DR.

Zyhdi DERVISHI SHOQRIA SHQIPTARE PRBALL SFIDS: HIERARKIZIM MBI BAZN E VLERAVE OSE ANARKI Fshatar m pak t shkolluar majde edhe analfabet, q banojn n fshatrat m t skajshme, n bisedat e prditshme, n ceremoni gzimesh ose hidhrimesh, pasi artikulojn shum vrejtje pr qeverin (prgjithsisht bashkia ose komuna anashkalohet si dika e parndsishme), pr Organizatn e Kombeve t Bashkuara ose pr ndonj organizm tjetr ndrkombtar e prfundojn bisedn me frazn e tipizuar po t jem un president e zgjidh kt problem kshtu ose ashtu..., po t isha un n krye t Organizats s Kombeve t Bashkuara nuk do ta kisha br kt ose at gabim... etj. Fshatar t till nuk jan t vetdijshm se nga statusi i tyre, deri te statusi i presidentit dhe aq m larg te statusi i Sekretarit t Organizats s Kombeve t Bashkuara gjenden dhjetra statuse t ndrmjetme t prshkallzuara, t cilat ata nuk mund ti arrijn kurr n jetn e tyre. Jo vetm fshatart, por prgjithsisht shqiptart i karakterizon ndjenja e krenaris, e cila n mjedise, aste e pr probleme t caktuara sht boshe, e pajustifikuar. Nj nga njohsit m t mir t formimit psikulturore t shqiptarve, Faik Konica ka shkruar se pr shqiptart krenaria sht nj gjendje e mendjes, pavarsisht nga pasuria ose rrethanat (2001: 242-243). Natyrisht shtrohet pyetja: Pse shqiptart prgjithsisht e kan mjaft t zbeht ndjenjn e respektimit t hierarkis? Studiues t huaj, prgjithsisht amator jan prpjekur t arsyetojn se shqiptart nuk respektojn hierarkin sepse nuk kan aftsi shtetformuese. Nj pohim i till sht sa i pavrtet, aq dhe antishqiptar.

Studimet komplekse ndrdisiplinore provojn se kjo ndjenj e shqiptarve i ka rrnjt n veorit e zhvillimeve sociale, politike e historike. Pr ta sqaruar m mir kt shtje po kthehemi me vshtrimin shqyrtues disi prapa n koh, n hapsirat sociale europiane dhe at shqiptare.
I.

Dika nga tradita perndimore

Shoqrit moderne demokratike dallohen nga shoqrit tradicionale paraindustriale edhe pr nga mekanizmat socialkulturore q ndikojn n mnyrn e formimit t hierarkis s statuseve ekonomike, sociale, politike e profesionale t individve, t grupimeve sociale. N shoqrit paramoderne shum statuse sociale, politike e profesionale individi i trashgon q n lindje. N mesjetn feudale, n shumicn drrmuese t rasteve, fmijt e zanatinjve trashgonin nga prindrit statusin profesional; fmijt e bujkrobrve ishin t lidhur, kmb e duar me punt e mundimshme t bujqsis, ndrkoh q t lindurit n familjet e fisnikris trashgonin titujt dhe, bashk me to, edhe malet me privilegje, pavarsisht nga aftsit e tyre fizike e intelektuale. Nn qyrkun e shndritshm t fisnikut gjallonte i menuri, i dituri dhe i virtytshmi, por jo rrall vegjetonte edhe aventurieri i kalibrit t rnd, sarhoshi me vetdije prher t turbulluar nga avujt e alkoolit dehs deri edhe handikapi fizik e mendor. Nj hierarkizim i till i shoqris, mjaft i ngurtsuar, po ndrydhte gjithnj e m shum energjit krijuese t shoqris, t cilat shprthyen n prag t epoks moderne. Shkall-shkall shoqria moderne instaloi sistemin e hierarkizimit t statuseve profesionale, ekonomike, politike e socialarsimore t bazuar kryesisht n meritat vetjake, n punn gjithnj m t kualifikuar dhe n prkushtimin ndaj prparimit t shoqris. Prvoja historike tregon se nj mekanizm i till i hierarkizimit t statuseve ka funksionuar si gjenerator pr prparimin e vrullshm t shoqris moderne n t gjith fushat e veprimtaris,
2

veanrisht n at arsimore, n krijimtarin artistike dhe shkencore (Maconis, J., Sociology, 2005, f. 140-141). Shembulli m i spikatur i funksionimit me kapacitet t plot t ktij mekanizmi hierarkiformues sht shoqria veriamerikane, e cila n zhvillimin e saj nuk sht frenuar nga mbeturinat e strukturave t organizimit feudal. II. Shoqria shqiptare: hierarki e deformuar Kalimi i shoqris shqiptare nga faza e tradicionalizmit mesjetar n at t modernitetit ka pasur veori, t cilat s paku n disa rrafshe jan mjaft problematike. Pushtimi i Shqipris nga Perandoria Osmane n shekullin XV, ndr t tjera, zvendsoi hierarkin e aristokracis feudale t formuar natyrshm n rrjedhn e disa shekujve, me nj mekanizm hierarkizimi q bazohej kryesisht n sukseset e arritura n betejat ushtarake t shumta, t njpasnjshme. Ky hierarkizim ishte mjaft i brisht, i prkohshm. N mjaft raste ngjitja e shpejt n karriern ushtarake, politike e administrative pasohej, nga rrzimi i menjhershm n varr, n internim ose n shkrettirn e dbimit. Si ka vwnw n dukje edhe dijetari erudit Sami Frashwri, mjaft prej shqiptarwve q n Perandorinw Osmane-Turke kryen funksionet e vezirit t madh, domethwnw kryeministrit (kanw qenw 43 t tillw), t vezirit domethwnw t ministrit (q kanw qenw me qindra) kanw prfunduar me kokw t prerw. Sistemi feudalushtarak i instaluar n vendin ton pengoi krijimin e nj hierarkie sociale t qndrueshme pr rreth 5 shekuj. Ndrkoh n zonat malore t papushtuara banonin fshatar t lir, t palidhur me njri-tjetrin me sistemin e marrdhnieve t vartsis dhe t varfris feudale. Pr shtje ekonomike nuk paguhej kurrfar takse dhe tatimi. T gjith burrat konsideroheshin t barabart prball normave kulturore kanunore, si bajraktari ose burri m me autoritet n krahin, ashtu edhe m i vobekti, si m i
3

moshuari, ashtu edhe m i riu. N paragrafet 886, 888 dhe 889 t Kanuni i Lek Dukagjinit theksohet: N kanu t Malevet t Shqypnis gjithsa djelm t lejn njehen t mirw e nuk veohen njani prej tjetrit... Seicilli mbahet i mirw dhe i thot vedit: Jam burrw, e i thonw: A je burrw!... seicilli mbahet rrumbull katrqind derhem nokw t vet (Gjeovi, Sh., 1993:145). Gjithashtu nj nga njohsit m t mir t sistemit t normave kulturore t shoqris tradicionale shqiptare, Frano Illia, pr kto shtje, ndr t tjera, ka shkruar: Gjaku i burrit nuk ka asnj dallim mes t mirit e t keqit, t voglit e t madhit, paris e voglis, fmis e plakut (1993:187). Edhe studiuesit e huaj, madje edhe ata m dashamirws ndaj popullit shqiptar, si n t kaluarwn edhe n ditt tona, jan prpjekur t argumentojn se mungesa e nj hierarkie t konsoliduar ka penguar funksionimin normal e t qndrueshwm t shoqwrisw shqiptare. Pwr shembull nj njohse e dretpwrdrejtw dhe nga afwr e kulturs dhe e shpirtit t shqiptarwve, udhwpwrshkruesja angleze Edith Durham ka shkruar se as valwt e difuzionit t kulturave dhe as pushtimet e njwpasnjwshme dhe afatgjata nuk kanw arritur t mposhtin individualitetin ngulmues t shqiptarve (1990:103). Ndrsa nj nga studiuesit bashkwkohorw m t kualifikuar t historisw sw popullit shqiptar Roberto Morazzo della Rocca, n librin Shqipria, rrwnjwt e krizs, q trajton krizn e shumanshme t shoqwrisw shqiptare n vitet 19961997 shkruan se shqiptarwt nuk jan komb kompakt, por bashksi individsh anarkikw, ballkanikwt m ballkanikw, njerz me prirje vetwshkatwrruese (2000:92, 65, 134). Shoqria shqiptare hyri n rrjedhn e zhvillimeve demokratike ndrkoh q n modelimin e saj psikokulturor mungonte pothuajse fare ndjenja e respektimit t hierarkis s vlert, reale. N rrethana t tilla shoqria shqiptare ndodhet prball dilems: ose t strukturohet mbi bazn e hierarkive reale t vlerave ose t prjetoj traumatizimin e gjendjes anarkike t tejzgjatur. M konkretisht: ose

t krijoj piramida t qndrueshme t hierarkis profesionale, ekonomike, politike, sociale e kulturore ose t prmbytet n baticn e anarkis. III. Hierarkizimi n arsim e veprimtari krkimore baz e do hierarkizimi t shoqris Prvoja e mjaft vendeve demokratike t Perndimit tregon se veprimtaria arsimore dhe krkimore-shkencore mund t ristrukturohet m shpejt e m mir sipas kritereve t meritokracis Konstruktimi i hierarkis n kt segment t shoqris ndihmon pr krijimin e piramidave t hierarkive edhe n segmentet e tjera t organizimit shoqror. Q nga shpallja e Pavarsis s Shqipris (1912), deri n ditt tona jan br prpjekje pr krijimin e hierarkis n kt fush. Me gjith arritjet e pakontestueshme, ende nuk sht krijuar hierarkizimi i qndrueshm i statuseve t personave t angazhuar profesionalisht n sektorin e arsimit dhe t studimeve. Deformimi problematik i hierarkis edhe n kt fush t veprimtaris prcaktohet nga bashkndikimi i disa faktorve kryesor politik, social, historik, etj. III.1.1. Hierarki e dyzuar nn trysnin e politikave dyzuese Nga virti 1912 deri n vitin 1990, sidomos gjat periudhs s regjimit socialist totalitar, hierarkia n arsim ishte e dyzuar, veanrisht n at universitar dhe n veprimtarin krkimore shkencore. Hierarkia zyrtare prcaktohej kryesisht nga prkushtimi ideopolitik ndaj regjimit. Pjesa m e madhe e nj hierarkie t till prbhej prgjithsisht nga kuadrot administrativ dhe ideologjik t strukturave drejtuese t shkollave t larta dhe t instituteve krkimore shkencore. Kjo pjes e hierarkis ishte mjaft e dukshme, pasi, si thuhej me
5

ironi n ato vite, sfilitej n vendimmarrje dogmatike dhe duke qndruar npr presidiume. Ky segment kallp i hierarkis prpiqej t prfitonte meritat e hierarkis q krijohej, n kudhrn e vshtir t krkimit, prpiqej t eklipsonte hierarkin e vrtet, n t ciln statuset m autoritare i zinin m s shumti t etiketuarit zyrtarisht si njerz me kleka biografie, si njerz me biografi t keqe, si distributor potencial t prhapjes s kulturs borgjeze etj. Pas prmbysjes s regjimit socialist totalitar, pjesa ideologjike e hierarkis n shkollat e larta dhe n institucionet krkimore shkencore u shkrmoq si duna t ngritura me rr dhe mbeti vetm hierarkia e ndrtuar nga pedagogt dhe shkenctart e vrtet, t cilt prbnin, thelbin e qndrueshm t hierarkis reale. Tashm jan harruar t tr emrat e komisarve t hierarkis ideopolitike, ndrkoh q jan rivlersuar n dritn e plot emrat q formojn pjesn shkencore t hierarkis reale si Eqerem abej, Aleks Buda, Mentor Prmeti, Mahir Domi, Petrit Radovicka, Shaban Demiraj etj. III.2. Dyzimi edhe nga inflacioni i gradave e titujve shkencor Q nga fillimi i viteve 90 t shekullit XX deri n ditt tona, n rrjedhn e zhvillimeve demokratike paskomuniste u shprbn barrierat ideopolitike q pengonin krijimin e hierarkis s vlert. Mirpo n kto rrethana procesi i krijimit t hierarkis n sektorin e arsimit t lart dhe t veprimtaris krkimoreshkencore u godit nga inflacioni i gradave dhe i titujve shkencor. Lakmia pr grada e tituj shkencor u shndrrua, n nj mod n dukje elitare, por n thelb vulgare, pasi motivohej m s shpeshti nga synimi pr t siguruar nj pag m t lart. Nj numr n rritje burrash e grash, prgjithsisht me mosh nga 35 deri 65 vje u vrsuln npr departamente t universiteteve dhe t instituteve krkimore-shkencore, pr t mbrojtur (ose m saktsisht, gjoja pr t mbrojtur) disertacione doktorate dhe sidomos pr t lypur titujt shkencor. Me dhimbje dhe keqardhje jam i shtrnguar t pohoj se gjat 15 viteve t fundit krkesat pr
6

tituj shkencor n t shumtn e rasteve jan formuluar gati n trajtn e shmtuar t lypjes, ka vrtetohet edhe nga modelet e arsyetimeve t tyre: m duhet titulli pr shtesn e rrogs, pra pr bukn e kalamajve, m jepni votn pr titullin pasi jam n vshtirsi ekonomike, m nevojitet titulli shkencor pr t prballuar shpenzimet e fmijve q msojn n shkolla private n Shqipri ose n vende t tjera, m duhet titulli shkencor pr t prballuar shpenzimet e makins q kam bler koht e fundit dhe t tjera shkaqe ose pretekste t ksaj linje. N shum pak raste krkesat pr tituj motivohen profesionalisht me piksynim intensifikimin e krkimit, kaprcimin e pengesave burokratike pr uarjen prpara t studimeve n fusha t caktuara t krkimit etj. Prvoja tregon se departamentet e universiteteve dhe t institucioneve krkimore-shkencore e kan pasur shum t vshtir t prballojn kt batic krkesash pr grada e tituj shkencor t hallexhinjve ekonomik. Edhe ata pak pedagog ose punonjs shkencor m t aft, m dinjitoz e m t afirmuar q kan ngritur zrin t paktn kundr rasteve flagrante t akordimit krejt t pamerituar t titujve shkencor jan ndodhur nn trysnin e opinionit mediokr q i ka karakterizuar si njerz demode, krejt jasht kohs, si punonjs q i ka ngecur akrepi te zeroja pa kurrfar vlere e ndershmris, si njerz q duhen mnjanuar nga strukturat vendimmarrse pasi jan kundr rrjedhs pragmatike t kohs etj. Prvoja tregon se prgjithsisht personat q i kan marr (ose u jan dhn, pra nuk i kan merituar!) gradat e titujt shkencor duke u zvarritur si qaraman pr nevoja ekonomike, t nxitur nga t njjtat piksynime shprfaqen edhe si arrivist, bjn do prpjekje pr t zn postet kryesore n strukturat q drejtojn veprimtarin msimore ose krkimore n universitete dhe n institucionet krkimore shkencore t specializuara. Ktij grupimi t dekoruarish me grada e tituj shkencor i bashkohet edhe nj grup tjetr, i cili
7

nuk ka pothuajse kurrfar lidhje me veprimtarin krkimore, por i ka prfituar gradat e titujt shkencor, duke shprdoruar autoritetin e statusit t lart n strukturat vendimmarrse t partive politike dhe veanrisht t administrats qendrore t shtetit si ministra, zvendsministra, drejtor drejtorie ose sekretar t prgjithshm npr ministrira etj. Kur partia q i ka promovuar edhe si shkenctar kalon n opozit, specialist t till q vijn nga administrata, t kualifikuar ose t paaft pr t kryer me nivelin e standardeve t kohs veprimtari msimore dhe sidomos krkimore, prpiqen t strehohen n strukturat drejtuese t universiteteve dhe t instituteve krkimore-shkencore dhe prgjithsisht ia arrijn qllimit, duke shfrytzuar edhe prvojn e manovrimeve administrative dhe politike. N strukturat drejtuese t t gjitha niveleve t shkollave t larta dhe t institucioneve krkimore t specializuara, sidomos gjat viteve t fundit, kan fuqi t madhe imponuese drejtuesit q i kan marr titujt e gradat shkencore jo sipas standardeve t veprimtaris s mirfillt studimore, por kryesisht me manovrime politike, administrative ose me zvarritje prej qaramansh. N mjediset e pothuajse t gjitha universiteteve, sidomos t atyre t rretheve, dhe veanrisht ndr pedagogt e studiuesit m t aft, m t kualifikuar, qarkullojn mendsit se drejtuesit nuk i fitojn gradat e titujt shkencor me libra pr studentt, as me monografi ose artikuj shkencor, por me prgatitjen e posterave, t fletpalosjeve ose t fjalve t rastit pr ceremoni t ndryshme, se drejtuesit nuk mund t merren me krkime, pasi lodhen duke qndruar npr presidiume, se drejtuesit nuk kan pse t lodhen me krkime, pasi fitojn m shum duke u antarsuar n borde t fondacioneve dhe t organizatave jofitimprurse t ndryshme etj. Ksisoj edhe prgjat viteve t zhvillimeve demokratike paskomuniste n universitete dhe n institute krkimore-shkencore hierarkia sht e dyzuar. Nga
8

njra an (ose, m saktsisht, gati krejt e mnjanuar) hierarkia e mirfillt e pedagogve dhe e punonjsve shkencore m t aft, t cilt vetkualifikohen gjithnj e m intensivisht dhe luajn rol vendimtar n prparimin e mendimit shkencor n t gjitha fushat, veanrisht n ato t krkimeve albanologjike. N zhargonin e prditshm kta konsiderohen shpesh si Sizif q prpiqen t ngjisin n maj barrn e rnd t krkimit, duke prballuar me aq mundime jo vetm vshtirsit e pafundme, skllavruese t krkimit, por edhe pengesat e panumrta t burokracis, veanrisht t kolegve mediokr e t drejtuesve cmirzinj brenda institucionit. Duke qen se gjat 14-15 viteve t fundit organet qendrore prkatse t shtetit shqiptar kan ushtruar prgjithsisht kontrolle fare t zbehta, pr realizimin e veprimtaris krkimore shkencore, kjo hierarki shkencore e vlert sht eklipsuar, dhe m s shpeshti sht shprfillur nga hierarkia zyrtare e drejtuesve t institucioneve krkimore. Prvoja tregon se n rrjedhn e viteve, sa m shum thellohet hendeku ndrmjet hierarkis reale t studiuesve t vrtet dhe hierarkis zyrtare t drejtuesve t veprimtaris krkimore, aq m shum kjo e fundit priret t zhvleftsoj punn e studiuesve m t aft, m t prkushtuar e m rezultativ, duke ndjekur rrug t ndryshme denigrimi e injorimi. Ndr to m problematike jan: 1. N rrjedhn e zhvillimeve demokratike, veanrisht gjat 7-8 viteve t fundit, edhe n Republikn e Shqipris strukturat drejtuese t universiteteve dhe t institucioneve krkimore shkencore jan zgjedhur, ndonse me shkall, pra me rregulla gati mesjetare. Por mungesa e prvojs dhe pasaktsit n aktet ligjore dhe sidomos nnligjore, q rregulluan procesin e zgjedhjeve, kan ndikuar q n strukturat drejtuese t vijn m shum jo t zgjedhurit pr merita n veprimtarin krkimore, por njerz t paraplqyer nga drejtuesit kryesor dhe pothuajse t emruar prej tyre nprmjet levave t manipulimeve t
9

shumllojshme, deri t skajshme. Ndaj shpesh thuhet se kshillat drejtuese t fakulteteve, t institucioneve krkimore, senatet e universiteteve kan hijen ose m saktsisht, fytyrn e shefit. N mjaft raste kriter kryesor i przgjedhjeve n struktura t tilla nuk sht personaliteti shkencor ose shoqror i pedagogut ose i punonjsit shkencor, por shkalla e lakueshmris s tij ndaj vullnetit t shefit, gatishmria e tij pr t uar kurdoher n vend vullnetin e shefit etj. Prvoja tregon se prgjithsisht pedagogve ose punonjsve shkencor m t aft, me personalitet m t afirmuar u mungon nj profil i till lakueshmrie e prshtatshmrie i vullnetit, ndaj n mjaft raste ata jan jasht strukturave drejtuese. Kjo tablo problematike e prbrjes s strukturave drejtuese t fakulteteve dhe e institucioneve krkimore t specializuara sht toleruar ose ndoshta sht nxitur edhe nga formulimet djallzore t akteve nnligjore prkatse. Pr shembull, n vendimin nr. 786 t dats 17.12.1998, t Kshillit t Ministrave t Republiks s Shqipris Pr kualifikimin shkencor pasuniversitar dhe klasifikimin e punonjsve pedagogjik e krkimor strukturat drejtuese t fakulteteve dhe t institucioneve krkimore prcaktohen edhe si kshill shkencor, edhe si kshill administrativ (Qendra e Publikimeve Zyrtare, 1998:16). Kshilli shkencor dhe ai administrativ nuk mund t jen e njjta gj. Tjetr prbrje dhe t tjera kompetenca ka n do vend t prparuar t Perndimit kshilli shkencor dhe t tjera ka kshilli administrativ. 2. Kshilla t tilla, duke pasur n prbrjen e tyre n mjaft raste jo specialistt m t aft, por ata mediokr e nn nivelin e mediokritetit, prgjithsisht jan t prirur t prkrahin t paaftt, u akordojn atyre edhe grada e tituj shkencor t pamerituar si kapar pr ti mbajtur t lidhur pas vetes ose, si thuhet, pr t gatuar specialist q nuk hapin telashe. Ksisoj jan zgjeruar prmasat e mediokritetit, sht ulur shkall-shkall rendimenti dhe cilsia e veprimtaris
10

shkencore edhe pr faktin se mediokriteti i shumfishuar e ka rritur trysnin pr t frenuar m t aftt t prparojn n fushn e krkimit. 3. Duke qen n skalionin e par t kshillave zyrtare npr fakultete ose institute krkimore, nj pjes e t dekoruarve pa merit me tituj e grada shkencore kan uzurpuar edhe strukturat vendimmarrse t fondacioneve dhe t oragnizatave jofitimprurse, t cilat pas vitit 1992 kan sponsorizuar edhe n fushn e krkimeve. Fakte e t dhna t shumta provojn se jan fare t rralla rastet kur struktura t tilla kan sponsorizuar studime t specialistve m t kualifikuar. Prgjithsisht kto fonde kan sponsorizuar mediokritetin, madje her-her edhe sharlatanizmin e perversitetet n veprimtarin krkimore. Pr shembull, shum studime pr shtje sociale u jan besuar msuesve t matematiks ose t fiziks, t biologjis ose t kimis, inxhinierve t papun ose teknikve t mesm etj., t cilt nuk kan pasur kurrfar prgatitje ose prvoj profesionale n realizimin e studimeve sociologjike. Fonde t tilla jan keqprdorur jo vetm duke sponsorizuar medioritetin, por edhe duke shrbyer si burim konfliktimi mes kolegsh, m konkretisht ndrmjet pedagogve e punonjsve shkencor q jan n borde dhe atyre q aplikojn pr projekte t ndryshme krkimore. Duke u shprehur pr kt shtje nj nga studiuesit m t shquar t shkencave artistike, ndr t tjera, theksoi me tone ironike e deri sarkastike: Si t gjith studiuesit e tjer profesionist edhe un jam gjysmak. Un i kam aq t njohur e miq sa t nxjerr 10 mij dollar nga disa fondacione ose organizata jofitimprurse, por sedra m pengon t krkoj e t gjej t njohur pr t kthyer n burim, t paktn gjysmn e ksaj shume. Mirpo miku i par nuk mund t kryej rolin e tij pa t njohurin e llojit t dyt, ndaj un nuk kam pasur mundsi t fitoj zemrn e shefave t fondacioneve dhe as t kolegve t mi q jan n bordet e fondacioneve.

11

IV. Nga pragmatizmi i diktaturs te mekanizmat e ekonomis s tregut N vendin ton n periudhn e regjimit socialist totalitar ka funksionuar njfar pragmatizmi n angazhimin e punonjsve n veprimtari krkimore shkencore. Sidomos gjat viteve 70 dhe 80 t shekullit XX, ndr punonjsit shkencor qarkullonte nn z dhe n motrzime t ndryshme mendsia, e cila n thelb formohej pak a shum n kt mnyr: N do institut a qendr krkimore shkencore punojn tri kategori njerzish. Kategori e par: t ashtuquajturit njerz me biografi t mir (ish-partizan, djem dshmorsh, nipa ose mbesa heronjsh etj.), dhe miq e t afrm t kuadrove kryesore drejtuese t partis-shtet. Kategoria e dyt: punonjsit shkencor q njherazi ishin edhe bashkpuntor t Sigurimit t Shtetit. Prgjithsisht kto dy kategori punonjsish shkencor kishin kapacitete nn nivelin mesatar, madje jo rrall edhe nn nivelin e mediokritetit. Megjithkt, punonjs t till konsideroheshin shtylla kryesore politike mbshtetse t regjimit n sektorin e arsimit t lart e t krkimit shkencor. Ndrsa kategoria e tret shenjohej me karakterizimin vulgar, por jo pak domethns, kuajt q trheqin karrocn e rnd t dijes. Mjaft prej ktyre q etiketoheshin nga strukturat zyrtare si njerz me kleka n biografi ose me biografi t keqe, prbnin avangardn e krkimit (U krkoj ndjes me prulje gjith studiuesve t shquar, veanrisht atyre q nuk jan m mes nesh fizikisht pr kt karakterizim t vrazhd, me t cilin i etiketoi koha. Por gjithsesi, mendoj se vrazhdsia e ktij etiketimi sht m e fisme se etiketimi i dy grupimeve t tjera q vegjetuan n hijen e strukturave t arsimimit universitar e t instituteve krkimore. M ngushllon edhe fakti q n mitologjin e lasht greke pegasi prfytyrohej si kal me flatra, n shrbim t muzs s poezis, t dijes, etj.). Kur nn z prdorej shprehja ai trheq karrocn, nnkuptohej se
12

personi n fjal ishte studiues i klasit t par, puna e t cilit kishte rndsi t veant n institutin krkimor ku ai punonte. Duke qen se ishin t interesuar t arrinin objektiva t caktuar edhe n fusha t caktuara t krkimit, autoritetet drejtuese t strukturave partiako-shtetrore t regjimit totalitar i toleronin klekat n biografi t specialistve m t aft, t angazhuar n veprimtari studimore t instituteve. Sidomos n fushat e albanologjis dhe prgjithsisht n studimet konkrete pr realitetin shqiptar, studiuesit m t afirmuar t periudhs 1948-1990, n mjaft raste edhe duke prballuar peshn e rnd t persekucionit, vun blloqet e par t mermerit n hierarkin e vlert t arsimit universitar e t krkimit shkencor. Mbi kto themele sht e nevojshme t ngrihet m tej dhe t konsolidohet hierarkia n do sektor t veprimtaris krkimore, duke u mbshtetur n mekanizmat e ekonomis s tregut. Mendojm se sht e domosdoshme dhe e mundshme q pjesa m e madhe e veprimtaris krkimore t financohet n trajtn e projekteve, n t cilat t prfshihen grupe t prziera t punonjsve shkencor t instituteve t specializuara shtetrore, pedagog t universiteteve, punonjs t instituteve private etj. Fondet shtetrore ose publike t orientohen me prparsi n fushn me krkimeve albanologjike dhe prgjithsisht n studimet konkrete pr Shqiprin. Mendojm se nj mekanizm i till financimi e organizimi jo vetm do t gjallronte m tej energjit krijuese t shumics s punonjsve t instituteve, por do t forconte edhe bashkpunimin e tyre me pedagogt e universiteteve dhe me financues privat. N kudhrn e prpjekjeve t prbashkta puna do ti nxirrte m t aftt, si thot proverbi, n krye t vendit e n ball t kuvendit, do t ndryshonte natyrshm klimn, n organet drejtuese t shkollave t larta dhe t instituteve krkimore t specializuara, do t mbante ndezur konkurrencn e ndershme e frytdhnse ndrmjet tyre. V. Reformime me kahje hierarkizuese
13

Gjat dhjetvjearit t fundit fillesat e hierarkis n veprimtarin arsimore e krkimore po mbulohen nga inflacioni i titujve e gradave shkencore. Kt e provojn edhe t dhna statistikore t publikuara nga strukturat prkatse t shtetit shqiptar. N vitin 1990 n Republikn e Shqipris punonin 107 specialist me titullin shkencor profesor. N vitin 2004 nj tregues i till ishte rreth 5 her m i lart (Drejtoria e Statistikws e Republiks sw Shqipris, 1991:83; INSTAT, 2004:21; prllogaritje e autorit). Nse nuk do t kishte fiktivitet n akordimin e ktij titulli shkencor t lart dhe nse profesort do t angazhoheshin intensivisht n veprimtari krkimore t kualifikuar, ata do t prbnin nj psuri t madhe t popullit shqiptar. Por, fatkeqsisht mjaft prej profesorve e braktisin frontin e krkimit sapo, si thuhet, vn n gjoks dekoratn e titullit. Trysnia pr t marr tituj e grada shkencore, ose m saktsisht, grada e tituj shtes rroge, aktualisht sht e fort dhe ka prirje t rritet, ndrkoh q nivelet dhe rezultatet e puns krkimore shkencore jan n rnie dhe n jo pak raste t dyshimta. Me qllim q hierarkia shkencore n universitete dhe n institute krkimore t specializuara t mos deformohet nga inflacioni i gradave dhe i titujve shkencor, mendojn se sht e domosdoshme t ndermerren masa reformuese n dy drejtime kryesore: V.1. Titujt shkencor-koeficiente pr prllogaritjen e honorareve Krkesat pr kualifikimin shkencor t nivelit master dhe doktorat mendojm se sht e domosdoshme njsohen sa m par me ato t vendeve m t prparuara t Perndimit. Sidomos doktorata mund dhe duhet t shnoj nj hop cilsor n kualifikimin shkencor mbiuniversitar. Doktort e shkencave mund dhe duhet t paguhen me nj pag dinjitoze pr kushtet e vendit ton. Ndrsa shtesa n pag pr punonjsit msimor e shkencor me titull profesor i asociuar dhe profesor t jet fare e vogl, gati e paprfillshme, aspak joshse pr ata q nuk kan
14

ndrmend t angazhohen seriozisht n veprimtari studimore. Por titujt shkencor t shrbejn si koeficient pr llogaritjen e honorareve pr punn krkimore-shkencore, sidomos kur honoraret jepen nga fondet publike. Pr shembull, nse punimi studimor i arrir i nj punonjsi me grad doktor shkencash i paguhet me vlern 100 pr qind, nj profesori t asociuar mund ti paguhet me vlern 150 pr qind, nj profesori me vlern 200 pr qind dhe nj akademiku me vlern 300 pr qind. Nj mekanizm i till shprblimi do t stimulonte punn krkimore t kualifikuar dhe tepr t kualifikuar, do t ndihmonte n krijimin e hierarkis reale mbi bazn e puns e t arritjeve n veprimtarin msimore e krkimore n universitete dhe n institute studimore t specializuara. Nj urtsi e popullit e shqiptar thot: Puna t mban n flatra (Ahmeti, I., 1995:14). Nj proverb i till merr vler t veant n fushn e veprimtaris arsimore dhe sidomos krkimore. Gjithashtu, ky mekanizm shprblimi do t topiste ndjeshm pasionin e mjaft punonjsve pr t marr tituj-shtes page, do t evidentonte punonjsit q kryejn realisht veprimtari krkimore n prputhje me krkesat sasiore e cilsore t titullit shkencor q u sht akorduar. Brenda ksaj logjike nuk do t mbshteteshin me punonjs ndihms drejtuesit administrativ t veprimtaris krkimore, por punonjsit m t aft, m me shum arritje sasiore e cilsore, prher t prkushtuar n llogoret e rnda t krkimit si akademikt Shaban Demiraj, Hamit Beqja, Alfred Ui etj. N epokn moderne asnj shtet nuk sht varfruar, duke stimuluar ekonomikisht punn e studiuesve m t shquar. Prkundrazi, e kundrta ka ndodhur. Ndihmesa e drejtprdrejt dhe e trthort e veprimtaris krkimore-shkencore pr prparimin e shumanshm t shoqris, pr emancipimin e humanizimin e saj rritet vazhdimisht, gati sipas ligjsis s progresionit gjeometrik. IV. 2. Struktur shumfunksionale e qndrueshme garanci
15

pr prparim t parndrprer Prgjat afro qindvjearit t fundit, zhvillimet arsimore n vendin ton prgjithsisht jan karakterizuar nga nj frym pastabiliteti, e cila her-her ka marr trajtn e anarkis. Procese t tilla kan frenuar, drejtprdrejt dhe sidomos trthorazi, n masa t caktuara, pothuajse t gjith zhvillimet e tjera n shoqrin shqiptare. Ndaj mendojm se sht e domosdoshme q t merren masa pr kufizimin e ndikimeve t do elementi anarkik n fushn e veprimtaris arsimore e krkimore-shkencore. Mendojm se shtylln kryesore t ktij sistemi masash e prbn krijimi i nj struktura t qndrueshme n formn e nj kshilli ose komiteti kombtar, si t thuash, t nj miniparlamenti profesional me kompetenca t gjera diskutuese dhe vendimmarrse pr shtjet themelore, me rndsi pr t tanishmen dhe pr t ardhmen e veprimtaris arsimore e krkimore - shkencore n Republikn e Shqipris. Iden e ksaj strukture t depolitizuar e kemi theksuar e arsyetur n mnyr t detajuar disa her n biseda e intervista t ndryshme t transmetuara nga disa televizione private gjat viteve 19992004. Kjo struktur lipset t prbhet nga msues, pedagog e punonjs shkencor nga m t aftt, m t ndershmit, m t prkushtuarit e m vizionart, me mandat 6 deri 11 vjear, pra m kohgjat se ai i deputetve t Kuvendit t Republiks s Shqipris. Mandati afatgjat i ktij organizmi t gjall prcaktohet nga fakti se do reform rrnjsore n sistemin arsimor i jep frytet e saj, t mbla ose t hidhura pas 18 deri 23 vitesh. Nj struktur e till e prbr nga profesionist dhe jo nga politikan, mund e duhet t kryej kto funksione krysore: 1. Do t shrbej si kshilluesja m e kualifikuar, m vizionare dhe profesionalisht m imponuese pr problemet themelore t zhvillimeve arsimore

16

e shkencore pr do qeveri, pavarsisht nga profili i saj politik, i majt ose i djatht. 2. Ky miniparlament i fokusuar vetm n problematikn e veprimtaris arsimore e krkimore-shkencore do t funksionoj edhe si oponenca m e argumentuar, m e qndrueshme, m e drejtprdrejt ndaj mangsive, politizimeve dritshkurtra dhe keqorientimeve n trajtimin e shtjeve t ndryshme t ksaj fushe prej do ministrie arsimi e shkence, prej do qeverie. 3. Kjo struktur do t prcaktoj rregullat e konkurencs s lir e t ndershme dhe do t shrbej si gardian i zbatimit me korrektsi t tyre n sektorin e arsimimit t t gjith niveleve dhe t veprimtaris krkimore. Vlera kulturore e konkurrencs s ndershme lipset t kultivohet n vetdijen e nxnsve q kur jan n bankat e shkolls. Mjaft fakte provojn se nj vler e till sht mjaft e zbeht n vetdijen e nxnsve. Nga nj studim anketim i realizuar vitet e fundit rezulton se vetm 4.3 pr qind e nxnsve adoleshent t shkollave t mesme konfliktohen me njri-tjetrin si rrjedhoj e konkurrencs jokorrekte n procesin msimor, ndrkoh q sht mjaft e lart pesha specifike e t konfliktuarve pr motive t paarsyeshme, si 25.1 pr qind konfliktohen pr thashetheme, rreth 22.6 prqind pr keqkuptime t rastit, afro 18.3 pr qind konfliktohen pr shaka t tepruara dhe t tjert pr paragjykime t shumllojshme (Dervishi, Z., 2005:89). Konkurrenca e ndershme sht nj nga gjeneratort kryesor t zhvillimit t shoqris demokratike edhe n vendin ton, sidomos n sektorin e arsimit dhe n fushn e veprimtaris krkimore shkencore. 4. Ky kshill do t mbaj prgjegjsi t plot morale dhe n nj mas t madhe edhe zyrtare para opinionit publik, para popullit shqiptar pr ecurin e t gjitha zhvillimeve arsimore e krkimore, si nj nga faktort kryesor prcaktues t
17

prparimit t shumanshm t shoqris shqiptare, t prafrimit t saj me standardet e prpunuara euroatlantike, t integrimit t saj n familjen e shoqrive perndimore.

18

Literatura kryesore * Abbott, Andrew: The System of Proffessions: An Essay on the Division of Export Labour, University of Chicago Press, Chicago, 1998. * Dervishi, Zyhdi: Adoleshentt, bashkjetes me demont e konflikteve, Shtpia Botuese Jerusalem, Tiran 2005. * Drejtoria e Statistiks e Republiks s Shqipris: Vjetari Statistikor i Shqipris 1991, Tiran 1991. * Durham, Edith: Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe shqiptart, Shtpia Botuese 8 Nntori, Tiran 1990. * Fjal ari nga shqiptari (Mblodhi e prgatiti pr botim Ismail Ahmeti), Tiran 1995. * Gjeov, Shtjefn: Kanuni i Lek Dukagjinit, Botimet ALBINFORM, Tiran 1993 * Illia, Frano: Kanuni i Skanderbegut, Editrice la Rosa, Milot 1993. * Instituti i Statistiks i Republiks s Shqipris (INSTAT): Vjetari i treguesve sociale 2004, Tiran 2004. * Kaku, Michio: Visions: How Science will Revolutionize dhe 21st Century and Beyond, Oxford University Press, Oxford 1998. * Konica, Faik: Vepra 2, Botimet DUDAJ, Tiran 2001
19

* Macionis, John J. and Ken Plummer: Sociology (A Global Introduction, Third Edition), Pearson Prentrice Hall, New York, 2005. * Macionis, John J.: Sociology (Tenth Edition), Pearson Prentrice Hall, New Jersey, 2005. * Merton, Robert K.: On Social Structure and Science, Unviersity of Chicago Press, Chicago 1996. * Qendra e Publikimeve Zyrtare: Fletorja Zyrtare e Republiks s Shqipris, mars 2000 (Ekstra). * Rocca, Roberto Morozzo Della: Shqipria, rrnjt e krizs, Botimet Shtpia e librit dhe e komunikimit, Tiran 2000.

20