ASTRONOM TARH

Astronomi en eski bilim dallarndan biridir. Bu nedenle genelde bilim tarihi byk lde astronomi tarihinden oluur. Astronomi tarih ncesi dnemlerden bu yana gelimesi srasnda matematik, fizik gibi baka birok bilim dallarnn da gelimesine neden olmutur. Ay ve Gne tutulmalar, yldz yamurlar, gk ta dmesi, kuyruklu yldz grnmesi gibi birok ilgin olay insanlarn dikkatini astronomik olaylara ekmi, bu tr olaylarn sistematik bir ekilde izlenip kaytlarnn tutulmas ve kaytlarn yorumlanarak sonular karlmas astronominin gelimesini salamtr. 2.1 lk Medeniyetlerde Astronomi lk medeniyetler daha ok lman blgelerde su kenarlarnda kurulmutu. O zaman yerleim merkezlerinin klandrmas bugnk gibi fazla olmad iin geceleri gk yz daha ihtiaml v e daha gzel grnm olmal. Zamanlarnn byk ksmn geceleri ak havada geiren insanlar gk yzndeki deiik gk cisimlerinin farkna varmlar, kiminin fazla gz krparken kiminin gz krpmadn ve bu gz krpmayanlarn brlerinden farkl hareket ettiklerini grmler ve onlara gezegen demiler. Zaman zaman dikkatlerini yldz yamurlar, kuyruklu yldzlar, nova patlamalar ve kutup mas gibi olaylar ve cisimler ekmi olmal. Ayn ve Gne'in gk yznde grnr hareketleri, zaman zaman tutulmalar gstermeleri, Ay'n evreler oluturmas ve olaylarn hep dnemli grnmesi dikkatlerini ekmi olmal. Bir sre sonra gzledikleri gk yznden yararlanmay dnm olmallar. Yldzlarn konumlarn yn bulmada, Ay ve Gne'in konumlarn ise zaman belirlemede kullanmlardr. lerini plnlayabilmek iin Ay ve Gne'in grnr hareketlerine dayal takvimler oluturmulardr. lk medeniyetlerde astronominin geliimini insanlarn meraklar yannda yn bulma ve zaman lme gibi iki temel gereksinmelerine borluyuz. O zamanlar gk yznn dzenli gzlenmesinde bir baka neden de yldzlarn tanrlarla ilgili olduu ve yldz hareketlerinin tanr isteklerine birer belirte olduu inancdr. Bu inan astrolojinin domasna neden olmutur. Bugnk anlamyla astroloji Gne, Ay, gezegenler ve on iki burcun konumlarna bakarak insanlarn karakterleri, davranlar, gemileri ve gelecekleri hakknda bilgi verme sanatdr. Hibir bilimsel dayana olmad iin astroloji bilim deildir, ve bu nedenle de hibir gereklik pay yoktur. Kitabn sonunda verilen bu konudaki okuma parasn okuyunuz.

ekil 2.1. Gezegenlerin gelecekte konumlarn (gk almana) ieren bir Babi l tableti (British Museum). Babilliler Bugn Frat ile Dicle nehirleri arasnda Irak'n bulunduu topraklarda ilk medeniyetlerden birini kuran Babilliler, tarmla urama yannda uzak dou ile Avrupa ve Msr arasnda ticaret yapyorlar ve bu yolla ticaret yaptklar toplumlar arasnda kltr al veriini gerekletiriyorlard. Kaytlara gre M.. 2000 yllarnda ok sayda yldzn konum gzlemlerini yapmlar ve bunlar kaydetmilerdir. Sistemli gzlemler iin gk yzn blgelere ayrmlar, her blgeye yldzlarn oluturduklar hayvan veya eya isimlerini vermilerdir. Bu gn kullandmz takm yldzlarn yarsndan fazlasn onlar oluturmutur. Kitabn sonundaki takmyldzlar listesine ve gk haritasndaki yerlerine baknz. Babilliler Merkr ve Vens gezegenlerini ok gzlemiler, Gne'ten olan uzanm alarnn kk olmasndan giderek onlarn Gne etrafnda hareket ettikleri yargsna varmlardr. Dahas Babilliler kaytlarnda Vens gezegenini ift hill sembolyle gstermilerdir. Buna gre Babilliler, byk olaslkla Vens'n evreler gsterdiini biliyorlard. Vens'n evreleri bugn letsiz gzlenememektedir. Vens'n evreler gsterdii kaytlara gre ilk kez Galile tarafndan M.S.1610 ylnda teleskopla gzlenmitir. Bir olaslkla Babilliler, Vens'n evreler gsterdiini me rcek benzeri letlerle Galile den 3000 yl kadar nce gzlemiler, bunun Gne nn yansmasyla ilgili olduunu ve Vensn Gne etrafnda yrnge hareketi yaptn anlamlard. Babilliler'e ilikin gzlem kaytlarnn ou astrolojik amaldr. ok sayda yldz, Ay, Gne, Merkr ve Vens gezegenleri yannda o zaman bilinen Mars, Jpiter ve Satrn gezegenlerinin hareketleriyle ilgili konum gzlemleri de yaplmtr. Bu gzlemlerle gezegenlerin gk yznde zaman zaman oluturduklar geri hareketleri ve kavuum dnemleri bulunmutur. M.. 5. ve 6. yzyllarda Babilliler'de astronomi en st dzeye ulamtr. Uzun sre sistematik olarak gzledikleri Ay ve Gne tutulmalarnn dnemli olduunu ve Saros dnemi olarak bilinen bu dnemin 18 yl 10 gn olduunu saptamlardr. Babillilerin gzlemsel astronomiye en nemli katklar ise M.. 380 ylnda tamamlanp kayda geirilen Ay'n konumlarna

ilikin Kidinnu izelgeleri'dir. Bu izelgeler Ay'n yeni -Ay evresinden sonra ilk grlme zamannn hesabn da mmkn kld iin olduka nemlidir. Ay'n grnr hareketindeki dzensizlikleri de byk dorulukla dikkate alan bu izelgelerin M.. 380 ylnda yaplm olmas Babillilerde astronominin ne kadar ileri olduunu gstermektedir. Babillilerin gzlemlere dayanan ileri dzeydeki astronomik bilgisi eski Yunan astronomisine temel oluturmutur. Babilliler astrolojinin doup gelimesine neden olmakla insanl kt ynde etki etmilerse de modern astronomiye yaptklar katklarla bilimin bu alanda temelini oluturmulardr.

ekil 2.2: Babilliler M.. 2000 yllarnda yldz gruplarn hayvanlara ve eyalara benzeterek takmyldzlar oluturmulard. Ayn takmyldz adlar ok az deiiklikle bugnde kullanlmaktadr.

ekil 2.3: Eski Msr belgelerinde sopdet (sirius, akyldz) korku tanrasdr ve ne zaman gne domadan az nce doarsa Nil nehri tayordu ve byk zararlara yol ayordu. Burada Sahu (orion, avc) tanrs sopdet'e kendisini takip etmesini istiyor. Sopdet'in boynuzlar arasndaki yldz Akyldzdr ve srtndaki 3 yldzla beraber dnlmtr. Orion ise 15 yldzla gsterilirdi.

Msrllar Eski Yunanllardan nce, eski Msrllarda astronomi pek fazla ileri deildi. Kaytlara gre eski Msrllar, Ay ve Gne tutulmalarn bile dzenli gzleyip kaydetmemilerdi ve yle sanlyorki Ay ve gezegenlerin karmak hareketlerinden pek haberleri yoktu. Eski Msrl astronomlar da Babilli astronomlar gibi dine bal kimselerdi. Eski Msrl astronomlarn en nemli ilgileri ve belki de grevleri takvim yapmakt. Takvim yapmadaki ama ise tarmn dzenli yrmesi istei, zellikle Nil nehrinin tama zamannn nceden tahmin edilebilmesiydi. O zamanlar Nil nehrinin tama zaman gk yznn en parlak yldz olan Ak yldz (Sirius)'n dou ynnde grnme zamanna rastlyordu. Bu nedenle Msrllar takvimlerini bir dnem iin Ak yldzn grnr hareketine gre dzenlemilerdir. Msrllarn geometri ve mhendislikte ne kadar ileri olduklarn yaptklar dev yapl piramitlerden anlyoruz. Msr piramitlerinde belli dorultularn yln belli zamanlarnda gk yznde nemli ynleri belirlemi olmas, piramitlerin yapmnda baz astronomik amalarn da bulunduunu gstermektedir. Eski Msrllar, astronomik gr olarak suyun hereyin kayna olduuna, tanra Nu'nun eilerek gk kreyi oluturduuna ve Samanyolu'nun ruhlar dnyasndaki Nil nehri olduuna inanyorlard.

ekil 2.4: Kayaya ilenmi Aztek takvimi (Amerikan Doa Tarihi Mzesi) inliler in'de M..2300 tarihlerinde yaplm; Ay, Gne tutulmalar ve kuyruklu yldz gzlemlerinin kaytlarna rastlanmaktadr. M.. 8. yzyldan sonra yaplan astronomik gzlemlerin bilimsel deeri olduka fazladr, yle anlalmaktadr ki eski inliler, tutulma, kuyruklu yldz, meteor ve Gne lekeleri gibi zel astronomik olaylarn gzlemlerinde olduka beceri kazanmlard. zellikle gne lekeleri gzlemlerini nasl yaptklar hl anlalm deildir. nk normal olarak gne lekeleri bugn letsiz gzlenememektedir. inliler, M.. 8. yzyldan itibaren Gne lekelerini dzenli olarak gzlemiler ve bu gzlemleri kaydetmilerdir. Baz bilim adamlar, Gne leke evriminin maksimum dnemlerinde Gne doarken veya batarken (fazla parlak deilken) zel eitim sonunda Gne lekelerinin letsiz gzlenebileceini iddia etmektedir. (2000 -2001 yllarnda Gne, leke evriminin maksimum dneminde bulunacaktr. Bu yllarda Gne lekelerinin letsiz grlp grlemeyeceini, Gne doarken veya batarken deneyebilirsiniz.) Yaptklar gzlemler olduka duyarl olan eski inliler M..100 yllarnda Ay'n evrelerini ve baz Ay ve Gne tutulmalarn tahmin edebiliyorlard. Eski inliler de astronomik olaylar astrolojik anlamda yorumluyorlar, Yerde meydana gelen olaylarla gk olaylar arasnda kuvvetli ilikiler olduuna inanyorlard. Mayalar Orta Amerika'da medeniyet kuran Mayalarn ok eski zamanlardan beri astronomik olaylar gzledikleri sanlmaktadr. rnein, M.. 3379 da oluan bir tam Ay tutulmasnn Mayalar tarafndan yaplan gzlem kayd bulunmaktadr. Birok Maya yaptlarnda rastlanan astronomik olaylara ilikin kaytlar onlarn gelimi bir takvim kullandklarn gstermektedir. Yalnz, bu kaytlarn gsterdii tarihlerle arkeolojik kaytlardan kartlan tarihler uyumamaktadr. Henz zlemeyen bu elikide astronomik kaytlar Maya medeniyeti iin daha geri tarihler vermektedir.

Eski Yunanllar Babilliler tarafndan yaplan duyarl ve uzun zaman aralklarn kapsayan astronomik gzlemler eski Yunan astronomisinin temelini oluturmutur. Eski Yunanllar, astronomik olaylardan ok onlarn nedenleri zerinde durmular ve ilk evren modellerini oluturmulardr. Bu modellerde yldzlarn tanrlara ilikin mkemmel cisimler olduu ve mkemmel hareketler yaptklar kabul edilmiti. Eski Yunanllarn bu mkemmel hareket dedikleri, dzgn dairesel hareket var saymdr. Kepler zamanna kadar astronomik dncenin vaz geilmeyen bir var saym olarak kalmtr. Eski Yunanllarn bildiimiz ilk doa filozofu Tales'e (M.. 640 -546) gre Yer, suda yzen yass bir diskti. Tales gezegenlerin ve yldzlarn hareketleri hakknda hi yorum yapmamt. Tales'in ada Anaksimander (M.. 611-547) ise Yer'in uzayda yzen bir silindir olduunu ileri srmtr. M.. 6. yzylda birbirinden bamsz iki okul olumu. Bunlardan Xenophanes (Senofanes) (M.. 570 -500) okuluna gre Yer, dz ve sonsuz boyuttayd. kinci Pitagor (Pisagor) (M.. 580 -500) okulu daha ok gzlemlere dayanyordu. Pitagor, Yer zerinde yapt uzun yolculuklar sonunda onun kre biimli olduuna inanmt. Yer'in yuvarlak olduuna inandklar halde bu okuldan hi kimse onun dndn savunmamt. Bu okula gre 10 says 1+2+3+4=10 olduu iin mkemmeldi. O zaman 9 farkl gk cismi (Yer, Ay, Gne, be gezegen ve sabit yldzlar) gzleniyordu. Mkemmellik ve simetri nedeniyle bu say 10 olmalyd. 10. cisim olarak Yer'in bir ei olduunu ileri srdler. Yine bu okula gre 10 farkl gk cismi Yer'in ei tarafndan rtld iin hi grnmeyen bir ate merkezi etrafnda yrnge hareketi yapmaktayd. Bu gre gre Yer, ilk kez yrnge hareketi yapan bir gezegen olarak dikkate alnmt. M.. 467 ylnda Yunanistan'a den demirli gk tann Gneten geldiini dnen Anaxagoras (Anaksagoras) (M.. 500-428) Gne'in yakn ve Yunanistan'n bir paras kadar kk olduunu, maddesinin de erimi demir olduunu dnd; Anaxagoros'a gre Yer, dzd; Ay'n bykl Gne'inki kadard ve Ay, Gne n yanstyordu. Anaxagoras bu grleriyle cezalandrlmak istenmi, Perikles tarafndan lmden kurtarlarak srgne gnderilmitir. Daha sonraki dnemin nemli bir okulu Plato (Eflatun)'nun (M.. 427 -347) adn tar. Plato kendisi Pitagor okulundan etkilenmi ve o okulun grlerini gelitirmitir. Evrende geometrik bir dzen in varlna inanm ve yedi gk cismi iin inand greli uzaklklar (Ay -1, Gne-2, Vens-3, Merkr-4, Mars-8, Jpiter-9, Satrn-27); 1, 2, 4, 8 ve 1, 3, 9, 27 eklindeki iki geometrik seriyle gstermitir. Plato, Pitagor okulunun inand gk cisimlerini tayan ve grnmeyen mzikli kristal kreler kavramna da inanm ve onu gelitirmitir. Anlaldna gre Plato, gk cisimlerinin gnlk grnr hareketlerinin Yer'in dnmesinden kaynaklandna inanmtr. Yaygn olan Plato (Eflatun) okulunun gr, Yer'in dier btn gk cisimlerinden farkl olduunu ve onun evrenin merkezinde olmas gerektiini ngryordu. Yer merkezli evren modelini eski Yunan'da ilk kez Eudoxus (Eudoksus) (M.. 408-355)'un ileri srdn gryoruz. Eudoxus'a gre Ay, Gne ve bilinen 5 gezegen sabit olan Yer etrafnda ayn merkezli emberlerde dolanrlar. kincil kre (epicycle) kavramn da gezegenler kuramna sokan Eudoxus'tur. Eudoxus, gelitirdii modelin gzlemleri tam salamadn grnce, Philolaos (Filolaus)'un var sayd grnmeyen kreler zerinde daha kk ve grnmeyen baka krelerin var olabileceini dnd. Ona gre gezegenler bu ikincil kreler zerinde bulunuyorlard. Eudoxus'un evren modelinde grnmeyen toplam kre says 27 dir. Daha sonradan desteklenip Galluppus, Aristo, Hipparchus (Hiparkos) ve Ptolemy (Arap dnyasnda Batlamyus olarak bilinir) tarafndan gelitirilen bu Yer merkezli modelde gezegenlerin karmak grnr hareketleri kolayca aklanabiliyordu fakat gzlemlerin duyarll arttka mod elden olan sapmalar aklayabilmek iin ikicil kre saysn arttrmak gerekiyordu. Endoxus'a inanan Aristo, (M. 384-322) sadece filozofik nedenlerle ikincil kre saysn 55'e karmt. Aristo o gnn bilgisine uygun kantlarla Eudoxus modelini inandrc bir ekilde savunmutur. Yer'in yrnge hareketi yapm olmas hlinde yldzlarn paralaktik hareket yapmas gerektiini, byle bir hareket gzlenmedii iin de Yer'in merkezde duraan olmas gerektiini savunmutur. Sz konusu paralaktik hareketin gzlenememesinin nedenini daha sonra Aristarchus (M.. 310 -230) aklamtr.

ekil 2.5: Eski Yunanistan'da; Plato, Aristo, Hipparchus ve Batlamyus okullarnn inand Yer merkezli evren modeli. Gezegenlerin burada gsterilmeyen ikincil emberler (epicycle) zerinde hareket ettiine inanlmtr. Aristo, Yer'in ok byk bir kre olduunu iki nemli kantla gstermitir. (i) Ay tutulmas srasnda Yer'in Ay zerindeki glge snrnn geni bir yay olmas ve (ii) Yer zerinde gneye gidildike yeni yldzlarn grnr olmas. Aristo, kutup mas, akan yldz ve kuyruklu yldzlarn Yer'in st atmosferindeki olaylar olduunu ileri srmtr. Aristo dneminde yaayan Heraklit (M.. 388 -315) kresel Yerin bir eksen etrafnda dndn, evrenin sonsuz olduunu Merkr ve Vens'n Gne etrafnda dndn ileri srmesine karn Aristo'nun inandrc kantlarla ssledii filozofik grleri tutunmu, yaygnlam ve etkilerini Avrupa' da rnesans dnemine kadar srdrmtr. Aristo zamanlarnda bilinen 5 gezegen (Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn), Ay ve Gne sihirli 7 saysn oluturuyordu. Yer, o zaman gezegen saylmyor ve ona her bakmdan byk bir ayrcalk tannyordu. Yer'in etrafnda 7 gk cismine ilikin 7 grnmeyen kristal kre evreni 7 katmana ayryordu. Tek tanrl dinlerin kutsal kitaplarnda sk sk sz edilen "7 kat gk" kavram buradan gelmektedir. Haftann 7 gn olmas da ayn kaynakldr. Hatta mzik notalarnn kayna da 7 katl evren modeliyle ilgilidir. O zamanki inana gre 7 gk cismini tayan 7 byk grnmez kre kristalden yaplm olmalyd ve dnerlerken kardklar ses gnahlarndan arnm kiilerce duyulabilmekteydi. Eski Yunan'da bu tr kiilerin duyduklar sesleri taklit etmeleriyle yedi kristal

krenin kard ses olarak yedi temel mzik notas ve ikincil krelerin sesleriyle de bemoller, diyezler ortaya km oldu. Aristo'dan yzyl kadar sonra Samos'lu Aristarchus (M.. 312-230), ilk kez Gne merkezli bir evren modeli ileri srmt. Aslnda Aristo da Gne merkezli modeli tartm fakat yldzlarn beklenen paralaktik kaymas gzlenemedii iin modelin doru olmadna karar vermitir. Aristarchus'a gre paralaktik kayma gzlenemiyordu; nk yldzlar tayan kre o kadar bykt ki Yerin yrngesi onun yannda ok kk kalyordu. Aristarchus tam ilk drdn evrdesinde Ay'n uzanm asn 87 lerek Ay-Yer ve Gne'in oluturduu dik genden Gne uzakln, Ay uzaklnn 20 kat bulmutur. Dier taraftan Ay ve Gne'in grnr aplarnn eit olduunu dikkate alarak Gne'in Ay dan 20 kat daha byk olmas gerektiini dnmtr. Burada izlenen yol doru olduu hlde, a lmndeki hatalar nedeniyle sonular yanltr. Aristarchus, tutulma gzlemlerinin geometrisinden Ay ile Yer'in yaraplarn da karlatrm ve RYer= 3 RAy bulmutur. Aristarchus Gne'i, bykl nedeniyle, evrenin merkezine koyup Gne merkezli modeli savunmu olabilir. Ayrca bu dnemde ilk kez Eratosthenes (M.. 273 -192) tarafndan kre biimli kabul edilen Yer'in yarap ilgin bir yntemle doruya ok yakn olarak bulunmutu. 22 Haziran gn Gne Syene kentinin baucu noktasnda bulunduu anda, skenderiye kentinde Gne'in baucu uzakl 7.2 a derecesi llm, ve bu ann Syene-skenderiye arasndaki uzakl gren merkez aya eit olduu dikkate alnarak (bkz. ekil 2.7 ), S = q(rad) x R genel bantsnda 7.2 derecelik merkez a (q) nn radyan deeri ve bu ann grd Syene skenderiye uzakl (S) yerine konarak Yer'in yarap R=6405.26 km bulunmutur. Bu, bugnk ortalama gerek deer 6370 km ye ok yakndr. Bu bulguyla birlikte tutulmalarn geometrisinden yararlanlarak Ay ve Gne'in uzaklklar ve byklkleri tahmin edilmitir. Gne'in grnr hareketindeki dzensizlikler farkedilmi, Ay'n yrngesiyle ekliptik emberi arasndaki 5 a derecesi olan a llmtr.

ekil 2.6: Gne merkezli Aristarchus evren modeli. Kopernik 17 yzyl sonra ayn modeli savunmutur. Hipparchus (M.. 190-125) zamannda gezegen parlaklklarnn yl boyunca deitii biliniyordu. Hipparchus buradan gezegen-Yer uzaklnn yl boyunca deimesi gerektiini dnerek Yer merkezli modelde Yer'in grnmeyen krelerin tam merkezinde olmamas gerektiini savunmutur. Hipparchus, hazrlad yldz kataloundaki yldz konumlaryla ayn yldzlarn daha nceden kaydedilen konumlarn karlatrarak konumlarda srekli fakat ok yava olan bir deiimi farketmitir. Hipparchus'un astronomiye asl katks, bugn kullanlan yldz parlaklklarnn lm sistemini gelitirmi olmasdr. Daha sonra Ptolemy (M.S.100-170), evren modeli konusunda Hipparchus'u rnek alarak Yer merkezli evren modelini kabul etmitir. Gezegenlerin kavuum dnemlerini belirlemi ve onlarn Yer'e uzaklklarn geometrik yollarla hesaplamtr. Ptolemy'nin astronomiye en nemli katks yazd 13 iltlik astronomi kitabdr. Ptolemy, Arap dnyasnda Almagest olarak adlandrlan bu kitabnda zamannn tm astronomi bilgisini toplamtr. Hipparchus'un yldz katalounu da kapsayan bu kitap yzyllarca temel astronomi kitab olarak kullanlmtr. Hipparchus'un yldz katalou, gzle grlebilen yldzlarn o zamanki parlaklk ve koordinatlarn vermesi bakmndan nemlidir. Ayn yldzlarn bugnk koordinatlar Hipparchus kataloundaki deerlerle karlatrlarak o yldzlarn z hareketleri ve ayrca, varsa, ok uzun dnemli parlaklk deiimleri bulunabilmektedir. Milattan sonra birka yzyl iinde Hristiyan'ln hzla yaylmas ve daha sonra da Roma mparatorluu'nun kmesiyle Avrupa'da bilime verilen nem hemen hemen tamamen ortadan kalkm, Aristo dncesinin kiliseye yerlemesi ile de Avrupa karanlk bir dneme girmitir.

ekil 2.7: Erathosthenes'in yerin yarapn lmesi.

2.2 slm Astronomisi Henz Mslmanlk ortaya kmadan nce Araplar, Yunan kltrn koruyan Romallarla temas iindeydiler. Daha o zaman var olan astronomi ilgisiyle Araplar, Roma mparatorluu'nun koruduu Yunan eserlerini Ltince'den Arapa'ya evirmilerdi. Mslmanln ilk yllarndan itibaren dini gnlerin namaz ve oru saatlerinin belirlenmesine yarayacak astronomi bilgisi islm lkelerinde daha da nem kazanmt. Kble dorultusunun belirlenmesi de bir bakma astronomi bilgisi gerektiriyordu. O zaman zerinde allan astronomi konular unlard: (1) Coraf astronomi (2) Gne, Ay, gezegenler ve yldzlarn grnr hareketlerini inceleyen konum astronomisi (ilm-l-eflak), (3) astroloji (ilm-i ahkam- ncum) ve (4) zaman hesaplar (ilm-l-rukat). Doal olarak zaman hesaplar ve orafi astronomi en nemliydi. Zaman hesaplaryla uraanlara "Muvakkit" denirdi. Byk camilerin ounda "Muvakkit"ler vard. "Muvakkit"ler medreselerde yetitiriliyordu. Geni anlamyla astronomi, slmiyette din evrelerce pek rabet grmezdi. nk astronomi, akl ilim olarak islmi ilimler gibi nemli deildi. Dier taraftan insan dncesi mahsul olduklar iin akl ilimlerin hatal ve hatta zararl olabileceine inanlyordu. Bu nedenle slmiyette fkh medresesi, kelam medresesi, hadis medresesi ve saylar az da olsa tp medresesi gibi baz zel konularn retildii medreseler vard. Fakat astronomi gibi akl ilim dedikleri zel dallarda retim yapan medreseler yoktu. Astronomi bilgisinin yaylmas ve ne silden nesile gemesi daha ok dier akl ilimlerde olduu gibi zel ders ve kiisel almalarla oluyordu. Bylece astronomlar zel ders vererek raklk usulyle yeni astronomlar yetitiriyorlard. Genelde deer verilmeyen astronomi almalarna slmiyette taknlan tavr her zaman ve her yerde ayn olmamtr. rnein Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'da at medreselerde, matematiin yannda astronominin de okutulduu bilinmektedir. slm astronomlar evren modeli olarak Ptolemy (Batlamyus) modelini esas kabul edip yaptklar gzlemler sonucu bu modelde kk deiiklikler yapmlard. Ay'n hareketine dayal bir takvim kullanmlardr. Bu takvim slm Peygamberi Muhammed'in Mekke'den Medine'ye g tarihinden balatlmtr. Yldzlarn, Yunanllarda kabul edildii gibi Satrn dnda bir krenin zerinde olduu inancndan sphe edilmi, onlarn ok daha uzakta, uzaya yaylm byk cisimler olduuna inanlmtr. slm dnyasnn astronomiye en nemli katks, ilk kez modern anlamda gzlem evlerinin kurulmu olmasdr. Bat dnyasnda hi sz edilmeyen bu gelime aslnda ok nemlidir. Eski Yunanllar, astronomik bilgiyi yeni gzlemlere gereksinme duymadan filozofik yollarla gelitirmeye alrken, slm lkelerinde gzlem yapmann nemi kavranm, bu amala byk gzlem evleri kurulmutur. Bu gzlem evlerinde yeni letler gelitirilmi, ok sayda astronom yetitirilmitir. lk kez slm lkelerinde 8. yzylda kurulmaya balayan gzlem evlerinin nemi ve dnya zerindeki says o gnden bu yana gittike artmaktadr. Badat'ta 5. Abbasi halifesi Harun el -Reid (763-809) zamannda gelimeye balayan gzlemsel astronomi 7. halife El -Mamun (813-833) zamannda daha da fazla destek grmtr. Dnemin byk astronomu El -Battani (858-929) 20 yandan balayarak ok duyarl gzlemler yapmtr. Bu gzlemlerle Gne'in grnr hareketindeki dzensizlikleri incelemi, dmler noktasnn ylda 54".5 kaydn gstermi ve ekliptiin ekvator dzlemiyle 2335' 'lk bir a yaptn lmtr. 880-881 lmna (ekinoksuna) gre bir yldz katalou hazrlam ve "Yldzlar Bilimi" adl bir de kitap yaynlamtr. Bu kitap sonradan 12. yzylda Latince ve spanyol'caya evrilmitir. 10. ve 11. yzylda mehur olan dier iki slm astronomundan El -Sufi iraz'da, El-Biruni ise Mezopotamya'da yaamtr. Ayn dnemlerde bn -Yunus, Msr'da astronomi gzlemleri srdrmtr.

ekil 2.8: slm gzlem evlerinde kullanlan bir lm leti ve alanlar. 1260 ylnda Hulag Han'n desteiyle Nasir -El-Din tarafndan kurulup altrlan Meraga gzlem evinin n ngiltere'den in'e kadar yaylmtr. Nasir -El-Din'in 1274 te lmnden sonra olu tarafndan ynetilen ve ok sayda astronomu barndran Meraga gzlem evi 50 yl kadar aktif olarak altrlmtr. 1300 ylnda Meraga gzlem evini grp inceleyen lhanl Hkmdar Gazan Han (1295-1304) Tebriz yaknlarnda kendisine bir trbe ile beraber cami, medrese, misafirhane, idare binalar, hamam ve bir de gzlem evi yaptrmtr. Gazan Han gzlem evinin btn giderleri vakf gelirleri ile karlanyordu. Gazan Han bu gzlem evinde Gne gzlemleri iin yarm kre eklinde yeni bir gzlem leti gelitirmi ve kullanmtr. Vakf gelirleriyle altrlan bu gzlem evinde resmi olarak iyi plnlanm bir astronomi retimi de srdrlyordu. 15. yzyln balarnda Meraga gzlem evini inceleyen Timurlenk (1369-1405)'in torunu Muhammed Turgay Ulu Bey (1394-1449), Semerkand'ta baka bir gzlem evi kurdurmutur. Bu gzlem evinin Ulu Bey'den daha nce kurulmu olduu da sanlmaktadr. 1500 yllarnda yklan gzlem evinde 1460'lara kadar etkin biimde gzlemler srdrlmtr. Ulu Bey bu gzlem evindeki almalaryla byk bir yldz katalou hazrlamtr. 1018 yldzn parlaklk, ad ve konumlarn veren bu katalog, Ulu Bey, Han ol madan 10 yl nce 1437 de yaynlanmtr. nce Arapa yaynlanan katalog 1498 de Farsa'ya 1665 te ngilizce'ye evrilmitir. Ayrca 1767 de ngiltere'de Oxford yaynlar arasnda 2. kez ve 1917 de de Washington'da Carnegie Enstits nde basm yaplmtr . Abbasi halifesi Mamn zamannda Badat'taki emma -siye ve am'daki Kasiyn gzlem evlerindeki astronomlarn grup hlinde altklar ve birbirleriyle ibirlii yaptklar bilinmektedir. Meraga gzlem evinde de 100 kadar renci ve Nasir-d-din-i Tusi, Cemal-d-din-ibni-Tahir-i Buhari gibi birok nemli astronom bulunuyordu. Semerkand gzlem evinde ise Kad Zade ve Ali Kuu, Ulu Bey ile birlikte almlardr. Bu gzlem evi Ulu Bey'in ldrlmesinden sonra on yl kadar olu tarafndan ynetilmitir. Tebriz gzlem evinin ancak birka yl altrlp Gazan Han'n 1304 ylnda lmesinden sonra bir nedenle ykld sanlmaktadr. Burada bir nemli nokta da slmda byk gzlem evlerinin hkmdarlar tarafndan kurulmu ve desteklenmi olmasdr. Yalnz btn bu gzlem evlerinin mrleri fazla uzun olmamtr. Bunun da nedeni slmiyette gzlem evine varlnn devaml olmas gerekli bir alma yeri olarak baklmam olmasdr.

Aslnda bugn eski slm dnyasndaki astronomi almalar yeterince gn na karlm deildir . Medreselerin gzlem evi niteliinde yaplm olmas, kubbelerinin altnda kuyularn bulunmas astronomi gzlemleriyle ilikili olabilir. slm dnyasnn astronomi bilimine etkisi ylesine byk olmutur ki bugn parlak yldzlarn btn dnyada kullanlan isimleri genellikle Arapadr. rnein; Algol, Antares, Aldebaren, Adhara, Almach, Alphard sadece A harfinde tm dnyada kullanlan birka parlak yldzn Arapa ismidir. Hl kullanlan astronomik terimlerin de bir ou slm kaynakldr. rnein; zenit, nadir, azimut, almukantar v.s yine batda turkuet yada turketum denen ve a lmeye yarayan gzlem leti, slm gzlem evlerinde gelitirilmi Trk gzlem letidir.

ekil 2.9: stanbul semalarnda bir ay gzlenen 1577 kuyruklu yldz. Teleskopun 1610'da icadndan nce astronomik gzlemlerin srdrld son slm gzlem evi III. Murat'n emriyle Takiyyddin tarafndan stanbul Tophane'de 1577 ylnda kurulan stanbul gzlem evidir. Bu gzlem evi 2 yllk bir alma dneminden sonra yine III. Murat'n emriyle topa tutularak yklmtr. 2.3 Avrupa'da Astronomi'nin Yeniden Gelimesi slm dnyasnda astronomi almalar nemini yitirmeye balad sralarda Orta Avrupa, Rnesansla beraber bilim merkezi olma yolundayd. slm dnyasndan alnp tekrar Latince'ye evrilen kitaplardan astronomi reniliyor ve niversitelerde okutuluyordu. Bunun iki nedeni vard. Birincisi, denizcilerin yn ve konum saptama ihtiyalar; ikincisi de "Paskalya" gibi dini gnlerin belirlenmesi ve daha genel anlamda takvimde yeni gzlemlerle desteklenen bir reform yaplmas ihtiyacyd. Bu dnemde astronomide asl gelime gzlemsel deil fakat kuramsal olmutur. Gzlem yapamamaktan yaknan Nicholas Copernicus (Kopernik) (1473 -1543), matematiksel ve mantk dnceyle Aristarchus modelinin Gne sistemi gzlemlerini Ptolemy modeline gre daha basit bir ekilde akladndan daha doru olmas gerektiini savunmutur (bkz. ekil 2.6). Kopernik, Aristarchus gibi, Yer ve dier gezegenlerin Gne etrafnda dzgn dairesel hareket yaptklarn, ayrca gk cisimlerinin gnlk grnr haraketlerinin Yer'in dnmesinden kaynaklandn dnmtr. Dzgn dairesel hareketin gzlemleri tam olarak salamadn grm ve bu nedenle baz gezegenler iin ikincil yrngeler ngrm ve Gnein de tam merkezde olmad yargsna

varmtr. lnceye kadar yaynlamaktan ekindii "De Revolutionibus" kitabna gre Kopernik modeli Ptolemy modelinden daha karmakt; gezegenlerin 7 eliptik yrngesini aklayabilmek iin toplam 48 tane birincil ve ikincil ember yrnge kullanlmt. Oysa ayn yllarda Ptolemik model, ayn ama iin 40 ember yrnge kullanyordu. (1546-1601) yllar arasnda yaayan byk astronom Tycho Brahe, iki Gne sistemi modeli arasnda doruyu bulmann sadece ok duyarl gzlemlerle mmkn olduunu belirtmitir. Kendi kurduu modelde (ekil 2.10) Ay ve Gne'in Yer etrafnda, dier gezegenlerinse Gne etrafnda dzgn dairesel haraket yaptklarn kabul etmiti. Tycho Brahe, yapt duyarl gzlemleri deerlendiremeden lmtr. rencisi Johann Kepler (1571-1630) bu gzlemleri kullanarak nce Mars gezegeninin gzlemlerini deerlendirmi ve Mars yrngesinin odaklarndan birinde Gne bulunan bir elips olduunu gstermitir. Sonradan ayn ekilde dier gezegen yrngelerinin de birer elips olduunu gsterilmitir (bkz. Kepler kanunlar). Kepler kanunlaryla Gne merkezli gezegenler teorisi yer merkezli Ptolemy modeline gre hem akla daha ugun geliyor hem de gzlemleri daha iyi aklyordu. Kepler de yldzlarn Satrn yrngesinin tesinde dar bir blgede yer aldklarna inanyordu. Bu dnemde Giordano Bruna (1548-1600) ise yldzlarn sonsuz evrene daldklarn dnmt. Bu dnce aslnda slm rasathanelerinde gelitirilmitir.

ekil 2.10: Tycho Brahe'nin evren modeli. Teleskopun 1610 ylnda kefedilmesiyle astronomideki gelimeler hzlanm ve teleskop en nemli astronomi leti durumuna gelmitir. Mekaniin kurucularndan Galile (1564 -1642) teleskop kullanarak (1) Jpiterin drt uydusunu kefetmi, (2) ilk Ay haritasn yapm ve oradaki yzey ekillerini isimlendirmi, (3) Vens gezegeninin evrelerini izlemi, (4) Samanyolunun yldzlardan olutuunu grm, (5) Satrn gezegeninin kenarnda kntlar olduunu (bunun halka olduunu farkedememi) gzlemi ve (6) Gne lekelerinin gzlemlerinden gnein 26 gnde bir dnme hareketi yaptn bulmutur. Fabricius (1564-1617) tarafndan Gne lekeleri ve iki deien yldz ayn dnemde kefedilmi, 1580 lerde ilk byk gk haritas, Bayer (1572 -1625) tarafndan yaynlanm ve ayn yllarda Papa Gregory XIII tarafndan takvimde dzeltme yaplmtr. Kepler ve Galile'den sonra astronomiye en byk katk Isac Newton (1642 -1727) tarafndan yaplmtr. Kepler gezegenler kuramnda, gezegenleri yrngelerinde tutan kuvvetin Gne'ten kaynaklandn ve manyetik bir kuvvet olduunu kabul etmiti. Newton, Kepler kanunlarn kullanarak bu kuvvetin her zaman gezegen-Gne uzaklnn karesiyle ters orantl olduunu gstermitir. Newton, ayrca, bu kuvvetin Yer zerinde braklan tan yere dmesini salayan, gelgit olayna neden olan kuvvetle ayn karakterde (yani iki cisim arasndaki ekim kuvveti ) olduu yargsna

varmtr. Newton evrensel ekim kuvvetiyle ilgili almalarn "Philocophiae Naturalis Principia Mathematica" adl yaptnda toplamtr.

ekil 2.11: Newton ekim yasasna gre yapay uydu yrngeleri. Yukar atlan cisim dzgn yavalayan hareket yapp bir yerde durur ve sonra serbest dme hareketiyle yere der. Eik atlan cisim eik at hareketi yapar. lk hz yeteri kadar artrlrsa cisim yer etrafnda yrngeye oturur. Ay, yer etrafnda yrnge hareketi yapan doal bir uydudur. Bu dnemde daha modern teleskoplar gelitirilip ilk ve modern gzlem evleri 1670 te Paris'te, 1671 de Greenwich'te ve 1700'de de Berlin'de kurulmutur. Bu arada zaman lmnde de daha hassas saatler yaplmtr. 1672 de Cassini (1625-1712), Yer-Gne uzakln bulduktan sonra 3. Kepler yasasn kullanarak ilk kez doru olarak Mars-Gne uzakln buldu. Halley (1656-1742), Yer-Gne uzaklnn bulunmas iin yeni bir yntem kulland. 1706'da ilk defa bir kuyruklu yldzn yrnge elerini hesaplad ve onun dnemli bir kuyruklu yldz olduunu grd. Bylece kuyruklu yldzlarn atmosferik olaylar olmadklar, Gne sisteminin kk yeleri olduklar renilmi oldu. Kuramsal astronomide Newton'un ekim yasasn temel alan gk mekaniinin nemi gittike artmaya balam ve Euler (1707-1783), Clairaut (1713-1765), d'Alembert (1717-1783), Lagrange (1736-1813), Laplace (1749-1827), Gauss (1777-1855) gibi ok mehur bilim adamlar gk mekanii alannda almlardr. Gzlemsel alanda ise Gne merkezli Gne sistemi modelinde yldzlarn var olmas gereken paralaktik hareketleri (bkz. blm 4.3) tm abalara karn gzlenemiyordu. 18. yzylda bu amala

yaplan youn almalar baka bululara yolamt. Ancak konum gzlemlerindeki aberasyon (nm sapnc), presesyon, ntasyon ve krnm etkileri anlalp pratik yntemlerle giderilerek gzlem duyarl olduka arttrldktan sonra yldzlarn paralaktik hareketleri llebilir duruma gelmiti. lk kez Bessel (1784-1846), 1838'de 61 Cyg yldznn ve daha sonra ayn yl iinde Struve (1793 -1864) ve Henderson (1798-1844) Lyr (Vega) ve Cen yldzlarnn raklk alarn lmeyi baarmtr. lmler sonunda grlmtr ki yldzlarn raklk alar ve paralaktik kaymalar beklenene gre ok ok kk, dolays ile yldzlararas uzaklklar ok ok byktr. Bize en yakn yldz olan "Proxima Centauri" yldznn bile raklk as 0.76 a saniyesi ve buna karlk gelen uzakl ise 4.3 k yldr. SORULAR 1. inlilerin M.. 2000'li yllarda Gne lekelerini nasl gzlemi olabileceini tartnz. 2. Kopernik, gezegenlerin geri hareketini nasl aklamtr? 3. Kepler yasasn yaznz. Kepler yasalar neden nemlidir? 4. Newton yasasn yaznz. Her yasaya gnlk yaamdan rnekler veriniz. 5. Neptn gezegeninin kefi, neden Newton ekim yasasnn nemli bir kantdr? 6. Sayfa 263'te yer alan Ek-5 izelgesini kullanarak gezegenlerin gnlk ortalama yrnge asal hzlarn bulup byklk srasna koyunuz. Bu sra niin gezegenlerin Gne'ten uzaklk srasyla ayndr? 7. Babilliler Vens gezegeninin evreler gsterdiini nasl saptam olabilir? Tartnz . 8. Kk bir teleskopla veya drbnle Vens gezegenini birer hafta aralkla gzleyip grntnn byklk ve hill durumunu kaydediniz. Mmknse bu ii fotograf ekerek yapabilirsiniz. Tarih srasna gre grnt bykln ve evre durumunu inceleyerek Vens'n Yer'e yaklatn veya uzaklatn saptaynz. Vens-Gne, Yer-Gne, Vens-Yer uzaklklarnn zamanla deiimini irdeleyiniz. 9. Galile'nin astronomiye katklarn maddeler hlinde yaznz. 10. 15. yzylda Avrupa'da astronominin yeniden nem kazanmasnn nedenlerini yaznz. 11. slm astronomisinin geliim nedenleri nelerdir? 12. Eski Yunanllarn Yer merkezli evren modelinde Yer'in tam merkezde olmamasn gerektiren neden ne olabilir? 13. Burlar kuann astronomideki nemini aklaynz. 14. Titius-Bode yasas hakknda bilgi toplayp yasann nemini aklaynz. 15. Tycho Brahe'nin inand evren modelini, Aristarchus ve Batlamyus modelleriyle karlatrnz. 16. Babilliler uzun sreli sistematik gzlemlerden 235 ay = 6940 gn =19 yl olduunu saptamlardr. Buradan Babillilerin ay ve yl srelerini gn biriminde bulup bugnk deerlerle karlatrnz.

KAYNAK:

http://derman.science.ankara.edu.tr/kitap/index.html - 23.12.2012 - 00.06