Kmr

Zeynel ERGN * ZET:

Ocaklarndaki P a t l a m a l a r

1. GR Eskiden takmr ocaklarnda sadece metan gaznn patlamalara neden olduu inanc vard. Baz gazsz ocaklarda ana yollar kilometrelerce spren patlamalar grldkten sonra, kmr tozunun daha nemli bir faktr olduu kabul edimr oldu. Deiik iddet, hareket yn ve s tesir lerinden dolay patlamalarn nedenleri her zaman tesbit ediHemez. Bununla beraber btn patlamalarn kmr tozu vastasyla yayldn varsaymak dorudur. Hemen hemen btn oiddi patlamalar gaz larn birikmesi ve yammas veya patlamas yznden doar, fakat kmr tozu ile ge ni otorak yaylr. Bu eit patlamalar b yk zararlara neden olur. Patlamalarda alev hz ck yksektir. Ilk 120 metrede saniyede 850 metreyi bulur. Deneylerde saniyede 1800 metre hzla ha reket eden alevler tesbit ditmitr. Kmr tozu pat tama krnda alev sivri ulu olup ve bu u galeri! kesitinim merikeztne yakn bulunur. Zayf patlamalarda 30-35 metre uzar, btn atev boyuda 100 metreyi bulur. Kuvvetli patlamalarda u ktleir ve alev boyu 15 metreye kadar tosahr. Btn alev belirli bir nokta nnden 0,03-0,01 sani yede geer. Patlamalarda scatklklar deiiktir. 700 C6 den12 00Cye tatar deien scaklklar tesbit edSmtfr. Fakat teortk olaratk 2750 C scaklfk hesap tambur. Patlama kasrgasnda en nem M rol alev oynar. Scaklk tesiriyle alev sahas daima

Bugn, yeralt kmr ocaklarnda patlama larn kaynann gazlarn birikmesi ve yan mas veya patlamas olduu ve kmr tozu patlamas ile byk boyutlara ulat bi lenmektedir. Yazda ncelikle metan ve kmr tozu patlamalar, nedenleri ve patlamalar ko laylatran faktrler zeninde durulmu da ha sonra alnmas gerekfii nlemler ile demetanizasyonun (metandan temizleme) nasl uygulanaca anlatlmtr. Son blmde ise Zonguldak takmr, havzasnda metan drenaj almalar hak knda bilgi a'ktrlma'ktadr. ABSTRACT: Today, it is known that the source of exp losions In collieries Is the accumulation and ignition of gases or their explosion which Is brought to larger dimensions by following coal-dust explosion. In the paper, the methane and coal-dust explosious, their sources and the factors aiding the explosions ore firstly dealt, then, the necessary precautSons to be ta ken and Uie application of de - methanization technique are explained. The tast section of the paper covers the methane - dradnage system applied at the Hard - Goal deposits of Zonguldak district. * Maden Y. Mh, TK Pen ve Tetkik Kurulu yesi. 22

yksek basn merkezi halinde bulunur. Bylece bir taraftan alevin nndeki hava byk bir hzla ileriye doru itilirken, ya nan gazlarda geriye, -patlamann doduu yere doru yine hzla sevk edrtmi olur. Basn dalgasncn kuvveti nisbetinde nndeki oteimler Herl.tttKr. Hareket eden bu cisimler basm dalgasnn hzna uymayp alev datgasjnm gerisine dtkler) takdirde yanan gazlarla beraber geriye doru srklenir ve hatta doduu yere kadar gider. Patlamann bitmesi ve 'ierdeki scak gaz larn soumas le ierde bir vakum husu le gelir. zellikte hafflf otefrmler, eriye va kumdan dolay hcum eden havann basn c He patlamann ordinal noktasna kadar gider. Bu son cisimlerin hareket yn pattomanm meydana geldii noktaya kar ol duu iin, patlama yerinen tesbitinde bu husus genetikle dikkate alnabilir. 2. METAN (CH<) PATLAMASI Metan aadaki forml uyarnca yanar veya pallar: CH4+202-^ 8 N 2 = C0 2 +2HzO+ .8<N2 Metan ve hava karm yuikandak* formle gre ibeher mol tacm metana 2 mol hacrm oksijen veya 10 mol hacm hava d tnde patlama en kuvvetti ekilde oiur. Bu nedenle en iddetli patlamay meyda na getiren karm oram % 9,5 metan ile % 90,5 havadr. Metann hava liondeki patlayc mfctan % 5,4 te basta- % 14,5 te biter. Bu mktarn
CETVEL; 1

altnda ve stnde metan yanar. Metann yanmas da patlamas kadar tehtlkeH ola bileceini daima hatrda tutmak gerektir. Madencilikte METAN + HAVA karmna GRZU dentfr. Genel olarak grizunun tutu mas faktre tabidir. Bu faktrler: 1 Veter miktarda bir karrm, 2 Yeter miktarda br scaklk, 3 Yeter miktarda bir zaman. Bu faktr birbirini tamamlar. Bunlardan herhangi &\rm\ noksan olursa patlama ol maz. rnein elverili bir karm tutuma scaklna kadar sklabilir. Fakat, ksa zamanda tekrar tutuma sicaikligwiin art na soutukrea karm patlamaz. Bununla beraber ayet karm bir elektYk arkna maruz kalrsa derhal patlar. Zfcra elektrik arknn scakl ok yksek olduu iin zaman adeta ortadan kalkm otur. Metann tutumas ilcin alev kullanfdnda gecikme zaman 0,1 saniyedir. (Adi alev scakl 1000 C dir.) ayet daha az scaikIfk gsterilirse bu zaman daha cok olacak tr. Oetvel U farkl scaklklar iin gecikme zamann gsteriyor. Grizu patlamasnda patlayc maddeler (Di namitler) de byk rol oynar. Patlayc maddeler zeliklerine gre deiik uzunluik, sre ve scaklkta alev verirler. En az devamla en dk scaklk ve en ksa alev boyu veren patlayc maddeier en gven lileridir. Gazl ve tozlu kmr madenlerin-

Metann tutumasnda gecikme zaman

(Saniye)

Metan %
4 6 8
10 12

700 C 8.2
10.0 14.0

725 C 3.6 4.3 5.2 6.3 7.9

750 C 2.4 2.6 3.0 3.5 4.1

775 C 1.4 1.5 1.6

1.75 1.90

825 C

925 C

1025 C

0.62 0.67 0.72 0.77

0.21 0.25 0.26 0.27

0.07 0.08 0.09 0.09

23

de bu ip (Msaadeli) patlayc maddeler kullanlr. Ayak ve bacalarda yanl yaplan delme ve atelemeler en gvenli patlayc maddeleri GER TEPME ile tehlikeli yapa bilir. Geri tepmenin nlenebilmesi iin her evden evvel kmrde en az iki serbest yzey arifi ve potkalba olmaldr. Delikler genel olarak arndan potkabaa paralel delinmelf ve delik dibinden potkaba yzne oton diren (Dik a ite) sklma pay veya son dinamitten itjboren arn serbest yz ne olan direnten kk olmaldr. Bu usul lere haiz olmayan deliklere L DELK denir ve patlayc maddeden meydana ge len enerji kmr krmaktan dk s ener jisi geri tepme le dar kar. Bu s gri zuyu ve hatta (kmr tozunu rahatlkla tu tutu rabillr. Grlyorki delik az civar yksek scak lklara maruz kalabiliyor. zeJIilkle kmr tozu ve 'metan k olan yerlerde delik delme ve atelemenin ok byk nemi vardr. Patlayc gazlar ve hava belli oranlarda bel li zellikler gsterir. Metann hava ile mey dana getirdii patlayc karmlar ekil : 1, Ooward geni olarak bilinen diyag ramla aklanabilir. Diyagramda patlayc atmosfer (Metan + Hava karm = Grizu) tersine evrilmi gen bir sahada yer alyor. genin ta ban LL noktalan arasnda uzanr. Bu noktalar en alak ve en yksek patlama snrlarn tekil eder. Diyagram balca be sahaya ayrlmtr. Bu sahalar : A Patlama zellii olan saha, B Hava ilvesiyle patlayc olabilir saha, C Hava azaltld yahut metan -ilve edildiinde .patlayc olan saha .(em niyet lambasnn normal yanma saha s), D Fazla miktarda tesirsiz gaz (N-Azot) bulunduu iin patlayc karm hi bir suretle meydana gelmiyen ntr terkipii saha, 24

E Metan ve hava bu n'isbetlorde asla karsn meydana getiremezler. Grlyork* diyagramda en tehlikeli saha lar A. B ve C sahalardr. A sahas bilindii gibi her an patlamaya ha zrdr. C barajla havas kapatlan bir yangm sahas olarak dnlebilir. Saha ka patldktan sonra yanmay devam ettirecek miktarda oksijen ve metann oalmas (Bu arada hidrojen ve karbon monoksrte te ekkl eder) kapatlm sahada patlayc bir atmosfer yeni A sahasn husule ge tirebilir. Bununla beraber yanma olaynn devam ile oksijen mitotan azalrken kar bon dtaksit ve azot gibi iki tesirsiz gazn birikimi ykselir ve bylece yangn sahas atmosferi patlamyon bir yne, B saha sna giitmii olur. B sahas ise uzun za man kapal braklm br yangm sahasna benzetilebilir. Alrken byk nem veril meli zira taze hava ilvesiyle patlayc ka rma sahasma yani A sahasna gidile bilir. Su buhar, karbon diokslt ve azot gibi te sirsiz (molekller grizu patlamasn zorla trr, fakat azot aksit.oksij'en, hidrojen ve karbon monksit gibi tesirli (yanc) mole kllerde kolaylatrr. Bu nedenle patlayc maddelerin seiminde bu hususlara nem verilmelidir. 3. KMR TOZU PATLAMASI

Kmr tozu patlamas iin, her. eyden ev vel patlama zellii olan yeter maktanda kmr tozu bulut gibi havaya kalkm ol maldr. Sonra bu toz bulutu elverili bir tututurucu kaynaa imanz kalmaldr. Tu tumadan sonra meydana gelen basn dalgalar yardmyle alevin nnde devam l olarak havaya kalkan toz ymiariyle patlama yaylr. Yava ve zayf patlamalarda yolun merke zinde oksijen miktar % 2 veya % 3' ka dar derken, % 10 : 12 karbon dioksft ve hatr saylr miktarda karbon monokit ile ak miktarda distiloyon rnleri mey dana gelir.

ekil 1. Grizu patlama diyagram.

Hzl ve iddetli patlamalarda (ikamr tozu kuru se bu tip patlamalar olur) oksijen mFktan % 1 den d aa debilir ve % 4 hatta dona fazla karbon monokst teekkl ed^lbiPrr, Balangta husul gelen karbon dioksit olduka scalk karbonla redOtosfiyu"na urayarak karbon monksit husule ge tirir. Kmr tozu tanecikleri yksek s karsnda dlstldsyona urar, ak miktarda metan ve hidrojen teekkl eder. Bu tip

patlatmalarda dier hidrokarbonlarda dik kate deer miktarlarda bulunmutur. ayet slak ve rutubetli kmr toztarda patlama sahasna girerse su gaz husule gelir ve netice olarak byk miktarda kar bon monokatt ve hidrojen oluur. Alev gectiikton sonra k'myevl reaksiyonlar durur. Etraftan gelen taze hava. patlama sahasndaki gaz terkiplerini tamamen de25

itrtr. Ayrca kmr ve mevcut kalmsa kmr tozlarnda baz gazlar absorbe der. ayet kmr kdk'a elverili se kmr tozu patlamalarnaan sonra kkkm k mr tanecikleri bulunabilir. 3.1. Kmr Tozunun Patlamasna Neden Olan Kaynaklar: a) Meton-Hava (Grizu) Patlamalarndan oluan ok ve alevler,

paralar kkl orannda ok aktif rol oynarlar. 3.2.3. Tozun Byk Miktarda Uucu Mad de Tamas Uucu maddeler, kuru kmr tozlarnn kapal yerde 900 C srtrlmasyle aa kan gazlardr. Miktar: Antrasitlerde Tbkmrlerlnde Linyitlerde % 410, % 1045, % 45-55 tir.

b) Pattayc maddelerden oluan ok ve alevler (zelikte lumlaon geri tep mesi), c) Tozlu atmosferdeki elektrik hat vekablotarmdan oluan ariklar. Bu kaynak lann neden oldtiKIar patlamalar u tedbirlerin alrrmasyle nlenir. Grizu patlamalarnm nlenmesi, Emniyetli patlayc madde kullanlmas, Elektrik hat ve kablolarn tam emniyete alnmas, Yukardafci tedbirlere ek olarak patlama y zorlatnmafk ve sirayetimi nlemek iin tas tozu kullanlmas ve sulama ya plmas, 3.2. Kmr Tozu Patlamasn Kolaylat ran Faktrler 3.2.1. Byk Miktarda Kmr Tozlar: Kimya kanunlarna gre normal koullar al mda (QC ve 1 Atmosfer basnta) 1 Kg. kmrn tamamen yanabilmesi iin 8.3 3 m havaya gerek vardr. Buna gre pat layc tansm olabilmesi iin 120 gram k mr tozu 1 m3 hava iin yeterli olmaktadr. Bu m'iiktar havaya nazaran arlikca % 9. hfaormca % 0.01 orannda olacaktr. Bunun la beraber deneylerde 200 mesh'ten ufak tozlarn en alak patlama snrr 1 m3 bana 32 - 80 gtnm olduu grlmtr. Bu miktar havaya nazaran arlka %A, hacjmca % 0.004 orannda bulunuyor. 3.2.2. Kmr Tozunun Para Bykl 20 mesti (850 mikron) ten 'iri tozlar en der olaraik patlamalara girer; fakat kk 26

Genel kural olarak, fazla uucu maddeyi tayan kmr tozu dana kolay tutuur. Bu nedenle antrasit tozu oik glkle tu tuur. Keza ok kk taneli olan toz, iri taneli tozlara oranla daha tehfikelldfr. Zi ra 'nce taneli tozlar kolayca bulut gibi ha vaya serpilir. Bu tozlar ok iddetti patla malar meydana getirirler. Uucu maddenn btn yanc maddeye oran 0.12 i geen kmr tozlan patlayc dr. Uucu, yanc [yanabilir) oran u eit likte aklanabilir. Uucu - Yanc Oran = Uucu Madde Uucu Madde + Sabit Karbon rnein % 37 uucu madde ve % 54,6 sor bit karbon ieren yksek gazl bir kmr iin oran : 37 =0.404 : 37+54.6 Keza % 17.6 uucu madde ve % 72.8 sa bit karbon tayan en az gazl bir tak mr iin oran : 17.6 17.6+72.8 =0.195 olur.

Griyorkl takmrlerinin uucu - yanc oran dalma 0.12 nin zerindedir. Bu ne denle btn takmr tozlan patlaycdr. Ve uucu maddesi orannda patlamalar iddetli olacaktr (ekil :2). 3.2.4. Metan Varl Metan varl patlama yzdesinin ok al tnda bile olsa kmr tozu patkrmasmt id-

ekil 2. Kmrdeki uucu maddenin patlamadaki rol.

detlendirir. Bu gerek zelikle gazl ocak larda nemle dNckote almamaldr. aki!: 3 patlamalorda metan Ne kmr tozunun yakn ilikilermi gsteriyor. 4. PATLAMALARIN NLENMES

metan miktarn % Ve drmek ok g hatta olanakszdr. Bu durum karsnda yaplacak tek 'metan drenajna gtmektir. Metan drenaj iin deiik usuller mevcut tur: Cok derin omyan damarlardan d ardan yaplan sondajlarla metan alna bilir. Fakat genellikle metan drenaj yer al tnda kurulacak metan drenaj sistemi ve ebekesiyle yap&r. Yer stne alman me tan yakt olarak ayrca deerlendirilebilir. Baz madenlerde metandan kmrden elde 27

4.1. Metan Kontrol Gazl ocaklarda ak iyi bir havotandma sistemine ger&k vardr. Bir ck maden ka mintan % 1 den fazla metan iinde al may yasak ediyor. Fazla gazl ocaktarda btn olanaklara ramen havalandrma ile

edilen kazantan fazla kazan temfln edi liyor. 4.2. Lm Atma Teknii Hibir zaman unutulmamaldr ki maden komnnde emniyetli patlayrc madde kul lanlr. Bunumla beraber ayet msaadeli patlayc maddenin emniyet bakmndan randmanmda kuku varsa Cardox, Hydrox veya Airtbraker gibi gvenle kmr kazsmda kullanlan maddeJer kullanlmal. 28

Bunlarn grizuyu tututurma olasl ih mal edilebilir kadar azdr. Geri tepmelere asla olanak verilmemeli. Ayak ve bacalarda potkalbaca dikkat edil meli, keza delik deime doldurma ve sk 1 lama ilgili mevzuata uygun ve gven !!^ kimseler tarafndan yaprimaldr. 4.3. Elektrik Gazl ve tozlu yerlerde kullanlan elektrik

tesisatnda patlamalara neden olabilecek rtc, erare ve benzeni herhangi bir ey meydana gelmemelidir. Btn elektrikli tesisat mutlaka emniyetti olmaldr. al mas esnasnda ark ve erare meydana getirebilen tesisat ve aletler anti-grizat olmaldr. 4.4. Kmr Tozu Kaynaklar ve Kontrol Kmr tozu kaynaklar 'madenciierce iyi biIrnir. Toz hzl nakliyattan, kmr kesiciler den sallantl oluklardan, yklenmelerden, loum atmalardan ve benzeri almalardan meydana gelir. Kolayca dalabilen tozlar, zellikle ba ve dz kntlar zeri ne konan tozlar ok tehlvkeflidir ancak, ooak tozlar % 35'ten dk yanc 'madde tarsa bu tozlar pratikte patlamaz kabul edilir. Yeralt toz kaynaklarnn tesbit edilmesi zorunludur. ayet 'bir alma toz retiyor sa ana kaynak, tozu datyorsa tali kay nak iaraik isimlendirilir. Bu duruma gre toz kaynaklar genel ola rak u ekilde sralanabilir: alma Esas Kaynak Tali Kaynak

b) Toz yapan ara ve gerelerin yete rince azaltlmas. Temizleme: a) Birikmi tozlarn temizlenmesi b) Toz toplayclarla havann temizlen mesi, Bastrma : a) Havaya kalkm tozun su ile bastrl mas, b) Kazdan evvel su veya buhar enjek siyonu, c) Kimyevi maddelerle yere nen tozla rn zararsz hale getirilmesi. Uzaklatrma : a) Sayl miktarda veya vardiyada la* m atma, b) Yardmc emici havalandrma sis temler] kullanma. Hafifletme (younluu dnme, sulan drma) : a) Yardsmc havalandrma ile toz yo unluunun drlmesi, b) Ana havatondnma ile toz younlu unun drlmesi, c) Yere konan yanc tozlarn ta tozu tozu ile kartrlma!. Prof. Hartman ise iletmecilikte toz husu le gelen yerleri ve alnmas gereken tedbr leri u ekilde zetliyor: Lm atma : Asgari miktarda ve belirli zamanlarda lam atma, yardmc hava landrma, hava su isketeleri, ateleme den evvel ve sonra sulama, Transfer noktas ve kelebeleni: Su ve hava - su fisketeleri toz toplayclar, Patkapa kme: Potkaba alet ve roakinas zerine su fisketeleri, ve toz top layclar, Delik delme: Su, kpk veya toz maklnolar, keskin ulu burgularn kul lanlmas ve optimum alma artlar. 29

Lm Atma Kaz Kelebe srme Delik Delme Ykleme Tumba Bant transferi Naktfr/at Geri tepen laum Tamir - Tarama

+ + +
0 0 0 0

+
0

+ +

{-) Orta (0) Az (hmal ed'i lebi Ur.) Yeralt toz kontrol iin bir ok yntemler mevcuttur. Bunlarn baioalar: nleme: a) alma yntemlerinin yeniletiril mesi veya dzeltilmesi,

(+) Cok

 Ykleme, kaydrma ve devaml kaz. Arn sulanmas, su ftekoteleri, toz topla yclar, Tumba : Su ve hava^su ftaketetert, toz toplayclar, kimyevi lemler. Nakliyat: Su faketeleri, periyodik te-. nitelemeler, 'kimyevi ilemler. Toz kontrolnde ana 'kural, tozun hava iinde yanc duruma geJmesfoi nJemektir. Btn gayretler tozun bu merhaleye gelmesinden evvel yaplmaldr. Toz kon trolnde en basit ve uouz netice ancak bu ekilde salanr. Kat parcaciklar ha vada yanar duruma geldikten sonra kon trol daha ok zor ve pahaldr. Yardmc ve a-na havalandrma havadaki tozlarn sulandrma veya temizlenmesfode rol oynar. Bu haki anaforlu durumun ya tn hnamas iin asgari hava hznn tesbiti zorunludur. Bu jkritk hz ekseri hallerde 3 -10 m/dak.drr. Fakat arlarda tozun s rklenmesi iin hi ofonazsa 15-30 m/dak. hz olmaldr. Azami hz ise raihatlk ve eko nomik koullara gre tanzim edilir. Ana hava yollarnda hz geneHkle 350 m/dak. dan azdr. Zira yksek hzlar sinmi toz lar havaya kaldrr. Bununla beraber a lma yerlerinde hava hz 100 -135 m/daJk. olarak ksttanmstr. 4.4.1. Tozlarn Sulama te nlenmesi eitli su fisketeleri kullanlr. Basnl su borular yol boyunca yerletirilir ve gere ken yerlere su pskrtme gereleri konu lur. Havaya katkm patlayc tozun bast rlmas cidden ok gtr. Bu i iin ortala ma olarak 60 mikron boyutundaki sis dam lac ok randmanldr. Bu boyutun te min* su veya su - hava fskiyelerinde kul lanlan balk veya memelerin tipine ba ldr. Sulamann baz zararl ynleri de var dr. Bunlardan bazlar: a) Ocak havas fazla rutubetli olur. b) Baz ocaklarda su tavan, taban ve 30

yanlara tesir eder kabarmalara ve bozulmalara neden olur. c) Yrmek ve nakliyat iin ocak arzu edilmiyecek derecede amurlu ve kay gan olabilir. d) Scak ocaklarda su buhar meydana gelir. Byle atmosferde iilerin a lma gl vardr. e) Souk yerlerde donma husule gelebilir. 4.2.2. Su Enjeksiyonu Bu metot kaz esnasnda toz husule gel mesini nler. Arnn 7 il 20 metre ilerisi ne alan deliklere basnl su enjekte edi lir. zel kpk ve buhar sudan daha te sirli fakat pahalldr. Basn altndaki su zellikle atlak ve krklar boyunca da mara tesir eder. Deneyler % 70 - 90 tehlikeli tozun kmr deki atlak ve krklardan dolay meyda na geldiini gstermitir. Yksek basnl su, atlak ve krklara tesir ederek sla tacandan doal olarak tozlanma nlen mi olur. Tozun azalmasiyle grme tesiri ve etraf tetkik olana artacandan a lmalardaki gven ve randmann arta ca normaldir. Su enjeksiyonu kmrde bir geveme husule getireceinden kaz ii daha rahat olur ve daha az patlayc madde kullanlm olur. 4.43. Ocaklarda Ta Tozu Kullanlmas Ta tozu kmr tozu patlamalarnn n lenmesinde kullanlr. Ta tozunun bu nemli rol s afesorbe edilmesinden ile ri gelir. Isnn absorbesiyle alev scakl der ve patlamann yaylmas nlen mi olur, yleki; a) Ta tozu tanecikleri sy dorudan do ruya scak gazlardan alr. b) Ta tozu tanecikleri alevin radyasyo nundan dolay kmr tozu tanecikle riyle temasa gelerek sy alrlar. c) ayet ta tozu bnye suyu tayorsa, suyun buharlamasiyle scaklk absorbe olunur. Ayrca meydana gelen su

Sekil 4. Kmr tozu ebad - inert madde miktannn patlamaya tesiri. buhar alev zerinde sndrc tesir yapar. yi dalafoilen ta tozu scak gazlarla kolay temasa geeceinden te sirlidir. Takmr ocaklarnda btn ak yer lere, annlara 10'metre kalncaya kadar ta tozu serpilir. Islak yerler hri btn ak yerlerin tavan, taban ve yanlarna toz serpilmelidir. Ve miktar % 65 ten aa olmamaldr. Issz ve hava dn n yollarna ta tozu 25 Kg. hk kmeler halinde zikzak brakhr. Ayrca tavana aslm ve basn tesiriyle derhal devrilen raflarn zerine de ta tozu konulur. Havada metan varsa her % O.l metan iin ta tozu miktar % 65 den sonra % 1 ora nnda oaltlr. 4.43.1. Ta Tozunun zellikleri:

a) Beyaz renkli olmas, zira beyaz renk 31

yeralt aydnlatlmasna yardm ede cei gibi, tozlanmayan sahalarn da rahat grlmesine olanak verir. b) Kolayca tlbir maddeden olmal ve rahata datlaibilmelidir. c) Yksek zgl sya ve ihafif zgl ar la sahip olmal. Yksek zgl sya sahip bir toz byk miktarda s absorbe edecei manasna gelir. Keza hafif zgl arl olan tozda kolayca ha vaya kalkabilir. d) Ta tozu % 5 ten fazla yam maddeyi ve % 5 ten fazla kuvars veya serbest silis tamamaldr. Silisli tozlar tldnde keli paracklar verirler. Bu paralar akcierde silikoz husule getirebilirler. e) Btn toz 20 mesh elekten ve tozun % 60'dan 200 mesh elekten gemeli dir. Toz havadan nem almamal ve bylece zelliklerini kuru imi gibi saklamahdr. 4.43.2. Ta Tozunun Ham Maddeleri: Ta tozunun zelikleri gz nnde tutul duunda en iyi ham maddenin kalker, jips ve tuz olduu anlalmtr. Kalker (Ca CO3) ve jips (Ca C0 4 . 2H2O) tozlar patlamay nleyici mkemmel toz lardr. erii kil olan ist (A2O3 Si 0 2 . 2H2O) ancak jipsin yars kadar tesirlidir. Tuz (Na Cl) 10 - 20 defa istten daha iyi dir. Ancak tuz dier maddelere nazaran pahaldr (ekil : 4). 4.43.3. Ta Tozunun Hesaplanmas : htiya duyulan ta tozu miktar iki ana faktre tabidir. a Ocak genilii ve ocan toz miktar, bOcak tozundaki yam madde miktar. Genel tarm raber basit olarak yeralt yollarnda toz mik tahmin etmek gtr. Bununla be ta tozunun hesaplanmas iin u forml kullanlr.

Q=Ocak tozuna ilve edilecek ta tozu miktar. Kg. olarak. i C=Ocak tozundaki yam madde miktar, Kg. olarak, P=Ocak tozundaki yanc maddenin ta tozu kullanlmasyle drlmesi arzu edilen % de, L=Yanma, kuruma v.b. nedenlerden do lay ta tozu kayplar, % olarak. rnek : Analiz neticesi bir ocak tozunun aadaki nitelikleri tam olduu grl sn. Rutubet Yanc madde Kl : : : % 4.0 % 59.5 % 36.6

Ve ocak tozunun yam - madde miktar % 30a drlmek isteniyorsa 1 Kg. ocak tozuna ilve edilmesi gereken ta tozu ka Kg. olmaldr. (Ta tozunun kayplar, % S.7 dir). .. C-P 59.5-30.0 ,__ n o z u m :nQ = = =1.39 Kg P-L 30.0- 8.7 ayet ta tozu kayplar olmasayd gerek li ta tozu :

Q= z L =
P olacakt.

59

- 5 - 3 0 0 =0.98 Kg.
30.0

Ta tozu serpilmesi el ile veya mokan ik vastalarla bu ii bilen tecrbeli ve gve nilir zeki kimseler tarafndan yaplr. Biriken tozlarn temizlenmesi: Biriken ocak tozlarnn periodik olarak temizlen mesi zorunluu vardr. Bu temizleme ii ta tozu serpilmeden asla yaplmamaldr. Aksi halde tehlikeli tozlar ocan bir ta rafndan dier tarafna hava ceryannda srklenebilir. Ayrca tabandaki tozlarn tavan ve yanlara transferi ile tehlikeli du rumlar yaratlm olur. Tozlarn temizlenmesinde yaplacak en iyi ekil mmkn olduu kadar kap, perde v.b. eylerle hava miktar ve hznn azalt mak olmaldr. kinci ve en mhim ibir

32

hususta, toz temizleme ii en az insan bulunan bir vardiyada yaplmaldr. 5. OCAKLARI METANDAN TEMZLE ME (Demetanizasyon) Kmr damarlar metan depolardr. Me tan adsorfoe edilmi olarak saklarlar. Galeri ve retim panolarnda metan, arnlardan (alnlardan) yava bir ekilde a a kar. Ocaklarda retim yerlerinin art mas ile buralara serbest olarak gelen metan miktan da artar. Deneylerden, ocaklardaki gaz miktan e yeni retim panolarnda aa kan me tan miktan ve akn hz sadece yatam tabii koullarna deil, nemli derecede yaplan retimin temposuna da bal oldu u anlalmtr. Aynca unutmamak gerekirki tektonik arza boluklar metan yryleri iin rahat bir yol tekil eder ler. Kmr ocaklarnda metanla ura iki yntemle yaplr : Pasif yntem ve aktif yntem. 5.1. Pasif Yntem: Bu yntem dafaa ok eski ve az gazl veya stalbdl gazl olan ocaklar le metann yeni kendini gstermeye balad ocaklarda uygulanr. Buradaki ura prensip ola rak havalandrma yolu ile yaplr. Yani metan miktarna oranla hava miktan ar trlr. Bu yntemle allrken i yeri alak ba sn sahasdr. Tabakalardan buraya de vaml gaz ak olur. Akn hz birikinti nin doal koullarna ve aspiratrn et kinliine baldr. Bu nedenle pratik ola rak gaz miktarnn ayarlanmasna olanak yoktur. 5.2. Aktif Yntem: ok gazl ocaklarda uygulanr. Genel pren sip iletme sahasna metan gaznn ak n nlemektir. Bu nedenle alma pano sunun uzanda tabakalar ierisinde ba sn merkezleri tekil edilir. Bu suretle istenilen yne metann akna olanak salanm olur.

Eskiden srlm, allmayan veya terk edilmi bacalarn azna yangn barajla rnda olduu gibi salam beton barajlar yaplarak gazn bu barajlarn gerisinde toplanmas da aktif bir yntemdir. Gazm baraj gerisinde toplama ileminde dikkat edilecek husus; gaz karmnn gazm pat lama yzdesinin zerinde tutulmasdr. Birikim nedeniyle gaz basnc dar ba sntan yksek olacaktr. Bylece baraja yerletirilmi bulunan gaz borusu e ba raj gerisindeki metan ocak havasna kanmadan dan alnabilir. Gerek teknoloji bakmndan ve gerekse retim bakmndan retim katlarnn me tandan temizlenmesi, baka bir deyimle aktif yntem iki ekilde yaplr. a) ncelikle metandan temizleme, b) Devaml metandan temizleme, (Metan Drenaj) 5.2.1. ncelikle Metandan Temizleme : Damarn retimi ve retim yntemi dik kate alnmakszn yaplan br damar ii hazrldr. Ocakta bir kat hazrlanrken o katta bu lunan damarlardan fazla metan tayan damarlarda retim yntemine ve sras na baklmakszn damar ii yollan sr lr ve srlen bu yollardan o katn jeolo jik koullarma ve edinilmi tecrbelere dayanarak tavan ve taban talarna yap lacak sondajlarla katn metandan temiz lenmesine gidilir. Daha sonra retim yn teminin gerekli kld esasa uygun olarak dier damarlarda damar ii hazrhk ve retimine ynelinir. Bu yntemde nemli olan husus, btn kmr damarlarnda geni bir metan ak m ebekesi kurularak, metan gazm termine eden retim devresinden nce top lamaktr. ncelikle metandan temizleme e; a) Yeni srlecek tabanlarn hazrlk i lerinin herhangi bir gle urama dan yaplabilmesi iin alma pano33

larma girilmeden nce panolarn gaz dan temizlenmi olmalar salanr, b) Damardaki doal gaz basncnn yara taca alma anndaki ani degaj ve patlamalar nlenmi olur. 52.2. Devaml (Metandan Temizleme (Me tan Drenaj) Bu yntem esas itibariyle, retim pano larnda almalar sonucu tabakalardaki oturmalar ve basmlann deimesinden dolay byk bir metan ak meydana gel dii takdirde uygulanr. Metan drenaj uy gulayan lkelerde, elde edilen tecrbelere gre metan gaz k beher retilen ton kmr bana 15 M*'i getikten sonra de vaml metandan temizleme yntemi-metan drenej uygulanmaldr. Daha ak bir deyimle gaz miktar -15 M 3 /tn kmrden fazla olursa gazlarn metan drenaj ile alnmas havalandrma yolu ile alnmasn dan ok daha ucuz ve gvenli olmaktadr. Metan drenaj iin srlen yollar, yollar da yaplan sondaj delikleri ve bu delik lere bal boru tesisatiyie bir metan gaz ak ebekesi kurulmu olmaldr. Bu ebe&e ocak havasndan tamamen izole edi lir. ebekedeki metan akm metandan temizleme istasyonu yardm ile temin edilen dk basnla salanr. Metan drenaj sistemi; yeralt (ekil 5, sondajla yaplan gaz delikleri, gaz borula r ve gaz deliklerini gaz borularna bala yan dzen) ve yer st (ekil 6, emici tu lumbalar ve tesisteki koruyucu ve kontrol cihazlar) tesislerinden oluur. 6. ZONGULDAK TAKMR HAVZASINDA METAN DRENAJI ALIMALARI Takmr Havzasnn devletletirilme sinden sonra zellikle 1942 ylndan itiba ren metan ve kmr tozu patlamalarmda eren geni istatistiki bilgilere yer veril mitir. 1942-1976 yllar dahil 35 yllk dnemde Havzada 30 defa patlama olmu, ve pat lamalarda 315 kii lm 392 kii de yara 34

lanmtr. Baka bir deyimle ortalama ola rak ylda bir patlama olmu ve her patla mada 9 kii lm, 12 kii de yaralanm tr. Bu 35 yllk dnemde Havzada 212 mil yon ton tuvnan kmr retilmi ve bu kmrden 132 milyon ton satlabilir k mr elde edilmitir. retilmi tuvenan kmrle patlamalar arasnda bir balant kurulmaya alld nda; Takmr Havzasnda 1 milyon ton kmre isabet eden yalnz patlamalar sonucu lml kaza oram 1.48 olduu g rlmektedir. Kaldki 1 milyon tona isabet eden lml kaza oran, tm lml ka zalar dahil A.B-D. de 0.61, ngiltere'de 0.57 ve Ortak Pazar lkelerinde 1.00 olmutur. Polonya'da bu orann 0.67 civarnda oldu u iddia edilmektedir. Btn yaral kaza oram ise (3 gne kadar istirahat alm olanlar hari) AJ3.D. de 22.65, ngiltere'de 495.44 olarak hesaplanmtr. (A.B.D., n giltere, Ortak Pazar lkeleri ve Polonya' ya ait rnekler 1970 ve 1973 yllarna ait tir). Takmr Havzasnda 35 yllk dnemde tm kazalarda 2651 kii lm ve 227472 kii de yaralanmtr. 1 rndiyon ton tuve nan kmre isabet eden lml kaza ora n 12.50, yaral oram ise 1072.98 dr. Kaza larn en az olduu 1976 ylnda ise lm l kaza oran 6.20, yaral kaza oram 729,40 olmutur. Bu sonulara gre Takmr Havza snda yalnz patlamalar nedeniyle meyda na gelmi lml kaza oran 1.48 says A.B.D. nin tm lml kaza oranndan 2.42, ngtere'den 2.59, Ortak Pazar lke lerinden 1.48 ve Polonyadan 2.20 defa da ha fazla olduu anlalmaktadr. te bu nedenlerle Zonguldak Takmr Havzasnda metan drenaj ile ilgi ilk cid di almalara 1973 ylnda balanmtr. Uygulamaya Kozlu retim Blgesinde ku rulan yerst emici tulumba tesisleri, ku yu ii ve ocaa denen boru ebekesiyle geilmitir, tl'k uygulama ad geen blge nin tncirharman Blmnde360/22823

ekil 5. Yeralt.metan drenaj tesisi.

ile 425/22925 ve 360 ile 425/22805 kotlar arasay daman panolarnda yapl m ve olumlu sonular vermitir. (*) Bu olumlu sonutan sonra ebekenin tm

oca kapsayacak bir biimde geniletil mesi iin almalar yaplmakta olduu anlalmtr.

(*) ngiliz Teknik Yardm, ODA. Teknik Maviri Sayn W. BARRET 1973 1974 yllarnda Takmr Havzasnda metan drenaj uygulamasnda alm ve baar salamtr. 35

7. SONU G'vri blmnde belirtildii zere hemen hemen btn patlamalar gazlarm birikme si ve yanmas veya patlamas yznden doar ve kmr tozu patlamas ile geni olarak yaylr. Buradaki gaz METAN'dr. Metan kmr leme srasnda oluur ve damar 'iinde ve civarnda kalr. Dier bir deyimle k : mr damarlar metan depolardr. Hazrlk ve retimi almalar nedeniyle damarlarda oluturulan boluklara metan ak salanm olur. Btn sorun gelen metan havalandrma ile zararsz bir ekil de alma yerinden darya kartmak tadr. Ne varki havalandrma ile metan'n uzaklatrlmas bir lye kadar yaplr.

Bundan sonra havalandrma yntem ve tesisleri yksek metan gelirini karlaya maz olur. Byle bir i yerinde alma gvenlii; (a) metan geliri azalncaya kadar uzun bir sre, (haftalarca, aylarca) almay durdurmakla veya (b) dematonizasyon uy gulamakla temin edilebilir. Kmr reten iteri lkelerde devaml ve gvenli retimin demetanizasyon ile sa lanaca kans yerlemi bulunmaktadr. Konu Zonguldak Takmr Havzas iin de beniiosenmitir. Bu nedenle pilot bl ge olarak seiien Koziu ocaklarnda me tan drenajl uygulamasna gidilmi ve ba arl sonular alnmtr.

Bibliyografik Tantm: 1Ayral, K., : Zonguldak Kozlu Blge sinde meydana geten gaz ve kmr pskrtme olaylar. Trikye Maden cilik Bilimsel ve Teknik 5. Kongresi T.M.M.O. B. Maden Mhendisleri Odas Yayn 1977. 2 Ookun, M.,: Zonguldak Kmr Havs Kozlu Blgesinde yaplan Metan Drenaj almalar ve alman sonu lar, Trkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik 5. Kongresi. T.M.M.O.B., Ma den Mhendisleri Odas Yayn 1977. 3 Dndar, M., Ayral, K Cokun, M..: Zonguldak kmr havzasnda kendi liinden yanabilen damarlarda aln mas gerekli tedbirler ve mcadele yntemleri. Trkiye Madencilik Bi limsel ve Tekniik 5. Kongresi, T.M.M. OJB., Maden Mhendisleri Odas Ya yn. 1977. 4 Crgin, Z., Goal Mine Rres and Exp losions, Thesis for the degres of M.S., M.G.E., University of Utah, Ju ne 1964.

5 Erylmaz, A., Polonya, Almanya ve ngiltere kmr ocaklarnda teknik gezi notlan. 1975 6 Gyaaler, T., stnkol. ., : Ocak havasnn etd, gaz ve kmr tozu patlamalar, ani metan pskrme leri. Trkiye Madencilik BHImsel ve Teknik 5. Kongresi. T.M.M.O.B. Ma den Mhendisleri Odas Yay m 1977. 7 Hartman, L J., : Mine ventitattan and Air Conditioning. 1961. 8 Kopex : E.K.. Kozlu Ocaklarnda Demetanizasyon Etd, 1970 9 T.C. Resm Gazete : Metan Drenaj Ynetmelii Resmi Gazete Say: 15482, Gn 28 Ocak 1976 10 PAUL WEIR COMPANY,: Recommen ded Courses of Action to Improve Production and Efficiency of E.K.. Mines, 1975. 11Willson, J. E.: Fires and Explosions, Mg. Eng. 118, Additional Notes, M. G.E., University of Utah. 12 E.K.. Messesesi,: Yllk statistik leri, Zonguldak. 37