COMPTON OLAYI

Fotoelektrik olayn Einstein tarafndan matematik-

sel denklemlerle ifade edilmesi, fizikilerin n tanecik
modeli zerinde younlamasn salad. Einstein
tanecik olarak tanmlad iin fotonlarn momentumu da
E h. h
olmalyd. Einstein bir k taneciinin P = = =
c c
eklinde momentuma sahip olduunu ngryordu. Ancak
bu fikir Arthur Holly Comptonun kendi adyla anlan
deneyini gerekletirdii ana kadar itibar grmedi.
Amerikal fiziki
Arthur H. Compton tarafn-
dan 1923 ylnda gerek-
letirilen; yksek enerjili X
nlar fotonunun karbon
atomunun serbest elektron-
larndan birisine esnek
arparak, elektronu bir
dorultuda frlatrken, ken-
disinin de herhangi bir
dorultuda salmas olay-
na compton olay denir.
Bu olay, fotonlarn momentumlarnn olduunu
gsteren ve n tanecikli karakterini dorulayan nemli
bir olaydr.
Compton olaynda;
Salma olay ayn dzlem iinde gerekleir.
Foton arpmadan nce ve arpmadan
sonra ayn hzla, yani k hz (c) ile yaylr. Salan foto-
nun enerjisinin azalmas hznn azalmasndan deil,
frekansn azalmasndandr.
Toplam enerji korunur. Gelen fotonun kaybettii
enerji, elektronun kazand kinetik enerjiye eittir.
Momentum korunur. Gelen fotonun momentu-
mu, salan fotonun momentumu ile salan elektronun
momentumlarnn vektrel toplamna eittir.
Gelen fotonun enerjisi ve momentumunun bir
ksm salan elektrona aktarlr. Bunun sonucunda da
foton enerji kaybetmi olarak salr. Salan foton enerji
kaybettiinden frekans klr ve buna bal olarak da
dalga boyu byr.
Bu dalga boyundaki deiim miktar;
bants ile hesaplanr.
Bu eitlikte;
h : Planck sabiti ( 6,62. 10
-34
J.s )
c : Ik hz ( 3. 10
8
m/s )
m
e
: Elektronun ktlesi ( 9. 10
-31
kg )
deerleri yerine yazldnda;
h o
= 0,024 A bulunur. Bu deere copton dalga boyu denir.
m
e
. c
Comton olaynda fotonun sorulup sorul-
madyla ilgili iki gr vardr.
1. gr : Foton sourulmaz. Gelen foton enerjisi
ve momentumu deimi olarak salr.
2. gr : Foton sourulur. Fotonun enerjisi elek-
trona aktarlr, ivmeli harekete geen elektron yeni bir
foton salar. nk ivmeli hareket yapan ykl paracklar
ma yapar. Bu durum ok ksa srede gerekletii iin
foton salm gibi olur. Burada SYMnin dikkate ald
gr 1. grtr.
COMPTON OLAYI
1
Arthur Holly Compton
(1892-1962)
Serbest
elektron
Gelen foton
Salan
elektron
Salan
foton

, , E, P
, , E, P

E
K
arpmadan nce arpmadan sonra
E > E >

P > P >
E = E

+ E
K
1
h. = h.

+ mv
2
2

P=
h

P=
h

P
e

P = P

+ P
e
h
=

- = ( 1 - Cos )
m
e
. c
RNEK-1 :
o
50 A dalga boylu X n
durgun haldeki elektrona
arparak ekildeki gibi 60
0
ile salyor.
Buna gre,
o
a) Salan fotonun dalga boyu ka A dur?
b) Salan elektronun enerjisi ka J dr?
o
( h.c = 12400 eV.A ; Cos 60
0
= 1/2 )
o
a) 50,012 A b) 0,06 eV
RNEK-2:
o
20 A dalga boylu X n fotonlarnn serbest elektronlar-
dan salmas deneyinde salma as;
a) 0
0
b) 60
0
o
c) 90
0
olduunda, salan fotonun dalga boyu ka A dur?
o o
( 1A = 10
-10
m ; h/mc = 0,024 A )
o o o
a) 20 A b) 20,012 A c) 20,024 A
RNEK-3:
2E enerjili fotonlar gnderilerek yaplan Compton
deneyinde, salan elektronun enerjisi E/2, salan foto-
nun dalga boyu
1
olmaktadr. Gelen fotonun enerjisi 3E
yapldnda, salan elektronun enerjisi yine E/2, salan

1
fotonun dalga boyu
2
oluyor. Buna gre, oran katr?

2
( 5/3 )
RNEK-4:
o
Yaplan bir Compton deneyinde dalga boyu 620 A olan bir
foton, serbest elektrona arparak enerjisinin %20 sini
elektrona aktaryor. Buna gre,
a) Elektron ka eV luk enerji ile salr?
b) Salan ve gelen fotonun dalga boylar arasndaki fark
o
ka A dur?
c) Elektronun salma asnn cosins katr?
o
( h.c = 12400 eV.A ; 1 eV = 1,6. 10
-19
J ; m
e
= 9. 10
-31
kg )
o
a) 4 eV b) 155 A c) 0,75
RNEK-5:
Bir foton ile bir elektronun etkilemesinden oluan
Compton olaynda, salan fotonun P momentumunun
P 2
gelen fotonun P
0
momentumuna oran, = dr.
P
0
3
Buna gre, salan elektronun E
e
enerjisinin, gelen fotonun
E
e
E
0
enerjisine oran, katr?
E
0
( 1/3 )
2
60
0
Yksek enerjili bir foton durmakta olan bir elektrona
arpyor.
Buna gre, seilen fotonun;
I. Hz
II. Momentumu
III. Enerjisi
niceliklerinden hangileri azalr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) II ve III E) I, II ve III
Yksek enerjili bir fotonla serbest bir elektronun et-
kileiminden oluan Compton olay iin;
I.
II.
III.
yarglarndan hangileri dorudur?
A) Yalnz II B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
Compton olaynda dalga boylu bir foton, elektronla
etkiletikten sonra, momentumunun byklnn
2
ini kaybederek salyor.
5
Buna gre, salan fotonun dalga boyu ka dr?
5 5 3 2 1
A) B) C) D) E)
2 3 5 5 5
3
Bir Compton salmas deneyinde foton enerjisinin ini
8
kaybetmektedir.
Fotonun saldktan sonraki dalga boyu olduuna
gre, salmadan nceki dalga boyu ka dr?
3 5 7 8 8
A) B) C) D) E)
8 8 8 5 3
Compton olaynda X n fotonu serbest elektronla
etkiletikten sonra salma as 60
0
oluyor.
o
Buna gre, fotonun dalga boyundaki deiim ka A dur?
o
( h/m
e
.c = 0,024 A ; Cos 60
0
= 0,5 )
A) 1,2 B) 0,12 C) 0,012
D) 0,0012 E) 0,00012
Compton olaynda dalga boyu olan bir foton, durmakta
olan elektronla etkiletiinde, dalga boyundaki deime
o
0,012 A oluyor.
Buna gre, salan fotonun ilk geli dorultusu ile yap-
t a ka derecedir?
o
( h/m
e
.c = 0,024 A )
A) 30
0
B) 37
0
C) 45
0
D) 53
0
E) 60
0
COMPTON OLAYI 1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Salan fotonla, salan elektronun enerjilerinin
toplam, gelen fotonun enerjisinden kktr.
Salan fotonla, salan elektronun momentum
vektrlerinin toplam, gelen fotonun momentum
vektrne eittir.
Salan fotonun hz, salan elektronun hzndan
byktr.
dalga boylu X n durmakta olan serbest elektrona
arpnca 2 dalga boylu olarak geri yansyor.
o
Buna gre, ka A dur?
o
( Compton dalga boyu = 0,024 A ; Cos 180
0
= -1 )
A) 0,012 B) 0,024 C) 0,12
D) 0,24 E) 0,048
dalga boylu X n durmakta olan serbest elektron ile
5
etkiletikten sonra dalga boylu foton olarak ekil-
3
deki gibi salyor.
Gelen fotonun enerjisi E olduuna gre, salan elek-
tronun enerjisi ka E olur?
2 2 3 3 4
A) B) C) D) E)
3 5 5 4 5
Compton olaynda durmakta olan serbest elektrona
o
dalga boyu = 0,024 A olan X n arptnda,

dalga boylu foton olarak ekildeki gibi salyor.

o
Buna gre,

ka A dur?
o
( h/m
e
.c = 0,024 A )
A) 0,024 B) 0,036 C) 0,048
D) 0,060 E) 0,072
dalga boylu foton
serbest haldeki bir elektron-
la Compton olay gerek-
letirdiinde

dalga
boyuyla ekildeki gibi
salyor.

Buna gre oran katr?

( Sin 37
0
= Cos 53
0
= 0,6 ; Sin 53
0
= Cos 37
0
= 0,8 )
5 5 4 3
A) B) C) D) E) 2
4 3 3 2
Compton olaynda bir foton bir elektronla etkiletiinde
enerjisinin %30 unu kaybediyor.
Gelen fotonun enerjisi E
g
, salann ki E
s
olduuna gre,
E
g
oran katr?
E
s
10 5 5 10 15
A) B) C) D) E)
7 4 3 3 4
Bir fotonla bir elektronun etkilemesiyle oluan
Compton salmas deneyinde gelen foton, enerjisinin
%40 n balangta durmakta olan elektrona aktarp
salmaya uruyor.
Bu olayda salan fotonun momentumu, gelen fotonun
momentumunun ka kat olur?
4 3 7 7 3
A) B) C) D) E)
5 10 10 5 5
53
0
37
0

Serbest
elektron

=0,024 A
arpma ncesi arpma sonras

dey
yatay
o
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Serbest
elektron

arpma ncesi arpma sonras

5
yatay

3
Serbest
elektron
2

arpma ncesi arpma sonras