TOZ ALTI KAYNAK YNTEM

1. TARHES
Toz alt kaynak yntemi ilk defa 1933 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde uygulanmaya balamtr. Yntem daha sonralar 1937 ylnda Avrupa'da kullanlmaya balam ve bugnk eklini ise 1946 ylnda Rusya'da almtr. Yntemin Trkiye'ye girii 196O'l yllara rastlar. Bugn lkemizde kaynakl imalat yapan byk kurulularn tmnde toz alt kayna yaplmaktadr.

1.1. Yntemin Genel zellikleri

Toz alt kaynak ynteminde kaynak parametreleri (kaynak akm, ark voltaj, tel ilerleme hz, kaynak hz) iyi seildii takdirde hatasz ve ok gzel grnml dikiler elde edilir. Normal rtl elektrotla yaplan kaynaa gre bu yntemde kullanlan ayn apl elektrot daha yksek kaynak akm ile yklendiinden, daha byk kaynak banyosu ve daha derin nfuziyet elde edilir. Yntem,yan otomatik ve tam otomatik kaynak uygulamalarna da msait olduu iin, modern kaynak uygulamas olarak sanayilemi lkelerde yaygn kullanm sahas bulmutur. Netice olarak toz alt kaynak yntemi iin zetle yle diyebiliriz: Srekli kaynakta srat Malzeme ve iilikten ekonomi Gvenilir ve gzel grnml kaynak dikii, elde edilen bir kaynak yntemidir.

1.2.Yntemin Prensibi ve Kaynak Donanm

Toz alt kaynak ynetiminde de ark, otomatik olarak kaynak yerine srlen plak elektrot ile i paras arasnda meydana gelir ve ayr bir kanaldan kaynak yerine dklen toz yn altnda ilevine devam eder. Kaynak arknn toz yn altnda teekkl etmesinden dolay bu ynteme TOZALTI KAYNAK YNTEM denmitir. Kaynak donanmnn prensip emas aada grld gibidir. ekil 1. Toz alt kaynak ynteminin prensip emas. Kaynak donanm u nitelerden meydana gelmitir. Sabit gerilim tipi (c.p) kaynak makines Tel srme motoru

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

 Kaynak tozu deposu Bakr ene plak elektrot kangal Tel srme motoru, elektrot kangal ve toz deposunu zerinde tayan araba.

1.3.Avantajlar
Yksek kaynak hz, kaynak parametreleri uygun seildiinde hatasz ve gzel grnml kaynak dikileri elde edilir. Kaynak ark, kaynak tozu tarafndan rtldnden ark nlarndan korunmak iin maske kullanmaya gerek yoktur.

Kaynak esnasnda zararl metal tozlan ve duman karmaz. Srama kayb yoktur. Koan atmadan ileri gelen kaynak malzemesi zayiat yoktur. Derine ileme kabiliyeti iyi olduu iin daha dar ve daha derin kaynak azlarnda kaynak yaplabilir. Bu zellii, daha az iilik ve daha az kaynak malzemesi kullanm demektir. Gerekli toz tutma nlemleri alndnda tek tarafl kaynakta kaynak az amadan 16 mm kalnla kadar, iki tarafl kaynakta ise 30 mm. kalnla kadar kaynak yapabilme imkan salar. Kaynak tozu, kaynak dikiinin zelliklerini etkileyecek ekilde alamlandrlabilir. Bylece ucuz ve alamsz bir elektrotla alaml bir toz kullanarak istenen zellikte daha ekonomik kaynak dikileri elde edilebilir.

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

Yar otomatik, tam otomatik uygulamalara uygun olduu gibi istenirse elle uygulama imkan da vardr. Kk bir deiiklikle GAZALTI KAYNAIna dntrlebilinir.

1.4. Uygulama Alanlar

Toz alt kaynak yntemi birletirme kaynaklarnda olduu kadar dolgu ve kaplama kaynak ilemlerinde de baaryla kullanlan bir yntemdir. Birletirme yntemi olarak kullanld alanlar: Basnl kap, kazan ve tank imalatnda LPG tpleri imalatnda Spiral kaynakl boru imalatnda elik konstrksiyon imalatnda Profil (I, H, T) yapmnda Otomotiv ve lokomotif sanayiinde Gemi ina sanayiinde Dolgu ilemlerine rnek olarak: Anan mil ve makine paralarnn dolgusunda Darbe ve anmaya dayankl sert dolgu ilemlerinde Kaplama yntemi olarak: Korozyona ve oksidasyona dayankl kaplama ilemlerinde kullanlr.

2. TOZALTI KAYNAK YNTEMNDE KULLANLAN KAYNAK TOZLARI

Tozalt kaynak tozlan istenen zelliklere bal olarak eitli ekillerde ve oranlarda kartrlm taneli mineral bileiklerdir. DN 32 522'ye gre aklamas Tablo Vde ematik olarak gsterilen tozalt kaynak tozlar 7 klasta toplanmtr. Bu klslar: Kls 1 : Alamsz ve dk alaml eliklerin birletirme kaynanda kullanlan toz fardr. Si ve Mn'in gei/yanma davran rakamla ifade edilir. Kls 2 : Alamsz ve dk alaml eliklerin birletirme kaynanda kullanlan tozlardr. Si ve Mn'n gei/yanma davran rakamla ifade edilirken Mo ve dier elemanlarn Gei/yanma davran sadece sembolleriyle verilir. Kls 3 : Sert dolgu tozu olup Si ve Mn.n Gei/yanma davran rakamla ifade edilirken C, Cr, Mo gibi elemanlar sadece sembolleriyle verilir. Kls 4 : %5'in zerinde Cr ieren yksek scakla dayankl eliklerin birletirme kaynana, alamsz ve dk alaml eliklerin uygun ilave metalle dolgu kaynanda kullanlan tozlardr. Gei/yanma davran Si, Mn, Cr srasyla rakamla ifade edilir.

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

Kls 5 : Paslanmaz ve sya dayankl Cr'lu ve Cr-Ni'li eliklerin birletirme ve dolgu kaynanda kullanlan tozlar olup gei/yanma davran Si, Mn, Cr, Nb, C srasyla rakamla ifade edilir. Kls 6 : Paslanmaz ve sya dayankl Cr'lu ve Cr-Ni'li eliklerin birletirme ve d^lu kayna iin Cr iermeyen tozlar olup gei/yanma davran Si, Mn, Cr, Nb, C srasyla rakamla ifade edilir. Kls 7 : Nikel ve nikel esasl alamlarn birletirme ve dolgu kaynanda kullanlan tozlar olup gei/yanma davran S, Mn, Cr, Nb, srasyla rakamla ifade edilir. TABLO 1'de gsterilen kaynak tozlarn (flux'~ lar) aadaki bakmlardan snflara ayrmak mmkndr. A - Kaynan gayesine gre 1 - Hzl kaynak tozlar (kaynak hz 1,5 m/dak) 2 - ke kaynak tozlar 3 - Birden fazla elektrot ile almak iin kaynak tozlar 4 - Band elektrot ile dolgu yapan kaynak tozlar 5 - Derin nfuziyet tozlar 6 - nce sa kaynak tozlar 7 - Aralk doldurma tozlar B - mal usullerine gre 1 - Ergitilmi tozlar 2 - Sinterlenmi tozlar 3 - Aglomere tozlar C - Kimyasal yaplarna gre 1 - Asit tip tozlar 2 - Ntr tip tozlar 3 - Bazik tip tozlar D - Mineral yaplarna gre 1 - Mangan silikat esasl tozlar 2 - Kalsiyum silikat esasl tozlar 3 - Alumina esasl tozlar 4 - Alumina-Bazik esasl tozlar 5 - CaO esasl tozlar Bilindii gibi toz alt kaynak ynteminde kullanlan kaynak tozlar, rtl elektrodda rtnn grd vazifeleri grmektedir. Bu vazifeleri hatrlatmak gerekirse: A - Fiziksel vazifeleri

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

Kaynak esasnda ark kapatr. Eriyik haldeki dikii, havann kt etkilerine kar korur. Dikie uygun bir form verir. Kaynak banyosunun yava soumasn salayarak, zararl gazlarn kaynak banyosunu terk etmesi iin zaman kazandrr ve souk-scak atlamalar nler. B - Metalurjik vazifeleri Kaynak banyosuna ilave ettii yardmc katk elemanlaryla yanma kayplarn nler veya dengeler.

C - Elektriksel vazifeleri A.C.Ia almada akmn sfr noktalarndan geite arkn devamlln salar. Kararl arkla almay mmkn klar. TABL01 'in tetkikinden anlalaca gibi tozlar, muhtelif tane byklnde olabiliyor. Tozlar, iri ve ince taneli tozlar diye iki guruba ayrmak gerekirse: ri taneli tozlar pasl malzemelerde ve dk akm iddetlerinde tercih edilmelidir. nce taneli tozlar ise, yksek akm iddetlerinde, LPG tplerinin imalinde ve kk apl millerin sert dolgu ilemlerinde tercih edilmelidir.

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

TOZALTI KAYNAK YNTEM

Geen Saydan Devam ve son Hatrlanaca gibi geen saymzda Tozalt Kaynak Ynteminin tarihesi, prensibi, zellikleri ve avantajlar zerinde durmu, yntemde kullanlan tozlar (Flux'lar) tantmaya almtk. Bu saymzda konumuza kaldmz yerden devam edeceiz.

3. Toz alt Kaynak elektrotlar

Toz alt kaynak ynteminde kullanlan plak elektrotlar, kaynak teli diye adlandrlr. Toz alt kaynak telleri, elektrik ark ocaklarnda retilen, kimyasal yaps ile kaynak yerinin metalurjik gvenlii bakmndan yksek mangan (Mn) ieren zel eliklerden imal edilirler. eitli amalar iin genellikle dairesel kesitli olarak 1,2 - 1,4 - 1,6 - 2,0 - 2,4 -3,2 -4,0 5,0 ve 6,0 mm 0 aplarnda imal edilirler. Kaplama kaynaklar iin lama eklinde (dikdrtgen kesitli) imal edildii de olur. Dairesel kesitli olanlar bakrla kaplanm olarak kangal halinde piyasaya verilir. plak telin bakrla kaplanmasnn nedeni vardr. Borular : a- Souk ekme esnasnda passz ve temiz hale gelen teli, kullanm anna kadar olu acak pastan korumak b- Bakrn iyi bir elektrik ileticisi olmasndan dolay, telin kontakt elemanlarna temasnda iyi iletkenlik salayarak, temas yzeylerinin snmasn ve enerji ziyann nlemek. c- Bakrn yumuak olmasndan dolay, kaynak esnasnda devaml ilerleyen tel, kontakt elemanlarnn temas yzeylerinde anmaya sebebiyet vermez. Yksek Mn'l olarak imal edildiini ifade etti imiz kaynak tellerinde Fosfor (P) ve Kkrt (S) miktarlarnn her birinin % 0.03 ten fazla olmamas gerekir. Birleimde bulunan dier elemanlarn % snrlar ve kaynak diki indeki etkileri Tablo 2'de verilmektedir.

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

Toz alt kaynanda kullanlan teller (plak elektrotlar) bile imlerindeki Manganez (Mn) miktarlarna gre snflandrlr.

bilhassa

4. Uygulama Alanlar
4.1 Genel Toz alt kaynak ynteminde balca uygulama ekli vardr. Birletirme kaynaklarnda Sert dolgu kaynaklarnda Kaplama kaynaklarnda Yukardaki uygulama ekillerinden uygun biri seilerek aadaki sahalarda toz alt kaynak yntemini kullanmak mmkndr. 4.2 Birletirme kaynaklarnn uyguland sahalar Gemi ina sanayii Otomotiv sanayii elik konstrksiyon sanayii Depolama tanklarnn kaynanda
KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2
7

Likit-propan-gaz (LPG) tlerinin imalinde Spiral kaynakl borularn kaynanda Sanayi kazanlarnn kaynanda Cebri borularn kaynanda

4.3 Sert dolgu kaynann uyguland sahalar Krank millerinin dolgusunda makinelerinin anan ksmlarnn dolgusunda Askeri amal tanklarn anan paralarnn dolgusunda.

4.4 Kaplama kaynaklarnda uygulama alan Yumuak karbonlu eliklerin bir yzne Krom-Nikel kaplama yapmak iin. Bu uygulama Trkiyede henz yaplmamaktadr.

4.5 Amaca uygun Tel-Toz seimi Toz alt kaynak yntemi ile ister birletirme kayna yaplsn, isterse sert dolgu kayna, kaynak dikiinden beklenen mekanik mukavemetler ve metalrjik yap ile istenen sertlik sadece kaynak telini uygun semekle salanamaz. nk, toz alt kaynanda kullanlan plak teller,

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

imalat esnasnda souk haddelerden problemsiz ekilebilmesi iin dk alaml, yumuak karbonlu eliklerden olmas zorunludur. Kaynak dikiinden istenen mukavemetler, mekanik yap ve sertlik derecesi, tel+toz seiminin uygun yaplmas ile salanr. Bu seime tel+toz kombinezonu denir. Toz alt kaynak yntemi ile yaplan ke kayna, ek.1de gsterilmitir.

5. alma Teknii
Toz alt kayna nn otomatik olarak gerekle tirilebilen bir i lem olmasna kar lk, deitirilebilen kaynak parametreleri (kaynak akmal ma voltaj-tel ap-tel ilerleme hz-kaynak hz-kutuplama durumuserbest tel uzunluu) diki biimi olu umunu byk oranda etkilemektedir. 5.1. nce malzemelerin kaynanda bilinmesi gerekli hususlar Toz alt kaynak ynteminin en nemli zelliklerinden birisi yksek ergime verimi ve derin nfuziyet elde edilebilmesidir. Yntemin bu zelliinden dolay kalnl 4 mm. 'den ince olan malzemelerin kaynanda glkler ortaya kabilmektedir. Bu kalnlklarda: Bakr (Cu) altlk kullanlmas Toz yastk kullanlmas zel diki biimlerinden yararlanlmas Akm iddeti ve ark voltajnn dk tutulmas Yksek kaynak hzlar ile allmas Kaynak teli apnn en fazla 2.0 mm seilmesi
KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2
9

Pozitif kutuplamann yaplmas gerekli bulunmaktadr.

ekil: 2'deki birletirme ekillerinden A-biimi zellikle LPG (Lipid-propanGaz) basnl tplerin kayna iin uygundur. 5.2. Kaln malzemelerin kaynanda bilinmesi gereken hususlar Kaln paralarn birletirilmesinde, malzeme birleiminde homojenlik olmamas durumunda, zellikle sakinletirilmemi eliklerde scak atlama tehlikesi bulunmaktadr. Kk pasoda metalsel banyonun byklnn etkisi le ana metalde ergime paynn bymesi de bu olay tevik etmektedir. Bu durumda zellikle kk pasolarda ark voltajnn yksek, kaynak akmnn dk seilmesi gerekmektedir.

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

10

Uygulamalarda elektrot aplarna gre verilen akm yo unluklarnn alt snrlarna uyan akm iddetlerinden l e k de erler olarak yararlanlabilinir. Aada bu esasa gre saptanan deerler rnek olarak verilmektedir. Ark gerilimi : 30 % 40 volt Kaynak akm : 900 Amper

(Elektrod ap 5} 1000 Amper (Elektrod ap 6mm)

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

11

Ay r c a k a l n p a r a l a r n kaynanda daha ince taneli toz kullanlmas (normal tozlarda tane bykl 1,5 - 2.0 mm0) uygun olur. Yksek dayanml kaynak dikilerinin etkisinde bilhassa ana malzemede alam eleman oranlarnn yksek olmas durumlarnda, scak atlamaya kar nlem almak iin tel - toz kombinezonunun uygun seilmesi ve ITAB (Is Tesiri altndaki Blge) blgelerinin kaynak sonu tavlama ilemine tabi tutulmas, n art olarak gerekmektedir.

6. Toz alt kaynak ynteminden beklenen

Her kaynak ynteminin kendine zg bir takm karakteristikleri vardr. Toz alt kaynak yntemini karakterize eden, tercih ed il mes i n d e s eb ep o l an zelliklerinden en nemlisi, hzl kaynak yaplabilmesi, tel+toz kombinezonu iyi tekil edildii ve kaynak parametreleri uygun saptandnda en az hatal ve en gzel grnml kaynak 'dikileri vermesidir. Bu amaca ulaabilmek iin toz alt kaynanda, kaynaktan nce ok iyi bir hazrl n yaplmas, kaynak azlarnn normlara uygun olarak alm olmas, yal, pasl olmamas ve uygun bir altln seilmi olmas gerektiini de unutmamak lazmdr.

KAYNAK BLM, Oerlikon Yayn, Emin Klahl, 1988, Say 2

12