Biseri kulture

Nataa Jovanovi RAANSKI UVARI MIROSLAVLJEVOG JEVAELJA

Na sat vremena hoda od Bajine Bate, prema velikom i naglom zaokretu reke Drine, pored rece Rae, na ograncima planine Tare, nalazi se manastir Hristovog Vaznesenja, poznatiji kao manastir Raa. Manastir je zadubina srpskog kralja Dragutina i podignut je 1276. godine. Pisani tragovi su vrlo oskudni, ali to ne treba da udi, s obzirom da je manastir iveo u vreme dramatinih istorijskih mena. Stefan Dragutin Nemanji je bio jako poboan (preobraao je jeretike u hriansku veru i krstio ih). Pretpostavlja se da je njegov strah od jeresi, naroito od bogumila koji su se irili Bosnom, uticao da u delovima prema Bosni, podie manastire, a jedan od njih je i manastir Raa. Iako je bogomolja u Rai bila udaljena od glavnih komunikacija i sredita srpske drave, ona je predstavljala centar duhovne kulture Dragutinove drave u to vreme. U vreme najveeg uspona manastira Raa, u njemu je ivelo oko 300 monaha. Nadahnuti tradicijom i duhovnou, monasi intezivno rade na irenju pismenosti i kulture. Manastirski prihodi su doprineli irenju imanja, a prikupljene su i razne dragocenosti. Delei sudbinu naroda, manastir je opusteo tokom velike seobe Srba pod Arsenijem III arnojeviem 1690. godine, kada su ga Turci spalili. Prelaskom preko Dunava i Save u Ugarsku, kalueri su poneli i crkvene relikvije u elji da ih sauvaju za neko bolje vreme. To se nije dogodilo. Vie od sto godina, Raa je bila samo ruevina. Relikvije su, u seobama rasute po manastirima Kruedolske odnosno Karolovake mitropolije. Do obnove manastira dolazi tek 1795. godine. Iz tek obnovljenog manastira Tronoe dolaze tri jermonaha Melentije, Isaija i Josif da udahnu ivot jo jednoj Dragutinovoj zadubini. Zahvaljujui pomoi seljana za samo godinu dana, na mestu starog manastira, podignuta je nova crkva. Manastirski kompleks je u potpunosti dovren uz velike finansijske probleme do 1799. godine, kada pada i povratak janiara u Beogradski paaluk. Hram poinje opasivanje masivnim zidovima kako bi zatitio narod od jo jedne najezde Turaka. Hadi Melentije Stefanovi, potonji Sokolski vojvoda, dobio je in arhimandrita i pravo da Rau obnovi i uredi na svoj nain. Posle crkve, za kratko vreme, podignuti su i obnovljeni i drugi manastirski objekti: konak, zvonara, ekonomski objekti i sve drugo to je potrebno da se ponovo razvije manastirski ivot. Poziv Karaora na podizanje ustanka bratija manastira na elu sa Hadi Melentijem oduevljeno prihvata. Graevinski napori su usmereni na ojaavanje odbrane manastira. Meutim, slom I srpskog ustanka, znaio je ponovo i slom manastira oktobra 1813. godine, manastir je spaljen i deo manastirske bratije pobijen. Hadi Melentije Stefanovi, arhimandrit manastira Rae, koji se posle pada Karaoreve Srbije, nalazio u manastirima fruke Gore, paljivo je pratio pripreme knezova Sokolske nahije za obnovu manastira. Odobravao je njihove

predloge, graditeljske podhvate i inicijative, da bi i sam krenuo u obnovu manastira. U Beogradu se sastaje sa knezom Miloem Obrenoviem i od njega uspeva da izdejstvuje oslobaanje od poreza Raane zbog izgradnje manastira. On, na alost, nije doekao da vidi obnovljeni manastir. Preminuo je 1824. godine u manastiru Rai i tu je sahranjen, kasnije je Maksim Mileti arhimandrit preselio Hadi Melentijeve moti u portu manastira. Sto godina kasnije na crkvu je postavljen velianstven spomen Hadi Melentiju, a njegovoj seni se pridruio i spomen na 408 boraca poginulih u ratovima od 1912-1918. U jesen 1826. godine privedeni su kraju graevinski radovi na manastiru Raa. Za vreme Ustavobranitelja rade se novi graevinski radovi na ivopisanju crkve i podizanju pomonih graevina. Umesto stare, drevne zvonare, pored hrama je sagraena nova od kamenih blokova. Crkveno zdanje u Rai je relativno velikih dimenzija. Duina broda, zajedno sa aspidom i debljim zidovima, iznosi 23 metra, a irina oko 8,5 metara. Visina grebena krova podunog broda je 12,5 metara, a krova kubeta do podnoja krsta oko 20 metara. Poetkom 17. veka u Rai je osnovana prepisivaka kola. Radila je u njegovoj kaluerskoj isposnici (skitu) Svetog ora u Banji. Do Velike seobe, tu su radili poznati prepisivai Kirjak i Hristofor, a od Visariona je ostala jedna knjiga. Do sada se zna za oko etrdeset zapisa i petanest prepisanih bogoslubenih knjiga u manastiru Hristovog Vaznesenja u Rai. Raanski rukopisi su vremenom razneseni i po srpskoj zemlji i po inostranstvu, a delom su i uniteni. Sauvani rukopisi se danas mogu nai u vie rukopisnih zbirki u : Beogradu, Novom Sadu, Sentandreji, Beoinu, Pragu, Zagrebu, Bolonji,... Ikonostas u manastiru slikao je Georgije Bakalovi, a ivopisanje manastirskih zidova slikar Dimitrije Posnikovi (1853 i 1854. godine). Na ikonostasu, na centralnom mestu dominira Raspee naslikano na velikom drvenom krstu, ispod kojeg je Skidanje sa krsta. U sredinjem delu je Sveta Trojica, sa ije desne strane je dvanaest velikih praznika, a levo ikone dvanaest apostola. Ikonostast je bio gotovo avangardan, po svom stilu slikanja za to vreme, ali ni zidne ikone nisu zaostajale za njim. Slikar Dimitrije Posnikovi je radio zidne slike i freske na suvom malteru u naosu, na svodovima, oltaru, priprati. Koriene su oprobane slikarske tehnike, kao i gravire nemakih majstora. Kritiari kau da je Posnikovi u svom radu u Rai pronaao originalna reenja u crkvenom slikarstvu, stilu i kompoziciji i da njegov nain rada izlazi iz dotadanjih uobiajenih slikarskih okvira. Zbog dramatine sudbine manastira, vei broj liturgijskih stvari i crkvenih knjiga iz riznice manastra Raa, nalazi se u Muzeju srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Dragocenosti su iz manastira prenete tokom Velike seobe. U Beogradu se uva katapetasma, rad monahinje Agnije (sredina XVI veka), prestoni krst iz istog perioda, srebrni putir iz 1666., dva metalna peata iz perioda Seobe, kao i bogoslubene knjige. Treba napomenuti da se svo bogatstvo manastira Raa od 1996. delom nalazi i u njegovoj novootvorenoj riznici. Naime, oktobra 1996. godine patrijarh Pavle je otvorio novu manastirsku riznicu i tu su sada pohranjene knjige raanskih monaha koje su oni prepisivali pre i posle

Velike seobe. Tom prilikom, iz manastira Gradac bile su prenete i moti kralja Dragutina, koji je po predanju ktitor manastira Raa. Moda raanski monasi nisu uspeli da sauvaju svoje retke rukopise, ali jedan poseban rukopis su bili spremni da brane svojim ivotima. Najstarija rukopisana knjiga i spomenik srpske pismenosti, Miroslavljevo jevanelje je 1941. godine doneto u Rau i povereno na uvanje igumanu Platonu Milojeviu. O sudbini ove vredne knjige iguman je napisao: Jevanelje je bilo specijalno upakovano prvo u limenu kutiju, a kutija je potom smetena u drveni sanduk. U manastiru Raa otkrili smo drveni pod i ispod njega kamene ploe, iskopali leite, stavili paket i opet vratili sve na svoje mesto... Kako se brzo proulo gde se nalazi ovaj vredan rukopis, bilo je pokuaja da se do njega doe, ali bratija manastira Raa je bila spremna da uini sve da ga odbrani. Kada je opasnost da rukopis bude uniten postala realna, on je poetkom 1944. godine predat na uvanje u trezor Narodne banke do kraja II svetskog rata. Posle rata, monasi manastira Raa dobili su zahvalnicu za uloeni trud na uvanju Miroslavljevog jevanelja i taj dokument se sada nalazi u arhivi manastira. Manastir Raa je monumentalni dokaz da se mo i snaga jednog vladara nije uvek merila veliinom teritorije, ve snagom duhovnosti i njenim legatom za sve budue generacije. Vreme neumitno huji, ali poruka naih predaka zazidana u masivne zidove naih crkava - ostaje.