GIDA HUKUKUNUN GELM Yazan: Thomas METTKE ev : Dr. A. Necip ORTAN* /.

GIDA HUKUKUNUN EKONOMK KAYNAKLARI

Gda hukukuna ilikin son yllarda kan yaynlara, ok saydaki d zenlemelere ve ortak pazarn bu konudaki talimatlarna bakldnda, bu hukuk alannn tketicinin korunmasna ilikin dncenin modern bir tecellisi olduu kansna varlabilir1. Ancak bu dn doru deildir. Gda hukuku insanlarn kentleme srecine girdii yllara kadar uzanan bir tarihe sahiptir. Eski alardan beri ehirler, halkn gda gereksinimi nin salanmas, yiyecek maddelerinin d almnn dzenlenmesini, gda maddelerinin kalitesinin zerinde durulmasn titizlikle gz nnde bu lundurmulardr. Bu dzenlemeler sadece gda maddelerinin taze, sala uygun ve tehlikesiz olmas konusu ile snrl kalmayp, halkn ihtikr ve aldatlmadan korunmasn da iine alan geni kapsamlyd2. Gda hukuku nun yzyllar sreci iinde urad bir ok deiiklie ramen, srekli olarak insanla tarihsel olarak hizmet etmi belki de yegne hukuk dal dr. devi kural olarak ok az deikendir. Doal olarak alk ve top lumsal yoksulluk zamanlarnda gda hukukuna ilikin dnlerin ar lk noktas bolluk zamanlarna oranla daha baka olmutur. Eski dnya da zellikle tahln yeterince mevcut olmamas nedeniyle fazla retimden sz edilmezdi. Bu ktlk olgusu nedeniyle, Rostovzeff tm eski alara hakim karakteristik nitelik olarak yiyecek temini urasn gstermek tedir3. Bugn Bat Avrupa ve Kuzey Amerika'da sorun ktlkla savam deil, aksine bollua kar yaplan ve yaplacak olan savamdr. Buna kar* Bu makale sayn Av. Thomas Mettke tarafndan GRUR (Gewerblicher Rechtschutz und Urheberrecht)'un 1979 ylnn 12 nei saysnda yaynlanmtr. Vermi olduk lar izinle bu tercme gereklemitir. 1 Schricker, Verbraucherschutzrecht-ein neues Rechtsgebiet? in GRUR Int 1976, 317. 2 Henri Pirenne, Sozial-und Wiftschaftsgeschichte Europas im Mittelalter. 4. AufL Francke - Verlag. Mnchen 1976, S. 165 ff. 3 Rostovzeff, Gesellschaft und Wirtschaft im rmischen Kaiserreich. Zitat in Kohns Versorgungskrisen und Hungerrevolten im spatantiken Rom, Bonn 1961. s. 1.

228

THOMAS METTKE

lk nc dnya lkelerinde halkn temel yiyecek madde gereksinimi nin karlanmas ulalmas gerekli en nemli ve g bir hedef olarak ele alnmtr. Gda hukukuna ilikin gnmzdeki sorunlar geree uygun bir e kilde zmlemek ve bu konuda doru bir yargya varmak isteniyorsa saptanacak eitli hedefleri ve mevcut yiyecek kapasitesini daima gz nnde tutmak gerekecektir. Halkn beslenme ekonomisine ilikin tabi bir yasa vardr, buna gre; bolluk zamanlarnda tketiciler zevkine gre istedii gibi, ktlk zamanlarnda ise gda maddelerinin kalorisi ve vitami nine gre yiyecek gereksinimlerini belirler4. Gnmzde temsil edilen gemie ynelik yani, tabiata dnk zlem ve tabii ilenmemi ve taze gda maddelerine duyulan gereksinme, yiyecek maddeleri teminine ilikin ciddi sorunlarn sanki ilk olarak endstrileme hareketi ile meydana geldii izlenimini vermektedir. Bu doru bir dn ekli deildir. Bu konuyu daha anlalabilir hale getirmek iin, eski kral lk dnemlerine, antik ve ortaadaki ehir halknn beslenme durumunu gznne almak gerekir. //. ESK MPARATORLUK VE ANTK ADAK GIDA HUKUKU Gda Hukukuna ilikin eski kaynaklardan - en nemlisi Hammurabi Yasalardr (Milttan nce 17. yzylda Babil Hukuk Klliyatndan anla lmaktadr). Bu yasada gda maddelerine hile kartrlmas halinde uy gulanacak bir dizi sert (drakonisch) nitelikte cezalar saptanm olup, gda maddeleri ile ilgili belli arlk ve l birimleri kurallara balanmtr. Smer ekonomisinde de o zamandan geri gda endstrisi ad verilebilecek byk iletmeler mevcuttu. Frnclar, Bira reticileri ve Mandra ileten ler ilk plnda Mabetlerin gereksinmelerini karlamak zorunda idiler. Mabetler gda retimini yapan iletmelerle daha sonra yazl bir ekilde hesaplarlard. Yine, hammaddenin miktar ve kalitesi, retim artklar ve mamul maddelerin randman hakknda defter tutulurdu. Ekonomik he saplar ham ve mamul maddeleri cins ve arlklarna gre snflandrd iin, teslim belgeleri olmalarna ramen, ayn zamanda ham maddenin ka lite ve bileimini de belirtirdi. Standart rn olarak alkol miktar fazla bira mevcuttu. Bir teslim belgesinde (ruhaniler iin hazrlanm belli bir cetvel gerei) 6 eit bira
4

Wilhem Abel, Massenarmut und Hungerkrisen im vorindustriellen Europa, Ham burg und Berlin 1974, S. 395.

GIDA HUKUKUNUN GELM

229

olduu grlmektedir. Bira mayas, Msr'a ihra edilmisede, orada ay nen yaplmas baarl olamamtr. Deniz ar ticar yolu ile daha da ge litirilen gda maddelerinin sadece bira ile kalmayp ya ve arab da iine ald rivayet edilmektedir, zellikle bira retiminde bira eidine ve be deline gre bira, hammaddesinin dinlendirilmesi ve szgeten geirilmesi ne dikkat edilirdi, l olarak kraliyet kymetlendirmeleri yani, nce den belirlenmi ve damgalanm kaplar kullanlmaktayd. ilebilir hale gelmi biralar byk flar iinde depolarda muhafaza edilmekteydi. F lar zerine tpk ya ve arapta olduu gibi, ihtiva ettikleri muhteva ve tarihleri yazlr ve belli sda tutulan depolarda topraa gml olarak saklanrlard5. Ayrntl gda hukuku eski Msr'da da mevcuttu6. Kralln idari organlar gda maddeleri konusunda yazl ekil ve stoklamaya ilikin ku rallar koymulardr. Yiyecek maddelerinin datm ve teslimine ilikin lis telerde onlarn kaliteleri anlalr ekilde belirtilmitir. Ya, zm, hur ma ve nar araplar depolanrken yl, ismi, kalitesi ve sorumlu ticari a hs zellikle belirlenirdi. Firavunlarn yetkili grevlileri, devlet ve ruhaniler iin gda reti mine ilikin ynetim ve denetim konularnda bir dizi kural ve hesaplama yntemi gelitirmilerdir. Bu zellikle eski Msr'da esas yiyecek maddele ri olan bira ve ekmek iin geerli idi. Hammadde ve ona dayal retilen mamul maddenin deiimi zel bir iliki olarak (Backverhaeltnis) deer lendirilmitir. Buna gre, belli tipte ne kadar ekmek ya da belli alkol de recesinde ne kadar birann saptanm bir lye gre belirlenmi bir kap (gm) gz nnde tutularak, ne miktarda hammaddeye (tahla) gerek sinmesi olduu saysal olarak belirlenmiti. Hesap ilerinin homojenlii ve akl amac, ayrca retilen malla rn standartizasyonuna da hizmet etmi, bylelikle belli zellikleri tayan bir mal tr standartlk ilevini yerine getirmitir, l ve arlk dnda mamul rnlerin analizinin yaplmas da sz konusuydu, rnein, biranm alkol derecesi standarta ramen yaplan deneyimlerle llrd, l bi rimleri (Backverhaeltnis) ve kalite standartlar eski Msr gda hukukunun ekirdeini oluturmutur. Roma'da yiyecek gereksinmesinin karlanmas en ince detayna ka dar kurallara balanmtr. Piyasa kontrol bu alanda yetkili olan me5

Schmauderer, Studien zur Geschichte der Lebensmittehvissenschaft, Steiner-Verlag, Wiesbaden 1975, S. 17. Schmauderer, a.a.O. S. 18.

230

THOMAS METTKE

murlara (dile) braklmtr. Bu grevliler caddelerin temizlii, ime su yunun datmnn denetimi ile de sorumlu idiler. Lokanta (Die Garkche) ve temel gda maddeleri satan (et, balk, hamur ileri, ya, arap, seb ze, kmes hayvanlan, zel lezzetli yiyecekler Delikatessen, v.s. gibi) dkknlarn denetlenmesi, zararl gda maddelerine el konulmas ve bun larn imhas bu kiilerin yetki alanna girmekte idi. Btn bunlarn dn da ihtikr ve aldatmaya kar resmen harekete geme grevlerindendi7. Gda datmnn nem kazanmas ile, yiyecek maddelerinin denetimi zel bir grev olarak prafectus annonae ye verildi. Bu yetkili halkn salkl gda gereksiniminin salanmas ve maddelerin l birimlerinin ve ar lklarnn sk bir ekilde denetlenmesini stlendi. Milttan nce 3. nc yzyldan balyarak Roma halknn bir ksmna bedelsiz olarak ekmek, domuz eti ve ya datm yapld. Bylece devlet gda' maddeleri konu sunda ticaret yapan zel kurulularla bir rekabet ilikisi iine girdi. Dev letin sk tahdit ve denetimleri sonucu gda ticareti yapanlarn zorunlu olarak mterek almaya yneldi ve plnl ekonomi srecine girilmi oldu. Bu temayl ortaada zorunlu loncalar iin de tekerrr edecekti. ok sk olarak karlalan bereketsiz mahsl dnemleri, irtikap, ulam glkleri ve devletin bask nizam devaml beslenme krizlerine sebep oluyordu. O zamanlarn temel yiyecekleri olan tahl, domuz eti, ya ve arap bugnk besin maddeleri gibi biri dieri yerine ikme edilebilme zelliinde olmadndan, krizler ok daha ar oluyordu8. Mevcut gda maddeleri eksiklii nedeniyle bugnk llere gre el verisiz gda maddelerinin tketilmesi veya bozulmu yiyeceklerin deer lendirilmesi mmknd. Bozulmu gda maddelerinin zerinde alarak onlara yeni bir lezzet ve koku vererek, deiik bir bnye kazandrlmas tereddtsz kabul edilmekteydi. Bozulmu balk sosu alkalanarak terbi ye edilip temiz hava ile tekrar yenilebilir hale getirmekteydi. Ek maddeler olarak kullanlan kepek, kum, ya da ayak ile iyice ezilen baklagillerin pimemi tula ile karm bozulmu yiyeceklerin iyiletirilmesi salan maktayd9. Dier taraftan azami yiyecek fiyatlar saptanm olup, zel lezzeti olan hazr yemeklerin (Delikatessen) satm yasaklanm olup, aksi halde bunlarn imhas yoluna gidilmekteydi. Roma mparatorluu zamanndaki yiyecek maddeleri ile ilgili yasal vergilerin ekli ve kapsam konusunda detayl bilgileri Theodosianus (438) ve Justinianus (529) Kodekslerinden edinmek mmkndr.
Schmauderer, a.a.O., S. 20. * Kohns, S. 17. 9 Schmauderer, a.a.O., S. 26.
7

GIDA HUKUKUNUN GELM

231

///.

ORTAA VE 18. NC YZYILA KADAR OLAN DNEMDEK GIDA HUKUKU

Alman gda hukukunun balangc ortaa ehirlerinin olutuu L yzyla kadar uzanmaktadr. ehir idaresi pazar, meslek rgt ve ticare tin kontroln bu tarihten balyarak kont ve piskoposlarn elinden ala rak bizzat kendi stlenmitir. ehirler aralarndaki sk ibirlii iinde yi yecek hukukuna ilikin zmlemekle ykml olduklar problemlerde karlkl olarak tecrbelerini birbirlerine aktarmlardr, rnein 1343 y lnda alman bir kararla Kln ve Strassburg ehirleri, ehir halknn sal n tehdit eden saf olmayan araba (Weinpantscherei) kar birlikte m cadele etme konusunda anlamaya varmlardr. Et sal ile ilgili Nrnberg dzenlenmesi Laufen kentindeki kurallardan iktisap edilmitir. Luzern ehri gda ticareti yapanlarnn 1592 ve 1596 tarihli Zrich kuralla rna uygun olarak hareket etmeleri gerektii karara balanmtr10. Al man ehir hukuklarnda ayrntl olarak tahl, bira, arap, ekmek, ya v.s ticareti dzenlenmi ve yanl l ve arlk yolu ile yaplan aldatmalar ok sert cezalarla meyyidelendirilmitir. Gerek arapla hileli olann ka rtran bunu hayatnla derdi. Ekmek iine deiik mineralleri koyan ki i, nce mahkm edilir ve rettii ekmekleri lene dek yemek zorunda ka lrd. Hilekrlar bir sebep iindeki suda baylncaya kadar braklr d. Yiyecekleri denetlemekle grevli olanlar gerektiinde frnclar kulak memelerinden ivi ile kaplara mhlayabilirler di11. ehir meclislerinde g da hukukunu ilgilendiren konular tartlr ve hukuksal kararlara varlr d (rnein, Lindau ehir meclisinin 1497 tarihli araplarn kkrtlenmesi konusundaki karar). 1532 ylnda yiyecek maddelerine hile kartranlara uygulanacak cezalar iin kral V. Karl'n dzenlenmesi (Halsgerichtsordnung: ki, bu dzenleme gda maddelerine hile kartranlarn maddi ve ceza yarglamas hukukunu dzenlemekte olup, genellikle lm mahk miyetleri sonucunu dourmaktayd) kabul edildi. Bunun yansra gda maddesi ticareti yapanlar sk bir denetim altna alnarak, esnaf teekkl lerinin kurulmasna zorlandlar. Ayrca gda ticareti yapanlarn karlar nn kamu iarlan ile atmas nedeniyle onlara verilmi bir takm resmi memuriyet yetkilerinin geri alnmasna ramen, yiyecek maddelerinin pi yasasnn denetiminde yine de onlarn bilirkii olarak grevlendirilmesinde yarar grlmtr. Dier ticar teekkllere oranla gda ticareti yapanlarn oluturduklar teekkllerin muhtariyeti olduka kstl bir hale getirilSchmauderer, a.a.O., S. 113. Bames, Lebensmittelrecht und Le&ensmittelkontrolle, Verlag Barth, Leipzig 1935, S. 4.

232

THOMAS METTKt

mistir. Btn gda rnleri ok itinal bir ekilde kontrol edilerek, kalite bakmndan kt olanlar ya da daha doru bir deyimle yasaya uygun ol mayanlar imhaya tabi tutuldu. Kasaplarn arta kalan etleri depolarnda konserve etmeleri yasakland. Frnlarn kendi kapasitelerini aacak mik tarda un almalar ve tketicilerinde kendileri ve aileleri iin gerekli olan miktar aacak almda bulunmas yasakland12. Btn bu ar cezalar ve sk dzenlemeler O'da piyasasnda dolan drclk ve hilekrln eksik olmad izlenimini uyandryordu. Bu izle nim o zamanki hicivlerde, iirlerde ve vaizlerde de kendini gsterdi. Luther kyller kymnn balamasndan nce (1524) bir yazsnda (Kauf-V handlung und Wucher: alm satm muameleleri ve vurgunculuk) tm ta cirleri resmen hrsz, haydut ve vurguncu olarak niteliyerek, l ve ar lkta yaplan hilelere ve gda maddelerinde yaplan tailere dikkati ekti. ok saydaki bror niteliindeki yazlardan edinilen izlenim, tm ura larn genellikle bozuk et, rk yumurta ve salksz ekmek zerinde top lanm olduudur. Hans Sachs tacirleri halk dolandran kiiler olarak ii rinde nitelendirmekte ve onlarla bir nevi hesaplamakta, onlar yanl tar t ve yksek faizcilikle sulayarak, genel olarak herkesi, bakkaliye ileten ler ve dier tacirler karsnda dikkatli olmalarn ikaz etmektedir13. Sebastian Brandt, hicivli bir yazsnda yle demektedir: arap saf arap olarak braklmad eitli hileler onunla yapld gherile, kkrt, odunkl hardal otu, -totenbeinf deliinden arapa katld Yasa ve nizamlar, hicivli ve ahlki konularda yazlm eserleri tam anlam ile anlyabilmek iin; ekonomik durumu, yiyecek ktln, harb salgn hastalk, bereketsiz mahsul ve gasp nedeniyle gleen yiyecek te minini gz nnde bulundurmak lzmdr. Byk kentlerde olduu gibi ehirlerin evresindeki kk yerleim blgelerinde de yiyecek gecksiminin karlanmasnda ayn nitelikte yetersizlikler vard. Hisselerine den payn hesaplanmas halinde bu yetersizlik aka grlebilirdi. Ortaan sonlarna doru oluan ve byk lde tarmsal karakterini koruyan zi raat kasabalar (Ackerbrgerstdte) hi bir yardma gereksinme duymak szn kendi kendilerine yetebilen yegne kk stinalar oluturmulardr14.
Pirenne, a.a.O., S. 167. M Schmauderer, a.a.O., S. 193. 14 Pirenne, a.a.O., S. 81. \
13

GIDA HUKUKUNUN GELM

233

ehir surlar iinde bulunan hayvan barnaklar ve domuz ahrlar ehir gereksinimine katkda bulunmamtr. 18. yzyla kadar devam eden bu hayvanclk ekli, sadece sahiplerinin ek yiyecek gereksinimini kar lam genel olarak ehir halkna bir yarar salamamtr13. ehirler ge rekli yiyecek gereksinimini ancak uzak blgelerden temin edebilmekteydi. Nfusu 2000'nin stnde olan ehirler yiyecek gereksinimini en az 30 km. uzaklktan balyan mesafelerden karlamak zorunda idiler. O zamanki ulam olanak yetersizdi. K mevcut yollan su ve amurla kullanlmaz hale getirmekteydi. Ulam aralarnn bu kt yollara uymalar zorunlu idi. Kullanlan nakil aralar iki tekerli yk arabalar ve atlarn srt idi. zellikle byk yiyecek stoklarnn tanmasnda bu aralar yetersiz kal makta idi. Sadece nfusu 5000'ni aan ehirler daha uzak blgelerden yi yecek gereksinimini zellikle nehir ve deniz yolu ile salyabilmekteydi16. Roma'nm yiyecek gereksinmesini Afrika ve Msr'dan yaplan tahl sevkiyat ile garanti altna alnd bilinmektedir. Alman ehirlerine orta adan yeniaa kadar yaplan tahl nakli Dou Avrupa zerinden ol-, maktayd. 1470 -1680 yllar arasnda et temini konusunda bilinen nem li sadece bykba hayvan sevk yolu vard. Bunlar; Danimarka, Schonen ve Hamburg istikmetini takip eden Lbeck ve Kln, dieri; Krakau ve Kiew arasndaki blgeden Frankfurt ve Hessen'e ynelik sevk ve niha yet sonuncusu Macaristan ve Wallachei'den Gney Almanya ve Kuzey italya'ya yaplan sevkiyatt17. 19. ncu yzyldan balyarak Gney Alman ehirlerinin et gereksinimi Kuzey Almanya'dan yaplan sr sevkyat kar lad18. ehir halknn yiyecek gereksinmesini sadece tccarlar karlaya biliyorlard. Fakat ticarette mevcut hal ve artlar karsnda tehlikeden uzak deildi. Tacirler yetersiz yol ve ulam aralarn kullanmak, gemi lerinin kazaya uramasn, korsanl, gasp ve mallarn bozulmas gibi riskleri gznnde bulundurmak zorundaydlar. Dier taraftan gda mad delerinin yetersizlii ve periyodik olarak ortaya kan korkun bereketsiz dnemler, az malla ok para kazanma olanan tacirlere salamaktayd. Ala maruz kalan kii bir uval tahl iin pazarlk etmez, tacirde bu mitsizlik zerinde tereddtsz spekilasyon yapard19. Mahsuln bereketsiz olduu veya ift hayvanlarnn sava ya da tabii felketler nedeniyle tarmda kullanlamad zamanlarda, ehirlerde stok
15 18 17 18 19

Pirenne, a.a.O., S. 167. Hennig, Das vorindustrielle Deutschland. Paderborn 1974, S. 77, 79, 90. Henning, a.a.O., S. 199. Abel, a.a.O., S. 370. Pirenne, a.a.O., S. 159.

234

THOMAS METTKE

edilmi yiyecekler abuka tketilmekteydi. Bu durum, belediye makam larn ehir halknn nasl yaamda tutulabilecei konusunda areler aramaya sevk etmekteydi. Devletin mdahalesi ya da komnal yiyecek denetimleri tereddtsz gerekliydi. Dier taraftan piyasa saylar giderek artan yasa ve usullerle byk lde denetim altna sokulmutu. Gda tacirleri yasa ve esnaf teekkl lerinin etkisi nedeniyle kendi olanaklaryla yiyecek retimi yapma ve ge litirme hakkndan yoksundular. Hammadde datmndaki yeknesaklk, birden ziyade kiilerin ortaklaa iletme kurma yasa, rak ve kalfa sa ylarnn snrl tutulmas, resmi kurulularca dikte ettirilen fiyatlar, sap tanm belli iletme ve sat zamanlar, belli bir kaliteye gre pazara mal sevk etme zorunluluu, belirlenmi sat yerleri yeni usulleri kullanma yasa, zellikle iten tasarruf salyan makine ve usulleri, piyasay can landrma olanan devre d brakmaktayd. Tacirler sadece devlet me murlarnn sk denetimi altnda bulunmakla kalmayp, her zaman onlara gece ve gndz iletmelerini istenildii takdirde denetlemeye ak bulun durmakla grevliydiler. Bir nevi pencere nnde btn gzler altnda almak olarak tanmlanabilir20. Demek oluyor ki, 18. inci yzyl sonuna kadar olan gda hukuku ko mnal bir polis hukukuydu. Bu hukuk dal, halkn gda gereksinimin te minine, onlarn bozuk gda maddelerinden ve yanltma ve hilekrlklardan korunmasna hizmet etti. IV. 19. NCU YZYILDA GIDA HUKUKUNUN GELMES

1775 ylndan balyarak gelime srecine giren gda hukukunu balca iki olay etkilemitir. Bunlar gda kimyasnn gelimesi ile ticari iletme zgrlne geilmesi ve buna bal olarak endstrinin gelimesidir. 18. nci yzyln sonunda zellikle ticar meslek teekkllerin neden olduu s nrlamalar nedeniyle snai rnlerin gelitirilmesi ve arttrlmas iin ko ullar elverili deildi. Yeni retim tekniinin kullanlmas (endstrileme) ancak loncalarca konmu olan snrlamalarn kaldrlmas ile mmkn olabilirdi. Wilhelm v. Humbold 1792 ylnda Devlet etkinliinin snrla rnn belirlenmesi zerine fikirler adl yazsnda, devletin yurttan refah urunda hi bir zen gstermemesini ngryordu. Devlet, sadece i ba r garantilemek ve dtan gelecek dmanlardan lkeyi korumakla yet20

Pirenne, a.a.O., S. 179.

GDA HUKUKUNUN GELM

235

kilidir demekte, yurttan refah fertlerin insiyatifine braklmaldr de mektedir21. Halk anayasasma dayal devletlerin ljberal fikirleri, yeni bulularn ve teknolojinin gelimesi iin imknlar douruyordu22. Loncalarn snrla malarnn kaldrlmas ile yiyecek ticareti ile uraanlarn kapasitelerini ve retimini snrlayan kaytlar ortadan kalkt. Bylece retim miktar ve alanlar saysnn snrlamalar bertaraf edilerek, snai alanda her trl yeniliin uygulanabilmesi saland. nceleri sadece el emei ile gerekleen retim yerini, gda madde lerinin teknik ilenmesi ve retilmesine brakt, nce buhar daha sonra benzin ve elektrik motorlar ile gdml olarak iletmelerin verimlilik gc artt. 1800 ylnda eker fabrikalar retime geti. 1809 ylnda APPERT gda maddelerinin sterilize edilmesi yolu ile konserve haline ge tirilmesini reterek, konserve endstrisine ilk temel adm att. Bundan sonraki bir ka on yl iinde stl rnlerin retilmesi ile urald. Me kanik hale gelen tekniin ilerlemesi byk deirmen ve ikolata endst risi iletmelerinin doumuna neden oldu. 1869 ylnda Mige MOURS margarin retimini retti23. 1869 ylndan itibaren Nestle ana st yerine geecek olan stl yiyeceklerin retimini retirken, bebek lmlerine kar bir savama girilmesine nclk etti. Ayn zaman kesimi iinde gda kimyas, organik kimya ile biyoloji arasndaki ilikiyi kefetti ve gda biliminin temelini oluturan nemli ha yati ve beslenmeye ilikin bulgularla, kana giren gda maddelerinin ihrak konusunda aklklar getirildi. Gda kimyasnn geliimi mthi dene cek llere vard. FOURCROY (1775-1809) bitkiler asndan mineral cevherinin nemini ortaya koyarken, albumin iavramn da ilk kez tan tarak bunun bitkiler iin de de olabileceini ispatlad. BERZELIUS bit kisel ve hayvansal metabolizmalarn niteliksel analizini gerekletirdi. CHEVREUL 1823 ylnda yapt almalarn rn olan yaptnda, ya n niteliini inceliyerek, onun gliserin ve ya asitinden olumu bir bile ik olduunu saptad. LEBIG bitkilerin beslenmesi konusundan hayvan larn beslenmesine yneldi ve hayvanlarn gda ve kanlarmda incelemeler yaptktan sonra metabolizmalarnn niteliksel ve niceliksel analizini ger ekletirdi. Besin maddelerinin hcresel unsurlar ile onlarn canl bn yeye kazandrdklar kalori ve enerjiyi karlkl olarak mukayese etti24.
21 22 23 24

Abel, a.a.O., S. 62. Henning, a.a.O., S. 62. Fincke, Handbuch der Lebensmittelchemie, Bd. I, Berlin 1933, S. 91. Fincke, a.a.O., S. 84.

236

THOMAS METTKE

LlEBtG asgari yasay (Das Gesetz vom Minimum) ortaya att. Bu yasaya gre, yaayan her varlk yiyecek maddeleri ile birlikte yaam iin ok nemli olan bir dizi kimyasal cevherleri almak zorundadr. Bnyenin geli mesi, bymesi ve remesi bu asgari lde (alman) kazanlan cevhere baldr. Bu yasa daha sonra modern beslenme retisini byk lde et kisi altnda brakmtr. PASTEUR (1822-1895), organizmann lmn rnein embiryonun aa yukar 60 derecelik bir s ile tahrip edileceini reterek, past rize olgusunu yaratt ve bunun nemini zellikle arap zerinde yaplan deneylerde gsterdi. ROBERT MA YER (1814-1878) enerjinin kazanm konusunda durarak insanlarca alnan besinlerin niteliksel analizini yapa rak kimyasal cevher lerveonlarn bnyeye kazandrdklar enerjileri bir iliki halinde ortaya koydu. JUSTUS VON L1EBIG, kimyasal mektup larnda (1840/65) zellikle gda maddelerinin beslenme fizyolojisi asn dan nemi zerinde durdu. Sz edilen btn bu bulular ve dierleri hemen gda maddeleri ze rinde deneyimlerde bulunma eilimini dourdu ve bulgular nda, ks men bunlarn bir araya getirilmesi (senteze varlmas) ksmen tketicileri tai edilmi mallardan korunmas, ksmen de beslenme retisinin geli tirilmesi amacna hizmet etti. 1879 ylnda KNGS insanlara zg yiyecek ve mnebbih madde lere ilikin kimya konusunda gda alanndaki ilk kapsaml Alman yaptn ortaya kartt25. Tketiciler yiyecek maddeleri konusundaki bulgular, salksz gda maddeleri ve hileli maddelerle yaplan savam artan bir ilgi ile izlemeye baladlar. 1822 ylnda J.H. BECKER daha sonra bu konuda hibir teebbse girilmiyecek olan gda alannda yaynlanm eserleri bir anlamda derleyerek kapsaml bir yapt getirdi. Bamsz bir dal olarak ge lien gda kimyas, mesleksel bir dal olan beslenme kimyasnn ortaya k mas sonucunu dourdu. nceleri tbbi polislik grevi doktor ve eczac lar tarafndan yerine getirilmekteydi. 1870 ylndan balyarak gda mad delerinin pratik olarak denetlenmesi ilk defa bu alanda bilimsel olarak ye timi elemanlara verildi. Bylece tm Almanya'da gda maddelerinin de netimini yapacak ok sayda grevliler oluturuldu. Beslenme kimyas gda maddelerinin kontroln etkin bir ekilde ger ekletirebilecek bir yasay ortaya kojmak zorundayd. Bir imparatorluk Gda Yasasnn karlmas bu adan ok lzumlu idi.
23

Fincke, a.a.O., S. 90.

GIDA .HUKUKUNUN GELM

237

Anlalmas g olmakla birlikte 19. uncu yzyl boyunca kendine z g bir gda yasas karlmamtr. Alman imparatorluunun kurulmasndan sonra neredilen ceza yasa snda (StGB) gda maddeleri vey ana muamelesi grmtr. Gda mad deleri vey ana muamelesi grmtr. Gda maddelerine ilikin tek h km paragraf 367 Nr. 7'de zikredilmitir. Bu hkmn ncln ise Prusya Ceza Yasasmn 345 Nr. B de yer alan hkm yapmaktayd. JUCKENACK, bu konudaki yasa eksikliini o zamanki g koullarn byk bir rol oynamadna kant gstermekteydi. Bu gr doru olamaz. nki, 18. inci yzylda ve 19. uncu yzyln balarnda kitlesel bir yok sulluk hkm srmtr, cretlerin alm gc, nemli yiyecek maddeleri karsnda yetersizdi. Tarmsal rnlerin tai edildii inanlr kaynaklar ca da aktarlmtr26. Tketiciler nebati gda maddelerine ynelmilerdi. Et tketimi giderek azalmt. Tahl, baklagiller ve patates en ok tketilen yiyeceklerdendi. Devletin saptamak zorunda kald ikame gda maddeleri bugn kavram olarak tai edilmi mallar olarak nitelenip ticari alana intikal edemiyecek nitelikte idiler. rnein, pimi tahl kullanmak, daha fazla ekmek yapma konusunda giriimlerde bulunuldu. zellikle ktlk za manlar iin hububat ve ekmei ikame edecek rnlerin elde edilmesine ynelik abalara idarenin katlmas dikkat ekici idi. Bavyera'da kral na mna yaplan bir duyuruda; ykanm, kabuklan soyulmu ve ince rende lenmi ya da bir teknede ayak ile iyice ezilmi pancarm una kartrlmas tavsiye edilmitir. Yine, 40 Pfund (Pfd) lahana turbu, 20 Pfd havu ve 60 Pfd avdar unundan oluan bir karm tavsiye edilmitir. Sonu olarak ucuz, lezzetli ve besleyici bir ekmek elde edilecei farzediliyordu27. Ayrca ek olarak una nebati bir bitkinin (liken - Flechte) kartrlmas da neril miti. Baden iileri Bakanl tedbirlere ilikin olarak Rumford (Alman ya'ya patetesi tantan ve yetitirilmesine nclk eden kii)'un nermi olduu yiyecek zellikle sebze orbas reetesini ve hazrlanmasn halka duyurdu. Bakanlk ayrca patatesin bulunmamas halinde algam ya da pancarn onun yerine kaim olabileceini de ekledi. Yiyecek ktl genel dzeydeydi. Sadece bundan etkilenen ok yazld gibi endstri iileri deil, ehir halk ve zellikle kyllerdi. ehir halknn skntda olduu dnemlerde, krsal kesimde yaayan kylerde de iddetli ktlk hkm srmekteydi. En korkun sknt Dou
26 27

Abel, a.a.O., S. 308. Abel, a.a.O., S. 332.

238

THOMAS METTKE

Prusya Monarisinde grld. 1829 ylnda orman blgelerinin yetkili bir sorumlusu (Oberforstmeister) hkm sren sknty yle ifade etmekte dir: Ormanlk ve fundalk alanlarda yaayan insanlarn yiyecekleri onla rn ev hayvanlarnn yediinden farkl deildi. Bir ounun bir yl sre since evlerinde ekmek bulunmamaktayd. Halk genellikle ehirlerde ve zellikle kiliseler aracl ile yaplan ikramlardan istifade etmek yolunu semiti. Bazlar ise ekmek hi yememekte, onun yerine lezzetli bir ye mek olan iki tan arasnda iyice ezilerek tlen eki olmayan tahl ha murunu pasta kalb iinde kl ateinde piirilerek yapmaktayd. Yiyecek maddeleri (ki bunlar genellikle ormandan toplanmaktayd) lahana tur usu, algam, karabuday, bezelye, patates ve havudan olumaktayd. Bunlara ek olarak st saylabilirdi. Ana stnn eksiklii nedeniyle onun yerine kaim gdalarn olmay st ocuklarnn lmne neden olmaktayd. Bereketsiz dnemler olan, zellikle 1806, 1807, 1816, 1817, 1844-1847 yllarnda alk hkm sr mtr28. lgili makamlar un ve ekmek yerine kaim olacak yiyecekleri temin etmek konusunda aresiz giriimlerde bulunmaktayd. Gda endstrisi yeterince yiyecek maddesi retmek kapasitesine ula mam ve modern teknolojinin yardm ile yeni retim ekillerini tam an lam ile gelitirememiti. Bu nedenle kuru ve tlm pancarn unla kartrlarak ekmek eklinde piirilmesi geleneksellemiti. Koblenz hk meti olduka kaliteli olan ekmek yapma tessne girdi. Nihayet zel ola rak kurulan mill iletmeler rnein, hayr dernekleri, patates birlikleri oluarak, gda maddelerinin retimi zel kurulularn insiyatifine geti. Yldan yla artan ticar alandaki yiyecek sknts konusunda yaplan ikyetler elbette artc deildi. 1876 ylnda Alman mparatorluk Mec lisinden bir yenin bakanlnda devlet btesinden ayrlan bir para ile mparatorluk salk Makam kuruldu. Bu kurulu zellikle gittike artan gda maddelerinin taii ile mcadeleye balad. Bu tr gda maddeleri nin tai'i kriminal boyutlara ulamt. Una u maddeler kartrlmak tayd : al, barit, tebeir, magnezya ve benzeri minaraller; rnein hamur
28

Reinhard Frank., Strafgesetzbuch fr das Deutsche Reich 18. Aufl. 1931. Not: ok feci ekonomik koullar, mparatorluk Ceza Yasasnn Dilenme Yasa hakkndaki maddelerinden de anlalr. Anlan yasann 36 inci paragrafnn 4 nc fkras yledir Dilenen veya ocuklarn dilenmeye sevk eden ve gnde ren veya ocuklarn dilenmesine engel olmayan hapisle cezalandrlr. Ayn mad denin 9 uncu fkrasna gre, ocuklarn, ormanlara, ziraat rnlerine, avcl ve balkl koruma yasaklarna aykr davranlarna engel olmayanlar, hapisle ce zalandrlrlar.

GIDA HUKUKUNUN GELM

239

mamullerine yumurta sars yerine, hamz- pikrik; glikoza, aren; ste, zamk, al, tebeir, sabun zeltisi; tereyama peynir; bira iine bir nevi bitki (Bitterkleeauszug) v.s. katld yaplan deneyimler sonucu anlal mt29. Bu nedenle meclis mmkn olduu kadar bu tr eylemlerle kesif ve enerjik mcadele edecei konusunda vaadde bulundu. 1877 ylnda mparatorluk salk kuruluu yapm olduu bir duyuru da yiyeceklere ilikin bir yasann hazrlanmas amac ile tp, kimya ve ta rmsal alamda uzman kiilerden bazlarna arda bulundu. Komisyon varm olduu kararda hfzshhann hareket noktasn doru bulmad. Ko misyonun grne gre, halkn salnn tehdit edilmesi yan sra, mev cut durumun yaplan tai ve bozuk gda maddelerinin srm ile yiyeceklerdeki vitamin eksikliklerine de neden olduunu vurgulad. Bu neden le beslenmenin amacnn bu eksik vitaminli gdalarla tam anlamyla gerekleemiyecei belirtildi. Ulalan bu sonu, yiyecek, mnebbih madde ve kullanm eyalarnn ticaretini dzenliyecek olan imparatorluk yasasnn n taslan olutur mutu. Sz konusu tasar da mevcut imparatorluk ceza yasasnn yetersiz liinden sz edilerek bu yasann getirilecek yeni hkmlerle tamamlanma sn gerekli grmekteydi. Ancak mevcut dzensizliin ceza yasasnda ya placak deiikliklerle giderilemiyecei de bilinmekteydi. Daha ziyade po lisiye tedbirlerle gda ve kullanma ilikin maddelerin ticaretinin etkin bir ekilde nleyici tedbirlerle dzeltilmesi fikri genellikle ar basmakta idi. Bu nedenle 1879'da dzenlenen yiyeceklere ilikin yasada kontroln ge reince yerine getirilebilmesini salyacak polisiye yetki ve nlemlere ar lk verilmiti. Federal Meclis bunun yannda halkn saln koruyucu bir dizi nlemleri talimatlar halinde dzenledi. Yasa, ticari alanda bozulmu, hileli, hastalk bulatrn ve insan saln tehdit eden benzeri maddelere ilikin hkmleri tamaktayd. Ancak tai, hileli, bozulmu ve sala zararl kavramlarnn tanmlamas yasada yaplmamt. Bu ne denle yarg kararlar gda- hukukuna ilikin kavramlara bir aklk getir mekle uraarak, zellikle hileli maddenin ne olduu konusunda tanm lama teebbslerinde bulundu30. Ancak ok ksa bir sre sonra sz konusu yasada bir boluk olduu ortaya kt. nki, yasa gda maddelerinin aldatc grnmlerini ve bun_
29 30

Bames, a.a.O., S. 4. Holthfer - Juckenack, Lebensmittelgesetz- Kommentar 2. Aufl., Band 1, CarlHeymanns-Verlag, Berlin 1933, Einleitung, S. 5, 6.

240

THOMAS METTKE

lara ilikin yasaklan, bozuk, tai edilmi ve hileli maddelerle snrlam, genel bir ifade kullanmamtr. Bu nedenle imparatorluk salk kuruluu hemen gda maddeleri ve dier ihtiya maddelerine ilikin ticaretin dzen lenmesine ilikin yasann tasarsn hazrlama giriimine balamtr. Yeni yasa 5 Temmuz 1927'de iln edilmi ve 1 Ekim 1927'de yrrle sokul mutur. Sz konusu gda yasas 1936 ylnda yeniletirilmi ve nihayet bu yasa 15 Austos 1974 tarihinden itibaren gda, ttn, kozmetik ve dier ihtiya maddelerini yeniden dzenliyen ve mevcut aksaklklar dzenliyen yeni yasaya yerini brakt. Bu yeni yasa gda hukukunun bundan byle ekirdeini oluturdu. V. MODERN GDA YASALARI

Gda ve dier ihtiya maddelerine ilikin yasalar, tketicilerin sal a zararl ve hileli maddelerden korunmasn salamak amac ile devlete daha geni yetkiler vermi ve devlet; klsik anlamda tketicilerin saln ve hileli mallardan korunmasn aan daha zel bir ekilde nlem olarak reklm kurallarn dzenlemitir. Halk salnn korunmas konusunda eski gda yasasnn ( 5 LMG) genel yetki veren hkm terk edilmi ( 9, 26, 32 LMBG) bunun yerine her bir rn trn dzenliyen enumaratif kataloglar dzenlenmitir. Bylece yasa koyucuya gda maddelerinin sala zararl bir ekilde re tilmesini nleyici ve bundan kanlmasn salayc tedbirleri almas ko7 nusunda yetki verilmi oldu. zellikle yeni olan hkm evre saln etkil'eyen kimyasal ve fiziksel etkenlere ilikin yetkinin (Die UmweltKontaminanten - Ermchtigung) paragraf 9. Abs. I. Nr. 2 (LMBG) ile tannmas idi. Saln korunmasna ilikin yetkiler federal alanda geerli olacak boyutta hijiyen yetkilerinin verilmesi ile tamamland (10 LMBG). LMBG 17'de gda maddelerinde yaplacak hileye kar korunma amac il'e yasaklayc hkmler genel olarak zetlenmitir. lgin olan bozuk ve hileli kavramlarndan vazgeilmi, bunlarn yerine baka kavramlar getirilmitir. Bozuk maddeler bir ayrma tabi tutulmu; bir ksm mutlak olarak ticaretten men edilirken, dier bir ksm bozuk nitelik leri gerektii lde aa vurulmas koulu ile ticaret alannda kalmasna msaade edilmitir. Ancak hi bir ekilde yenemiyecek ya da ar ekilde gda maddelerine karm yabanc organik veya anorganik maddeler ne deniyle salksz hale gelen yiyecekler ticaretten men edilmitir ( 3 1 LMBG). Mutlak olarak ticaretten men edilmi gdalar dnda kalan bozuk ya da tai edilmi maddeler paragraf 17'de belirtildii gibi kymeti d-

GIDA HUKUKUNUN GELM

241

k gda rnleri olarak isimlendirilmitir. Kymeti dk kavramndan anlalmas gereken parasal deerinin dk olmas deil, vitamin ve lez zet olarak deerinin az olmasdr. Gda hukukuna ilikin yeni bir kavram da kullanma deerinin dk olmas ifadesidir. Deerinin dk ve kul lanmasnn elverisiz olmas kavram ticari grlerin kapsamsal ifadesi dir. Paragraf 17 Abs. I. Nr. 2 grnm, lezzet, koku ile slah edilmi yiye ceklerinde ticari alandan men edilmesini gerektirmektedir. Paragraf 17 Abs. I. Nr. 5 de yer alan genel olarak heye kar olan yasaklayc hkm, genel koullar ve rnek katalog eklinde dzenlenmi ve haksz rekabete ilikin yasann (UWG) 3 nc paragraf ile bir uyum gsterilmitir. Haksz rekabete ilikin alanda yaynlanm karar ve bu ko nuda yazlm eserlere gda hukuku iinde yakndan incelenmesi halinde birok hukuksal problemin olumlu bir ekilde zmlenmesi mmkn ola caktr, rnein ana problem olan sal ilgilendiren reklmlar ya da onun tehdit eden reklmlar konusunda rekabet hukuku alannda bir ok yn verici karar ve grler ortaya konmutur. Genel olarak heye kar korunma amac ile getirilen reklma ikin kurallar dnda, gda yasas zel olarak ilk kez gdaya ilikin hastala ne den olucu reklm yasaklar ile, ttn reklmlarn men etmitir. Yasa, hastalklar giderici, azaltc, ya da mani olucu beyanlar ieren reklmlar da yasaklanmtr. Paragraf 20 ile sigara, sigara benzerleri ve dier ttnl tketim maddelerinin radyo veya televizyonda reklmnn yapmasn ya saklamtr. Yasann 18 ve 20 inci paragraflarnda yer alan bu reklm ku rallar rnlerin gerek niteliklerine uygun bir ekilde de olsa doruluk larn gze almakszn yasaklar getirmitir. Yasann 19 uncu paragraf, yrtme organna olduka kapsaml bir yetki katalogu vermekte ve yrtme organ, marka, retim, bileim ve bnyeye ilikin olarak gda maddelerini gilendiren konularda tedbirler alma hakkn elinde bulundurmaktadr31. dare organ, zel kurallar koyma olanandan fazlasiyle faydalan mtr. 31 Aralk 1978 tarihine kadar gda maddelerine ilikin 38 adet d zenlemede bulunulmutur32. Yasa koyucunun ar dereceye varan ayrn tl dzenlemesinin doru olup olmad konusunda FNCKE grlerini 1931 ylnda yle belirtmektedir : Gerekten, retim ve ticaretin hi bir
31

32

Eckert, Zur Oesamtreform des Lebensmittelrechts in Zeitschrift fr das gesamte Lebensmittelrecht (ZLR) 1974, 265 ff., 427 ff. Anlage 1 zum Bericht der Bundesregierung vom 11.12.1978 zitiert Hein/Horst, Gedanken zur Situation des Lebensmittelrechts in ZLR 1979, s. 201.

242

THOMAS METTKE

sahasnda, tketicinin satn ald mallarn iyilii ve halislii hakkndaki endiesinin izale edilmesi, yiyecek maddeleri sahasnda olduu kadar ba arl olmamtr. Almanya'da tketici lehine btn yasal olanaklar kulla nlm ve belki de bu yolda en son hudut bile almtr33. Gda hukukunun bugnk durumunu ve geliimini tam anlam ile kymetlendirebilmek iin 2 ana temel faktr gz nnde tutmak lzm dr. Bunlardan biri, klsik saln korunmasna ilikin alanla, liberal ana yasal dzene sahip devletin halkn refahn salamaa ynelik parlementer demokrasi dzenidir. Bunun izah tabi bilim ve toplumsal gelime iinde bulunur. Gda hukukunun ekonomik ve teknik geliime uymasnn zorunlu ol mas konusunda bir tereddt yoktur. Besin retiminde byk lde ve rimi salamak amac ile kimyasal maddeler (gbre, bitki ve hayvan hasta lklarn nleyici illar) kullanlmaktadr. Ayrca benzeri maddeler gda rnlerinin bozulmasn nleme amac ile mamul ya da yar mamul rn ler ierde kullanlmaktadr34. Gda maddeleri iinde yabanc cisimler ve kimyasal unsurlarn bulun masnn insan sal iin nemli bir problem olduu konusunda hi bir ekilde tartma yoktur. Bugn dahi insan organizmas zerinde rnein yan gda maddelerinin kimyasal reaksiyonun ne olduu aratrlmam ve bir lde bilinmemektedir. Bu nedenle gda maddelerine ilikin dzenle melerin deitirilmesinde saln korunmas ile ilgili olarak bu konuda bilimsel almalarn yaplmas kanlmazdr. Tabiat bilimi alannda gr len sratli gelime hukuk devletinin koruyucu hkmleri ile uyum gster melidir. Ancak bu kolay deildir. Gda retimi bu alandaki kurallar ih ll etmiyecek lde bir gvenlie haiz olmas gerekir. Hukuk kavram keyfilie karlk deiken deildir. Hukuk devletinin ortaya koyduu iti madn korunmas ilkesi, gda endstrisi iinde geerli olmaldr. Unutul mamas gerekir ki, bilimsel ve teknolojik geliimler ihracat, depolama ve gda maddelerinin dayankln kolaylatrc ve koruyuculuunu sala maktadr. En azndan Avrupa devletlerinin ve Kuzey Amerika devletleri halknn gda gereksinimi olas bir ktla kar imdiden garanti altna alnmtr ve alk halk tehdit etmiyecek hale getirilmitir.
33 34

Fincke, a.a.O., S. 19. Not : Sorun DDT rneinden anlalr. DDT'nin insanlarn ya dokularnda birik me yapacann bilinmi olmasna ramen, yine de yiyecek maddelerinde DDT ar tklarnn 0,005 mg/kg lsnde bulundurulmasna izin vardr. Dier taraftan dnya apnda bir DDT yasa, gelimemi tropik lkelerin tahl depolandrlmasn bir hayli zorlatrr ve bylece bir ok insann gda maddesi teminini tehlikeye drrd.

GIDA HUKUKUNUN GELM

243

Gda hukukunu nemli lde etkiliyen durumlardan birine ise bu gne kadar deinilmemitir. Anayasada dile getirilen liberal devlet anla yndan, sosyal devlet anlayna olan dnm sonucu gda hukuku salt polis hukuku olmaktan kp, ekonomik idare hukuku biimini almtr. Aslnda klsik beslenme dzenlemeleri de ekonomik karekter tamakta idiler. rnein, 19 uncu yzylda tarm korumak iin getirilen gmrk kstlamalar, ortak pazar iinde piyasa dzenlemeleri, mal kalitesine ili kin ok eitli yasalar35. Ancak bu klsik biimde devlet, gda reticileri ve tketicileri arasndaki ilikiye yalnzca yurttan salnn korunmas nn gerekli grld hallerde karmtr. Anayasal olarak sosyal ve hukuk devleti niteliini alan devlet sosyal ykmllkleri gerei artk sadece tketicinin saln tehdit eden nem leri almakla kalmayp, toplumun sosyal ve ekonomik geliimini salama y da stlenmitir. Bu dncenin nedeni, zellikle ekonomik krizlerde karmak bir yapya giren ekonomik ve sosyal dzenlemeler iin getirilen korunma nlemleri aralarnn yetersizliinin anlalm olmasdr36. Bakan K'ennedy'nin 1962 ylndaki tketicinin korunmasna ilikin bildirgesinde, tketiciye aadaki haklarn tannmas gerektii vurgulan mtr; Tketicinin gvenliinin salanmas, haberdar edilmesi, seme ye terliinin kazandrlmas, tketici bilincinin yaratlmas. Bu bildirgeden sonra devletin tketiciyi koruma politikas, tketicinin salt tehlikelere kar korunmasna ilikin klsik nlemlerden te, tketiciye zarar verebile cek her trl tehlikelere kar nlem alma ekline dnmtr37. Piyasa nn tam anlam ile kontrol edilememesi ve tketimin yan etkileri nede niyle piyasann salksz ilerlii, piyasann dengelenmesi gereini dour mutur38. Eer,bu doruysa, yani, tketicinin piyasann bu ileyi dzeni iinde yapsal ynden zayfsa ve bu nedenle korunmaya gereksinimi var sa, sosyal devletin grevi bu gler dengesizliini eitlemek olmaldr. By lece geleneksel hileye kar koruma yasaklarnn yetersizlii anlalm, yasa koyucu tketicinin korunmasn daha ok u esasa dayandrmtr; retici ve tketici arasndaki g dengesizlii sadece ayrntl enformasyon, talimat ve yasaklar ve bir ksm reklm snrlamalar ile giderilebilir. Bylece, tketicinin talep yaps ve tketime ynelik davran da snan m olacaktr. EG komisyonu da 1975 ylndaki ilk tketicinin korunmas
35

38

37 38

Walter Zipfel., Begriff und Zweck des Lebensmittelrechts - Grundlagen und Inhalt einer Einfhrung, in ZLR 1974, 5ff. Bodura, Wirtschaftsverwaltungsrecht in de Gruyter Lehrbuch Besonderes Verwaltungsrecht Berlin 1976, S. 262. Norbert Reich, Markt und Recht, Luchterhand - Verlag, Darmstadt 1977, S. 186. Reich, a.a.O., S. 220.

244

THOMAS METTKE

politikasnda, saln korunmas ve gvenlik elerinin yan sra, ekono mik karlarn korunmasn da gz nnde tutmutur39. Gda hukuku sadece yurttan salna zarar veren ya da onun kan drlmasna neden olan olgulardan onu korumakla kalmayp, alm sra snda onun decei olas yanllklardan da kurtarlmasna hizmet etmek istemektedir. Bu nedenle, gda hukuku, sadece hileli ve yanltya sebep olan ilnlar yasaklamakla kalmayp, bununla ilgili daha kapsaml enfor masyon yasaklarn getirmitir, rnein, 1 Ocak 1979 tarihinde yrrle giren besin maddelerinin vitaminlerinin tantmna ilikin dzenleme ier sinde, tketicinin aydnlatlmasna jrnelik sadece gda maddelerinin ier dii kalori ve fazla kalori besin maddelerine ilikin bilgilerin verilmesine izin verilmitir. Yasa koyucuya tketicinin korunmasn salamak amac ile ticar mesleksel zgrle byk lde mdahale etmek hakk tann m olmaktadr40. Bylece gda hukuku sadece gda maddelerinin kontroln salyan bir ilevi yerine getirmekle kalmayp, aksine ekonomik idare hukuku ka rakterinde, tketim maddelerinin bol olduu toplumsal bir dzenle, tke time yn vermek grevini stlenmi bulunmaktadr. Bununla birlikte gda hukuku bir yandan, irade zgrl ve serbest rekabete dayal zel hukuk alanndan dier yandan, kamu gvenliini salamak ve tehlikelere kar korumakla ykml polisiye ve dier kamusal dzenlemelerden ayrlmak tadr41. Yasa koyucu tketim alan ile ilgili bir ok sorunlar medeni hu kuk ve ceza hukukunda genel olarak dzenlenmesine karn ( 823, 826 BGB, 263 StGB, 1, 3 UWG) gda hukuk iersinde zel olarak dzenle mitir42.
39 40

41 42

Reich. a.a.O., S. 187. Beshluss des BVerfG ber die Nhnvertkennzeichnungs - Verordnung vom 15.5.1979 (1 BvR 1573/78). Badura, a.a.O., S. 303. Thieme bu konuda unlar belirtmektedir: Sz edilen kompleksde esas soru sa ln tehdit edilip edilmemesi deil, aksine tketicinin harcam olduu para kar lnda onun tam karl olan ve onun beslenmesinde yardmc olacak madde leri elde edip edemediidir. Fakat bu konuda devlet tketiciye byk lde yar dmda bulunamyor. Tketicinin bir gmlek ya da bir dolmakalem almas halinde, onun iyi veya kt mal olmas riskini devlet stlenemez. Devlet, tketicinin sade ce dolandrclktan korunmasn salar. Zaten bu konu genel olarak rekabetin korunmas esaslar iinde dzenlenmitir. Devlet, tketicinin sadece parasnn tam deerinde yiyecek temin etmesine yardm etmektedir. Buna karlk, Sehmidt - Felzmann, gda maddelerinin salk ve insann ken disini iyi etmesi ile sk bir ilikisi vardr. Bu nedenle gda maddeleri zel bir d zenlemeye bal klnmaktadr. Gda hukukunun grevi, tketicinin yiyecek mad delerinden lmesine mani olmak deilse bile, zel bir taiden koruma nizamna da keyfi denilemez.

GDA HUKUKUNUN GELM

245

Gda hukukunun snai haklarn korunmasna ilikin sistemin el atm olduu artc deildir. Gda maddelerini ilgilendiren alan iinde rekabet ve markaya ilikin hukuki ihtilflar her zaman byk bir anlam tam tr. Bunda gda maddeleri hukukunun hilekrlk yaplmas halinde, gda hukukunun dier alanlarna oranla olduka iddetlendirilmi zel hukuki hkmler getirmi olmasnn rol byk olmutur43. Marka ve donanma ilikin haklarn gda hukuku ile eliki yaratmas mmkndr. nk, bu tr haklarda yanlgy nleme unsuru mevcut de ildir. nk, belirli enformasyon yasaklar ve reklm snrlamalar bun larda ngrlmemitir, mit edilir ki, yarg organlar bu amasal farkll snai haklarn korunmasn salayc bir ekilde zmleyecektir. Fede ral Anayasa Mahkemesi 1971 tarihli arap Yasasna ilikin olarak vermi olduu bir karada markann iletmenin mameleki deeri olan vazgeilmez bir hakk olarak grm ve gda hukukuna ilikin hkmlerle bunun or tadan kaldrlamyacan zellikle belirtmitir44. 18 Aralk 1978 tarihli Ortak Pazar Konseyinin talimatnda ortakla bal lkeleri etiket ve satclarn mallarn nizamnamesine ilikin yapt dzenlemelerde ve reklmlarnda (EG - Kennzeichungsnchtlinie) 15 inci maddenin 2 inci fkras gerei benzeri hukuksal kurallar koymaa davet ederek, ticar ve snai mlkiyetin korunmas, retilen mallarn mene ve yresinin belirlenmesi ve haksz rekabete ilikin hkmlerin talimatta yer alan hkmlere aykr olamyacak ekilde dzenlenmesini ngrmtr45. Ancak genel olarak unu da sylemek gerekir ki, tketicinin her durum da mmkn olduu lde korunmas salanrken, gvene dayal ticari ilerinde korunmaya deer karlar savsanmamaldr. 1972 ylnda snai haklarla fikri haklarn uluslararas dzeyde uyumlu bir ekilde dzenlen mesine ilikin kurulu uluslararas rgt, nermi olduu gda hukuk yasa sna temel olacak n tasanda, her durumda, genel ekonomik durumun et kilerinin gznne alnmakszn, halkn dolaysyla tketicinin korunmas konusunda glklerle karlalaca belirtilmitir48. Gerekte, her yanl g, zellikle tketicinin kendisinin neden olduu hatalar yasal dzenle meyle de nlenemez. Bu nedenle mevcut glklerin giderilmesi sorunu nu pratik idari uygulamaya ve yarg organlanna brakmak gerekmektedir. Uluslararas yiyecek maddeleri normlarnn Alman hukukuna getirilme43

Schmidt - Felzmann, Die Ifrefhrung im Lebensmittelrecht, Diss Hamburg 1973, S. 62. 44 1 BVL 9/75. 45 Eckert, Zur EG - Kennzeichnungsrichtlinie in ZLR 1979, 163, 4 GRUR 1972, 76,

246

THOMAS METTKE

sinde ortaya kan sorunlar grmemezlik edilemez. Gda hukukunun te ekkl sadece Alman Yasa Koyucusunun tasarrufu altnda deildir, zel likle gda hukukunun gelitirilmesinde en byk rol ortak pazar ereve sindeki bulgularla olacaktr. Burada, sosyal devlet ve hukuk devlet ara sndaki mnasebet balca problemi oluturmaktadr. VI. SONU Gda hukukunun tarihi gelimesinin gsterdii gibi, 20 inci yzyla kadar asla bol miktarda gda maddesi mevcut olmamtr. Halkn tmnn yiyecek gereksinmesinin karlanmas zellikle besleyici deeri yksek olan besin maddelerinin salanmas daima g olmutu. Tm halkn eit ekil de beslenmesinin garanti altna alnmas, gereklemesi mmkn olmayan bir olgu idi. lk olarak gda bilimi, gda kimyasnn ve endstrilemenin gelimesi ile birlikte zellikle bat avrupa ve kuzey amerika'da yksek ka pasiteli gda endstrileri ihtiya fazlasr retimi gerekletirdiler. Ancak, bununda insan salna kanlmas gereken zararlar verebilecei gz nnde tutulmaldr. Gnmzde bilim, teknoloji ve endstrinin geliimi tehlikeli boyutlara ulam ve bunlarn salad yarar sratle unutulmaya balanmtr. Eski dnyada temel gda maddelerini ikame edebilecek yiye cek maddelerinin bulunmamas nedeniyle eksik bir beslenme iinde idi. Modern teknolojilerle (geici veya yerel) yiyecek ktlklarn gidermek mmkn olduu takdirde, alk tehlikesi devaml olarak bertaraf edebi lecektir. Bunun tek art ise, gda retimi yapanlarn yeni methodlarla ve yeni gda maddeleri gelitirme abalarnn ve fikirlerini pratie dntr me eylemlerinin yasaca nlenmemesine baldr. Gda hukuku ile ilgilenen her kii, kendisinin hukuk jeolojisi ile u ratn sanr. Bunun iin THIEME yle yazmaktadr. st ste orga nik olmayacak ekilde ylm tabaklarn istif edildiini grmek mm kndr47. Gerekte gda hukuk ierisinde, piyasa hukukuna, snai hak lar hukukuna, polis hukukuna, ceza hukukuna, rekabet hukukuna vs. ilikin unsurlara rastlanr. Ancak, gda hukuku ncelikle kendi ne zg bir disiplini olan hukuktur. Bir hukukunun gda hukukuna ili kin sorunlarn zmlenmesine yardmc olabilmesi iin, ncelikle tabii, ekonomi ve sosyal bilim dallarnda uzman olan kiilerle birlikte bir al ma iine girmesi gerekir. Gda hukukunun geliimine bakldnda onun sadece pr bir hukuk niteliinde olmad grlecektir.
Thieme, Rechtsstaat und Lebensmittelrecht, Schriftenreihe des Verbandes fr Lebensmittelrecht und Lebensmittelkunde 1966, S. 87.

GIDA HUKUKUNUN GELM

247

Gda hukuk ve alannda, snai haklarn korunmasna ilikin hukukda ve nihayet tketicinin korunmasna ilikin konularda halen mevcut bir takm sorunlar ve bunlara getirilecek mnasip ve gerekli zmler hu kuksal niteliktedir. Bu nedenle gda hukuku hukukularn sratle dikkatini ekmekte ve zerinde nemle durulmaktadr48 Snai ve fikri haklarn ko runmasna ilikin uluslararas kuruluun gda hukukuna da el atmas v gye deer bir davrantr. Bu, bugne kadar incelenmemi olan gda hu kukunda muhakkak olumlu katkda bulunacaktr.

48

Schricker, a.a.O., S. 315.