong qu trnh lao ng, cc thnh phn tm l ca xc cm - tnh cm s c tc dng kch thch hot ng v ch s tin hnh chun b thc cho vic thc hin hnh ng, thao - ng tc cng nh cc c ng ca ch th. Cng vi s din bin ca cc hin tng tm l , ton b cc thuc tnh ca nhn cch cng nh xu
164
hng, tnh cch, kh cht, nng lc v c tnh chung ca hot ng - giao tip ca ch th cng s c sng ng, hin thc ra trong tin trnh h gii quyt cc nhim v lao ng. Khi lao ng, ch th, cc qu trnh, trng thi v thuc tnh tm l c nhn lun c biu l ra bn ngoi hnh ng ca h thng qua cc qu trnh tm vn, vn v cm vn. H tm vn hay tm l ng tc c hiu l ci tm l bn trong s lun biu hin ra hnh ng bn ngoi ca ch th. Mi hot ng, hnh ng, thao - ng tc v c ng lao ng ca ch th s c coi l ni vn hnh, biu hin ca i sng tm l ca h. S vn hnh ca h tm vn biu hin ra s lin kt cht ch gia cc hin tng tm l ca ch th vi cc thnh phn ca hot ng i tng cm tnh. V vy, bng mt thng, chng ta s nhn thy cc biu hin ca hot ng, hnh ng, thao - ng tc v c ng lao ng, cn ni dung tm l ca n ch c nhn bit thng qua chnh cc hot ng t duy cng nh tng tng tch cc, sng to ca mnh m thi. Trong qu trnh lao ng, ch th, nhng vn ng biu hin ra bn ngoi bng cc c ng c bp c gi l ng tc. ng tc lao ng c xem xt trn cc bnh din c hc nh qu o, tc , nhp , cng vn ng cng nh sinh l hc nh s phi hp, iu chnh, iu ho, t ng ho ng tc, s tiu hao nng lng thn kinh - c bp v tm l hc nh s chi phi ca ng c, mc ch, tm trng, tm th i vi s thc hin vn ng. Trong lao ng, c th c s biu hin ca cc ng tc c bn, ng tc ph, ng tc sa cha, ng tc tha v ng tc sai lm. Trong khi lao ng, vic ch th tin hnh nhn cm v tri gic i tng, trn c s , la chn thng tin, phn tch tn hiu kch thch a ra cc quyt nh cng nh thc hin cc vn ng c gi l qu trnh cm vn. Ngi ta chia cm vn thnh cc phn ng cm vn n gin, phn ng cm vn phc tp v phi hp cc qu trnh cm vn. Mt qu trnh cm vn c din ra theo cc khu c bn nh cm nhn i tng khi tri gic n, phn tch - tng hp cc kt qu tri gic ri a ra quyt nh thc hin hnh ng ngay trong v no v vn ng nhm p li cc kch thch ca mi trng ca cc tc quan. Phm cht ca cc phn ng ca qu trnh cm vn c chng ta xem xt thng qua cc ch s c bn nh: 1) Thi gian phn
165
ng v thc hin phn ng; 2) Mc n nh v tnh kh bin ca phn ng; 3) S phi hp ca cc ng tc phn ng v chnh xc ca phn ng. Trong qu trnh lao ng s lun lun c biu hin ra s gn b hu c gia cc hot ng tm l ca ch th vi cc ng tc lao ng. Khi y, trong no ca ch th cng mt lc c th xut hin cc biu tng, cm xc, thc ch quan v ng tc lao ng s phi c din ra trong thc t. Nhng hin tng tm l lm ny sinh ra ci ch quan ca ch th, c tc dng tch cc hoc tiu cc cho vic thc hin ng tc lao ng c gi l qu trnh vn. Trong khi dy thc hnh, ngi gio vin cn phi bit thng hiu tm l hc sinh, hng dn chu o, kim tra st sao, ng vin - kch thch kp thi, khng gy c ch cc em v lm hn ch ti mc ti a tc ng tiu cc ca qu trnh vn. T chc lao ng khoa hc (E.Scientifik Organization of Labour) c coi l mt iu kin tm l quan trng, m bo hiu qu v cht lng ca cc qu trnh lao ng. V vy, nhng vn tm l hc ca n t lu thu ht s ch tm hiu, nghin cu v gii quyt ca cc nh tm l hc. Cng trnh ca F.W.Taylor v chia nh cc thao tc lao ng thnh nhng n v n gin loi b nhng ng tc tha c coi l nhng nghin cu u tin. Ni dung c bn ca vic t chc lao ng mt cch khoa hc c bao gm nhng vn c bn nh sau: 1) T chc lao ng khoa hc, m bo c s lin h cht ch gia cc thnh phn lao ng tr c vi chn tay theo mt k hoch xc nh; 2) Thc hin s phn cng, hp tc v qun l lao ng bng t duy l lun; 3) Tin hnh ci tin t th, thc hin hp l ho cc thao - ng tc, c ng lao ng v ch to ra cng c, phng tin k thut, my mc mi cho ph hp vi con ngi cng nh yu cu ca lao ng; 4) Thc hin vic nh mc ch lao ng v ngh ngi hp l; 5) Thc hin mi tc ng v sinh, thm m trong lao ng; 6) Xy dng khng gian v thi gian lao ng; 7) Xc nh ch lm vic hp l, m bo an ton v chng mt mi. gii quyt c nhng vn , tm l hc t chc lao ng khoa hc phi i vo tm hiu bu khng kh tm l ca cc nhm - tp th lao ng, nh hng ca mi trng n con ngi v s sng to k thut. Bu khng kh tm l (E.Psychical Air) c hiu l tnh cht ca cc mi quan h qua li, loi trng thi tnh cm t nh, tch cc gia ngi vi ngi trong mt nhm, tp th lao ng nht nh. Trong cu trc ca bu khng kh tm l c ci
166
tm l c nhn, tm l - x hi v ci x hi. Bu khng kh tm l ca nhm - tp th lao ng c tc dng quy nh tnh cht ca cuc sng, hot ng v giao tip ca mi thnh vin. Bu khng kh tm l c biu hin hai mt i lp nhau l tch cc v tiu cc. Cc thnh phn tm l nh tinh thn tp th, thc nhm, s tng hp tm l, tm trng chung ca mi ngi s c vn ng trong mi quan h qua li vi nhau to ra bu khng kh tm l ca nhm - tp th lao ng. Tinh thn tp th c biu hin tnh tch cc, thi trch nhim - ngha v, s on kt - tng tr gip nhau, nu yu cu cao i vi mnh v mi ngi khi thc hin nhim v lao ng. C s tm l ca s tng hp l s ng nht tm trng, xu hng, tnh cch, kh cht, tnh cm, ch v nhn thc ca ch th i vi i tng, qu trnh lao ng. Ni dung ca cc qu trnh, trng thi, thuc tnh tm l chung ca nhm lao ng v tnh cht ca d lun, truyn thng, bu khng kh tm l s c s tc ng qua li vi nhau quy nh s hnh thnh ca tm trng tp th. Mt khi hnh thnh, tm trng tp th s c biu hin kh th ho hng hay khng, s thun ho - ng cm - thin cm hay xch mch - lnh lng - c cm, s sng khoi - h hi hay nng n - bun t, tho mn hay khng tho mn vi cng vic. Mi trng lao ng c hiu l nhng yu t t nhin, x hi bn ngoi, c nh hng trc tip n qu trnh lao ng. Mi trng x hi c bao gm nhng yu t v quan h gia ngi - ngi - nhm, tp th lao ng cng nh quan h qun l gia nhng ngi lnh o vi cn b k thut v cng nhn. Mi trng t nhin c bao gm cc yu t nh nhit - m - p sut - lu thng khng kh, nh sng - bc x - phng x - hng, t ngoi, s rung - ting n - bi, cht c - kh c vi khun, mu sc - m thanh, s c c .v.v... m bo hiu qu v cht lng ca lao ng, ngi ta phi quan tm n vic gii quyt mt cch khoa hc vn chiu sng, kh hu, b tr mu sc - m thanh ni lm vic, c bin php chng n - bi rung v tc ng tiu cc, c hi ca mi trng n con ngi cng nh tin trnh lao ng cu h bng nhng bin php nht nh. Ch lao ng c hiu l s xc nh r ni dung cho s phn phi cng vic trong qu trnh lao ng. Ni dung ca n c xc nh theo cc ch s nh cng lao ng, thi gian lao ng v s mt mi. Cng lao ng qu ln lm biu hin s tn hao nng lng thn kinh - c bp ca ch th trong thi gian xc nh. Nng lc lao ng ca ch th s b ph thuc vo cng lao ng hp l. Khi c cng lao ng hp l, ch th s khng b mt mi m c ng t hiu
167
qu, nng sut v cht lng m bo. Cng lao ng lun b ph thuc vo trng thi sc kho, kh nng lao ng ti hn, mc bi dng vt cht v ch ngh ngi hp l ca ch th. Mt mi c coi l hin tng tm - sinh l tiu cc, xut hin trong qu trnh ch th thc hin cc thao - ng tc, c ng lao ng. C s mt mi v tm l v sinh l. Nguyn nhn gy ra mt mi sinh l c th l s tiu hao nng lng c th sau mt thi gian lao ng. N biu hin kh nng hot ng ca cc c v cc gic quan b gim st. khc phc tnh trng ny, ch th phi c ngh ngi, n ung y v thi tr cc cht cn b ra ngoi. S mt mi tm l c th c ny sinh do nguyn nhn tri gic ko di, cc c quan nhn cm b c ch, cng vic thiu hng th do ch th b ngao ngn hoc khng tho mn vi cc tc ng bn trong - ngoi, cng vic n iu, t nht, di lu, thiu hp dn lm cho ng tc khng chnh xc, sai lm v t , h s d b cu gt, nng ny, bc bi. khc phc c s mt mi trong lao ng, cn thc hin phc hp cc bin php sau: 1) Quy nh ch lm vic, xc nh r cng , thi gian lao ng v ngh ngi hp l; 2) Ch n vic hn ch nh hng tiu cc ca mi trng, to lp c iu kin, dng c lao ng cn thit, gio dc thc - thi lao ng v quan tm n mi yu cu chnh ng ca ngi lao ng; 3) Gii quyt tt cc ch n ung, ngh ngi, c bin php khc phc nh hng tiu cc ca hon cnh n ngi lao ng cng nh qu trnh sn xut, cng c, phng tin k thut v my mc. Tm l hc ngh nghip (E.Professional Psychology) l mt chuyn ngnh ca tm l hc lao ng, nghin cu bn cht v quy lut tm l ca hot ng ngh nghip. Vic nghin cu nhng vn ca tm l hc ngh nghip l rt quan trng, c ngha l lun, thc tin v cn thit i vi sinh vin s phm k thut. i tng ca tm l hc ngh nghip l ci tm l ngh (E.Professional Psyche). Ci tm l ngh li lun c hin thc ho trong hot ng v giao tip ngh. V vy, hot ng ngh v giao tip ngh cng tr thnh i tng ca tm l hc ngh nghip. Tm l hc ngh nghip c nhim v nghin cu l lun, pht trin khoa hc v phc v thc tin. Ngh l s tc ng ca ch th vo i tng theo quy trnh k thut - cng ngh vi s tiu hao nng lng thn kinh - c bp xc nh, nhm bin i n thnh ra sn phm lm tho mn nhu cu ca mnh cng nh ca x hi, thng qua , n cng
168
lm bin i chnh nhng thuc tnh ca nhn cch ngh. Khi phn tch nhng c trng c bn ca ngh, ngi ta phi ch tm hiu i tng cng nh c im tm - sinh l, cc bc lao ng - cc cng vic chnh trong khi hnh ngh, tiu chun hc - hnh ngh, trin vng, hnh thc - ni dung- a im o to v hnh ngh .v.v... Th gii ngh nghip lun vn ng, pht trin v a dng. Ngi ta c th phn loi ngh theo nhng tiu chun khc nhau. Nu da vo ni dung ca i tng m ngh tc ng vo, ngi ta thy c ngh ngi - t nhin, ngi - x hi, ngi ngi, ngi - k thut, ngi - du hiu, ngi - ngh thut, ngi - tm linh. Nu cn c vo tnh cht ca thao - ng tc, c ng lao ng khi hnh ngh m ngi ta chia ra ngh lao ng tr c v lao ng chn tay. Nu cn c vo trnh m ngi lao ng c o to, ngi ta chia ta cc ngh cng nhn, cn b k thut, k s v bc hc. Nu cn c vo tnh cht k thut ca lao ng m ch th dng khi thao tc, ngi ta chia ra cc ngh khng chuyn, na chuyn mn v chuyn mn ho. Nu cn c theo cc lnh vc hot ng ca i sng x hi, ngi ta thy c cc ngh lnh o ca quan chc, lm cng n lng ca cng chc trong cc lnh vc ngh nng nghip, cng nghip, giao thng, thng nghip, gio dc, y t, qun s, cng an, lm nghip, ng nghip .v.v... Ni dung tm - sinh l ca ngh c m hnh ho bng bn ho ngh (E.Professional Map) nhm mc ch hng nghip. Ni dung ca bn ho ngh s tin hnh m t r i tng, c im - tm sinh l ca ngh, nhng chng ch nh, cc bc - cc cng vic phi thc hin ca ngh, tiu chun hc - hnh ngh, hnh thc - ni dung - a im - thi gian o to, c trng trong hin ti - tng lai ca lao ng, trin vng pht trin ca ngh, mc i ng vt cht - tinh thn i vi ch th ngh .v.v... Hng nghip (E.Professional Guide) c hiu l h thng nhng tc ng nh hng hot ng t duy ca ch th vo i tng ngh nhm tm hiu h c nhng hiu bit thu o v ngh, lm ny sinh khuynh hng, hng th, nguyn vng ngh nghip v ng c chn ngh t do. Chn ngh c coi nh l vic la chn cch sng, c ngha c nhn v x hi. V vy, n tr thnh vn quan trng, quyt nh ng i ca mi mt con ngi. Sau khi tt nghip ph thng, bt k hc sinh no cng c s trn tr trong suy ngh xc nh ly con ng i cho mnh. Lun vn tt nghip ph thng ca K.Marx - nhng suy ngh ca mt thanh nin
169
khi chn ngh c coi l cng trnh u tin v hng nghip. Chn ngh t do c hiu l ch th bit t mnh tin hnh quyt nh ly con ng i cho mnh, khi ch y n ci gi l ngh m mnh thch, ngh m mnh mun, ngh m mnh c th v ngh m mnh cn phi, ch khng b l thuc vo mun ca ngi khc. tm kim v xc nh c cch sng, con ng sng mai sau, thanh nin hc sinh phi bit chn ngh chnh xc. Nhng trong thc t, khng phi bao g h cng gii quyt tt vn chn ngh. Theo E.A.Klimov c hai nguyn nhn dn n s chn ngh khng chnh xc l: 1) Do thi khng ng ca ch th i vi tnh hung chn ngh nh thng tin v lnh vc ngh cng nh li khuyn v hnh vi ca ngi xung quanh; 2) Do thiu tri thc, kinh nghim, thng tin cn thit v ngh v cch chn ngh. Thuc v loi th nht, c th c cc nguyn nhn sau: 1) Thi i vi vic chn ngh nh l chn ni c tr sut i. Thng thanh nin ch nh hng s ch vo ngh chn ly ngh no c chuyn mn cao nht m li qun rng, mun t ti ci , mnh phi bc qua bng nhiu bc thang v bit xut pht t nhng bc thang thp nht; 2) Chn ngh do nh hng trc tip hay gin tip ca bn b, ngi thn; 3) Do c s di chuyn thi i vi ngi - i din cho mt ngh sang chnh bn thn ngh ; 4) S say m, hng th ngh ch xut pht t nhng thuc tnh khng bn cht, bn ngoi hay mt mt cc b no ca ngh. Thuc v loi th hai, c th c cc nguyn nhn sau: 1) ch th, c s ng nht ni dung mn hc vi ngh nghip; 2) ch th ch c nhng biu tng sai lm, li thi v tnh cht lao ng trong lnh vc sn xut vt cht; 3) Ch th khng c s hiu bit v khng bit cch nh gi ng tnh cht ca nng lc cng nh ni dung tm l ca ng c chn ngh v c im th cht - thiu st ang c ca mnh khi chn ngh; 4) ch th khng c nng lc chn ngh v khng c c trnh thc hin hnh ng, thao tc khi gii quyt nhim v chn ngh t do. V vy, gii quyt tt nhim v chn ngh, ch th phi t gic, c lp, tch cc hnh ng thng qua cc qu trnh t duy chn chn, cn x hi phi thc hin tt nhng tc ng nh hng ngh trong khi kt hp cht ch c cc yu t nguyn vng - nng lc c nhn vi yu cu ca ngh v i hi ca x hi.
170
Khi phn tch nhim v, ni dung v hnh thc ca hng nghip, K.K.Platonov nu ra s ca tam gic hng nghip. Theo ng, hng nghip c ni dung c bn nh sau: 1) Lm cho thanh nin hc sinh thu trit v nhng yu cu, c im ca ngh v c nng lc chn ngh; 2) Lm cho mi i tng u hiu bit su sc v nhu cu ca x hi i vi cc ngh - th trng lao ng; 3) Lm cho mi ch th u c s hiu bit thu o v c im nhn cch, c bit l nhng phm cht tm l ca nng lc ca bn thn. Khi nghin cu t tng tm l hc hng nghip ca K.K.Platonov, chng ta cn ch n nhng vn ca cc phm tr c bn nh nh hng, t vn, gim nh, tuyn chn, gio dc - o to ngh. nh hng ngh c hiu l nhng tc ng ca ngi ln, hng hot ng t duy ca thanh nin hc sinh vo tm hiu th gii ngh nhm nhn thc y , ng n v n m ny sinh ra khuynh hng, hng th, nguyn vng v ng c i vo ngh. to ra c nhng tin tm l cn thit cho vic nh hng ngh, chng ta phi thc hin phc hp cc tc ng gio dc hng nghip ca nh trng, gia nh, x hi, truyn thng i chng nh ti vi - bo ch - i pht thanh, n phm sch, nh my - x nghip sn xut .v.v... T vn ngh c hiu l vic lm ca nhng nh tm l hc ngh nghip, thng qua nhng tc ng hi ring hc sinh v nhng phm cht cng nh nng lc, hng th, khuynh hng, kht vng ngh nghip ca cc em m tin hnh so snh, i chiu chng nhm tm ra s ph hp cho n li khuyn khi la chn ngh. Gim nh ngh c hiu l vic lm ca nhng bc s v chuyn gia khi tin hnh trc c xc nh xem nhng phm cht tm - sinh l thn kinh, c th, sc kho ca ch th c ph hp vi yu cu tm - sinh l ca ngh n mc no. Tuyn chn ngh c hiu l nhng vic lm ca cc chuyn gia khi tin hnh la chn nhng con ngi m phm cht, nng lc, thn kinh - gic quan - c th v sc lc ca h ph hp vi yu cu ca vic hc cng nh hnh ngh. Gio dc - o to ngh c hiu l nh s phm k thut ngh nghip thc hin nhng tc ng hnh thnh lm pht trin y cc phm cht, nng lc ca nhn cch ngh cho ngi hc. Trong gio dc ngh cn bao gm c cng tc tuyn truyn ngh. Hng nghip c nhim v tm ra ngh ph hp nht vi nhng phm cht nhn cch ca c nhn v lm tho mn nhu cu nhn lc cho th trng lao ng cp quc gia. C th thc hin nhim v ca hng nghip bng hnh thc sinh hot
171
hng nghip, truyn thng i chng, hot ng ca nh trng - gia nh - on th x hi - nh my - cng xng - x nghip, thc tin ngh v thnh lp ban hng nghip. Tm l hc k thut (E.Technical Psychology) l mt chuyn ngnh ca tm l hc lao ng, nghin cu bn cht v quy lut tm l ca hot ng k thut ca k s. Ci tm l k thut (E.Technical Psyche) trong i sng tinh thn ca k s l i tng ca tm l hc k thut. Nhng ci tm l li lun sng ng, hin thc trong qu trnh ngi k s thc hin cc hot ng v giao tip k thut. Do vy, hot ng v giao tip ca ngi k s cng tr thnh i tng ca tm l hc k thut. H thng tri thc ca tm l hc k thut c ngha l lun, thc tin v rt cn thit i vi qu trnh gio dc - o to cng nh t o to ca sinh vin s phm k thut. Tm l hc k thut c nhim v ch yu sau: 1) Tm ra quy lut tm l ca ngi k s trong hot ng iu khin v vn hnh my; 2) Ch to ra my mc, cng c, phng tin v thit b k thut cho ph hp vi kh nng ca con ngi khi vn hnh s dng chng; 3) Xc nh ni dung v phng thc o to nhn cch k thut sao cho ph hp vi tnh nng ca my mc, cng c, phng tin k thut. V vy, cc cng trnh tm l hc k thut phi i vo tm hiu xc nh xem trong cc my mc, thit b, dng c k thut c th loi no l tt hoc khng tt cho qu trnh vn hnh ca k s v khi thit k ra my mi phi tun th nhng yu cu tm l - k thut no. Cc cng trnh tm l hc k thut i vo tm hiu xc nh yu cu tm l i vi kh c ch bo, kim tra, bn iu khin l phi d c, c nhanh, chnh xc, d iu khin v hp vi trng cm gic cng nh quy lut ca qu trnh tm vn. Khi thit k tay gt, nt bm, cng tc my mc phi c s ph hp vi s o nhn trc hc cho ngi k s to ra lc tc ng ng qu o, tn s, nhp lao ng cng nh m bo c c khong khng, lm cho lao ng thun tin v b tr khoa hc cc ci ch bo Indicator. Khi nghin cu trng cm gic, phi ch n kh nng th gic, thnh gic v c gic vn ng khi tip nhn thng tin ca k s m thit k b mt ci ch bo cho hp l. Phi b tr mt ng h, bng iu khin sao cho d c. Cc con s, vch chia , k hiu ghi trn mt ng h phi r rng, c s tng phn r rt vi nn lm cho khi c, ngi k s khng b nhm ln. Nn dng thang chia c nh, cn kim
172
th di ng trnh c lm khi tri gic ci ch bo. Cc ch s trn ng h nn ghi theo gi tr tng dn t tri sang phi, t di ln trn. Nhng ci ch bo no cho tn hiu ch yu, quan trng phi t trung tm trng cm gic, cn ci th yu th xa ngi iu khin. Trong qu trnh iu khin ca thao tc vin, cc c ng c lin h cht ch vi s tip nhn thng tin t ci ch bo. Ton b cc cng vic ca h thng ngi my c phn nh s sau:
Bo hiu
Ngi vn hnh
iu khin
My
Lin h ngc
Trong h ngi - my, thao tc vin - Oprator c th tin hnh iu khin bng tay, chn hoc mnh lnh c pht ra thnh ngn ng ni hay di dng ngh thng qua cc iu kin ca bung iu khin xc nh. V vy, thit b iu khin phi c thit k, ch to sao cho h d vn hnh, nhn bit chnh xc v i tng v quy trnh cng ngh. lm c vic , chng ta cn ch gii quyt cc vn sau: 1) Ch n d kin nhn trc hc v cc s liu trung bnh cng nh s liu gii hn ti thiu v ti a ca c th ngi iu khin m thit k my cho ph hp; 2) Phi tm hiu xem ngi iu khin, vn hnh c cc c ng nh th no nh v lc tc ng, qu o chuyn ng, tn s lp li ng tc, nhp nhanh hay chm ca ng tc m thit k chi tit my; 3) Vic b tr cc ch bo v b phn iu khin phi c thc hin theo nguyn tc chung l ci no quan trng v thng xuyn dng n th gn, ngc li - xa ngi iu khin; 4) Trong khi iu khin, thao tc vin va phi nhn va phi vn hnh cc t th ngi - ng khc nhau. Nu thit k thun li cho vic thao tc th li gy kh khn cho vic nhn, v vy, phi chn ra yu cu ch yu u tin v tm cch hn ch nhc im cho cc yu cu khc; 5) cnh tay, lc tc ng s tng dn t khp ngn, c tay, khuu tay n vai nhng chnh xc
173
li gim dn. V vy, chng ta phi thit k cc b phn iu khin sao cho ph hp vi lc tc ng, m bo c s chnh xc, thun tin trong vn hnh, t tn nng lng gim mt mi v lm vic di lu cho Operator. Khng gian lao ng phi c b tr sao cho ph hp vi trng vn ng ca thao tc vin - Operator. Nu t th ng, chng ta phi ch n chiu tay vi ngang, chiu cao c th, chiu cao ti mt - tay - vai - khuu, chiu di khuu vai tay - khuu ngn ca thao tc vin. Nu t th ngi, chng ta phi ch n chiu rng vai, khong cch hai khuu tay, chiu rng mng, chiu cao ngi, chiu cao gh n mt - n khuu - mt t v chiu cao u gi ti t ca Operator m b tr chi tit v thit k my, sao cho n to ra mt phng lm vic ti u - ti a cho vic thc hin thao tc iu khin. Trong lao ng ca thao vin - Operator c th c s c, hng hc, sai lm v tai nn. Nguyn nhn ca chng c th do ngi, my mc v mi trng gy ra. V vy, ch th phi ch suy ngh m tm ra nguyn nhn ngn nga chng thng qua cc hot ng t duy k thut sng to v gng sc. 2. ngha ca tm l hc gio dc ngh nghip Vic nghin cu nhng vn ca tm l hc gio dc ngh nghip c ngha l lun v thc tin rt quan trng. Nghin cu nhng vn tm l hc gio dc ngh nghip, chng ta s xc nh c bn cht v quy lut tm l ca hot ng gio dc ngh nghip. Nh c nhng thnh tu nghin cu ny m tm l hc gio dc ngh nghip s ngy cng thu c nhng c liu mi, lm pht trin h thng l lun ca tm l hc ni chung cng nh tm l hc gio dc k thut ni ring. Nhng thnh tu ca tm l hc gio dc ngh nghip s c coi nh nhng tin l lun ca mi tc ng gio dc- o to ngh nghip trong thc tin ca ngi gio vin. Ngi gio vin gi v tr trung tm trong trng dy ngh h ng vai tr ch o, quyt nh trong vic t chc, iu khin v lnh o cc tc ng gio dc nhm lm pht trin nhn cch ngh cho hc sinh. Mi tc ng gio dc ngh nghip ca ngi gio vin trong trng dy ngh c thc hin ng theo l lun tm l hc gio dc ngh nghip mi em li hiu qu thit thc theo mc tiu ca nn gio dc k thut - ngh nghip. Mi tc ng trong thc tin gio dc ngh nghip u phi mang m nt tnh l lun ca tri thc tm l hc gio dc ngh nghip.
174
II. Phn loi ngh. 1. Phn loi Cng a dng nh i tng lao ng, th gii ngh nghip rt phc tp, a dng v phong ph. Trn th gii hin nay c khong 70.000 ngh v chuyn mn m mi mt chuyn mn li c phm vi rt hp. nc ta, danh mc ngh o to do Vin khoa hc dy ngh xy dng nm 1985 c khong 400, cn ngh trong x hi c hng chc nghn nhng cha c iu tra nghin cu y . Nhng sch ni v ngh nghip trn th gii rt nhiu cn nc ta chng li qu t. Chng ti c th ly cun Tui tr v ngh nghip tp I v tp II do Vin Khoa hc dy ngh xut bn nm 1985 - 1986 lm v d v vn ny Vy ngh l g? Ngh v chuyn mn khc nhau nh th no? Chuyn mn l mt loi lnh vc hp ca lao ng m trong vic p dng nhng sc mnh th cht cng nh tinh thn ca con ngi s to ra phng tin tn ti v pht trin ca x hi. Ngh c bao gm nhng nhm chuyn mn gn nhau. Mt ngh bao gi cng c nhiu chuyn mn. V d nh ngh thy gio gm c cc thy gio ton, thy gio vn . Th in gm c th in dn dng, th in x nghip v.v. Ngh nghip c tn ti trong x hi nh l kt qu ca s phn cng lao ng. X hi cng tin b th ngh nghip trong x hi cng nhiu gip th h tr d dng nh hng vo chng. Do vy cn phi h thng ha v phn loi cc ngh. ng nhin, c th phn loi theo nhiu du hiu khc nhau nh theo i tng lao ng, thao tc lao ng c bn, cng c lao ng v iu kin lao ng. Nu ly i tng lao ng lm du hiu phn loi chng ta s c 5 nhm ngh ngi t nhin, ngi - du hiu, ngi - ngi, ngi - k thut, ngi - ngh thut 2. M t c im tm sinh l ca hot ng ngh nghip M t ngh l mt mt b phn quan trng ca tm l hc lao ng gip cho con ngi hiu c ngha, vai tr, ni dung lao ng ca cc ngh khc nhau ng
175
thi ch r cc yu cu tm sinh l ca tng ngh i hi con ngi cn phi c trn c s , to iu kin s dng v phn b hp l ngun lao ng v tuyn truyn, hng nghip cho th h tr. Ti liu m t ngh c dng lm c s khoa hc cho nhng tc ng hng nghip, tuyn chn lao ng, o to, t chc lao ng khoa hc v.v a. Phc v cho cng tc tuyn chn cn b Khi lao ng nhn cch con ngi phi ph hp vi cng vic, v vy mt s ngh cn phi tuyn chn k lng ngi lao ng khi tuyn chn phi xc nh tht y v chi tit nhng c im ca ngh, nhng yu cu v tm sinh l i hi ngi bc vo hnh ngh phi c. Qua phn tch c im nhn cch vi yu cu ca ngh phi ch r nhng phm cht sn c ca c nhn, so snh nhng phm cht y vi yu cu trn ca ngh xem ngi c th hon thnh c cng vic ca ngh vi cht lng hay khng. Cn phng khuynh hng h thp hoc qu cao cu trc tm l ca ngi ang c tuyn chn. Khi m t cn lit k nhng phm cht nhn cch, nhng khuyt tt v tm sinh l khng ph hp vi ngh. b. Phc v cho vic xy dng k hoch, chng trnh v ni dung o to Qua phn tch tm l v m t ngh phi vch r h thng nhng k xo, k nng cn luyn tp vch r nhng chc nng tm l quan trng ca tng ngh trn c s , tm ra nhng phng php ging dy thch hp. Trong bn m t cn lu ti trnh hc vn i hi ngi hc ngh phi c, mc tay ngh cn t, nhng khuyt tt tm sinh l khng th hc c ngh . c. Phc v cho cng tc t chc lao ng khoa hc trong cc c quan, nh my, x nghip cng trng: Qua phn tch ngh v tm - sinh l c nhn phi nu bt nhng phm cht tm l in hnh ca ngh trn c s , tin hnh nu ra xut nhng hnh thc, phng php t chc khoa hc ni lm vic, b tr sp xp cn b, cng nhn mt cch hp l, to iu kin m bo an ton lao ng v tng nng xut lao ng. d. Phc v cho cng tc hng nghip
176
Ni dung bn m t ngh nhm mc ch hng nghip phi d hiu, r rng, hp dn, lm cho thanh thiu nin khng ch hiu c r vai tr, ngha, ni dng v cc phm cht tm sinh l ca ngh cn trnh c th hc tt ngh m cn phi c sc li cun, hp dn cc em vo nhng ngh Nh nc ang cn nhn lc. vit bn m t ngh chng ta cn theo cu trc thng nht nh li ni u, c tnh ngh v kt lun. li m u phi nu ln tm quan trng ca ngh, ngha kinh t x hi, nhng cm xc, nhng k nim trong qu trnh hc ngh, hnh ngh, nhng ngi hot ng c tn tui trong ngh. Phn m t c tnh ca ngh, chng ta cn ch phn nh mt cch xc tch v: 1) c tnh chung ca ngnh ca ngh nh lch s, trin vng v khuynh hng pht trin ca ngh, mi quan h tng h vi ngh khc. 2) c tnh, chc nng lao ng, i tng lao ng v cng c lao ng ca ngh. 3) M t cc bc cng vic ca ngh, cc bc nh hng, k hoch ha, thc hin v kim tra lao ng trong khi hnh ngh. 4) M t hot ng tm l, nhng hnh ng tng gic s phi hp cc gic quan, hot ng t duy bao gm t duy l lun, t duy hnh tng v t duy thc hnh, hot ng tng tng, qu trnh tm vn, cm vn v vn khi hnh ngh. Phn kt lun nu tm tt nhng iu m t, nhng chng ch nh y hc, gii thiu cc tiu chun, ch , chnh sch khi hc ngh v hnh ngh, yu cu v trnh vn ha tuyn sinh, thi gian o to, hnh thc o to, bc th sau khi tt nghip, tui v gii tnh ph hp vi ngh, gii thiu nhng c s o to. Phi lu rng trong phn bn m t c tnh ngh cn i su vo im 3 v 4. V vy, vic phn nh c tnh tm l ca ngh l kh khn nht. Chng ti xin gii thiu c tnh ngh ca ngh th mc di dng tm tt nh: Phi kho tay v c lc c bp cn thit. C cm gic vn ng tt, c cm gic tht chnh xc ca cc ngn tay. C nng lc c lng bng mt, c kh nng nh gi v xc nh khong cch khng gian gia cc b phn ca mt vt th. Biu tng khng gian pht trin tt, bit c v hiu cc bn v, s . Hiu bit k thut, c t duy thit k. Nhy cm vi mu sc, c kh nng phn bit mu mt cch tinh t.
III. Hng nghip trong qu trnh pht trin ngh nghip.
177
1. S cn thit ca cng tc hng nghip K. Marx vit rng kh nng la chn ngh l mt u vit ca con ngi trc nhng tn ti khc ca th gii nhng ng thi vic la chn y li l mt hnh ng c th tiu dit cuc sng, lm tiu tan mi d nh v lm cho h bt hnh. Do vy, vic la chn ny cn phi n o suy ngh k. N l trch nhim u tin ca thanh nin khi bc vo i. Sau ny NC Krupskaia mang ht sc mnh lm sng t v c th ha ni dung hng nghip vo thc tin nhng lun im v vn ny ca Marx v Lnin. Nm 1929 trong bi la chn ngh b khng nh rng ton b hiu qu ca lao ng s ty thuc vo vic la chn ngh, rng nn sn xut i hi phi c quan im khoa hc xc nh s ph hp ngh v.v... Trong thc t, theo s liu thng k ca nc Anh th c 98% hng hc trn my bay trong chin tranh th gii th nht l do ngi lao ng khng c s ph hp ngh. nc c, trong nhng nm gn y, c 23,7% cng nhn xin thi vic v khng c s ph hp ngh, 17,8% b ngh v sc khe khng ph hp. Lin X c c 15% tng s hc sinh vo hc ngh khng c s ph hp ca c th vi yu cu ca ngh nghip. Hin nay, cha tnh ht c nhng thit hi v mt kinh t do cha lm tt cng tc hng nghip. Song, cc cng trnh nghin cu cho thy rng nu c bt buc hc sinh hc mt ngh no m khng cho h t chn ngh trn c s nguyn vng, s trng ca c nhn, kt hp vi yu cu ca x hi th trong qu trnh hc cng nh trong khi ra i h s khng yu ngh. Kt qu, hoc l h khng hon thnh k hoch, gy ra hng hc, tai nn lao ng hoc h xin chuyn cng tc. Tt nhin, s thuyn chuyn lao ng trong thc tin c nhiu nguyn nhn nhng kt qu nghin cu cho thy rng c ti 50% xin thuyn chuyn ngh do x hi cha lm tt cng tc hng nghip. nc ta, trong nhiu nm nay c s mt cn i gia pht trin gio dc ph thng vi o to ngh, gia o to nhn cng vi o to trung hc v i hc. T l hc sinh vo cc trng dy ngh gim i r rt t 21,3% nm hc 1977 - 1978 cn 6,08% nm hc 1980 - 1981. giai on pht trin t th cng ln na c kh, c nm cn b trung i hc th cn 55 cng nhn cc loi. Song nc ta t l y vo khong1/3 nm hc 1977 - 1978 gim xung 1/1 nm 1980 -1981. V vy, t nc chng ta c s thiu trm trng lc lng cng nhn lnh ngh.
178
Trong khi li c ti 12% hc sinh trng ngh t ra th vi ngh m mnh ang hc v 17,4% mun chuyn ngh ... y l cha k n vic hng nm c trn na triu hc sinh tt nghip cha c s dng v cha chun b tm l cho cc em h sn sng i vo lao ng sn xut. Tnh hnh i hi phi tin hnh cng tc hng nghip cho hc sinh. 2. Mc ch v ni dung hng nghip a. Hng nghip l g? Hng nghip c hiu l h thng cc bin php tc ng gio dc ca Nh nc nhm gip cho con ngi la chn v xc nh c v tr ngh nghip ca mnh trong cuc sng trn c s kt hp nhng nguyn vng ca c nhn vi nhu cu ca x hi. Cn phi coi hng nghip l b phn hu c ca qu trnh o to gio dc mt cch lu di, lin tc, c h thng trong tt c cc loi trng hc v cc c s sn xut. Hng nghip phi tc ng vo ton b qu trnh pht trin ngh nghip ca con ngi. Qu trnh pht trin ngh nghip c th chia ra lm hai thi k. Thi k th nht l chn ngh. y s ny sinh v hnh thnh khuynh hng, hng th, ng c kht vng ngh nghip di nh hng ca mi trng v nh hng ban u vo cc dng ngh nghip khc nhau. Vic chn ngh l nh du bc chuyn t tui thiu nin sang tui sp trng thnh v i vi hc sinh, s chn la y c din ra ch yu nh trng ph thng. Thi k th hai l thi k thch ng ngh din ra bt k loi trng chuyn nghip no nh trng dy ngh, trung hc, cao ng, i hc v c s sn xut - ni cc em n lm vic sau khi tt nghip. Hai thi k trn l mt qu trnh thng nht, gn b cht ch vi nhau trong hot ng nh hng ngh ca con ngi. Hng nghip c bt u t lc cc em bc chn n trng qua giai on chn ngh v kt thc bng vic thch ng ngh ti cc c s sn xut. Nu hiu nh vy hng nghip khng ch tin hnh tt c cc loi trng hc m cn thc hin ti cc c quan v cc c s sn xut. Hng nghip khng phi ch tin hnh vi th h tr m cn tin hnh vi c ngi ln tui khng c ngh hoc v l do no h phi thay i ngh. Lc x hi phi thc hin tc ng hng nghip li ln th hai. Song, trch nhim chnh trong cng tc hng nghip khu chn ngh m trc ht
179
l nh trng ph thng cn khu thch ng ngh l cc trng dy ngh v cc c s sn xut. y l cha mun ni ti trch nhim ca ton x hi. b. Mc ch Hng nghip hnh thnh nng lc nhn thc ngh, khuynh hng v ng c chn ngh t do. Mc ch ch yu ca cng tc hng nghip l pht hin, pht trin v bi dng tim nng sng to ca c nhn, gip h hiu mnh v hiu yu cu ca ngh, nh hng h i vo nhng ngh m nh nc ang cn nhn lc. c. Ni dung Ni dung ch yu ca cng tc hng nghip bao gm 4 vn c bn l nh hng, t vn, gim nh, tuyn chn, gio dc o to, tuyn truyn ngh. Lm cho hc sinh hiu mt s kin thc c bn v ni dung nh lao ng ca cc ngh khc nhau v nhng yu cu ca cc ngh i hi con ngi cn phi c. gii quyt nhim v hng nghip chng ta phi nghin cu nhng c im tm l ca c nhn hc sinh. Qua thc hin cng tc, phi nu r ci ngh thch, ngh mun, ngh c th, ngh cn phi hnh thnh nng lc chn gip h la chn ngh, nm vng ngh v thch ng ngh. Ni dung hng nghip c phn nh trong s tam gic hng nghip sau y do gio s K.K. Platonov xc nh nh sau:
Gio dc - o to ngh & tuyn truyn ngh
Th gii ngh v yu cu ca chng
Th trng lao ng
T vn ngh
Nhn cch, nng lc ca c nhn
Tuyn chn ngh
180
Cng tc hng nghip c th c chia ra thnh 4 giai on sau: Giai on th nht l gio dc v tuyn truyn ngh. Mc ch ca giai on ny lm cho hc sinh lm quen vi cc ngh, hnh thnh cho cc em hng th vi ngh v t gic i vo nhng ngh m x hi ang cn nhn lc. Nu tnh rng s ng hc sinh tt nghip trng ph thng cc cp, khng c iu kin hc tip th cc ngh cng nhn thuc lnh vc nng nghip, lm nghip, ng nghip v cc ngh truyn thng khc phi l con ng ch yu a h vo lao ng sn xut. V vy, vic gio dc cho hc sinh c thc v hng th i vi cc ngh cng nhn ang tr thnh nhim v cp bch i vi gia nh v nh trng v x hi. Song gi vai tr ch yu trong giai on ny vn l nhng tc ng hng nghip ca nh trng ph thng, cn trng dy ngh cng trng ph thng tin hnh hng nghip hc sinh thng tin hnh qua vic tham gia xng trng, tuyn truyn cc ngh trong trng v mc no gip h xy dng chng trnh gio dc k thut tng hp, hng nghip chnh kha. Vic phi hp cng tc hng nghip gia trng ph thng vi trng dy ngh, cc c s sn xut, cc c quan bo ch, i pht thanh, v tuyn truyn hnh, cc t chc x hi khc nh cng on, on thanh nin, hi ph n ... s gp phn nhanh chng vo vic chun b tm l cho th h tr i vo ngh cng nhn, vo lao ng sn xut. Giai on th hai ca cng tc hng nghip l tin hnh cc tc ng gp ngh cn gi l t vn ngh. l h thng bin php tm l s phm y hc nhm pht hin, nh gi ton din nng lc thanh nin vi mc ch gip h chn ngh c c s khoa hc. Kt qu ca gp ngh l gip cho hc sinh chn c mt ngh ph hp vi nguyn vng, nng lc ca c nhn v yu cu ca Nh nc trong vic o to cng nhn, cn b. Gp ngh khc vi tuyn truyn ngh ch, ngi gp ngh nh chuyn mn s ni chuyn vi tng em ang gp kh khn trong vic chn ngh. Mc ch ca ni chuyn l xc nh s b hng th, khuynh hng, nguyn vng ca ngi ang chn ngh v cho h li khuyn nn vo hc ngnh g. Cn vic tuyn truyn, gio dc ngh gii hn ch trong cc hnh thc k chuyn v ngh c tin hnh khng phi vi mt ngi m vi mt nhm hoc nhiu ngi. im khc na l vic gp ngh i hi s thm gia ca nhiu nh chuyn mn nh tm l hc, gio dc hc, bc s ... trong khi , vic pht biu trc hc sinh v mt ngh c th trong tuyn truyn ngh hon tan l cng vic va sc vi gio vin l thuyt v gio vin thc hnh trng dy ngh.
181
Giai on th ba ca cng tc hng nghip l tuyn chn ngh. Mc ch ca tuyn chn l xc nh s ph hp ca con ngi i vi mt ngh, mt lnh vc lao ng no . S khc bit gia tuyn chn vi gp ngh l ch trong khi tuyn chn con ngi c la chn hc mt ngh hoc mt vic m ang cn nhn lc, cc cn b chuyn mn v tuyn chn phi tr li c mt trong hai cu hi nh ngi c ph hp vi ngh m anh ta thch hay khng ph hp, cn tin hnh gp ngh phi nghin cu nhng c im ca con ngi trn c s , gii thiu cho h mt ngh tng ng. Cn ch rng, ch mt s ngh phc tp, lm vic trong nhng iu kin c bit, i hi phi c sc khe th mi cn tuyn chn k lng theo ng ngha ca n, cn s ln cc ngh ch cn tuyn s b. mt s nc, vic tuyn sinh vo cc trng dy ngh thng do ba b phn tin hnh nh b phn y t kim tra sc khe, b phn tuyn sinh xc nh tui, nam n, nng lc lao ng v nguyn vng hc ngh, b phn gio vin l gio vin l thuyt v gio vin thc hnh xc nh s ph hp ngh v phng din tm l nh nng lc, khuynh hng nguyn vng ca hc sinh c biu hin trong qu trnh hc tp. V vy, cng vic tuyn chn c thc hin qua hai bc. Bc th nht do b phn y t v tuyn sinh tin hnh tuyn s b. Bc th hai do gio vin m ch yu l gio vin thc hnh s nghin cu hc sinh thng qua cc gi u tin trong trng. lm vic ny, ngi gio vin phi bit nhng yu cu tm, sinh l ca ngh i vi ngi cng nhn, bit tm hiu nhng phm cht nhn cch ca hc sinh v bit xc nh nhng phm cht y c ph hp vi yu cu ca cng vic khng kp thi chuyn h sang hc ngh khc, trng khc hoc c nhng bin php khc phc hoc b tr nhng nhng phm cht tm l ca hc sinh. Cng vic ny c thc hin ngay trong thng u tin khi hc sinh mi vo trng v trc khi phn ngh theo lp. l thc cht cu cng vic tuyn sinh trng dy ngh. Giai on cui cng v cng l giai on quyt nh ca cng tc hng nghip l bng mi bin php tc ng vo thi k thch ng ngh. Thch ng ngh l thi k a dn con ngi vo lao ng ngh nghip, thi k bin hc sinh thnh cn b hoc cng nhn c tay ngh. Thch ng ngh c th din ra theo ba bc. Bc u tin l ch th lm quen vi mi trng mi - trng dy ngh. N s nh du thi k chuyn t hc sinh ph thng thnh hc sinh hc ngh. Cc em c lm quen vi ton b khung cnh ca nh xng. cc em hnh thnh s t nh gi
182
v vic hc ngh c ng khng. Cc em suy tng v tng lai, tm ra ci g hp dn. Nhng c m thi tr s c thay bng nhng nim tin v hi vng mi. Trong cc em din ra cuc u tranh ng c mnh m, nhng mong mun c v c m mi, ci no s thng l ty thuc vo s n tip khi cc em mi t chn vo trng dy ngh, ty thuc vo tng ca cc em c hnh thnh trong nhng gi hc u tin, ty thuc vo nn np t chc ca nh trng v ni thc tp tay ngh. Bc th hai l nm vng ngh nghip thng qua hc cc mn vn ha, k thut c s, chuyn mn v thc hnh sn xut ti xng trng. Giai on din ra ny lu di v rt quan trng v ci quyt nh khng phi l nhng n tng m l nhng thnh cng hay tht bi trong hc tp v luyn tay ngh. Thnh cng ln s lm cho cc em phn khi i su vo ngh. Tht bi s lm cc em chn nn, thm ch c th b ngh. Tt c nhng ci li ph thuc vo vic m ngi gio vin c quan tm n nhng thnh cng hay tht bi ca hc sinh hay khng, ty thuc vo ti kho lo i x s phm v kh nng iu khin trng thi tm l ca cc em. Bc th ba l a hc sinh vo mi trng lm vic ti cc c s sn xut, nh du thi k chuyn dn t hc sinh thnh cng nhn. Giai on ny bt u t lc i thc tp sn xut cho n khi l ngi cng nhn thc s. Nhng trong hc ngh tay ngh ca cc em c th lm cho nng sut v cht lng sn phm thp, i khi cn phm sai lm. T , ny sinh thc bnh ng v bt bnh ng trong quan h khi rn tay ngh vi nhng ngi xung quanh m cc em cm thy nh con chim non cha c lng cnh. Nhng suy ngh y c lm phc tp thm qu trnh thch ng ngh giai on ny v th m cc em c yn tm vi ngh hay khng cng nh c yu mn tp th mi hay khng ch yu l ty thuc vo s o to, gio dc ca trng dy ngh v thi i x bnh ng, phn cng hp l ca tp th lao ng mi. Cc giai on hng nghip u c s gn b cht ch, k tip nhau to nn mt qu trnh thng nht tc ng vo ton b cc thi pht trin nhn cch ngh nghip ca con ngi. IV. Thao ng tc lao ng Theo K.Marx, bt k qu trnh sn xut vt cht no cng bao gm 3 yu t c bn l lao ng, i tng lao ng v cng c lao ng. Trong 3 yu t , lao ng con ngi l mang tnh ch o.
183
Do con ngi c vai tr to ln trong hot ng lao ng nh vy nn mi khi thay i mi trng sn xut ngi ta u phi t cu hi l s thay i y s c nh hng nh th no i vi hot ng ca cng nhn. Nu s thay i khin hot ng ca cng nhn qu phc tp v mt cu trc tm l tc l phi hon thnh mt s ln cc ng tc trong mt thi gian hn ch th n s lm cho h b cng thng, chng mt mi v phm nhiu sai lm. Ngc li nu hot ng li qu n gin tc l lp i lp li nhiu ln mt loi ng tc ngho nn, n iu th s lm cho con ngi tr nn bun chn, mt hng th ng thi cng mau chng mt mi. C hai trng hp trn n u lm c tc dng gim nng sut. T lp lun , mt nhim v v cng quan trng c t ra cho chng ta l phi tm hiu, nghin cu, khai thc, ph bin ton b nhng thao tc tin tin cho cng nhn v d tho, xy dng cc thao tc lao ng mi ri em p dng chng rng ri trong phm vi ton x hi v trong o to ngh nghip. 1. Hnh ng lao ng Hnh ng lao ng c coi l tng hp cc ng tc lao ng ca mt hay mt s c quan chc nng ca c th con ngi thc hin khng ngh theo mc ch xc nh. Mi hnh ng thng c cc khu chnh l khu nh hng - khu nhn thc v khu thc hin, khu iu chnh v kim tra hnh ng. ng tc chnh l khu thc hin ca hnh ng. S khc nhau gia hnh ng v ng tc l khu nh hng. V d: Nh ngi th mc phi tin hnh ca mt ming g theo ng bt ch nh sn. Khu nh hng th hin ch phi t li ca sao cho ng ng k. Nh mt v cm gic c bp, ngi th nhn bit c xem li ca t vo c vung gc khng? Cn vic y, ko li ca chnh l khu thc hin hnh ng. Tt nhin, trong qu trnh thc hin c s iu chnh v kim tra ng tc. Nh vy khu thc hin c th hin r nt, l ngay ra trc mt cn khu nh hng thng gn vi vic tnh ton, nhn bit hon cnh xung quanh gip cho k hoch ha cng vic cho din ra trong u m ngi ngoi kh c th quan st c. Song tnh chnh xc, tnh ng n, tnh thch hp ca cng tc khu thc hin li ty thuc vo khu nh hng ny. Ngi cng nhn lnh ngh khc vi ngi hc vic mt phn chnh l ch h thc hin hnh ng bit nh hng nhanh theo han cnh ri mi thc hin cc ng tc. y l mt trong nhng iu kin cn thit m bo cho lao ng t cnng sut cao m t phm sai lm. Trong qu trnh dy trng dy ngh v
184
trong c s sn xut cho nhng ngi hc ngh, cc gio vin thc hnh thng ch quan tm dy khu nh hng. Theo chng ti, trong qu trnh dy ngh cn phi cho hc sinh bit u l phn nh hng, u l phn thc hin trong hnh ng lao ng ngh nghip ca ngi cng nhn. V d nh vic chun b gia cng ra mt chi tit my no c coi l mt hot ng lao ng th qu trnh nghin cu bn v, thit b, tm hiu dng c l hnh ng nh hng cn khi gia cng lm ra chi tit my l hnh ng thc hin. Mi mt hnh ng c bp thng c cu to t nht t hai ng tc n gin nh cm, nm,dch chuyn, bung th. Chng hn hnh ng ly ca hoc ly cc chi tit my, cc linh kin, a tay ra theo hng s vt hoc sau nm ca vo bn tay, chuyn v hng i tng lao ng v tc ng ln n. 2. ng tc lao ng Nh vy, chng ta c th hiu ng tc lao ng l thnh phn n gin, c bn ca hnh ng khu thc hin hoc l s di chuyn ca t chi hay thn mnh trong qu trnh lm vic. Trc ng tc cn c cc vi ng tc, hay gi l tiu ng tc hoc c ng. ng tc lao ng c vai tr quan trng trong mi dng hot ng ngh nghip, c bit l cc hot ng sn xut i hi chnh xc cao v s phi hp kho lo. My mc cng phc tp, tinh vi, cng c cng sut ln, chuyn ng nhanh th cng nu ra nhiu yu cu cao i vi cc ng tc do ngi cng nhn iu khin. Qua nghin cu, quan st thy rng th dt trong mt ca thc hin 20.000 ng tc, th tin gia cng chi tit c 15.000 ng tc ngi cng nhn hi bng mi khi hi mt nm bng a vo hp trung bnh phi lm 10 ng tc v 50 vi ng tc th mt ngy h s phi thc hin 600.000 ng tc hay l 9 triu vi ng tc. S lng cc ng tc lao ng tng ngh s rt khc nhau v c th rt ln. T , chng ta thy rng nng sut lao ng ca ngi cng nhn khng ch ty thuc vo vic ci tin cc phng tin k thut m cn vo vic thc hin nhanh, chnh xc, hp l cc ng tc.Vic xem thng cc yu t ny trong sn xut, s dn ngi lao ng s dn ti nhng hu qu ng tic. V d: Nu nh ngi cng nhn dp phi m khi thc hin mi ng tc ch cn chm 1/ 2 giy th mt ca b chm 1/2 gi v nng sut s gim 35%. Hnh thnh v rn luyn cho ngi hc ngh cc ng tc lao ng mt cch nhanh nhn, chnh
185
xc, ng n l mt trong nhng nhim v quan trng ca vic dy thc hnh bt k ngh no. Hin nay gio vin dy ngh ngh ca ta cn cha bit ch n vn ny. Trn y, chng ta mi cp n nhng hnh ng b phn n chic, nhng ng tc ring l theo gc cu trc hot ng ca con ngi. hiu r cc hnh ng v ng tc ny c gn vi nhau nh th no khi thc hin mt bc cng vic khi ch to mt thnh phm hay trn vn mt sn phm, chng ta cn nm vng khi nim thao tc lao ng v vic ci tin thao tc lao ng l ngun tim tng c bn tng nng sut lao ng. 3. Thao tc lao ng Trong khoa hc, khi nim thao tc l vn kh phc tp. Ty theo gc chuyn mn, ngi ta quan nim thao tc rt khc nhau. Theo quan nim ph bin, thao tc lao ng c hiu l tng hp cc hnh ng lao ng nhm t c mc ch nht nh hay ni c th hn, thao tc lao ng l tng hp cc ng tc lao ng phi thc hin khng ch nhm hon thnh mt bc cng vic nht nh hay ni c th hn, thao tc lao ng l tng hp cc ng tc lao ng thc hin khng ngh nhm hon thnh mt bc cng vic nht nh. Cc nh ngha ny khng c g mu thun, v ng tc l phn thc hin ca hnh ng biu hin r nt ra ngoi. Cho nn khi ni thao tc l tng hp cc ng tc, ngi ta mun nhn mnh phn thc hin cn phn nh hng ca hnh ng li c hiu ngm v ch cn tn ti trong biu tng, trong suy ngh ca con ngi. Phn ln cc hnh ng ca con ngi c gn lin vi vic thc hin cc thao tc n gin v phc tp. Cc thao tc c s khc nhau v thnh phn cu trc, mc phc tp kh khn v s tiu hao thi gian hon thnh n. cc ngh khc nhau th thao tc ca lao ng cng khc nhau. Cho nn, vn quan trng trong sn xut hoc o to l phi xc nh c thao tc in hnh, c trng ring ca tng ngh, trn c s ny m tin hnh rn luyn v nng cao tay ngh cho hc sinh, cho cng nhn mi t kt qu tt p. Nhng thao tc in hnh ca ngh mc thng bao gm vic ca, bo, khoan, c, lp rp, nh bng. lm ra mt sn phm bng g d nhiu hay t b phn (c th gi l chi tit) th khi gia cng bt k b phn no ngi thu phi thc hin cc thao tc c bn nh k trn. Chng hn, mun lm mt ci ngh ta, ngi th mc chia n ra thnh cc b phn nh tm ngi, tm ta,
186
tm cnh v chn gh. Ta hy xem xt cch lm chn gh phi qua cc giai on nh th no? Trc ht cn c vo kch thc quy nh ca bn v, chun b g chn gh. l ni dung lao ng giai on mt, giai on chun b g vung c tin hnh nh cng c ca. Sau phi bo phm g vung ca xong v lm thnh hnh dng nht nh. Vic ny c thc hin bng ci bo. Tip theo l lm mng, m n c thc hin bng ci c. Cui cng l nh bng nh giy rp v vc ni. Nh vy, ngi th mc lm mt chi tit chn gh phi thc hin 4 thao tc gn lin vi 4 loi cng c khc nhau nh ca, bo, c, giy rp. Nu lm theo dy chuyn cng ngh th 4 thao tc ny s c cng nhn thc hin trn 4 loi my. Nu ca, bo, c, nh bng l nhng thao tc c trng ca ngh th mc th ngh th may li c nhng thao tc khc nh o, ct, may, l. Nh vy, xt theo gc tm l hc, thao tc lun lun gn lin vi cc iu kin hoc phng tin thc hin hnh ng hay ni c th hn, thao tc cn l phng php s dng cng c lao ng. Kt lun ny c ngha s phm rt ln, v trong o to ngh khng phi ch dy nguyn cng . Cn trong sn xut, ngi cng nhn hc cch thc s dng cng c lao ng lm ra mt sn phm. Do , vic hc cc thao tc lao ng l ch yu. m bo tng nng sut lao ng, ngi ta nghin cu vic hp l ha cc thao tc m trong thnh phn cu trc ca n chim a v trung tm. Chng ta hy phn tch mt s kha cnh quan trong ca vn ny di gc tm l hc. Khi ni v cu trc ca mt thao tc thng chng ta cp ti 3 kha cnh nh hm lng ca mt thao tc, thi gian thc hin thao tc v im dng nh - im dng ngh ngi gia mt thao tc hoc gia cc thao tc. Hm lng ca mt thao tc tc l s lng cc ng tc cu thnh thao tc v thi gian thc hin lun c mi quan h cht ch vi nhau. Vn ny c 2 khuynh hng thc hin Mt l, tin hnh chia thao tc thnh cc phn cng nh cng tt v gim thi gian thc hin mi thao tc. Tc l u tin em chia s vt ra thnh cc b phn, cc chi tit, cc thao tc, ri li ch cc din rng trong iu kin KHKT. Trc khi ngnh c kh c cc loi th nh tin, phay, hn, ngui th nay mt s nc cng nghip pht trin, tt c cng vic trn trn ch do mt loi thc hin l th gia cng ct gt kim loi. Anh ta va bit kim tra thit b hng hc. Kt qu l tng s lng v cht lng sn phm, h gi thnh, gii phng c mt s lao ng i lm vic khc. Nguyn tc kt hp thao tc c ph bin rng ri khng ch cc nh my m cn
187
nhiu c quan hnh chnh khc. Cc nh tm l hc li cho rng y l mt trong nhng phng php c bn tn cng trc din vo vn tng nng sut lao ng v rt c li cho vic o to. Khi xy dng thao tc, ngoi vic tnh ton thnh phn cu trc v thi gian thc hin, chng ta phi nghin cu t m im dng nh gia mt thao tc v gia cc thao tc. l nhng im dng ngh ngi tm thi lu t 1/10 giy ti mt vi giy hoc khng dng li ty thuc vo mc nhp iu ca cng vic v thnh phn cu trc thao tc. im dng nh c ngha ln khi xy dng thao tc v n c coi l ranh gii phn bit r cc thao ng tc quan trng trong cu trc thao tc. T c kin cho rng cn thay i quan nim v ng i ca ng tc nh th no l hp l ph hp vi nguyn tc khi xy dng ng tc th phi tnh n im dng nh bn trong cc thao tc, c tnh ca cng vic, lng thng tin - ti trng tc ng ln tm l, th lc v c im ca ngi cng nhn. c bit phi phn phi hp l cc im dng nh m bo s lng v lu va phi. Qua nhng iu trnh trn y, chng ta thy rng vic nghin cu xy dng, hp l ha cc thao tc lao ng c ngha cc k quan trng c v mt l lun ln thc tin i vi vic tng nng sut lao ng. ng thi, vic nghin cu thnh phn cu trc ca cc thao tc cn l c s xy dng ni dung chng trnh, phng tin v phng php dy ngh. Xut pht t bn thit k cu trc ny, ngi ta xc nh c cch thc luyn tp k xo ngh nghip, bo m nng cao tay ngh mt cch nhanh chng, ph hp vi c im tm sinh l, vi phong cch lm vic ca mi ngi, chia thao tc thnh cc ng tc, vi ng tc hoc c ng. V. S hnh thnh k nng, k xo 1. K xo. a. Khi nim. K xo c coi nh l hnh ng t ng ha nh luyn tp. K xo l nng lc thc hin hnh ng vi chnh xc cao, tc nhanh v hp l nht tc l nng lc thc hin hnh ng mt cch t ng ho. S thc hin y khng cn c mt s ch no nhng vn c s kim tra ca thc. Chng ta bit rng, hot ng ca ngi cng nhn lun gn vi vic s dng cc cng c lao ng, m mi cng c lao ng mi thit b, my mc k thut li i
188
hi phi c nhng phng php chun xc khi s dng chng. Vic thc hin hng lot cc ng tc, cc cch thc cn phi c t ng ho. V d nh nhng ng tc khi ngi cng nhn cho chy my tin, a dao ct vo my, sang s khi li t hoc tng nhin liu cho cc thit b ho hc Tt c u i hi phi c nhng c ng, ng tc chun xc, nhanh gn. Nhng trng hp ny i hi ch th thao tc phi trnh k xo. Khi hnh ng tr thnh t ng ho tc l k xo, ngi cng nhn s cm thy thoi mi. Lc , thc hng s ch ca h vo thao tc s c gii phng tp trung vo vic gii quyt nhng nhim v chung hn, do , nng sut lao ng cao. Mun cho hnh ng c t ng ho th phi luyn tp nhiu ln trong iu kin n nh. Ch c luyn tp mi hnh thnh c k xo. Song trnh ca k xo li tu thuc vo cch thc luyn tp v mi cch thc luyn tp ch mang li cho ch th mt k xo tng ng. T nhng iu trnh by trn, chng ta rt ra mt s c im ring bit ca k xo nh: k xo c tnh cht bn vng v l thuc tnh ca nhn cch, k xo c hnh thnh nh luyn tp, k xo c tnh cht t ng ho. Ngha l n gip cho con ngi thc hin cc ng tc lao ng mt cch nhanh, chnh xc v hp l, k xo ch p ng c trong hon cnh khng i. Cn nu hon cnh thay i th cn n k nng v t duy ch k xo khng thch hp na. Cho nn khi cp n tnh t ng ho ca k xo, chng cn lu rng khng cao qu mc vai tr ca n trnh dn n sai lm trong vic xc nh mc tiu rn luyn tay ngh. Trong thc t, nhiu cn b v gio vin trng dy ngh, nht l gio vin thc hnh thng hiu vic rn luyn tay ngh ch quy t vo vic rn luyn k xo. Ngha l luyn cho ngi hc thc hin nhng ng tc nhanh, chnh xc. Cho nn h ch ch ti vic rn luyn thao tc, t ch dy cch suy ngh. Quan nim nh vy hon ton khng ng. Chng ta bit rng trnh hnh ngh cao ca ngi cng nhn khng phi ch l mc t ng ho ca cc ng tc nh mt s ngi thng ngh m l k nng lm cho hot ng ca mnh ph hp vi nhng nhim v v hon cnh sn xut lun lun thay i. Nhng hnh ng my mc c hnh thnh trong mi trng c khi sang hon cnh mi cn c ci t li
189
v d nh khi tip xc vi my mc trong hon ton mi. Khi i hi ngi cng nhn phi c c sng to, linh hot v kh nng t rn luyn, t o to trn c s nhng k xo c. Chnh v l , chng ta cn c quan nim rng mc ch ca dy ngh khng phi ch l vic hnh thnh k xo m ch yu l hnh thnh k nng v t duy k thut. Cn ch rng, vic phn bit tnh t ng ho ca cc hnh ng l c ngha ln trong dy ngh, u mun to ra nhng k xo th , vic luyn tp phi c lp i lp li nhiu ln mt ng tc nh nhau hc theo mt cch thc nh nhau. Cn u vic hnh thnh k nng l ch yu th ngc li vic t chc luyn tp li mang tnh cht khc hn l tin hnh xy dng cc ng tc trn c s c thc, c mc ch. Cc hnh ng phi c thc hin trong nhng hon cnh khc nhau v vi nhng iu kin khc nhau v d nh ra nhng bi tp vi nhiu kiu dng khc nhau. b. Cc loi k xo. K xo cm gic. y hot ng ca cc gic quan ng vai tr ch yu. V d nh k xo kin tra bng nghe s lm vic ca ng c i vi th sa cha t, xc nh bng mt khong cch v tc chuyn ng (ngi li xe), s bng tay bit cht lng ca vi (th may) K xo vn ng. y vic thc hin v phi hp ng tc chim u th. V d nh ngi th may my may cng nghip, h nhn chn m iu chnh tc chy ca my m khng cn n th gic. K xo tr tu. y vai tr ch yu l t duy. Chng hn th sa cha i ch nghe qua m thanh cng bit l nn iu chnh chi tit no. K xo tr tu - vn ng. y vic iu khin c ng da trn c s cc hnh nh tr tu hoc biu tng c trong u. V d nh K xo k thut khi thit k my, k xo ct qun o hoc ca g theo dng mong mun m khng c bn v hoc mu vt. K xo cm gic vn ng bao gm tri gic v cc hnh ng phi hp vi nhau nh: iu khin my tin nh n dao bng tay. K xo t hp hay cn gi l k xo phi hp cc hnh ng. y, cc thnh phn cm gic, vn ng v tr tu ngha nh nhau. V d nh k xo iu khin cc thit b c da trn ch s ca cc my o tng ng.
190
c. Cc giai on hnh thnh K xo s c hnh thnh do luyn tp. N do ch th c s lp i, lp li mt cch c h thng, c mc ch hon thin hnh ng bng cch lnh hi cc th thut lm vic ngy cng c hiu qu hn. Bn thn s lp li thao tc ca ch th s c coi l mt mt ca s luyn tp. Tu theo mc luyn tp ca ch th m cc ch s v s lng ln cht lng ca cng vic u s c bin i theo chiu hng xc nh. Qu trnh ch th tin hnh luyn tp gp phn lm hnh thnh nn k xo s c din ra theo nhng quy lut sau y: Quy lut v s tin b khng ng u ca k xo Trong qu trnh luyn tp c k xo, kt qu hnh ng ca ch th s khng ng u, th hin ra lc tin b nhanh, lc tin b chm. Kt qu thu c trong qu trnh luyn tp k xo ca ch th ghi thnh th m chng ta gi l ng cong luyn tp. Phn tch hnh thc ca ng cong luyn tp, chng ta thy r tnh khng ng u trong kt qu tp luyn ca ch th. C hai dng ca ng cong luyn tp r rt. hnh (a), ta thy trong giai on u, ng cong c nng cao nhanh hn so vi giai on kt thc. Ngha l giai on u ca s luyn tp mang li kt qu r rt hn ch th so vi giai on sau. iu ny c gii thch rng khi hc mt k xo mi, ch th phi c nng lc s dng nhng tri thc, k xo c cng nhng th thut lm vic ring l bit thc hin thao - ng tc mi. Nhng khi kinh nghim c c ch th s dng ht th h s bt u phi lnh hi cc th thut mi cng nh s phi t tm kim ly cc phng thc hnh ng mi. Do , giai on sau ca s luyn tp k xo, ch th nhp tin b s c din ra chm hn.
700 80 70 60 50 40 30 20 600 500 400 300 200 100

(Ngy ) (Ngy )
a http://www.ebook.edu.vn ng cong luyn tp 191
hnh (b), chng ta li gp mt kiu ng cong luyn tp khc ca vic hnh thnh k xo. Nhp tin b ch th trong giai on u s c din ra chm chp nhng giai on sau li nhanh hn ln. Loi hnh ng cong ny l th hin nhng c trng cho cc k xo phc tp m vic nm vng n i hi ch th phi c s phn tch cn thn cc iu kin c th cng nh s chun b ban u, c quan st tinh t v s nhanh tr. Kinh nghim c s khng to ra c nhng tin l lun cn thit gip cho ngui hc lnh hi c hnh ng mi. H s phi vt qua rt nhiu kh khn, tr ngi khng trnh khi trong vic luyn thnh k xo. V vy, s tin b trong giai on u ca vic luyn tp ca ch th s din ra kh chm chp. Loi hnh ng cng ny cng hay thng gp tin trnh luyn tp ca nhng ngi ngay t u khng c c hng th vi k xo m mnh phi luyn tp. Quy lut ny cho ta thy rng, kt qu ca qu trnh luyn thnh k xo khng ch ph thuc vo s ln lp i - lp li m cn ph thuc vo nhiu nguyn nhn khch quan v ch quan khc nh s gim st v cht lng ca nguyn liu, phng tin, cng c lao ng, s nh hng ca nhng ngi l, s mt mi, nhng cm xc m tnh .v.v... ca ch th. Quy lut nh C quy lut "nh" ca phng php luyn tp. Mi phng php luyn tp c k xo ch em li mt kt qu cao nht i vi n m thi, khng th nng cao hn mc c. Mc kt qu cao nht m mi phng php luyn tp c th em li c ngi ta gi l "nh" ca phng php y. Mun t c nhng kt qu cao hn, ngi ta phi khng ngng bit cch thay i cc phng php luyn tp, s dng cc phng php c "nh" cao hn. Quy lut ny cho chng ta thy r s cn thit phi thng xuyn thay i phng php ging dy, hc tp, cng tc v rn luyn trong vic hnh thnh k xo k thut - ngh nghip. Quy lut tc ng qua li gia cc k xo C quy lut v s tc ng qua li gia k xo c v k xo mi. Trong qu trnh luyn tp hnh thnh nn k xo mi, nhng k xo c c ngi hc s c nhng nh hng r rt n cht lng ca chng. S nh hng ny c th l tt hoc xu .
192
Khi k xo c c nh hng tt s lm cho n c hnh thnh nhanh, d dng v bn vng hn. l s di chuyn ca k xo hay "cng k xo". V d nh khi ta bit Ting Php th hc Ting Anh s d hn. Khi k xo c c nh hng xu n s hnh thnh k xo mi th n s gy cn tr, kh khn, km hm cho vic hnh thnh v cng c chng. l s giao thoa ca k xo. V d nh k xo pht m ting m s c th lm cho mt hc sinh pht m sai cc cu ca ting nc ngoi. Hin tng chuyn ho hay "cng" k xo s xy ra trong trng hp ch th, gia k xo c v mi c ci g ging nhau. C hai k xo u c nhng th thut thc hin hnh ng ging nhau cng nh u c cu trc nh nhau v c nhng yu cu chung i vi vic t chc, kim tra, tm th chung.v.v... s c chuyn ho cho nhau. Trong trng hp ngc li, thng s xy ra hin tng giao thoa k xo. Do quy lut ny quy nh m chng ta cn phi ch tm hiu v tnh n nhng c trng c bn ca k xo c hc sinh trc khi luyn tp cho cc em nhng k xo mi. Nh vy, chng ta mi tn dng c ht nh hng tt hoc lm hn ch nhng nh hng xu ca chng i vic hnh thnh k xo mi. Quy lut dp tt k xo C quy lut dp tt k xo. Mt k xo c hnh thnh ch th nu khng c s dng thng xuyn th s b suy yu v cui cng c th b mt hn. l biu hin ca s dp tt ca k xo. V d nh c mt ngoi ng no m ch th khng s dng thng xuyn th kh nng s dng n s b mai mt i mt mc no . Ngoi ra, chng ta cn thy c s dp tt k xo tm thi khi con ngi c nhng xc ng mnh m hay b mt mi. Quy lut ny cho ta thy r tm quan trng ca vic t chc cho hc sinh n luyn thng xuyn, lin tc v c h thng trong hc tp k thut - ngh nghip. Khc vi k xo, s hnh thnh thi quen ca ch th s c thc hin bng nhiu con ng. l s lp i - lp li mt cch n gin cc c ng v hnh ng khng ch nh c sinh ra trong nhng trng thi tm l nht nh ca con ngi. Chng hn nh, c nhng con ngi hay dng nhng ngn tay "g trng" trn mt bn mi khi ang st rut. C ngi li hay nhm mt li khi ang tm trng lo lng .v.v... Nhng thi quen i, ng, ngi.v.v... khng ng n cng s c ny sinh do s lp i, lp li nhiu ln mt cch khng ch nh nhng hnh ng khng c tnh chun mc. C nhng thi quen c ny sinh bng con ng bt chc. V d, bt chc ngi ln, tr em tp ht thuc l. Dn dn, s ht thuc tr thnh mt thi quen c hi cc em.
193
Con ng th ba hnh thnh nn thi quen cho ch th l s gio dc v t gio dc mt cch c mc ch. l con ng ch yu hnh thnh cho hc sinh cc thi quen tt v v sinh c nhn, hc tp, lao ng, hnh vi vn minh. c th gio dc cc thi quen tt c kt qu, chng ta cn ch n cc iu kin c bn sau y: 1) Phi lm cho hc sinh tin tng vo s cn thit phi c thi quen y; 2) T chc c nhng iu kin khch quan gp phn thc y s hnh thnh nhng thi quen nht nh trong thc t ca mi trng gio dc - o to k thut - ngh nghip; 3) Phi c s kim sot ca t thc ca ch th i vi vic thc hin nghim chnh cc hnh ng cn phi chuyn thnh thi quen; 4) u tranh tch cc chng li thi quen xu hoc c hi c th ny sinh hc sinh mt cch t pht hay do bt chc ngi khc; 5) Cng c nhng thi quen tt ang hnh thnh hc sinh trng ngh bng nhng cm xc dng tnh qua s khch l, khuyn khch, ng vin ca gio vin. Tm li nhn thc, tnh cm v ch u c mi quan h bin chng vi nhau c biu hin ra trong tin trnh thc hin mi nhim v ca cuc sng, hot ng cng nh giao tip ca ch th. Trong qu trnh gio dc k thut - ngh nghip, chng ta cn ch lm hnh thnh cho bng c hc sinh nhng phm cht tt v ngn nga nhng biu hin ca nhng phm cht xu ca tnh cm v ch. lm c vic , chng ta cn phi m bo tnh khun vng - thc ngc trong khi thc hin nhng tc ng gio dc - o to k thut - ngh nghip, tng cng bi dng tnh cm v ch, nng cao nhn thc trong hot ng thc tin a dng ca nn kinh t vn ho - x hi, hnh thnh li sng c ch cng nh o c cho hc sinh. Cc giai on hnh thnh k xo Cc giai on c im thc hin cc hnh ng - Hiu r mc ch nhng cha r phng tin t mc ch. C nhiu li khi thc hin hnh ng. Thc hin mt cch t gic - Nhn thc r cn phi lm nh th no nhng khi thc hin li thiu chnh xc, c nhiu hnh ng nhng cha kho tha mc d vn vn c s tp trung ch . -Vic thc hin cc hnh ng ngy cng tt hn, c T ng ha ca k xo cht lng, ch gim dn, t ng tc tha. - Hnh ng tr nn chnh xc, tit kim nhanh, vng T ng ha t trnh cao chc, khng c hnh ng tha, trn c s ny c th thc hin hnh ng khc phc tp hn. - Vic thc hin cc hnh ng xu i, tr li sai lm Mt t ng ha c. T ng ha ln th hai Bt u nhn thc k xo.
194
2. K nng. a. Khi nim Trong qu trnh sng, con ngi lun lun biu hin nhng nng lc nht nh thc hin nhng hot ng no . Khi thc hin nhng hot ng y, con ngi cn phi c tri thc, kinh nghim cn thit tng ng vi hot ng, c kh nng tp trung ch , t duy, tng tngC lm nh vy con ngi mi thc hin c hot ng theo mc ch. Tt c nhng yu t biu hin kh nng thc hin hnh ng, k nng ca con ngi hot ng y. Do ta c th nh ngh k nng l phc hp cc thuc tnh tr tu m bo cho ch th bit ngh ng gii quyt nhim v. K nng l kh nng ca con ngi thc hin cng vic mt cch c hiu qu trong mt thi gian thch hp, trong cc iu kin nht nh, da vo cc tri thc, k xo c ch th bit s dng tri thc, k nng, k xo c suy ngh ng nhm tm ra li gii hp l, ti u nht cho bi ton k thut l c k nng. K nng c mt s c im K nng c mt s ni dung l nhng qu trnh tm l, v n l t hp ca hng lot cc yu t hp thnh nh tri thc, k xo c, kh nng ch , t duy K nng bao gi cng gn vi mt hot ng c th nht nh, do , mt ngi c th c k nng v mt ny nhng li khng c k nng v mt khc. K nng ca con ngi bao gi cng th hin khi h c s hiu bit r rng v mc ch, ni dung ca hot ng, phng thc tin hnh v cc iu kin thc hin cc hot ng y. V vy, k nng bao gi cng xut pht t kin thc, da vo kin thc k nng l kin thc trong hnh ng. K nng c hnh thnh trong qu trnh hot ng ca con ngi. K nng mt hot ng c th hin bng cc phm cht nh tnh chnh xc, tc thc hin hnh ng, kh nng c lp thc hin cng vic, tnh linh hot, hnh ng hp l trong cc hon cnh khc nhau, s b tr thi gian, sp xp cc phn, yu t ca hnh ng, s la chn phng tin, phng php khc nhau thc hin hnh ng Tt c nhng phm cht trn u c mi lin quan cht ch v tc ng qua li vi nhau, v vy khi hnh thnh mt k nng no , ch th cn phi ng thi rn luyn tt c cc phm cht ny. k nng khc nhau, s biu hin ca cc phm cht ny s khng hon ton nh nhau.
195
b. Cc loi k nng. Trong thc t, k nng rt a dng. phn loi k nng, ngi ta c th da trn mt s tiu chun xc nh. Nu cn c vo cc yu t hp thnh v tnh cht phc tp ca hnh ng, ta c cc loi k nng n gi nh c, vit v cc k nng phc tp nh hc tp, k nng vn hnh my. Nu cn c vo mc biu hin ca k nng cc cng vic ca con ngi, ta c k nng chung l loi k nng biu hin mi hot ng ca con ngi nh k nng sp xp cng vic, k nng s dng cc cng c lao ng, k nng hc tp, k nng nghin cu, giao tip. K nng ring. L loi k nng thng ch c mt s ngi v trong cc hot ng nht nh no nh k nng hi ho ca ho s, k nng iu khin dn nhc ca nhc trng Cn c vo ngh nghip v trnh tay ngh, chng ta thy k nng cng c biu hin khc bit. Trong o to ngh nghip, k nng rt a dng tu thuc vo c trng ca mi ngh, cng vic ca ngh v tu thuc vo cc iu kin chi phi cng nh qu trnh rn luyn ca hc sinh. Vi mi ngh v tu thuc vo mi bc th xc nh i hi ngi cng nhn phi c cc k nng tng ng nh: Th ngui phi c cc k nng da, c, mi, lm rn, khoan, co; Th tin phi c cc k nng s dng my tin, s dng my mi, my khoan, k nng g, t, c bn v, chn cp bnh rng, chn cc thng s k thut Nh vy mi ngh, mi bc th tng ng c cc k nng nht nh, do , cn phi xc nh tht c th tng bc rn luyn cho hc sinh. Song nhn chung, c ba loi k nng chung cho tt c cc ngh l k nng t chc - t k hoch lao ng, k nng t phn tch v kim tra, k nng t iu chnh. K nng t chc, t k hoch. L k nng xy dng trong c hot ng sp thc hin. l nhim v tr c quan trng trong dy ngh. Vic t chc v t k hach lao ng bao gm hai giai on.
196
Giai on nh hng hnh thnh l lc con ngi phi cn nhc mc ch, nhim v, cc iu kin v kh nng thc hin hot ng m quyt nh ly phng thc thc hin ca hot ng v cc nt chung ca hot ng. Giai on ra k hoch v t chc lao ng l bc con ngi phi tin hnh cc thao tc t duy chi tit ho, c th ho cc ni dung ca hot ng sao cho hp l. Mun pht trin k nng ny cho ngi hc, gio vin cn lu tan din rng phi trang b cho ngi hc cc tri thc cn thit lm c s cho vic vch k hoch, thc hin hot ng, phi ging gii hc tr hiu ngha ca hot ng sp ti, hiu c kh nng thc hin hot ng, cc iu kin nh hng n hot ng, hng dn h bit nu cc phng n, la chn phng n ng dn, ti u, bit kim tra kt qu, hng dn h lm vic c k hach v thc hin k hach vch mt cch nghim tc. Nh vy vic t chc v vch k hoch thc hin cng vic bao gi cng l c s i chiu vi kt qu cng vic v ton b hot ng xy ra trong thc t. V th cng vi s pht trin ca k nng trn, cn ch rn luyn cho ngi hc k nng t mnh phn tch v kim tra hnh ng ca bn thn. K nng t phn tch v kim tra. y l k nng l gii, so snh, i chiu, nh gi mc thc hin ca hnh ng so vi yu cu t ra lc ban u ca con ngi. y l nhim v tr c quan trng m gio vin cn pht trin ngi hc khi dy ngh cho h. N th hin kh nng t gic v c bit l kh nng t duy ca ngi hc. Mun rn luyn k nng gio vin cn ch ton din cc vn nh lm cho ngi hc hiu r yu cu ca hot ng v tng thnh phn ca hot ng, tp cho h kh nng quan st, tp trung ch v phn phi ch , bit hng dn v kch thch cc thao tc t duy, bi dng cho h nhng tri thc v kinh nghim nhn ra dc s sai lch hay h hng, bi dng cho h bit s dng phng tin k thut kim tra v bit vch phng n kim tra tng giai on hot ng. Tm li, y l nhng mt k nng quan trng trong khi thc hin bt c hot ng no ca con ngi. Nh c k nng ny m con ngi nhn c mi lin h
197
ngc iu chnh ngay c hot ng ca mnh, lm cho s luyn tp em li kt qu ngy mt tt hn. K nng t iu chnh. N biu hin kh nng t bin i v lm chuyn bin hnh ng sao cho gn vi yu cu t ra. K nng ny c vai tr quan trng v trong qu trnh luyn tp, sai st din ra l tt yu. Do , tng bc ca qu trnh luyn tp, ngi hc phi c kh nng iu chnh hnh ng ca bn thn. K nng ny th hin s linh hot, mm do ca cc c quan vn ng ca con ngi, n c sy ra sau k nng t kim tra. Trong qu trnh t iu chnh, ngi hc phi c s n lc cao , biu hin s tch cc hot ng ca cc gic quan, ca no b v cc c quan vn ng ca con ngi. Mun rn luyn k nn ny, gio vin phi ch lm cho ngi hc hiu r yu cu ca hnh ng, hng dn h t tm sai st, xc nh c nguyn nhn v ra bin php, ngi hc thc hin li hnh ng hay tng phn ca hnh ng c ch sai st sau gio vin kim tra, nh gi, nhn xt t m, cn kim tra thng xuyn pht hin kp thi cc sai st, un nn, sa cha phi c phng php ch bo kho lo, t nh v ph hp vi mi ngi hc. Trong qu trnh luyn tp hnh thnh cc k nng trn, gia chng c mi lin quan mt thit vi nhau. V vy, s hnh thnh k nng ny phi c s h tr ca mt hoc mt s nhng k nng khc.Trong thc t khng th tch ri tng k nng ring bit m phi ng thi pht trin chng nh l mt tng th bin chng ca h cc k nng lao ng. S hnh thnh k nng Cc giai on K nng s b Cu trc tm l - Nhn thc cha hiu c mc ch ca hnh ng v tm ti cc phng php thc hin hnh ng da trn nhng kin thc v k nng c t trc. Hot ng ny c thc hin theo phng php th v sai lm - Hiu bit v cc phng php thc hin hnh ng
198
Hot ng cha trnh kho lo Xut hin tng k nng ring l nhng c tnh cht chung
v s dng nhng k xo c (cha sng to) - C nhiu k nnng cha vn dng sng to ring l c tnh cht hp nhng li cn thit cho nhiu loi hot ng khc nhau v d nh k nng k hoch ha, k nng t chc - S dng mt cch sng to nhng kin thc v k xo ca ngh vo thc tin, nhn thc c mc ch
K nng pht trin cao
v ng c la chn cc phng php t mc ch . - Vn dng mt cch sng to cc k nng khc nhau vo cc han cnh khc nhau.
t trnh tay ngh cao (lnh ngh)
VI. T duy k thut 1. Khi nim Trong khi thc hin cc nhim v ca hot ng d n thit k hay thit k k thut, ch th phi tin hnh gii quyt cc bi ton hay cc vn k thut. Nhng bi ton v vn k thut c c im chung l khng xc nh lnh vc tm kim cho hot ng t duy, c nhiu cch gii nhng ch c mt cch gii hp l - ti u nht m thi v c s lin h cht ch gia thnh phn tr c vi thc hnh. T duy k thut (E.Technical Thinking) c hiu l qu trnh nhn thc phn nh mt cch khi qut, gin tip nhng thuc tnh bn cht, nhng mi lin h quan h c tnh quy lut ca hng lot i tng k thut cng nh quy trnh cng ngh m trc ta cha bit bng ngn ng k thut. T duy k thut c coi l mt qu trnh, mt hot ng nhn thc c o, sng to ca ch th. Bi ton k thut c p t mt cch khch quan m ch th tin hnh gii, cn vn k thut do ch th t t ra ri t suy ngh tm kim li gii. Do vy, cu to tm l ca vn k thut cao hn cu to tm l ca bi ton k thut. T duy k thut c vai tr quan trng, quyt nh phm cht tr tu ca nhn cch k thut cng nh hiu qu v
199
cht lng ca cc hot ng k thut. T duy k thut c coi l t duy ba thnh phn khi nim, hnh tng v thc hnh. Ba thnh phn ny u cn thit, c vai tr ngang nhau khng th thiu mt trong ba v u c mi quan h bin chng, logic, hu c vi nhau khi ch th tin hnh tm kim li gii cho cc bi ton - vn k thut. Cch mng KHKT t lu lm phc tp thm ni dung v cch thc lao ng ca con ngi. N i hi ngi cng nhn phi c vn kin thc k thut phong ph v vng chc c k nng tip nhn v x l lng thng tin phc tp, c nng lc gii quyt kp thi nhng tnh hung bt ng c th xy ra trong qu trnh lao ng. Hn na, lao ng chn tay nng nhc dn dn c thay th bng my mc v chc nng ca t duy ngy cng tng cng. Nh vy, kin thc, k nng v t duy k thut s ng vai tr ch yu lao ng v o to ngh nghip. So vi cc phm tr tm l khc t duy k thut c xp vo nhng khi nim mi m song n nhanh chng tr thnh i tng nghin cu ca cc ngnh tm l hoc, gio dc hc, phng php ging dy b mn v c nhng quan nim khc nhau v t duy k thut. Vy hiu t duy k thut th no th ng? T duy k thut l loi t duy xut hin trong lnh vc lao ng k thut nhm gii quyt hp l cc bi ton c tnh cht k thut sn xut. Trong khi thc hin cc nhim v ca hot ng d n thit k hay thit k k thut, ch th phi tin hnh gii quyt cc bi ton hay cc vn k thut. Nhng bi ton v vn k thut c c im chung l khng xc nh lnh vc tm kim cho hot ng t duy, c nhiu cch gii nhng ch c mt cch gii hp l - ti u nht m thi v c s lin h cht ch gia thnh phn tr c vi thc hnh. T duy k thut (E.Technical Thinking) c hiu l qu trnh nhn thc phn nh mt cch khi qut, gin tip nhng thuc tnh bn cht, nhng mi lin h quan h c tnh quy lut ca hng lot i tng k thut cng nh quy trnh cng ngh m trc ta cha bit bng ngn ng k thut. T duy k thut c coi l mt qu trnh, mt hot ng nhn thc c o, sng to ca ch th. Bi ton k thut c p t mt cch khch quan m ch th tin hnh gii, cn vn k thut do ch th t t ra ri t suy ngh tm kim li gii. Do vy, cu to tm l ca vn k thut cao hn cu to tm l ca bi ton k thut. T duy k thut c vai tr quan trng, quyt nh phm cht tr tu ca nhn cch k thut cng nh hiu qu v
200
cht lng ca cc hot ng k thut. T duy k thut c coi l t duy ba thnh phn khi nim, hnh tng v thc hnh. Ba thnh phn ny u cn thit, c vai tr ngang nhau khng th thiu mt trong ba v u c mi quan h bin chng, logic, hu c vi nhau khi ch th tin hnh tm kim li gii cho cc bi ton - vn k thut. 2. c im T duy k thut c ba c im c bn nh c tnh cht l lun - thc hnh, c mi lin h cht ch gia thnh phn khi nim vi hnh tng k thut v c tnh thit thc. Trong khi gii cc bi ton - vn k thut, khi nim c vai tr m bo cc thnh phn l lun cho hnh ng v trong thc hnh, tri thc l lun s c cng c, m rng, khi su thm. Do tnh cht l lun - thc hnh ny quy nh m nu ch th ch nm vng khi nim hoc thc hnh khng thi th h vn khng th bit cch suy ngh tm ra p s - li gii cho cc bi ton v vn k thut. Do t duy k thut c mi lin h cht ch gia thnh phn khi nim vi hnh tng m ngi ta cho rng v thc cht t duy k thut l t duy khng gian. Khi gii cc bi ton k thut, khi nim c vai tr ch o v mt l lun cho hnh ng v thnh phn hnh tng c tc ng lm im ta cho vic nm vng l lun cng nh vic c th ho khi nim bng cch hnh dung ra nhng hnh nh chung v i tng k thut, quy trnh cng ngh s phi c din ra t chc hnh ng thc hin nhm tm ra li gii mt cch thit thc, c th, cm tnh, tun th cc yu cu ca k thut - cng ngh hc. Nng lc t duy k thut c coi l tin tm l ca s sng to k thut. Sng to k thut c hiu l qu trnh hot ng to ra ci mi mt cch thun thit v c mt ch quan ln khch quan bng con ng th sai, quanh co, lu di trong khi tm kim ca nh thit k k thut. Hin ti, s sng to k thut s c nh hng vo vic ci tin v hp l ho lao ng k thut. ci tin k thut, hot ng t duy ca ch th phi c nh hng vo gii quyt cc vn sau: 1) Phn tch ni dung tm l ca cc qu trnh k thut - cng ngh trong thc tin pht hin ra ci bt hp l cn phi ci tin cng nh ra cc phng n gii quyt vn mt cch ti u; 2) Suy ngh lp k hoch, t chc lao ng khoa hc; 3) T chc nghin cu thc nghim tm ra c phng thc gii quyt hp l nht cho cc xut. c th tin hnh ci tin k thut, hot ng t duy ca ch th phi c nh hng vo tm hiu v gii quyt cc vn sau: 1) C s tm l ca vic ci thin
201
iu kin lao ng, chi tit - t hp my - cng c - phng tin lao ng; 2) C s tm l - k thut ca vic ci tin quy trnh cng ngh v phng php gia cng - ch tc ra sn phm; 3) Vn thay th vt liu - nguyn - nhin liu v c s tm l hc ca s bng to k thut. Trong o to, nh s phm k thut cn thit phi s dng h phng php dy hc chng trnh ho dy hc khi qut ho qut ho ni dung v dy hc nu vn pht trin nng lc t duy sng to cho hc sinh. lm c vic , chng ta phi hnh thnh bng c cc thnh phn khi nim - hnh tng - thc hnh ca t duy k thut cho hc sinh, cp nht nhng tri thc hin i nht v k thut - cng ngh hc - t chc sn xut, ch ra nhng vn cn tn ti cn i vo tm hiu nghin cu - gii quyt cho cc lnh vc tri thc k thut, t chc nhm sng to k thut bi dng nng khiu, pht hin nhn ti v to iu kin vt cht - tinh thn cn thit cho hot ng nghin cu, ng dng kt qu vo thc t sn xut ca mnh.Cc d liu ban u dng cho vic gii bi ton cha c xc nh r, thng l thiu, c khi tha. Nhng bi ton v thit k ch to, v cng ngh..v..v.. c tnh cht nh vy. V d nh trong bi ton ch to, ngi ta cho bit mc ch v chc nng ca thit b cn ch to nhng bn thn cc d liu th li cha xc nh nh khng hn ch vic la chn cc phng tin ch to. Nhng yu cu v chc nng ca thit b tuy c c nu ra nhng ni chung, khng cha mt d liu no c th s dng mt cch trc tip vo vic gii bi ton . Mun gii c bi ton nh vy, ngi gii cn phi hnh dung, t gi thit v nguyn tc hot ng ca thit b, xc nh tnh cht lm vic ca n, chn lc cc d liu vi vn kin thc ca mnh trn cc lnh vc khc nhau. Cng mt bi ton k thut nhng c nhiu li gii khc nhau, ta phi chn ly cch gii no l hay nht, mt phng n tt nht, ti u nht cho n. Thc nghim xc nh rng, khi gii bt k mt bi ton k thut no nu thiu mt trong ba thnh phn trong cu trc ca t duy k thut hoc thnh phn no pht trin khng y th vic gii ton u kh t kt qu.
202
3. Cu trc t duy k thut:
Khi nim
Hnh ng
Hnh tng
T duy k thut c coi l t duy ba thnh phn l lun, thc hnh v hnh nh. Ba thnh phn ny uc s lin h lgic vi nhau trong mt h thng duy nht m chng u cn thit ngang nhau, khng th thiu mt trong ba v quy nh ln nhau. nh bc hc c t duy l lun, nh vn- nh th- ngh s- nhc s - hoc s t duy hnh nh, ngi lao ng tay chn th t duy thc hnh l ch yu song nh k thut khi gii cc bi ton k thut t duy li l ba thnh phn khi nim, hnh tng v thc hnh. T duy k thut c coi l t duy lya lun - thc hnh v t duy khi nim hnh nh hay cn gi t duy k thut l t duy khng gian. Ngi ta lm th nghim chng t rng nu ngi hc ch nm vng mt trong ba thnh phn khi nim, hnh nh, thc hnh khng thi th hc s khng th no gi c bi ton k thut. c tin tm l cho hot ng gii bi ton k thut trong t duy ca hc sinh phi c c y cc thnh phn khi nim, hnh nh thc hnh trong mi lin h bin chng vi nhau ca chng.
Cu hi v bi tp
1. Hy v s tam gic hng nghip theo K.K Platonov. Qua hy cho bit mc ch, ngha, ni dung hnh thc v cc bin php hng nghip. 2. Th no l k nng, k xo, thao ng tc v c ng lao ng? Vai tr, c im, cc loi hnh v c ch tm l ca vic hnh thnh ca chng? 3. T duy k thut l g? Vai tr, c im, cu trc, c ch tm l ca vic hnh thnh n? Trong dy hc k thut ngh nghip, gio vin phi lm g v lm nh th no c th pht trin c nng lc t duy k thut cho hc sinh? Hy cho v d minh ha?
203
Chng II: Mt s vn tm l hc ca vic t chc lao ng khoa hc. I. S tc ng ca mi trng. 1. Khi nim v mi trng Hot ng lao ng no cng c din ra trong mi trng xc nh. Mi trng lao ng c hiu l nhng yu t t nhin, x hi bn ngoi, c nh hng trc tip n qu trnh lao ng. Mi trng x hi c bao gm nhng yu t v quan h gia ngi - ngi - nhm, tp th lao ng cng nh quan h qun l gia nhng ngi lnh o vi cn b k thut v cng nhn. Mi trng t nhin c bao gm cc yu t nh nhit - m - p sut - lu thng khng kh, nh sng - bc x phng x - hng, t ngoi, s rung - ting n - bi, cht c - kh c - vi khun, mu sc - m thanh, s c c .v.v... m bo c hiu qu v cht lng ca lao ng, ngi ta phi quan tm n vic gii quyt mt cch khoa hc vn chiu sng, kh hu, b tr mu sc - m thanh ni lm vic, c bin php chng n - bi - rung v tc ng tiu cc, c hi ca mi trng n con ngi cng nh tin trnh lao ng cu h bng nhng bin php nht nh. 2. Chiu sng ni lm vic. nh sng l mt trong nhng yu t c coi l c nh hng n s tip nhn ti u cc thng tin i n bng knh th gic. Trong s nhng thng tin m con ngi tip nhn c th c ti 80-90 % bng th gic. Tri gic nhn c thun tin hay khng l ph thuc vo mc chiu sng c th hin cng v mt vo ni dung ca nhim v lao ng v cc gii hn tm sinh l ca con ngi. Mt ngi c kh nng thch ng ln trong mi trng nh sng. Mc d vy, cng tc ng qu ti ca nh sng v dc bit s tng phn mnh c th gy ra hin tng m, cn mt nh sng yu c th dn n hin tng cn th ngh nghip. Khi mt ngun nh sng c chi rt mnh th mt khng th thch nghi c v c th b m hon ton. Hin tng chi lo c th l trc tip khi do mt ngun nh sng gy ra hoc c th l gin tip khi do s phn chiu ln nhng thit din phn quang m ch yu l bng kim loi. Hiu qu ca hin tng chi gy ra cng nhn s mt mi v th gic v cm gic khng thoi mi trong khi lm vic. i vi ngun nh sng chi trc tip c th khc phc bng cch lm gim
204
cng chiu sng, chuyn cc ngun chiu sng ra ngoi vng th gic, dng cc li chp, s dng cc mn hnh Vic gim ngun nh sng chi gin tip c kh khn hn, nhng c th lm c bng cch che ph cc mt phn quang hoc thm ch c th thay i ngun chiu sng nu cn thit. Tu theo mc kh khn ca nhim v lao ng thc hin cc thao tc (lp rp tinh vi hay nhng hot ng th) c th c cc mc chiu sng khc nhau vi nhng gii hn ti a cho php i vi tng cng vic lao ng c th. Nhiu cng trnh nghin cu tm l hc lao ng nhn mnh s ph thuc ln nhau gia s tng ca mc chiu sng i vi thnh tch ca hng lot hot ng nh tin hnh: lp rp, kim tra, sa tem, dt thm. Nhng hot ng ny i ngi lao ng c hi nhiu c gng rt chung nh chu ng s n iu,, tp trung ch , t duy tnh hung- trc gic, s phi hp v chnh xc vn ng cao v rt ring nh c quan phn tch th gic: sc, nhn lp i, lp li, nhy cm trong vic phn bit mu sc. Cc tc gi cng lm r nhng kha cnh tiu cc c lin quan n s thay i mc nh sng, s chi sng trn mt phng lm vic, s khng ng b ca ngun sng chc nng v a ra nhng cch thc hon thin n nhm nng cao thnh tch lao ng nh lm tng ngun chiu sng ln khong 30-50 Lx, khng c chi, ng b, cn trn bn lm vic nn c kh nng iu chnh lng nh sng tng vng trong hong 300-200 Lx. Cc nghin cu c tin hnh trn nhng cng nhn n ca nh my dt, lm vic trong nhng to nh khng c nh sng t nhin (Herman v cc cng s 1971) thy rng mi s mt mi c xut hin v thnh tch lao ng gim st l do ngun chiu sng khng ph hp ch khong 100-150 Lx. loi tr nhng hu qu , ngi ta yu cu phi tng ngun chiu sng ln. Nhn chung, khong 400 Lx, phi chiu sng mt phng lm vic, s dng cc nh n c cng mu v c s phi hp quang ph gn vi nh sng t nhin Ni lm vic phi c phn b nh sng nh th no c th kt hp cc ngun nh sng t nhin vi cc ngun nh sng nhn to. Vic chiu sng trc tip phi trnh c hin tng bng v chi, phi cn bng c ngun sng chung vi ngun sng ca tng khu vc ca mt phng lm vic nhng cc tia sng ng chiu thng vo mt cng nhn. Khi nh sng chung m tt s c tc dng lm gim cc sai st nht l i vi nhng cng vic i hi s chnh xc cao, lm gim s mi mt v gim tn s cc tai nn lao ng.
205
Khi xc nh mt mc chiu sng no , cn lu n mt trong cc yu t c quan h ph thuc ln nhau nh ln ca i tng lao ng v cc chi tit ca n; mc phn chiu ca mt phng lao ng v ca mi trng xung quanh, thi gian cn thit gii quyt nhim v bng th gic; s tng phn gia i tng c quan st v nn trn n c t. iu ny c th thc hin bng s tng phn mu sc v c nh hng rt r n thnh tch lao ng. 3. Kh hu ni lm vic. Vic duy tr mt s cn bng nhit thng xuyn ca c th khong 37oC s c tc dng cho vic gn gip gi c cc kh nng lm vic ca con ngi. Trong mt cn phng nhit c coi l bnh thng v to c mt cm gic thoi mi khi trong nhng khong sau y: 18-24 oC v ma ng vi m 30-70 %. Tc gi trong khong 4-8 m/pht l bnh thng. Mun to c mt mi trng kh hu vi m ph hp,chng ta cn phi lu n s mt nhit ca c th thng qua s bc hi, to nhit v bi tit (E.J.Mc Cormick 1964). Cc nghin cu v mi quan h gia lao ng v nhit cn cha nhiu. Osborn v Vernon nhn thy c mi quan h gia tai nn lao ng v nhit . S tai nn lao ng tng ln nh l hu qu ca s tng hoc gim nhit xung di tr s ti u l 19 20o C. 10 13 o C s lm gim s kho lo ca tay, cn di 10 o C lm tng kh nng tai nn. Trong quan h vi tui tc, ngi ta thy t ngoi 50 tui, con ngi chu ng vi nng kh hn. Murrell ni v s cng thng ngi lao ng do nng xut hin trong mt s tnh hung lao ng v c th dn n ch b sc. Nhng hu qu tai hi m mi trng nhit gy ra cho cng nhn c th c khc phc bng cch lm gim bt cc ngun nhit nng hoc nhit lnh bi xy nhng bc tng ngn hay mc qun o bo h, quay vng nhn s, thng gi , iu ha nhit v.v Cm gic thoi mi cho thn nhicho ph hp b ph thuc vo rt nhiu yu t nh: la tui, trang phc, k xo x hi, cc c im c nhn v.v 4. Mu sc. Mi trng mu sc c th l mt yu t thun tin nhng cng c th l mt yu t cn tr ti qu trnh lao ng ca con ngi.
206
Cc cng trnh nghin cu sinh l hc v tm l hc lao ng hin i cho thy rng con ngi thu nhn mt khi lng cc n tng nhiu nht qua c quan th gic c ti 90% thng tin t bn ngoi. V vy, vn thm m ho mi trng xung quanh ngi lao ng phi c thc hin sao cho n c th tc ng trc ht ti tm l con ngi qua hot ng tri gic nhn. Mu sc l mt trong nhng phng tin gy xc cm n con ngi mnh nht. T lu ngi ta thy s tc ng ca mu sc n sinh l v tm l con ngi. T nm 1910. A.Stein ch n nh hng gy trng lc chung ca mt s mu sc nh , da cam ti c th con ngi. Sau ny, ngi ta thy rng sn lng lm ra vi s chiu sng mu xanh l cy th ln hn so vi s chiu sng mu . nh sng c mu nh hng nht nh ti tc ca cc phn ng cm gic vn ng ca ngi nh mu c tc dng lm tng cc phn ng n gin ln 1,4 % v cc phn ng phc tp ln 5-6 %, mu xanh l cy lm gim nh, cn mu tm lm gim r rt tc ca cc phn ng v.v... Nhiu cng trnh nghin cu tm l hc lao ng cng cho thy rng ln, th tch, trng lng ca vt c xc nh di nh sng mu s km chnh xc hn di nh sng mu lc lam. Tng t nh vy nu mi trng mu lc lm tng chnh xc ca vic thc hin cng vic th mu li tc tc ng lm tng s cng thng ca bp tht. Trong khi t chc lao ng khoa hc, ngi ta thng ni n nhng mu phi li xa, mu li gn. Chng hn, mu lam to cm gic khng gian c tng rng, ta nh li v sau cn mu nu th ngc li, ta nh nh ra pha trc. V tc ng tm l ca mnh, mu sc cng c nhiu mu nng v mu nhnh nhng mu ti, mu sm thng to cm gic nng hn so vi cc gam mu sng. Mu sc c th nh hng n s tri gic nng v lnh. Ngi ta phn bit cc mu nng nh , da cam, vng gy nn n tng v s nng v cc mu lnh nh lam, chm gy n tng lnh. Bng nhng mu tng ng, c th lm thay i nhit trong phng mt phn no, hn na nhng thay i c th l kh c bn i vi ngi cng nhn.
207
Mu sc cng c th tc ng chung hn ti hot ng ca con ngi. Mt s mu th kch thch, nng cao hot tnh ca con ngi nh , vng, da cam Mt s mu khc, ngc li, lm cho con ngi tr nn trm tnh, dn n ch th ng nh mu tm, lam. Do , ngi ta thng ni n nhng mu tch cc v mu tiu cc. Mt s mu khng c nhng thuc tnh y c xp vo loi mu trung tnh. C kin cho rng, mc tc ng kch thch ca mu sc tng ng vi th t ca 7 mu quang ph mt tri (M.Deribere). T s phn chia , ta khng nn ly cc mu hai cc , tm lm nn cho mt pha trong ca ni lm vic . Cui cng, c im tm l ch yu nht ca mu sc l s nh hng ca n ti trng thi tm l, tm trng ca con ngi. Ngi c th ni n cc mu vui, mu bun, mu hoan h v ru r ngay khi hnh dung n cc hin tng tng ng. Cc tc ng tm l trn y ca mu sc khc nhau c gii thch bng c trng ca s tc ng n con ngi ca cc s vt v hin tng quen thuc ca hin thc cng vi nhng mu sc c c trng cho chng nh mu c lin tng ti mu ca la v mu, mu da cam v vng li lin tng vi mu ca mt tri, mu lam mu ca bu tri, mu lc mu ca c cy v.v Nh vy, mu sc khng ch c nh hng n tnh trng sc kho v s cn bng tm sinh l ca con ngi m cn c tc dng quy nh thnh tch lao ng c v mt s lng ln mt cht lng. Nh ta thy, cc nghin cu tm l hc thc nghim ch ra y cc hiu ng tm sinh l ca mu sc. Cn c vo cc hiu ng ny, ngi ta xc nh r s tng quan, phn chiu tc dng v tnh thm m cn la chn mu sc ph hp cho cc g, cc thit b k thut, cc cng c Trong lao ng cng nghip, mu sc c ngha rt quan trng v n thc hin chc nng khc nhau. l to nhng iu kin ti u cho tri gic nhn, to ra nhng iu kin ti u cho hot ng lao ng, lm sch s phng lm vic, gp phn nng cao an ton lao ng. S dng bo hiu bng mu sc l mt trong nhng phng tin ca an ton lao ng, lm gim s tc ng khng c li ca cc nhn t thuc mi trng vt l nh nhit , m, s chuyn vn v sch ca khng kh v.v, h thp phn no s tc ng khng thun li ca ting n. To nhng tc ng c nh hng tch cc ti tm trng ca cng nhn.
208
Mu sc c vai tr to ln trong sn xut cng nghip. Do vy, vic s dng mu sc hp l, khoa hc s em li mt hiu qu sn xut v kinh t ln. Cn c vo cng , gam mu v bo ho, c th la chn cc mu cho ni lm vic sao cho thu c hiu qu mong mun c di kha cnh khch quan (hiu sut lao ng ln di kha canh ch quan - s tho mn. to ra mt mi trng mu sc t u cho ch lm vic, cn lu n mt s yu cu tm l loa ng nht nh. Cc mu c s khc nhau rt ln v s phn chiu, v vy c c mt nh sng ng u th h s phn chiu nn l: 70-80% i vi trn nh; 50-60% i vi tng xung quanh; 50-60% i vi g ; 30-50% i vi tm lt sn. i vi nhng bc tng pha trong ca phng lm vic nn s dng cc mu khng lm phn tn ch v gi c sch nh mu ghi, mu ve xanh. Nn s dng nhng gam mu nng nh mu kem, mu hng cho nhng phng lnh v gam mu lnh nh mu xanh cho nhng phng b lm nng. Nn sn cc mu ca tng phng lm vic v mu cu my nn c s tng phn nhau. Chng hn nh cn sn mu ca tng nh vi mu ca my theo bng sau: Tng Mu vng nht Mu kem, mu be My Lc nht Lam nht
My mc phi c chiu sng nh th no nhng b phn quan trng ca n phi c ch th nhn thy r nht. My phi c sn nhng mu khc nhau cho cc b phn ng c, sc cnh, nguy him sn mu , vng, da cam cn thn ca my th sn mu ghi, xanh hoc lam sng. Cc b phn iu khin ca my, cng c phi c m ho bng mu sc d phn bit v d ng nht. Trong nhng phn xng t ng ho, ngi ta yu cu nn s dng cc mu nng gi mc cnh gic, i vi tng v nn nh nn sn mu vng nht cc gam mu khc kt hp vi cc yu t trang tr mu da cam (M.Delibere - 1968). My
209
v cc bng iu khin sn mu lc - lam v y l mt mu bo ho c h s phn chiu t 50 60%, to iu kin thun li cho vic phn bit. Do ch , bng iu khin, mu sc truyn thng tin bng cc bng n hiu, ngi ta t ra mt s yu cu sau tm l k thut nht nh. i vi nhng thao tc yu cu tc tri gic ln do vy m tc tr li cng ln s s dng cc tn hiu cc tn hiu mu nh , vng, da cam Phi tin hnh phn nhm theo tng khu vc cho cc tn hiu bng nh sng khong cch ph hp trnh s chng cho ca cc vng nhm ln mu sc. Thi gian xut hin ca cc tn hiu mu tu thuc vo ch s tnh d nhn thy ca mu. Chng hn, mt tn hiu c nh sng mu vng s c thi gian xut hin ngn hn, cn mt tn hiu mu lam hoc mu s c thi gian xut hin di hn. nhm lm tng tr nh v s ch nhm ngn nga cc tai nn lao ng i vi cc ng dn, ngi ta s dng mt m mu sc nh ng dn nc c mu ghi hoc mu en, ng dn cc dung dch c c hi ho cht sn mu vng, ng dn ga v cht n sn mu , ng dn nhin liu lng sn mu lam. Vic p dng sn mt cch ng n cc mu chc nng ti ni lm vic c thc hin tu thuc vo c im ring ca x nghip s to ra mt trng thi thun tin v mt tri gic v tm l. iu s gp phn lm gim hin tng mt mi sm v tng nng xut lao ng. 5. Ting n v s rung chuyn. Ting n l mt yu t mi trng c tnh c hi ln i vi c th con ngi v gy ra s mt mi cho con ngi, lm gim s lng v cht lng sn phm lao ng. C mt s v tr lm vic m mi trng m thanh rt c hi i vi sc kho th cht v tm l i vi ngi lao ng. V ting n m nhng tn hiu m thanh nh ting chung reo chng hn b t i, cn s thng tin, giao tip trong qu trnh lao ng li b nhiu. Khi ting n ko di ti 75 dB, xut hin lu s c th gy ra hin tng mt thnh gic. Cc ngun gy ra ting n c th l trc tip (t my mc, ng c, ba) hoc gin tip nh s truyn ca sng m qua tng, sn hoc trn nh. Cm gic ch quan v s mt mi v s bc bi b gy ra bi ting n c cng ln hn 90 dB thng kh pht hin. Chng hn, ngi ta nhn thy ting n lm thay i thi gian phn ng, cng nh kh nng tp trung ch , s kho lo, lm
210
gim kh nng tri gic. Trong hot ng gim st, ting n c th gy ra cc sc tm l. E.Gradjean a ra mt lot yu t cn lu n khi nh gi hu qu tai nn ca ting n nh mt ting n bt ng v xen k lm kh chu hn mt ting n lin tc; tn s cao lm phin hn tn s thp; nhng hot ng cn n s ch thng d b tc ng bi ting n hn cc hot ng khc; ting n c hi n cc hat ng tr c nh: hc tp, sng to... hn l i vi nhng hot ng chn tay. Ngi ta a ra mt s xut nhm loi tr hoc hon thin vic chng ting n trong sn xut. Chng hn, vic lm gim bt hoc lm loi tr ting n c th thc hin c bng cch nh thay th vt liu cng bng nhng vt liu mm do hn, c nh cc my nng trn cc nn bng b tng cng hoc bng thp v trn c t cc lp vt liu cch m, tin hnh nhm cc ngun ting n c cng khc nhau nhng c cng thnh phn vang nh nhau vo cng vi nhau... cch m, ngi ta thng p tng v trn nh bng nhng vt liu cch m. i vi ngi, c th chng li ting n t bn ngoi bng cch dng bng, xp hoc tai nghe che ph ton b vng tai hay ton b u. C hai cch chng ting n ny u khng thun tin v cn tr giao tip trong khi lm vic.
II. Cng lao ng, thi gian ngh ngi. 1. Cng lao ng. Ch lao ng c hiu l s xc nh r ni dung cho s phn phi cng vic trong qu trnh lao ng. Ni dung ca n c xc nh theo cc ch s nh cng lao ng, thi gian lao ng v s mt mi. Cng lao ng qu ln lm biu hin s tn hao nng lng thn kinh - c bp ca ch th trong thi gian xc nh. Nng lc lao ng ca ch th s b ph thuc vo cng lao ng hp l. Khi c cng lao ng hp l, ch th s khng b mt mi m c ng t hiu qu, nng sut v cht lng m bo. Cng lao ng lun b ph thuc vo trng thi sc kho, kh nng lao ng ti hn, mc bi dng vt cht v ch ngh ngi hp l ca ch th. Mt mi c coi l hin tng tm - sinh l tiu cc, xut hin trong qu trnh ch th thc hin cc thao - ng tc, c ng lao ng. C s mt mi v tm l v sinh l. Nguyn nhn gy ra mt mi sinh l c th l s tiu hao nng lng c th
211
sau mt thi gian lao ng. N biu hin kh nng hot ng ca cc c v cc gic quan b gim st. khc phc tnh trng ny, ch th phi c ngh ngi, n ung y v thi tr cc cht cn b ra ngoi. S mt mi tm l c th c ny sinh do nguyn nhn tri gic ko di, cc c quan nhn cm b c ch, cng vic thiu hng th do ch th b ngao ngn hoc khng tho mn vi cc tc ng bn trong - ngoi, cng vic n iu, t nht, di lu, thiu hp dn lm cho ng tc khng chnh xc, sai lm v t , h s d b cu gt, nng ny, bc bi. khc phc c s mt mi trong lao ng, cn thc hin phc hp cc bin php sau: 1) Quy nh ch lm vic, xc nh r cng , thi gian lao ng v ngh ngi hp l; 2) Ch n vic hn ch nh hng tiu cc ca mi trng, to lp c iu kin, dng c lao ng cn thit, gio dc thc - thi lao ng v quan tm n mi yu cu chnh ng ca ngi lao ng; 3) Gii quyt tt cc ch n ung, ngh ngi, c bin php khc phc nh hng tiu cc ca hon cnh n ngi lao ng cng nh qu trnh sn xut, cng c, phng tin k thut v my mc. 2. Thi gian ngh ngi. T lu, ngi ta thy rng cn c s lun phin gia cc thi k lm vic v cc thi k ngh ngi- gii lao. iu phc tp nm ch, lm th no kt hp ti u thi gian ca cc thi k . Trong mt ca sn xut c nhng thi k gii lao chnh thc sau: ngh n tra, th dc gia gi. Trong khi , con ngi khng th lm vic trong mt thi gian no . Cng c nhng trng hp ngi cng nhn khng mun dng cng vic li nhng c th buc h phi lm iu . Lc ny, s ngng tay ngh nhng gi gii lao c t chc cng nhn c ngh ngi mt cch thanh thn, h thp mt mi v nng cao hiu qu lao ng ca h. Vn gi gii lao c nghin cu mt cch kh y . Thng trong thi gian mt ca sn xut, ngi ta s dng mt vi ln gii lao c di t 5 n 10 pht. Nhng gi gii lao di hn rt t gp. Tng s cc ln gii lao thng l t 10 n 30 pht bao gm c gi th dc gia ca. Khi a thm gi gii lao vo, cng nhn s t mt mi hn v do nng sut lao ng tng hn. Nhiu cng trnh nghin cu chng minh iu ny. Khng c mt quy tc chung xc nh s ln gii lao v s phn b chung trong mt ca sn xut, ca phn xng, ca cc loi hnh lao ng c th.
212
III. S mt mi trong lao ng. 1. Khi nim: L hnh thc ri lon trong vic t chc hot ng nh l kt qu ca s c gng lm vic vi nhng bin i chc nng trn mi bnh din nh sinh l, tm l. Mt mi l kt qu s tch ly v tc ng ca cc yu t khc nhau nh mi S c gng v th cht, v tr tu, cm gic, nhng yu t mi trng vt l, cng v tn xut cc vn ng, s n iu, tnh trng sc khe ca c th, dinh dng khng hp l, cc yu t x hi. Mt mi c th c biu hin s gim kh nng lao ng, dn n gim nng sut lao ng: nhng bin i v sinh l (trong hot ng c bp cng nh hot ng thn kinh trung ng) v tm l. Kha cnh ng c - xc cm ng mt vai tr quan trng trong s xut hin ca trng thi mt mi, bi v ng c v xc cm l gi ng nng ca hot ng cho nn s bin i ca nhng yu t ny c th lm ny sinh hoc che du s mt mi. Mt mi chnh l mt phn ng t v t nhin ca c th i vi hot ng nhm ngn nga s ph hy c th. S lao ng c t chc khng hp l s dn n s tiu tn nhiu nng lng. Nu qu mt th c th s b suy sp cho nn mt mi l mt hin tng khch quan, con ngi c lm vic th c mt mi. Theo nhiu tc gi nn phn bit khi nim mt mi v mt nhc. Mt mi l mt khi nim sinh l hc ch nhng bin i sinh l trong c th ngi cng nhn, do s tiu tn nng lng trong qu trnh hot ng gy nn. Cn mt nhc l mt khi nim tm l hc. l s th nghim mt mi, mt trng thi tm l ny sinh khi lao ng . Hai khi nim ny c lin quan vi nhau nhng khng ng nht s mt mi gy ra nhng c th c trng hp mt mi nhiu m mt nhc li t, hoc mt mi t m mt nhc li nhiu. Bao gi mt nhc cng l du hiu ca s mt mi. 2. Cc loi mt mi v phng chng Cc nh tm l hc phn bit ba loi mt mi khc nhau a. Mt mi chn tay (c bp) l s mt mi do cc loi lao ng chn tay to ra. b. Mt mi tr c (mt c) l s mt mi do cc loi lao ng tr c to ra.
213
c. Mt mi cm xc l s mt mi do hon cnh ch i th ng to nn hoc do nhng tnh hung cng thng trong lao ng to nn. S phn chia trn y ch c ngha tng i. Trong thc t sn xut, s mt mi ca ngi lao ng thng c dng t hp ca ba loi trn v cc loi mt c lin quan vi nhau. Nh ta thy, s mt mi c coi l hin tng khch quan khng th trnh khi khi thc hin qu trnh lao ng. Vn l ch phi lm th no s mt mi khng xy ra sm. Mun th phi tm hiu cc nguyn nhn gy ra mt mi trong sn xut ra bin php ngn chn s mt mi qu sm. Theo cc nh tm l hc, c ba loi nhn t gy ra mt mi. Nhn t c bn, trc tip gy ra s mt mi, l s t chc lao ng khng hp l. Nhn t b sung, m bn thn n, trong iu kin nht inh cng c th trc tip gy ra s mt mi. Nhn t thc y, to iu kin thun li cho mt mi d dng xy ra. Do vy, bin php chnh ngn nga khng cho s mt mi xy ra sm l s t chc hp l bn thn qu trnh lao ng. Ngoi ra, cc bin php ci thin hon cnh v phng tin, iu kin lao ng cng c ngha quan trng. Khi s mt mi c gim bt, th sc lm vic c nng ln.
IV. Bu khng kh tm l trong nhm, tp th lao ng 1. Khi nim Bu khng kh tm l (E.Psychical Air) c hiu l tnh cht ca cc mi quan h qua li, loi trng thi tnh cm t nh, tch cc gia ngi vi ngi trong mt nhm, tp th lao ng nht nh. Trong cu trc ca bu khng kh tm l c ci tm l c nhn, tm l - x hi v ci x hi. Bu khng kh tm l ca nhm - tp th lao ng c tc dng quy nh tnh cht ca cuc sng, hot ng v giao tip ca mi thnh vin. Bu khng kh tm l c biu hin hai mt i lp nhau l tch cc v tiu cc. Cc thnh phn tm l nh tinh thn tp th, thc nhm, s tng hp tm l, tm trng chung ca mi ngi s c vn ng trong mi quan h qua li vi nhau to ra bu khng kh tm l ca nhm - tp th lao ng. Tinh thn tp th
214
c biu hin tnh tch cc, thi trch nhim - ngha v, s on kt - tng tr gip nhau, nu yu cu cao i vi mnh v mi ngi khi thc hin nhim v lao ng. C s tm l ca s tng hp l s ng nht tm trng, xu hng, tnh cch, kh cht, tnh cm, ch v nhn thc ca ch th i vi i tng, qu trnh lao ng. Ni dung ca cc qu trnh, trng thi, thuc tnh tm l chung ca nhm lao ng v tnh cht ca d lun, truyn thng, bu khng kh tm l s c s tc ng qua li vi nhau quy nh s hnh thnh ca tm trng tp th. Mt khi hnh thnh, tm trng tp th s c biu hin kh th ho hng hay khng, s thun ho - ng cm - thin cm hay xch mch - lnh lng - c cm, s sng khoi - h hi hay nng n - bun t, tho mn hay khng tho mn vi cng vic. 2. Vn hnh thnh bu khng kh tm l ca nhm v tp th lao ng hnh thnh c bu khng kh tm l tch cc trong nhm v tp th lao ng, cn thit phi ch nhng vn sau: 1) Gio dc tnh ha nhp, s thng nht tm trng lao ng cho mi ngi, thc gn gi mi quan h tt vi nhau gia ngi vi ngi. Hnh thnh nhn thc ng v mi quan h ln nhn cch trong lao ng,, thi ng n v ch to lp bu khng kh tm l tch cc Ti liu tham kho
1.
ng Danh nh, Mt s vn tm l - gio dc hng nghip. "Thng tin KHGD" No2, Vin KHGD, H Ni 1983.
2.
B Gio dc v o to, Chng trnh o to gio vin trnh CSP, H Ni 1996.
3. 4. 5.
Dale carnegie, c nhn tm b quyt thnh cng. NXB Vn ho, H Ni 1998. Phm Tt Dong, Tm l hc dy lao ng, Vin KHGD, H Ni, 1980 Phm Tt Dong, Hng nghip v nhng vn cn gii quyt. "Thng tin KHGD No3, Vin KHGD, H Ni 1984.
6. 7.
H Ngc i:,Tm l hc dy hc. NXB Gio dc, H Ni 1983. Phm Minh Hc, Gio dc nhn cch - o to nhn lc. NXB Chnh tr quc gia, H Ni 1997.
215
8.
Phm Minh Hc, Vn ho v gio dc - Gio dc v vn ho. Gio dc, H Ni 1998.
NXB
9.
Phm Minh Hc (ch bin) cng mt nhm tc gi, Tm l hc. Tp I, NXB Gio dc, H Ni 1988; Tp II, NXB Gio dc, H Ni 1989.
10. Nguyn K Ho, S pht trin tr tu ca hc sinh u tui hc.

dc, H Ni 1985.
NXB Gio
11. ng Xun Hoi, Phng php quan st trong nghin cu nhn cch hc sinh.
"NCKHGD", No9, Vin KHGD, H Ni 1978.
12. Jean Piaget, Tuyn tp tm l hc. NXB Gio dc, H Ni 1996. 13. Phan Trng Ng, Tm l hc hot ng v kh nng ng dng vo lnh vc dy
hc. NXB Quc gia H Ni nm 2000.
14. Phan Trng Ng, Tm l hc tr tu. NXB Quc gia H Ni nm 2001. 15. V Th Nho,Tm l hc pht trin, NXBHQG H Ni, nm 2003 16. o Th Oanh, Tm l hc lao ng. NXB i hc Quc gia H ni nm 1999. 17. Nguyn Th Lan, Tm l hc s phm k thut ngh nghip, Trng HSPKT
TP H Ch Minh nm 1995.
18. T.V.Kudrijacev, Tm l hc t duy k thut. NXB Gio dc, M.1975 (Ting

Nga).
19. K.K.Platonov, Nhng vn tm l hc lao ng. NXB Y hc, M.1970 (Ting

Nga).
20. Alvin toffler, Ln sng th ba. NXB Thanh nin, H Ni 2002. 21. Alvin toffler, C sc tng lai. NXB Thanh nin, H Ni 2002. 22. Trung tm nghin cu v pht trin t hc, T hc, t o to - t tng chin
lc ca pht trin gio dc Vit Nam. NXB Gio dc, H Ni 1998.
23. Nguyn Quang Un, Tm l hc i cng. NXB i hc Quc gia H Ni nm

2001.
24. c Uy, Tm l hc sng to, NXBGD H Ni, 1999 25. Nguyn Khc Vin, T im tm l. NXB Ngoi vn - Trung tm nghin cu
tm l tr em, H Ni 1991.
216
26. Phm Ngc Uyn, Hng nghip l vn ca cng tc c dc.

Khoa hc Gio dc, H Ni 1982.
Vin
27. Phm ngc Uyn, Nhng vn tm l hc t duy k thut. Vin Khoa hc

Gio dc, H Ni 1983.
28. Phm Ngc Uyn, Nhng vn tm l hc tm th. Vin Khoa hc Gio dc,
H Ni 1985.
29. Phm Ngc Uyn, Hnh thnh t duy k thut nh l mt thnh t ca s sn

sng tm l i vo lao ng cho hc sinh ph thng. Vin Khoa hc Gio dc, H Ni 1988.
30. Skinner B.f, Verbal Behavior, N.Y.1957. 31. Watson J, Imitation in Monkeys, Psychol. Bull.. 5.19
217
218

PHÇN I: T©M Lý Häc ® I C NG (General Psychology) CH NG I: NH÷NG Vên ®Ò Chung Cña T©M Lý Häc

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PHÇN I: T©M Lý Häc ® I C NG (General Psychology) CH NG I: NH÷NG Vên ®Ò Chung Cña T©M Lý Häc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

phn I: Tm l hc i cng (General Psychology) Chng I: Nhng vn chung ca Tm l hc I. Tm l hc l mt khoa hc 1. Khi qut v tm l (Psyche) a. Tm l l g?

a. Quan nim duy tm

Hot Hot ng ngc cth th

Ph ngiu tin Phng tin, kin

Hnh 1 (Gi, tr)

Hnh 2 (L hoa, hai mt ngi)

Hnh 4 ( Tnh tng th ca tri gic v o gic)

Xut hin cc lin tng

Sng lc lin tng v hnh thnh gi thuyt

Kim tra gi thuyt

d. Cng thc tnh lch chun

Phng tin - iu kin dy

l qu trnh nhp tm.

III. Hng nghip trong qu trnh pht trin ngh nghip.

Gio dc - o to ngh & tuyn truyn ngh

Th gii ngh v yu cu ca chng

Nhn cch, nng lc ca c nhn

Tuyn chn ngh

700 80 70 60 50 40 30 20 600 500 400 300 200 100

a http://www.ebook.edu.vn ng cong luyn tp 191

K nng pht trin cao

t trnh tay ngh cao (lnh ngh)

3. Cu trc t duy k thut:

B Gio dc v o to, Chng trnh o to gio vin trnh CSP, H Ni 1996.

Phm Minh Hc, Vn ho v gio dc - Gio dc v vn ho. Gio dc, H Ni 1998.

10. Nguyn K Ho, S pht trin tr tu ca hc sinh u tui hc.

18. T.V.Kudrijacev, Tm l hc t duy k thut. NXB Gio dc, M.1975 (Ting

19. K.K.Platonov, Nhng vn tm l hc lao ng. NXB Y hc, M.1970 (Ting

23. Nguyn Quang Un, Tm l hc i cng. NXB i hc Quc gia H Ni nm

26. Phm Ngc Uyn, Hng nghip l vn ca cng tc c dc.

27. Phm ngc Uyn, Nhng vn tm l hc t duy k thut. Vin Khoa hc

29. Phm Ngc Uyn, Hnh thnh t duy k thut nh l mt thnh t ca s sn

You might also like