Professional Documents
Culture Documents
BIL101U
BIL101U
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2585 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1554
Yazarlar Dr. Bura KARABEY (nite 1) Prof.Dr. Krat AILTAY (nite 2, 6) Yrd.Do.Dr. Trkan KARAKU (nite 2, 6) Yrd.Do.Dr. Engin KURUN (nite 2, 6) Prof.Dr. Nazife BAYKAL (nite 3-5) Okt. Nuray TEKN (nite 3-5) r.Gr. Engin Tamer EN (nite 7, 8)
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Do.Dr. Mjgan Bozkaya Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Funda Grbz Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
ISBN 978-975-06-1256-5 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 393.500 adet baslmtr. ESKEHR, Haziran 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
2
3 3 4 5 6 7 8 8 9 10 11 12 13 14 15 15
1. NTE
letim Sistemleri..................................................................... 16
LETM SSTEMLERNE GR ..................................................................... letim Sistemlerinin Temel Grevleri.......................................................... letim Sistemi Trleri ................................................................................... WINDOWS..................................................................................................... Masast Bileenleri...................................................................................... Grev ubuu ve Bileenleri ................................................................. Pencereler ............................................................................................... Hzl Balat Mens ............................................................................... Bildirim Alan ......................................................................................... letim Sistemi Gezgini.................................................................................. Klasrler Aras Gezinme ......................................................................... Pencere Ap-Kapatma, Byltme-Kltme ........................................ Klasr ve Dosya Simgelerinin Gsterimi ............................................... Klasr Oluturma .................................................................................... Yeni Dosya Oluturma ........................................................................... Dosya Ama-Kapatma............................................................................. Dosya Tamak ........................................................................................ Dosya Silmek........................................................................................... Balat Mens ............................................................................................... Denetim Masas ....................................................................................... Program Kaldrma-Silme ......................................................................... Program altrma .................................................................................. Bilgisayar Kapatma Seenekleri ............................................................ 17 18 19 19 20 20 21 21 21 22 23 24 24 25 26 27 27 28 28 29 29 30 30
2. NTE
iv
indekiler
Mac OS........................................................................................................... Masast ........................................................................................................ st Men ve Bileenleri.......................................................................... Uygulamalar Mens ............................................................................. Sistem Tercihleri ..................................................................................... Bildirim Alan .......................................................................................... Finder (letim Sistemi Gezgini) ................................................................... Pencere Ap-Kapatma, Byltme-Kltme ........................................ Klasr Oluturma .................................................................................... Dosya ve Klasr Tama ......................................................................... Dosya Silme............................................................................................. Bilgisayar Kapatmak .............................................................................. Program altrma .................................................................................. LINUX............................................................................................................. PARDUS ......................................................................................................... Masast ........................................................................................................ KDE Plasma alma Alan ..................................................................... Panel ........................................................................................................ Programck............................................................................................... Etkinlik..................................................................................................... letim Sistemi Gezgini.................................................................................. Pencere Ap-Kapatma, Byltme-Kltme ........................................ Klasr Oluturma ve smini Deitirme................................................. Yeni Dosya Oluturma ........................................................................... Dosya Tama .......................................................................................... Dosya Silme............................................................................................. Kick-Off Mens ........................................................................................... MOBL LETM SSTEMLER........................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
31 31 31 32 33 34 34 34 35 35 35 35 36 36 37 37 38 39 39 40 41 41 42 42 42 42 42 43 45 46 47 47 48 48
3. NTE
indekiler
Belgeyi Kaydetme ve Farkl Kaydetme ................................................ PDF Olarak Kaydetme ............................................................................ Word Menleri ve Komutlar........................................................................ Dosya Sekmesi ........................................................................................ Giri Sekmesi........................................................................................... Ekle Sekmesi ........................................................................................... Sayfa Dzeni Sekmesi............................................................................. Bavurular Sekmesi ................................................................................. Postalar Sekmesi...................................................................................... Gzden Geir Sekmesi ........................................................................... Grnm Sekmesi................................................................................... Wordden k.............................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
59 59 60 60 61 63 65 68 69 69 70 71 72 73 74 74 74
4. NTE
vi
indekiler
5. NTE
6. NTE
indekiler
vii
7. NTE
8. NTE
viii
indekiler
Veri Yolu (Bus) ....................................................................................... Halka (Token Ring) ................................................................................ Yldz (Star).............................................................................................. Kablolu A Trleri .................................................................................. LAN .......................................................................................................... MAN ......................................................................................................... WAN......................................................................................................... Kablosuz Alar .............................................................................................. Kablosuz A Standartlar......................................................................... Telsiz letiim........................................................................................... Mobil letiim........................................................................................... Kablosuz Balant eitleri ........................................................................... GPRS, EDGE, 3G ve HSDPA Fark Nedir? ............................................. EV AI ........................................................................................................... ADSL Gvenlii ....................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
179 180 181 181 181 182 182 183 183 183 184 184 184 185 186 188 189 190 190 190
nsz
ix
nsz
Deerli renciler, Tarihin ilk alarndan balayarak 20. Yzyln sonlarna kadar insanlar vcutlarnn uzants olacak aletler ve aralar gelitirdiler. Bu aletler sayesinde elleriyle yapamayacaklar ileri yaptlar, gidemeyecekleri uzaklktaki yerlere gittiler. 20. Yzyln sonunda bilgisayarlarn kullanma gemesi ile birlikte insan olu ilk kez artk uzuvlarna deil beynine destek olacak bir ara gelitirdi. Artk bu ara sayesinde kendi bana yapabilecei hesaplamalar ok daha hzl yapabiliyor, bir kiinin hafzasnda tutamayaca kadar ok bilgiyi depolayp gerektiinde tekrar arabiliyordu. 21. Yzyla girildiinde nternetin yaygn kullanm ve birok bilgisayarn bir biriyle balantsnn olmas iki yeni byk deiiklik getirdi. Uzaktaki bilgilere hzl ulaabilme Saysal haberleme Uzaktaki bilgilere bilgisayar alar aracl ile ulammz arttka bilgi dzeyimiz ve yapabileceklerimiz artt. Saysal Haberleme sayesinde ilk balarda tek ynl bilgi aktarm ile balayan teknolojiler iki tarafl veri aktarmnn yaygnlamas ile nce Web 2.0 kavramna daha sonra da gnmzde olduka yaygn olarak kullanlan Sosyal Medya kavramna ulamamz salad. ki kitaptan oluan bu seri de sizlere bilgisayar, genel a (nternet) ve bilgi teknolojileri konularnda bir giri sunmak istedik. Sekizer niteden oluan kitaplarn organizasyonu u ekilde; Temel Bilgi Teknolojileri I kitab size bilgisayarn ksa tarihesini anlattktan sonra bilgisayar rahat kullanabilmeniz iin bilgisayar iletim sistemlerinden bahsediyor. Daha sonraki nitelerde ise Ofis yazlmlar ve e-posta yazlmlarnn kullanlmas anlatlyor. Son iki nitemiz de genel olarak nternet kullanm ve network teknolojileri hakknda. Bu kitapta amacmz rencinin okul hayatnda ihtiyac olacak temel yetenekleri onlara sunmak ve bilgisayar karsnda rahat ve gvenli hareket edebilmesini salamak. Temel Bilgi Teknolojileri II kitabnda ise 1. Kitab tamamlayc ekilde aa bal bilgisayarlarda karlalan kavramlar ve teknolojileri kullanmay renmenizi hedefledik. zellikle Biliim Etii ve A Gvenlii nitelerinin size sadece rencilik hayatnz da deil gncel yaamnzda da olduka yararl olacan dnmekteyiz. Umarm size saladmz bu kaynak sayesinde Bilgi Dnyasnda gvenli ve elenceli bir yaamnz olur.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilgisayarlarn geliim srecini ve tarihesini tanmlayabilecek, Bilgisayarlarn ana zelliklerini ve bileenlerini aklayabilecek, Bilgisayarlarn ve biliim sistemlerinin gnmz dnyasnda i ve zel yaammza etkilerini aklayabilecek, Bilgisayarlarn faydalar ve kstlarn tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilgisayar Mimarisi Kiisel Bilgisayarlar A Sistemleri Veri Tabanlar Biliim Sistemleri Kurumsal Kaynak Planlama Mteri likileri Ynetimi Bilgi Gvenlii
indekiler
Bilgisayara Giri
Bilgisayara Giri
BLGSAYARLARIN TARHES lk Bilgisayarlar
Gnmzde geerli olan anlam ile bilgisayarlarn tarihesi 1943 senesinde ENIAC adl bilgisayar ile balamtr. ENIAC (Elektronik saysal birletirici ve hesaplayc), Pensilvanya niversitesinde John Mauchly ve John Presper Eckert tarafndan tasarlanm ve yaplm olan dnyann ilk genel amal saysal bilgisayardr. ENIAC, kinci Dnya Sava esnasnda ortaya kan gereksinimlere dayal olarak gelitirilmitir. ABD Ordusunun Balistik Aratrma Laboratuvar, silahlar iin menzil ve mermi yolu hesaplamasnda kullanlacak tablolarn oluturulmas esnasnda bu sreci gerekletirebilmek iin 200 kii altrmakta idi. Tek bir silah iin bile bu tablolarn hazrlanmas bir kiinin gnlerini alabilmekteydi. Pensilvanya niversitesinden John Mauchly, o dnemde mevcut olan lambalar (vacuum tube) kullanarak bu ii gerekletirecek bir bilgisayar tasarlamay teklif etti ve 1943te bu teklifi kabul edilerek almalar balad. Nihayetinde ortaya kan makine, 30 ton arlnda, 18000 lamba kullanan ve 140 metrekare yer kaplayan bir cihaz olmu idi ve alma esnasnda 140 kilovat enerji harcamaktayd. Bununla birlikte o dnem mevcut tm mekanik hesap aralarndan daha hzlyd ve saniyede 5000 toplama ilemi yapabiliyordu. lk bilgisayar ENIAC, gnmzde standart hale gelmi ikili dzen (binary) yerine onluk dzeni temel alan bir yapda idi. Hafzas 10 haneli bir ondalk sayy tutmasna izin veriyordu, programlamas zerindeki anahtarlarn manuel olarak ayarlanmas ve eitli kablolarn takp kartlmas ile yaplyordu. 1946da tamamlandnda sava bitmiti ancak ENIAC yine sava amal olarak ve de sonraki yllarda gelitirilecek Hidrojen bombasnn hesaplamalarnda kullanld. 1955e kadar alan bu bilgisayar daha sonra grevden alnd. ENIAC ile ilgili en byk sorun, programlanmasnn ok zor olmasyd. ENIAC gelitiren ekipten John von Neumann 1945 senesinde daha sonra kendi adn alacak (Neumann Makinas) bir tasarm ile ortaya kt. Neumannn nerisi, bilgisayarn uyarnca ilem yapaca komutlarn, hafzada bilgisayarn anlayabilecei bir formda, veri ile birlikte yer almas ve de cihazn bu komutlar okuyarak ilemesi ilkesine dayanmaktayd. Kaytl program kavram (Ayn dnemlerde Alan Turing de benzer bir kavram gelitirmitir.) olarak adlandrlan bu yaklam, kendisinden sonra gelecek tm bilgisayarlarda (gnmzde de) alma ilkesini tekil etmitir.
Lamba: 1900lerin balarnda elektronik teknolojisinin ilk aamalarnda kullanlan ve grn olarak da lambaya benzeyen devre paralar. Elektronik devrelerinde ykselte veya ilk bilgisayarlarda anahtar(switch) grevlerini grmlerdir.
Bu yaklama uyan ilk bilgisayar ise yine Neumann ve ekibi tarafndan Princeton niversitesinde yaplm olan IASdir (niversitedeki Gelimi almalar Enstitsnn adn IAS olarak almtr). ekil 1.1de IAS bilgisayarnn ana bileenleri gsterilmektedir: Ana hafza, hem veri hem de program komutlarn saklamaktadr, Aritmetik ve mantk birimi (ALU) saysal veri zerinde ilem yapma yetenei tamaktadr, Kontrol birimi, hafzadaki komutlar yorumlayarak yaplacak ilemi belirlemektedir, Giri-k birimi ise cihazn idare edilmesi iin veri/program ilemlerinin giri-kn salamaktadr.
ekil 1.1 Neumann tarafndan gelitirilen IAS bilgisayar yaps.
SIRA SZDE
Kaynak: Stallings, W. (2006). Computer Organization and New Jersey: D Architecture. NELM Prentice Hall.
S O R U
SIRA SZDE
Aritmetik Mantk Birimi Ana Hafza Program Kontrol Birimi G/ (Giri-k) Birimi
DNELM S O R U
DKKAT
stisnalar haricinde D K K A T gnmzdeki tm bilgisayarlar IAS bilgisayarnn kulland yapya uygun tasarlanmtr. IASnin hafzas her biri 40 ikilik dzen verisi (bit) ieren 1000 hafza biriminden olumaktadr. IASnin kontrol birimi bu hafzadan komutlar okuyarak AMALARIMIZ sra ile ileme almaktadr. Cihazn 21 adet farkl komutu bulunmakta ve bunlar ile veri transferi, dallanma komutu, aritmetik ilemler ve de adres deiiklikleri yaplabilmektedir.
K T A P SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Delikli kart: Bilgisayarlara veri veya program girii ilk Tdnemlerde ELEVZYO N matbu kartlar zel aletler ile delerek ve bu delikli kartlar kullanarak yaplmtr. Hem i yk olarak hem de kalclk ve NTERN ET esneklik alarndan kstlar olan bu yntem daha sonralar terk edilmitir. Transistr: Elektronik devrelerde glendirici veya anahtar olarak kullanlan, yar iletken temelli devre eleman.
Ticari Bilgisayarlar
IAS sonrasnda 1950lerde ticari amal kullanlan bilgisayarlarn a balamaktaT E L E V ZSperry YON dr. O dnemde ve IBM firmalar pazarda hakim durumdadrlar. 1947 ylnda ENIACn tasarmclar Eckert ve Mauchy bir irket kurarak ilk ticari bilgisayar olan UNIVAC 1i rettiler. Bu cihaz 1950 ylnda ABD nfus brosu tarafndan nfus saymnda kullanld. Eckert-Mauchy firmas takiben Sperry-Rand irketinin alNTERNET tnda UNIVAC birimi halini ald ve serinin devamn stlendi. Daha yksek hafza ve ilem yeteneine sahip UNIVAC II 1950lerin sonunda piyasaya kt ve bunu da 1100 serisi takip etti. IBM ise delikli kart (punched card) ileme zerine olan faaliyetlerini 1953 ylnda 701 adl ilk elektronik hafzal bilgisayarn kartarak devam ettirdi. Aslen bilimsel uygulamalar iin gelitirilen bu cihaz 702 adl ve i dnyas uygulamalarn hedefleyen model devam ettirdi. Bu dneme kadar vakum tplerini baz alan bilgisayar tasarmlar, transistrn icad ile ok daha kk, az enerji harcayan, daha ucuz, daha az snan ve daha dayankl bu alternatife hzla dndler. NCR ve RCA firmalar 1950lerin sonunda ilk transistrl bilgisayar rettiler ve IBM de 7000 serisi ile bu alana gei yapt.
Bilgisayarn ikinci dnemi olarak adlandrlan transistrl evrede iki nemli deiiklik daha ortaya kt. Bilgisayarn almasn salayan komutlar dolays ile programlar daha rahat ve hzl gelitirmeyi mmkn klan st dzey programlama dilleri ve de bilgisayarn alma ortamn ve kurallarn belirleyen sistem yazlmlar. Bu dnemin nemli irketlerinden DEC (Digital Equipment Corporation) 1957de kuruldu ve yine o yl ilk bilgisayar olan PDP-1i sundu. Bu bilgisayar nc nesil olarak adlandrlan dnemin temelini tekil eden ilk mini bilgisayar idi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Gnmzde ise mikroilemci dnyasnda ok ekirdekli ilemciler yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu sayede Moore kuralnn devam boyut, g, s, srat gibi kstlara ramen devam ettirilmektedir. Bunun ile birlikte giderek yaygnlaan mobil platformlarn (cep telefonlar, tablet bilgisayarlar gibi) gerektirdii enerji konusunda avantajl mobil ilemci mimarileri (ARM ve dierleri) de yaygn olarak kullanlmaktadr.
DNELM S O R U
Mikroilemciler ile birlikte bilgisayarlarn uygun fiyat, boyut, ilem kapasitesine ulamalar belki de bilgisayarlarn tarihindeki en byk devrim olan kiisel bilgiSIRA SZDE sayarlar dnemini balatmtr. Bir nceki dnemde mevcut olan mini bilgisayarlar, isimlerindeki mini ibaresine ramen halen kiisel olarak kullanlamayacak fiyat ve sistem gereklerine sahip idi. 1970lerin banda Intelin 8080 ilemcisini temel DNELM alan Altair 8800 kiisel bilgisayar furyasnn balangcn oluturmutur. Ayn yllarda Apple firmasnn kurucular olan Steve Jobs ve Steve Wozniak da Apple 1 adl S O R U ilk bilgisayarlarn retmilerdir.
D K K A T firmasnn kurucularndan olan Bill Gatesin her masastnde ve her O dnemde Microsoft evde bir bilgisayar vizyonu ve bunun erevesinde sunulan iletim sistemi ve retkenlik zmleri/yazlmlar, ilerleyen yllarda bu hayalin gereklemesinde nemli rol oynamtr. SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
D E LP M K T NA
Gnmzde ise bilgisayarlarda ve bilgisayar tanm ile ifade edilebilen cihazlarda kktenAMALARIMIZ deiiklikler yaanmaktadr. Artk bilgisayarlar (veya bilgisayar yetenekSIRA SZDE lerine sahip birimler) sadece masastlerinde deil, hepimizin gnlk yaamlarnda farknda olduumuz ya da olmadmz birok noktada mevcutturlar.
K TN E AL P D M
Gnlk hayatmza bilgisayarlarn girdii noktalara rnekler verebilir misiniz? SIRA SZDE Artk bir cep telefonu veya tablet bilgisayar bundan birka sene nce bir suDNELM nucu bilgisayarn D K K A T sahip olduu kapasite ve performansa sahip olmaktadr. Kullandmz arabalarn iinde onlarca bilgisayar ve mikroilemci farkl ilevleri NS TE NE ORR UT gerekletirmekte, SIRA SZDEevimizdeki mutfak aralar, televizyon gibi rnlerde yine birok bilgisayar ve mikroilemci gml olarak almakta ve de hatta birbirleri ile srekliDveri zerinden irtibata geebilmektedir. Bilgisayarlarn teme K K Aalar T lini tekil AMALARIMIZ ettii biliim sistemleri, gnlk hayatmzn her alannda yer almakta, tm bankaclk, salk, ulatrma, savunma, eitim sistemleri bunlar zerine inSIRA SZDE a edilmektedir. Bu yaplarn iinde barndrd devasa veri ynlar, veri tabaK T A P n ynetim sistemlerinde saklanmakta, sorgulanmakta, ilenmekte ve yine tm bu datkAMALARIMIZ bileenler birbirleri ile veri alar zerinden paylam yapabilmekte ve beraberce alabilmektedir. Bu erevede artk bilgi teknolojileri ve iletiiTELEVZYON min arasndaki izginin de belirsiz hale geldii ve bu iki dnyann yaknsadK mmkndr. T A P n sylemek
N T E R N E T (mekanik ilem birimlerinden balayarak) resimli bir kayd iin Bilgisayar tarihinin TELEVZYON http://www.cs.kent.edu/~rothstei/10051/History.htm
S O R U TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Kavramsal bilgisayar mimarisi. Kaynak: Stallings, W. (2006). Computer Organization and Architecture. New Jersey: Prentice Hall.
Kontrol birimi
SIRA SZDE
Yazmalar
Kaynak: Stallings, W. (2006). Computer Organization and SIRA New SZDE Architecture. Jersey: Prentice Hall.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
Kontrol Birimi
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
T A P OrganizaBilgisayar mimarisi ile ilgili daha detayl bilgiler William StallingsinKComputer tion and Architecture (New Jersey: Prentice Hall, 2006) adl kitabnda mevcuttur. TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Bu mimari yaplanma altnda en kritik birim ana ilemci / CPUdur. CPUnun grevi, bnyesindeki kontrol birimi vastas ile CPUnun ve de bilgisayarn ilemlerini ynetmek, aritmetik/mantk birimi vastas ile bilgisayarn veri ileme grevlerini icra etmek, yazmalar vastas ile CPUnun dahili hafza ilemlerini yapmaktr (ki gnmzde artk CPUlarn da ok ciddi ilave hafza birimleri mevcuttur). Bunun ile birlikte bilgisayarn ana hafza birimi ve de d dnya ile veri alveriini salayan giri/k birimleri mevcuttur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Gnmzde bilgisayarlarn d dnya ile irtibat USB, HDMI vb. kablolu baDNELM lantlar yannda Bluetooth, Wi-Fi vb. kablosuz balantlar ile olabilmektedir. Bu balantlar zerinden yazc, tarayc, ekran, harici saklama gibi ikincil birimler S O R U balamak mmkndr. Yine kullanclarn bilgisayar ile etkileim kurduu ara yzler klavye, fare gibi yntemler yannda ekrandan ok noktal dokunu gibi daha kullanc Ddostu yaplar ile de olabilmektedir. Bunun ile birlikte ana yap ve miKKAT mari olarak nerede ise 70 sene ncesine ait Neumann IAS mimarisi hala gnmzde de ana hatlar tekil etmektedir.
SIRA SZDE
BLM SSTEMLER
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ekil 1.4 Bilgisayar ana mimarisi ve bileenleri. Kaynak: Stallings, W. (2006). Computer Organization and Architecture. New Jersey: Prentice Hall.
GRDLER
IKTILAR
Dzenleyici kurumlar
Hissedarlar
Rakipler
Biliim sistemleri ekil 1.4te de ifade edildii erevede, evresel faktrler olan tedarikiler, mteriler, rakipler, hissedarlar, dzenleyici kurumlar ile etkileimli bir iliki halindedir. Bu grevi yapar iken bilgisayarlar, alt bileen olan donanm ve yazlm (software/hardware), ou zaman kurumdaki insanlar (peopleware), belli i sreleri etrafnda sistemin kalbindeki ileme aamasn yerine getirir. Gnmzde biliim sistemlerini kullanmayan bir ticari kurulu veya kamu kurumu bulmak mmkn deildir. Bilgisayarlarn hayatmzn her alannaSIRA girmelerine paralel, SZDE bilgisayar temelli yaplarn bir st oluumu da denilebilecek biliim sistemleri de hayatmza dahil olmulardr. letiim sistemlerindeki gelimeler, hem kurum ii DNELM hem, kurumlar aras irtibatlar arttrm, biliim sistemlerince retilen ve depolanan inanlmaz boyutlardaki verilerin paylamn mmkn klm dolays ile onlar da S O R U bu sistemlerin ana unsurlar haline gelmilerdir. zellikle iletiim a bileenleri, veri tabanlar ve veri taban ynetim sistemleri, veriler zerinde ilem yapmay ve iletmelere karar srelerinde destek olmay DKKAT salayan zmleri ortaya kartmlardr. Bunlardan kurumsal kaynak planlama, mteri ilikileri ynetimi, veri madencilii ve i zekas zmleri, gSIRA SZDE nmz iletmelerinin kanlmaz aralar haline gelmitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U Kurumsal kaynak planlama (Enterprise resources planning - ERP): Kurumsal DKKAT kaynak planlamas iletmelerde mal ve hizmet retiminde gerekli SIRA SZDE kaynaklarn planlamasnda grev alan biliim sistemlerine verilen addr.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Bu snflandrma ve her tr biliim sisteminin detayl incelemesi K.C. K Laudon T A P ve J.P.Laudonun Management Information Systems (New Jersey:Prentice Hall,2002) kitabnda mevcuttur. lem sre sistemleri Ofis sistemleri Bilgi temelli i sistemleri NTERNET Karar destek sistemleri letme bilgi sistemleri st dzey ynetici destek sistemleri lem (transaction) sre sistemleri, kurumlarn operasyon seviyesinde en temel srelerini stlenen yaplardr. Sipari giri, otel rezervasyon, bordro, personel sistemleri bu kategoriye girmektedir. Ofis sistemleri ofis ortamnda alanlarn verimliliini arttran, kelime ileme, hesap izelgesi, sunum hazrlama, masast yaynclk gibi iler iin kullanlan zmlerdir. Microsoft Office bu konuda uygun bir rnei tekil etmektedir. Yine tasarm amal programlar (AutoCAD gibi) bilgi temelli i sistemleri olarak adlandrlmaktadrlar. letme bilgi sistemleri irketin yneticilerine destek amac tarlar ve yneticilere irketin durumu ile ilgili raporlar irket ii verileri baz alarak sunmay mmkn klarlar. Karar destek sistemleri de yine yneticiler iin hem irket ii hem de irket d veri kaynaklarn kullanarak analitik karar vermeyi mmkn klan ktlar sunarlar. st dzey ynetici destek sistemleri ise kurumun stratejik seviyede alaca kararlarda yardmc olurlar. Kurumlarda kullanlan kurumsal kaynak planlama (ERP), mteri ilikileri ynetimi (CRM) gibi sistemler kullanclarna bal olarak bu alt balktan birden fazlasn kapsamakta ve o kapsamda hizmet verebilmektedir.
TELEVZYON
K T A P
TELE VZYON Mteri ilikileri ynetimi (Customer relationship management): letmelerde i ilikisi iinde bulunulan mevcut ve mstakbel N T E bilgileri RNET mterileri ile ilgili i sreleri (sat, pazarlama, mteri hizmetleri, teknik destek) ile dzenleme ve eleme grevini stlenen biliim sistemlerine verilen addr.
Veri madencilii (Data Mining): Byk veri setleri zerinde yapay us, makine renmesi ve istatistik teknikleri aracl ile eitli ilikiler bulmay mmkn klan yntem ve bunu kullanan biliim sistemleri.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Temel Bilgi Teknolojileri-I DKKAT
10
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hayatn her alannda yer almaya balayan biliim sistemleri hem zel hayatmz hem de ticari faaliyetleri ve kamu hizmetlerini kknden deitirmektedir. Aadaki tablo 1.1de Biliim sistemlerinin olumlu ve olumsuz etkileri ile ilgili AMALARIMIZ bir kyaslama mevcuttur:
K ve Tdetayl A P inceleme K.C. Laudon ve J.P.Laudonun Management Information Bu kyaslama Systems (New Jersey:Prentice Hall,2002) kitabnda mevcuttur. TELEVZYON
K T A P
Biliim sistemlerinin olumlu ve olumsuz etkileri Kaynak: Laudon, K.C., Laudon, J.P. (2002). Management Information Systems. New Jersey: Prentice Hall. SIRA SZDE
NTERNET
Olumlu etkiler
Olumsuz etkiler nceden insanlarn yapt ileri devralarak alanlarn da yerini almak Kiisel veriler ile ilgili mahremiyet sorunlar Birok srecin tm ile biliim sistemlerine bal hale gelmesi sonucu kesinti durumunda hayatn da durmas Biliim sistemlerinin youn kullanm kaynakl salk sorunlar stenmeyen ieriklerin veya ktcl yazlmlarn yine bu alar ile datm
Mterilerin tketim alkanlklarn belirlemede ve firmalar ynlendirmede yardmc olmak Internet tabanl zmler, Kiosklar, mobil ilemler gibi hayat mteriler iin SIRA SZDE kolaylatran zmler Cerrahi, radyoloji, genetik vb. konularda salanan ilerlemeler DNELM Kablolu ve kablosuz alar ile verinin milyonlarca insan S O R ile U paylam
DNELM S O R U
DKKAT
Yukardaki kyaslamada da belirtildii zere bilgi gvenlii amzda bilgisayarlarn ve DKKAT de biliim sistemlerinin zm arad en byk sorunlardandr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
11
zet
Elektronik temelli bilgisayarlar elektronik dnyasna tp tabir edilen birimlerin girmesini takiben ve de kinci Dnya Savandaki silah teknolojilerinin hesap gerekleri erevesinde ortaya kmlardr. ENIAC adl ilk bilgisayar takiben, Neumann tarafndan gelitirilen model evresinde IAS bilgisayar ve de daha sonralar IBM ve Sperry firmalarnn rnleri ortaya km ve asker, akademik, kamu sektr ihtiyalarna ilaveten ticari amalar ile de kullanlmaya balamtr. Transistrn ve mteakiben entegre devrelerin bulunmas ile bu gelime hzlanm ve kiisel bilgisayar devrimi neticesinde her masada ve her evde bir bilgisayar vizyonu gereklemi ve hatta tesine geilmitir. Gnmzde cep telefonumuz ok gl bir bilgisayardr, bunun yannda arabalarmzda, evimizdeki buzdolab, televizyon, frn gibi rnlerde bile birok gml mikroilemci faal durumdadr. Bilgisayarlarn byk ounluu ayn mimari zerinde ilemektedir. Bu mimarinin temelinde ana ilem birimi (CPU) bulunmakta, bunun ile irtibatl hafza birimi ve giri-k birimi mevcut olmaktadr. CPU da kendi iinde bir hafza bileenine, bir aritmetik/mantk birimine ve bunlar idare eden bir kontrol birimine sahiptir. Altmz bilgisayar yapsndaki klavye, ekran, fare, yazc, tarayc gibi bileenler ise tali bir role sahiptirler. Bilgisayarlar hayatmzn her alanna girer iken, iletmelerin de tm i srelerinde rol almaktadrlar. Bu tip durumlarda bilgisayar oluturan donanm ve yazlm, kurumlardaki insan unsuru ile birlemekte ve i sreleri erevesinde biliim sistemlerini oluturmaktadr. Biliim sistemlerinin kurumsal kaynak planlama, mteri ilikileri ynetimi gibi eitli trleri mevcuttur. Bilgisayarlarn hem zel hem de kurumsal alanda ok olumlu ve verim arttrc etkileri mevcuttur. Bunun ile birlikte son tahlilde biliim sistemlerinin olumlu yanlar olduu gibi, olumsuz saylabilecek neticeleri de olabilmektedir. zellikle bilgi gvenlii konusu zerinde ciddi almalar yaplmas gereken ve zm bulunamad durumda, bilgi sistemlerinin hayatmzda kaplad rol dikkate alndnda ok byk riskler ierecek bir alandr.
12
Kendimizi Snayalm
1. lk elektronik temelli bilgi ilem birimi (bilgisayar) hangisidir? a. UNIVAC b. IBM c. Apple d. Commodore e. ENIAC 2. Gnmz bilgisayarlarnca da temel alnan mimari ilk kimin tarafndan ortaya konmutur? a. Steve Jobs b. John von Neumann c. Gordon Moore d. John Mauchly e. Bill Gates 3. lk bilgisayarlar hangi alanda faaliyet gstermilerdir? a. Nfus saym b. Bankaclk c. letiim d. Savunma Sanayi e. Eitim 4. Gordon Mooreun ngrd Moore kural bir yongann zerindeki transistr saysnn ka senede bir iki katna kacan ifade etmektedir? a. 2 b. 4 c. 1 d. 8 e. 3 5. Kiisel bilgisayarlarn yaygnlamasndaki etkenleri hangi k btncl olarak ifade etmektedir? a. Transistrn bulunmas b. Entegre devreler c. Neumann mimarisi d. st dzey programlama dillerinin kmas e. Entegre devrelerin geliimi ile ucuz ve hzl zmlerin ortaya kmas ve buna paralel yaygn kullanma uygun iletim sistemlerinin ve de retkenlik yazlmlarnn piyasaya kmas 6. Aadakilerden hangisi Biliim sistemi tiplerinden deildir? a. lem sre sistemleri b. letim sistemleri c. Bilgi temelli i sistemleri d. Karar destek sistemleri e. letme bilgi sistemleri 7. Aadakilerden hangisi bilgisayarlar ve biliim sistemleri ile ortaya kan sorunlardandr? a. lemlerin ok hzl yaplmas b. Bilgiye ok abuk eriilebilmesi c. ok byk veri tabanlar olumas d. Kiisel verilerin risk altna girmesi e. letiimin sanal ortamlarda yaplyor olmas 8. Aadakilerden hangisi ofis sistemleri / bilgi temelli i sistemlerine rnektir? a. Kurumsal kaynak planlama b. Mteri ilikileri ynetimi c. Otel rezervasyon sistemi d. Sipari takip sistemi e. Microsoft Office 9. lk kiisel bilgisayar olarak da adlandrlan cihaz hangisidir? a. Altair 8800 b. ENIAC c. UNIVAC d. PDP-1 e. IBM 370 10. Aadakilerden hangisi bilgisayarlarn menfi etkilerinden deildir? a. nsanlarn i dnyasnda yerini alyor olmalar b. Youn kullanm kaynakl eitli salk sorunlar c. Ktcl yazlmlarn dalm d. Kiisel verilere eriilebilmesi e. Srekli gelitikleri iin yenileme gerei ve ilave maliyet
13
Yaamn inden
TK Say: 170 2011 YILI HANEHALKI BLM TEKNOLOJLER KULLANIM ARATIRMASI NEML AIKLAMA: Avrupa Birlii ynetmeliklerine uygun olarak gerekletirilen Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas sonular Trkiye, kent ve kr ayrmnda verilmekte iken, ilk defa bu haber blteni ile statistiki Blge Birimleri Snflamas (BBS) 1. Dzey (12 Blge) ayrntsnda da verilmektedir. nternete eriim imkn olan hane oran %42,9a ykseldi 2011 yl Nisan aynda gerekletirilen Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas sonularna gre Trkiye genelinde hanelerin %42,9u nternet eriim imknna sahiptir. Bu oran 2010 ylnn ayn aynda %41,6 idi. nternet eriim imkn olan hane oran kentsel yerlerde %51,0 iken, krsal yerlerde %22,7dir. BBS Dzey-1e gre %56,9 ile TR1-stanbul, %56,7 ile TR4-Dou Marmara, %49,2 ile TR7-Orta Anadolu, %48,0 ile TR5-Bat Anadolu ve %43,4 ile TR2-Bat Marmara blgelerinde nternet eriim imkan olan hane oran Trkiye ortalamasnn zerindedir. Hanelerin %39,3 genibant balant ile nternet eriim imknna sahip 2011 yl Nisan aynda hanelerin %39,3nde genibant nternet (ADSL, kablolu ve kablosuz sabit balantlar ile 3G balant) eriim imkn bulunmaktadr. ADSL %34,5 ile tm haneler, %80,2 ile nternet kullanlan haneler arasnda nternet eriim imkan salarken, 3G balant tm hanelerin %5,3nde, nternet kullanlan hanelerin ise %12,2sinde nternet eriim imkan salamaktadr. Genibant balant ile nternet eriim imkn kentsel yerlerdeki hanelerde %47,5 iken, krsal yerlerde %18,6dr. BBS Dzey-1e gre genibant balant ile nternet eriim imknnn en yksek olduu blge %56,1 ile TR1-stanbul , en dk olduu blge ise %20,0 ile TRC-Gneydou Anadolu blgesidir. Bilgisayar ve nternet kullanm artmaya devam ediyor 16-74 ya grubundaki bireylerde bilgisayar ve nternet kullanm oranlar srasyla %46,4 ve %45,0dr. Bu oranlar 2010 ylnda srasyla %43,2 ve %41,6 idi. Bilgisayar ve nternet kullanmnda kadn-erkek ve kent-kr arasndaki saysal uurum devam ediyor Bilgisayar ve nternet kullanm oranlar 16-74 ya grubundaki erkeklerde %56,1 ve %54,9 iken, kadnlarda %36,9 ve %35,3tr. Bilgisayar ve nternet kullanm oranlarnn en yksek olduu ya grubu 16-24 ya grubudur. Bu oranlar tm ya gruplarnda erkeklerde daha yksektir. Bilgisayar ve nternet kullanm kentsel yerlerde %54,7 ve %53,2, krsal yerlerde ise %26,9 ve %25,7dir. BBS Dzey-1e gre bilgisayar ve Internet kullanmnn en yksek olduu blge %57,2 ve %56,5 ile TR1-stanbul blgesidir. Bunu %53,3 bilgisayar ve %51,7 nternet kullanm oran ile TR4-Dou Marmara blgesi takip etmektedir. nternet kullanan bireylerin %89,5i nterneti dzenli kullanyor 16-74 ya grubundaki tm bireylerin %36,2si nterneti dzenli olarak hemen hemen her gn veya haftada en az bir defa kullanmaktadr. 16-74 ya grubunda nternet kullanan bireylerin dzenli nternet kullanm oran ise %89,5 olup, bu oran kentsel yerlerde %90,7, krsal yerlerde %83,7 ve BBS Dzey-1e gre TR1-stanbul blgesinde %92,8dir.
50 40 30 20 10 0
Temel gstergeler, 2007-2011 40,41 43,2 46,4 35,9 30,1 38,1 41,6 45,0
33,4
38,0
16-74 ya grubu bireylerde 16-74 ya grubu bireylerde bilgisayar kullanm internet kullanm 2008 2009 2010 2011
14
15
Yararlanlan Kaynaklar
Elmasri, R., Navathe, S.B. (2000). Fundamentals of Database Systems. Addison Wesley. Laudon, K.C., Laudon, J.P. (2002). Management Information Systems. New Jersey: Prentice Hall. Schneier, B. (2000). Secrets and Lies, Digital Security in a Networked World. Indianapolis: Wiley. Stallings, W. (2006). Computer Organization and Architecture. New Jersey: Prentice Hall. Tannenbaum, A.S. (1996). Computer Networks. New Jersey: Prentice Hall.
2
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; letim sisteminin ne olduunu tanmlayabilecek, letim sisteminin temel grevlerini listeleyebilecek, letim sistemi trlerini ifade edebilecek, letim sistemi temel bileenlerini (masast, programlar, pencereler, menler) listeleyebilecek, Program, klasr ve dosya kavramlar arasndaki farklar tanmlayabilecek, Windows, Mac OS, Linux ve mobil iletim sistemlerinin temel bileenlerini karlatrabilecek, letim sistemini kullanmaya ynelik verilen temel grevleri uygulayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
letim Sistemi Microsoft Windows Mac OS X Linux Pardus Ak Kaynak Kodlu Yazlmlar zgr Yazlm Mobil letim Sistemleri Denetim Masas Program Dosya Grev ubuu letim Sistemi Gezgini Masast
indekiler
LETM SSTEMLERNE GR WNDOWS Mac OS LNUX PARDUS MOBL LETM SSTEMLER
letim Sistemleri
letim Sistemleri
LETM SSTEMLERNE GR
Yeni bir bilgisayar aldmz dnelim. Bu bilgisayar alrken, oumuz bilgisayarn ne kadar hzl ilem yaptn anlamak iin ilemcisine, programlar sorunsuz altrabilmesi iin hafzasna, ne kadar mzik dosyas saklayabileceimizi anlamak iin depolama kapasitesi gibi bir ok zellie bakarz. Ancak, iletim sistemi, kullanclar tarafndan, genellikle gzard edilen bir bileendir. Halbuki, iletim sistemi zellikle kullanclar iin bilgisayarda alan en nemli programdr. letim sistemi olmayan bir bilgisayar, kullanc olarak bizlerin hi bir iine yaramayacaktr. nk bilgisayarda yapmak istediimiz ileri (yaz yazmak, nternette gezinmek vb.) donanma tercme eden bileen iletim sistemidir. Dier bir deyile, iletim sistemi bilgisayarn trafik polisidir de diyebiliriz. Bilgisayarn iindeki donanm aralar ve kullanc ile olan ilikiyi kontrol eden yazlm iletim sistemidir. Bir bilgisayar sistemi genel olarak drt temel bileenden oluur. Bunlar kullanclar, uygulamalar/programlar (kelime ilemci, hesap makinas vb.), iletim sistemi ve donanm aygtlardr (tarayc, fare, yazc vb.). ekil 2.1 bu drt bileeni ve aralarndaki ilikiyi gstermektedir. Grld gibi, iletim sistemi kullanc ile bilgisayar arasnda bir kpr grevi gren ve donanma en yakn sistem yazlmdr. Donanmla ift ynl iletiim kuran iletim sistemi, donanmdan veri almakta ve donanma veri gndermektedir. Kullanc donanm kullanr, ancak iletim sistemi bilgisayarla donanm arasndaki ilikiyi kurar. Ayrca, iletim sistemi bilgisayarda kullandmz programlar iin de bir platform grevi grmektedir. Yani, bilgisayarda alan programlar ile donanm arasndaki iletiimi de iletim sistemi salamaktadr. Bir program sabit diskteki bir dosyaya nasl ulaacana ya da bir program iin bellekte ne kadar yer ayrlacan bilemez. Tm bunlar ayarlayan iletim sistemidir. En son olarak, biz kullanclar uygulamalar sayesinde iletim sistemi ile bilgi alverii yaparz. steklerimizi uygulamalar sayesinde iletim sistemine iletiriz ve bu iletiimi bize iletim sisteminin arayz salar. letim sisteminin kullanc arayzn de bir uygulama olarak dnebiliriz.
letim sistemlerinin temel olarak iki amac vardr, bunlardan ilki bilgisayarn kullanclar tarafndan kolay kullanlmasn, ikincisi ise donanm kaynaklarnn verimli bir ekilde kullanlmasn salamaktr.
18
ekil 2.1 letim sisteminin dier geler ile ilikisi.
letim sistemi donanm ve yazlm kaynaklarnn denetim ve ynetiminden sorumlu, uygulamalarn almas iin uygun ve gvenilir bir platform oluturan sistem yazlmdr.
zet olarak, bilgisayar kullanrken biz kullanclar, iletim sisteminin kullanc arayz ile etkileim halindeyiz. letim sistemi bilgisayarn sorunsuz almas iin gerekli ilemleri yaparken bizler arka planda olup bitenle ilgilenmeyiz. Bilgisayara yaptrmak istediimiz ilemleri fare, klavye gibi evre birimlerinin yardmyla iletim sistemine, iletim sistemi de bu isteimizi uygun bir dille donanma aktarr. rnein, yazdrmak istediimiz bir yazy, yazcya iletim sistemi vastasyla gnderebiliriz. Kullanc ile donanm arasnda iletiim kurmak iletim sisteminin yapt ilemlerden sadece bir tanesidir. Bunun haricinde iletim sistemi arka planda birok ile meguldr. rnein, bellek kontrol ve ynetimi, zerine kurulu uygulamalarn/programlarn (kelime ilemci, hesap makinas) ynetimi, dosyalarn (mzik, resim dosyalar) depolanmas, evre birimlerinin (yazc, hoparlr, mikrofon) ynetimi, a ve gvenlik ayarlar, sistem kaynaklarnn etkili bir ekilde kullanlmas ve grevlerin zamanlanmas gibi bir ok ilevi de yerine getirmektedir. letim sisteminin temel olarak be grevi bulunmaktadr.
19
lem Ynetimi: letim sistemi var olan ilemlerin belirli bir sra ve dzende yaplmasn salar. Bir ilemi, altrmakta olduumuz bir program olarak dnebiliriz. letim sistemi bir nevi programlarn adil bir ekilde almasn salar. letim sistemini kullanrken birden fazla ilem yaparz, rnein nternette gezinirken mzik dinler ya da arkadalarmzla mesajlarz. te tm bu ilemlerin problemsiz ve paralel bir ekilde yrmesi var olan kaynaklarn etkili bir ekilde paylatrlmas ile mmkn olacaktr. te bu ynetim, iletim sisteminin sorumluluundadr. Bellek Ynetimi: Tm programlarn almalar iin bellekte belirli bir alann kendilerine ayrlmas gerekir. Bir ilem bittii zaman, bu ilemin bellekte kaplad alan boaltlp, dier ilemlerin alabilmesi iin bu alan gereklidir. Bunun iin, bellekte hangi alann dolu olduu, hangi alann bo olduu ve ilemlere bellek tahsis etmek ya da tahsis edilen alanlarn tekrar boaltlmas gibi birok grev, yine iletim sistemi vastasyla yrtlr. letim sistemi ayrca gerektiinde ana bellek yerine ikincil bellein kullanlmasn da salar. Giri-k Birimleri Ynetimi: Bilgisayar ile evre birimleri (yazc, tarayc, fare vb.) arasndaki veri alveriini de iletim sistemi dzenler. Ayrca evre birimlerinin alabilmesi iin gerekli, src denilen dosyalar bnyesinde barndrr ya da bu dosyalar sonradan kullanclar tarafndan yklenir. Gnmz iletim sistemleri farkl trdeki yazclar, web kameralar ve daha bir ok zel donanm iin binlerce eit src dosyasn bnyesinde barndrmaktadr. Bu sayede bilgisayara taklan donanmlarn bilgisayar tarafndan kolay bir ekilde tannmas salanm olur. Dosya Ynetimi: letim sisteminin nemli grevlerinden birisi de dosya ynetimidir. Dosyalara eriimden, kaydna, silinmesine ve tanmasna kadar dosya ynetimi ile ilgili bir ok grevden iletim sistemi sorumludur. Sizce orkestra efi ile iletim sistemi arasnda nasl bir benzerlik vardr? Aklaynz. SIRA SZDE
SIRAolarak SZDE kullanlan Piyasada ok sayda iletim sistemi mevcuttur. Bu nitede yaygn belli bal iletim sistemi ailesi zerinde durulacaktr. Bunlar; Microsoft firmas S O R U tarafndan gelitirilen Windows iletim sistemi, Apple firmas tarafndan D N E L M gelitirilen Mac OS ve gnll bireyler ya da firmalar tarafndan gelitirilen cretsiz ve ak kaynak kodlu iletim sistemi, Linux. Ayrca, son olarak mobil Dcihazlarda (tablet, KA S OK R UT cep telefonu vb.) kullanlan iletim sistemlerinden de bahsedilecektir. SIRA SZDE letim sistemleri sadece bilgisayarlar iin gerekli bir yazlm deildir, zamanda D K K Aayn T programlanabilir birok elektronik cihaz da iletim sistemine sahiptir. rnein, cep telefonlar, modemler, hatta baz frnlar, buzdolaplar bile iletim sistemine sahiptir. Dier AMALARIMIZ SIRA SZDE taraftan, evimizde kullanm olduumuz sa kurutma makinas, vantilatr gibi cihazlarda iletim sistemi olmasna gerek yoktur nk bu cihazlarda yaplacak iler nispeten basit ve belirlidir. Bu nedenle iletim sistemine gerek duymazlar, ancakAMALARIMIZ bilgisayar K T A P gibi bir ok uygulamay ayn anda altran, kark hesaplamalar yapan elektronik aletlerde tm bu karmak ilerin organizasyonunu yapacak bir yapya ihtiya vardr. SIRA SZDE
DNELM
AMALARIMIZ K T A P
WINDOWS
K T A P TELEVZYON
K T A P TELEVZYON
Microsoft firmasnn rn olan ilk Windows iletim sistemi 1985 ylnda Windows T E L E V XP, Z Y O Vista, N 1.0 srmyle km ve gnmze kadar 2.x, 3.x, 95, 98, 2000, Win N T E R N E T dows 7 srmleri kullanm iin piyasaya srlmtr. letim sistemlerinin giderek
NTERNET
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Temel Bilgi Teknolojileri-I
20
DNELM S O R U
daha byk bir hzla yeni srmleri ortaya kmaktadr, bunun nedeni hzla deien ihtiyalar ve kullanm kolaylnn arttrlmasdr. Ayrca yksek kapasiteli ve S O R U hzl bilgisayarlara uyum salamak iin yeni iletim sistemleri gelitirilmektedir.
D K K A T 7 srm kullanlarak hazrlanmtr. Bu rnekler Windows
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tanmlar: SIRA SZDE Fare ile tklama: Farenin sol tuu ile tklamay ifade eder. Sa tklama: Farenin sa tuu ile tklamay ifade eder. ift AMALARIMIZ tklama: Farenin sol tuunu hzl ekilde ard arda tklamay ifade eder. Srkleme: Farenin sol tuu basl halde iken fareyi hareket ettirmektir.
K Bileenleri T A P Masast
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
letim sistemini ilk altrdmzda karmza gelen ekrana Masast denir. Gerek yaamdaki ofis masasn dndmzde, temel olarak ihtiyacmz olan T E ulamak L E V Z Y O N istediimiz nesneleri masamzda bulundururuz; kalemlikler, ve kolayca klasrler, hesap makinesi, bilgisayarmz, katlar gibi. Bilgisayardaki masast de benzer mantkla, en ksa yoldan ulamamz gereken aralar bize sunar. Kullanclar masastne tm ihtiyalar olan klasr, dosya ve program simgelerini NTERNET yerletirebilir. Masast hem dosya ve klasrlerin yerletirilebilecei, hem de programlar altrmaya yarayan ksa yollarn bulunduu ksmdr. Masastnn temel bileenleri grev ubuu, balat mens, hzl eriim menleridir. imdi ayr ayr bu bileenleri ve onlarn alt bileenlerini inceleyelim.
Balat mens Hzl balat mens Simge durumundaki pencereler Grev ubuu Bildirim alan
21
renin alt ksmna yaylm olsa da kullanc istedii takdirde ekrann farkl yerlerine de yerletirebilir.
Pencereler
Herhangi bir program altrdmzda ya da dosya atmzda program penceresine ait dikdrtgen eklinde simgeyi ara ubuu zerinde grrz (ekil 2.3). Bu bizim pencereler arasnda geiimizi salar. Farkl bir pencerede iken, dier programn simge durumundaki penceresine tkladmzda o programn penceresini am oluruz.
ekil 2.3 Pencere simgeleri.
Program simgesi
Pencere ismi
Bildirim Alan
Ara ubuunun en sa kesindeki simgelerin bulunduu ksmdr. Buradaki semboller belirli programlarn alma durumlarn gsterirken durumla ilgili ayarlamalar da yaplabilir. En yaygn olarak gsterilen semboller; nternet balantsnn olup olmamas, saat, tarih, diG zst bilgisayarlar iin arj durumu durumu ya da bilgisayarn A balanma elektrik ya da pille alyor olmas, iletim sistemi gnSes SIRA SZDE ayarlar celleme uyars ve bilgisayarn almasndan itibaren kullanc kontrol olmakszn DNELM alan programlara (antivirs programlar, sanal disk S O R U oluturma programlar vb.) ait semboller grlmektedir. Bildirim alannda kablosuz nternete bal olmadmz grdmzde, bilgiD K K ncelikle AT sayarmzn (varsa) kablosuz nternet anahtarn alr duruma getirmemiz gerekir. Baz bilgisayarlarda bu anahtar yerine ksayol tular da kullanlabilir. SIRA SZDE Windows iletim sistemi otomatik olarak kullancya yeni gncellemelerin olAMALARIMIZ duunu da bildirim alan sayesinde gsterir. Kullanc gncellemeyi onayladn-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
22
da arka planda gncelleme balar. Gncellemenin amac var olan iletim sistemi hatalarn dzeltmek, yeni srcleri bilgisayara tantmak, iletim sisteminin performansn arttrmaktr. Gncelleme, bilgisayar nternete bal olduunda yaplabilir. Gncelleme srasnda iletim sistemi reticisi tarafndan bilgisayara gncelleme yazlm aktarlr ve otomatik olarak altrlr.
Arama kutusu
Bilgi alan
Windows gezgini, konumunu ya da tam ismini bilmediimiz dosyalar bulmamz da kolaylatrmaktadr. Arama kutusuna girilen dosya isimleri o anda iinde bulunulan klasrde ve onun alt klasrlerinde aranr. En kapsaml aramay yapmak iin Bilgisayar konumundayken arama yapmak gerekir. Windows 7den nce arama sadece dosya ismini aramaya ynelik iken, Windows 7de dosya iindeki kelimeler de aranabilmektedir. Windows gezginin alt ksmnda yer alan bilgi alan o anda iaretli olan alan ne ise ona ait bilgilerin grntlendii yerdir. rnein, bir klasr seili ise klasre ait oluturulma tarihi, tr gibi bilgiler burada grnr. ekil 2.5te herhangi bir nes-
23
ne seilmedii iin, o anda iinde bulunulan klasre ait bilgi yer almtr. Adres ubuu ise o anda iinde bulunduumuz klasrn konumunu bize gsterir.
Klasr simgeleri
Kenar ubuu sayesinde klasr simgelerine ift tklama gerekmeksizin i ie klasrlere kolaylkla geilebilir. Bu ubukta [+] simgeli klasrlerin altnda baka klasrler olduu anlalmaldr. Kenar ubuundaki bu yapya aa men ad verilir. Ana klasrleri aacn kaln dallarn temsil eder, kaln dallar yine birok alt dallar iermektedir. [+] simgesine her tklandnda alttaki klasrler yine kenar ubuunda listelenir, ancak gezgin ana penceresinde herhangi bir deiiklik olmaz. Kenar ubuunda klasr ismine tklandnda ise klasrn ierii bu alanda
24
grlebilir. Kenar ubuunda dosya isimleri grnmez, sadece klasr isimleri listelenir. Dosyalar sadece gezgin ana penceresinde grlebilir. ekil 2.7de grld gibi kenar ubuunda sadece klasr isimleri gsterilirken, gezgin ana penceresinde o klasre ait tm ierik grntlenebilmektedir.
ekil 2.7 Aa mensnden klasr seme.
Eer bir pencereyi tamamen kapatmayacaksak simgesine tklayarak kltp grev ubuuna inmesini salarz. Eer o anda sadece bir uygulama ile alacaksak ve tm ekran o uygulamann penceresinin kaplamasn istiyorsak, simgesine tklamamz gerekir. Eer pencere ile iimiz tamamen bittiyse simgesine tklayarak pencerenin tamamen kapanmas salarz.
25
ve klasrleri bulmamz zorlatrr, bu nedenle daha kk simgelerle ya da liste eklinde gsterim tercih edilebilir. ekil 2.6daki klasrler en byk simgeler ile gsterilmi haldedir. Bu nedenle ok kstl sayda klasr ekranda grntlenmektedir, dier klasrlerin grlebilmesi iin kaydrma ubuklar kullanlabilir. Kaydrma ubuklar ihtiyaca gre yatay ve dikey olabilir. ubuu fare ile tutarak aa doru srklediimizde, alt ksmdaki klasr ve dosyalar grebiliriz.
Klasr Oluturma
Klasrler normal hayatta olduu gibi dosyalarmz kategorilendirmek ve dzenlemek iin kullanlr. Resimlerimizi ele alalm, imdiye kadar ektiimiz tm resimleri tek bir yerde toplasaydk, geen yaz gittiimiz kamptaki resimleri bulmak ok zorlard. Oysa resimleri kategorilendirerek, Yaz Kamp 2011 isimli bir klasre kamp resimlerini koyduumuzda, 2011 ylnn kamp resimlerine ulamamz ok daha kolay olur. Klasr oluturmak iin Windows gezgininde uygun olduunu dndnz SIRA SZDE yere sa tklayp, Yeni > Klasr seeneini semek gerekir (ekil 2.9). Oluan klasr varsaylan olarak Yeni Klasr eklinde adlandrlr. Bu durumda Yeni Klasr isminin zerine fare ile uzun aralklarla iki kez tkladmzda veya DN E L M F2 tuuna bastmzda, ismini deitirmek iin imlecin yanp snd grlr (ekil 2.9). Klasre uygun ismi yazdktan sonra fare ile herhangi bir yere tkladmzda klasr S O R U ismi onaylam olur. Klasr ya da dosya akken isimlerini deitiremeyiz.
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
Yeni klasr oluturma seenei
NTERNET
NTERNET
26
Yeni oluan klasrmzn boyutu 0 bayttr. Bu klasrn iine dosyalar koyduumuzda ise klasrn boyutu dosyalarn byklnn toplam kadar olur. Klasr ya da dosya boyutunu renmek iin klasr ya da dosya isminin zerine sa tklayp, zellikleri seersek Boyut ksmnda ne kadar yer kapladn grebiliriz. ekil 2.10da grld gibi, Yeni Klasr isimli klasrn boyutu 0 kilobayttr.
ekil 2.10 zellikler penceresi.
27
ekil 2.11
Dosya ismini ise yine iki ekilde deitirebiliriz. Birincisi, dosya kapal iken, dosya isminin stne uzun aralklarla iki kez tklandnda imle yanmaya balar ve yeni ismi girip Enter tuuna bir kez basarz ya da fare ile bo bir alana bir kez tklanr. Dier yol ise programn iindeyken Dosya mensnden Farkl Kaydet seenei ile dosyaya yeni isim vermektir.
Dosya Ama-Kapatma
Herhangi bir dosyay amak iin dosya simgesine ift tklamak yeterli olacaktr. letim sistemi almak istenen dosyann trn alglayp uygun program altrmak zere ayarlanmtr. Eer uygun program bulunamazsa, kullancya bir program semesi iin bir pencere alr. Kullanc eer uygun programn bilgisayarda mevcut olduundan eminse bu seenei kullanabilir. Gelen pencerede iletim sistemi gezgini alr ve Program Files klasrnde programn kurulduu klasrden programn .exe dosyas seilir. Tm programlarda Windows gezgin penceresinde bulunan simge durumuna klt, ekran kapla ve kapat dmeleri mevcuttur. Bu dmeler yoluyla dosyalar simge durumuna kltlebilir, ekrana kaplanabilir ya da kapatlabilir.
Dosya Tamak
Dosya tamak, dosyay bulunduu konumdan alp baka bir konuma yerletirmek anlamna gelir. Bu bir anlamda dosyann bulunduu yerden silinmesi ve yeni bir konumda oluturulmas demektir. Dosya tamak iin iki yntem vardr. Birincisi dosya simgesine sa tklanarak Kes seenei seilir ve sonrasnda tanmak istenen konumdayken yine fare ile sa tklanp Yaptr seenei seilir. kinci bir yol olarak dosya tamak iin dosyay farenin sol tuu basl ekilde tutup, srkleyerek baka bir klasre brakmaktr. Byle bir durumda, eer dosyay kendisi ile ayn src altndaki (rnein C srcsndeki iki dosya) bir klasre tanmsa dosya olduu konumdan silinip yeni konuma yerleir. Farkl bir srcdeki bir klasre tandnda ise dosya bulunduu konumdan kopyalanp dier klasre yaptrlr, bu durumda dosyann bir kopyas hala eski konumunda mevcut olacaktr.
28
Dosya Silmek
Dosyalar silmek iin iki yntem vardr. Dosyay silmek iin ncelikle ilgili dosyann kapal olmas gerekir, yani herhangi bir programla almam olmas gereklidir. lk yntemde ak olmadndan emin olduumuz dosyann simgesinin stne sa tklayp Sil seenei seilir. Bu durumda iletim sistemi bir diyalog kutusu aracl ile kullancya dosyay geri dnm kutusuna gndermek istediinden emin olup olmadn sorar. Kullanc Evet dmesine tkladnda dosya Geri Dnm Kutusuna gnderilir. Geri Dnm Kutusuna gnderilen dosyalar aslnda tamamen silinmi deildir ve kullanc Geri Dnm Kutusuna sa tklayp Geri Dnm Kutusunu Boalt seeneini setiinde dosya artk tamamen silinir (Buna ramen tamamen silinen dosyalarn geri getirilmesini salayan zel programlar mevcuttur). Geri Dnm Kutusuna yanllkla gnderilen dosyalar kullanc geri getirmek isteyebilir. Bunun iin Geri Dnm Kutusuna girilir ve dosya simgesinin zerine sa tklanp Geri Ykle seenei seilir. Bylece Dosya eski konumuna dner. kinci bir yol da silmek istediimiz dosyann zerine fare ile tek tklayp ardndan klavyedeki Delete tuuna basmaktr, bylelikle dosya silinip Geri Dnm Kutusuna gider.
Shift + Delete tuu ile dosya Geri Dnm Kutusuna gnderilmeden tamamen silinir. Bu nedenle emin olunmadka shift+delete seeneinin kullanlmas nerilmez.
Balat Mens
Balat mens, bilgisayardaki tm programlara ve iletim sistemi fonksiyonlarna ulaabileceimiz temel mendr. Bu mendeki tm geler kullancnn tercihlerine gre gsterilebilir ya da gsterilmeyebilir. ekil 2.12de Balat mensnn temel ksmlar grlmektedir. Balat mensnn sol tarafnda bilgisayara kurulmu olan, en sk ve en son kullanlan programlar grlr. Sa ksmda ise iletim sisteminde varsaylan olarak bulunan program ve klasrler gsterilmektedir. Farkl iletim sistemlerinde benzer yaplar olsa da Balat mens Microsoft Windowsa zel bir gedir.
ekil 2.12 Balat mens.
Kullanc resmi
Tm programlar penceresi
Kapatma seenekleri
29
Denetim Masas
Denetim masas bilgisayara ait donanmlar ve yazlmlarla ilgili ayarlamalar bildiimiz uygulamadr. Balat mensnden Denetim masasn setiimizde, karmza gelen seeneklerle iletim sistemini gncelleyebilir, bilgisayarn g tasarrufu seeneklerini deitirebilir, tm donanmlarla ilgili ayarlamalar yapabilir, program kaldrp gncelleyebilir, bilgisayarn gvenlik ve kullanc ayarlar gibi birok ilemi yapabiliriz (ekil 2.13).
ekil 2.13 Denetim masas.
Program Kaldrma-Silme
Denetim masasnn en nemli grevlerinden birisi bilgisayara kurulu programlarla ilSIRA SZDE gili kaldrma ve gncellemenin yaplabilmesidir. Programlar kurarken genellikle kurulum ya da setup isimli altrlabilir dosyay altrmak ve ekrana gelen pencerelerde uygun seimleri yapp ilerlemek gerekir. Kurulan tm programlar Denetim DNELM Masas-Programlar ve zellikler seenei seildiinde gelen pencerede listelenir. Kaldrlmak istenen programn zerindeyken sa tkladmzda kaldr-deitir S O R U dmesi grnr ve tklandnda ilgili program bilgisayardan kaldrlmaya balanr.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Programlar kesinlikle Program Files klasrnden silmemek gerekir, D nk K K A T bir program kurulduunda programa ait birok dosya ve bilgi, iletim sisteminin yerD farkl N E Lyerlerine M letirilir. Sadece kurulan klasr silmek bu ayarlarn ve farkl yerlerdeki dosyalarn silinSIRA SZDE mesini engeller, ayrca program balat mensnde grnmeye devam eder. Programn S O R U ileri srmleri kurulmak istendiinde ise baz sorunlar ortaya kabilir.
AMALARIMIZ
D K K A T temsil eder. Yannda iareti bulunan simgeler, dosya ya da klasrlere ait ksayolu Bunlar dosyann kendisini deil sadece dosyaya ait adresi tutarlar, bu nedenle bu iaretli K TSZDE A P SIRA simgenin silinmesiyle dosya silinmi olmaz. Ayn ekilde ksa yol simgelerini kopyaladmzda asl dosyay kopyalam olmayz.
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ TELEVZYON
AMALARIMIZ T ELEVZYON
K T A P NTERNET
K T A P NTERNET
30
Program altrma
Uzants .exe olan dosyalar program windows iletim sistemi ailesinde altrma dosyalardr. Herhangi bir program bilgisayara kurulduunda byk ounlukla Balat mensnden programa eriilir. Bunun dnda, altrlmak istenilen program, kurulu olduu klasrdeki .exe dosyasna ift tklanarak da altrlabilinir. ok sk kullanlan programlarn ksa yollar masastne ya da hzl balat mensne de yerletirilebilir, bunun iin Balat mensnde programn altrma dosyasnn isminin srklenerek masast ya da hzl balat mens ksmna braklmas yeterlidir.
31
Mac OS
Mac OS, Apple bilgisayarlarla zdelemi bir iletim sistemidir. Mac OS, Apple firmas tarafndan retilmeyen bilgisayarlarda baz yntemlerle kurulabilse de genellikle bu tercih edilen bir durum deildir. te yandan Apple firmas tarafndan retilen bilgisayarlara Windows iletim sistemi kurmak mmkndr. Tanmlar Sa tklama: Ctrl + fare tklama ya da iki parmakla dokunmatik alana dokunma Fare tklama: Dokunmatik alana bir kez tklama ya da farenin sol tuu ile tklama ift tklama: Farenin sol tuu ile hzl ekilde iki kez tklama
Masast
Dier iletim sistemlerinde olduu gibi, Mac OS aldnda da ncelikle masast ile karlalr. Ancak masast bileenleri Windowstan biraz farkllk gsterir. ncelikle ekrann grsel olarak dzenlemesi farkldr. Sa st kede bildirim alan, sol keden balayan st men, ekrann alt ksmnda kullanc tarafndan zelletirilebilen uygulamalar alan (dock) ve sol st kenin en kenarnda bulunan Apple men bulunur. Bunun dnda masastne kullanc dosyalar da yerletirilebilir.
ekil 2.15 Mac OS masast.
st men Apple men letim sistemi gezgini (Finder) Bildirim alan
Uygulamalar mens
st Men ve Bileenleri
Mac OSun kendine has zelliklerinden biri o anda alan programlara gre deien st mendr. Normalde Windowsta alan her program penceresinin kendine ait bir st mens mevcutken, Mac OSta o anda aktif olan program ne ise iletim
32
sisteminin st mens o programn mensne dnr. rnein, ekil 2.16da Google Chrome nternet taraycs ak iken Chromea ait men st mennn yerini alr, yalnzca Apple men yerini korur.
ekil 2.16 Ak olan programa gre deien st men.
Apple men st men
st mennn temel bileenlerine baktmzda (ekil 2.17) en sklkla kullanlan iki tanesi Finder ve Git mensdr. Finder Mac OS iletim sisteminin gezginine verilen isimdir. Ekrann alt ksmnda bulunan uygulamalar mensnden mavi renkli glen yz simgesine tklandnda gezgin penceresi alr. Git mensnden Bilgisayar, Masast, Uygulamalar klasr alabilir. Git mens bir nevi balat mens grevi grr.
ekil 2.17 st men seenekleri.
Uygulamalar Mens
Uygulamalar mens masastnn alt ksmnda ortalanm ekildedir. ntanml olarak Finder, panel (hesap makinesi, takvim gibi temel uygulamalarn olduu genel uygulama), p kutusu uygulama mensnde yer alr. Bunun dnda, kullanc herhangi bir uygulama ya da klasr srkleyip menye braktnda, uygulamann simgesi srekli olarak uygulama mensnde grnr. Uygulamalar men-
33
s ile ilgili ayarlamalar yapmak iin Sistem tercihleri > Uygulama yolu takip edilmelidir. Burada, uygulama mensnn bykl, pozisyonu gibi ayarlamalar yaplabilir.
ekil 2.18 Sistem tercihleri dmesi Kullanc tarafndan alan klasr ve dosyalar Uygulamalar mens.
Ara kutusu
Finder
p kutusu
Mac OSta o anda alr durumda olan programlarn altnda parlak mavi renkte yuvarlak bir simge grnr.
ekil 2.18de grld gibi Windowsta grev ubuunda yerleen pencerelerin simgeleri, Mac OSta uygulamalar mensne yerleir.
Sistem Tercihleri
Sistem Tercihleri Apple Mensnden veya uygulamalar mensnden (ekil 2.19) ulalabilen, donanm ve yazlm ayarlar yapmamz salayan uygulamadr. Windowstaki denetim masas ile ayn ilevi grr. ekil 2.19da gsterilen Sistem tercihleri kategorilendirilmi ekilde grlmektedir. Grld gibi Donanm, nternet balants, Sistem ayarlamalar ve Kiiselletirme ayarlar buradan yaplabilmektedir. Kiiselletirme kullancnn kendi tercihlerine gre grafik arayzn deitirmesi anlamna gelmektedir.
ekil 2.19 Sistem tercihleri penceresi.
34
Bildirim Alan
Ekrann sa st ksmnda yer alan Bildirim alan daha nce Windows iletim sisteminde bahsedildii gibi sistem fonksiyonlarnn kontrol edildii alandr. Aadaki ekilde Bildirim alannda yer alan baz simgelerin ilevleri belirtilmitir. Windowstan farkl olarak bildirim alannda arama seenei sunulmaktadr. Bu arama seenei sadece dosya ve klasrle snrl kalmayp kullancnn tercihlerine gre resimler, e-postalar ve adres defteri gibi ok geni kapsaml arama yapmaktadr.
ekil 2.20 Bildirim alan.
A balants durumu Pil g durumu Tarih ve saat
Ses ayarlar
Arama
Kapatma dmesi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM
Tm pencereler ak iken, F11 tuuna basldnda masast grnr. Tekrar S O R U pencereler eski halini alr. F11e basldnda Bir ok diyalog penceresinde Tamam dmesi bulunmaz, bu nedenle (X) dmesi tklanDK KAT dnda kullancnn yapt deiiklikler onaylanm olur.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
35
Klasr Oluturma
Klasr oluturmak iin klasr oluturulmak istenen konuma sa tklayarak Yeni Klasr seenei seilebilir. Mac OSta sa tklandnda alan menden dosya oluturma seenei yoktur (ekil1 2.22).
ekil 2.22
Yeni klasr oluturma seenei
Dosya Silme
Dosya silmek iin CTRL + fare sol tu kombinasyonu kullanlr ve p Sepetine Ta seenei seilir. Dosya p Sepetine srklenip braklarak da silinebilir. p sepetini kalc olarak boaltmak iin p Sepeti simgesine sa tklanarak p Boalt seei seilir.
Bilgisayar Kapatmak
Mac OSta bilgisayar kapatmak iin 4 seenek bulunur. Bunlar Uyu, Yeniden Bala, Sistemi Kapat ve Kullanc Oturumunu Kapattr. Uyu Windowstaki Uyku modu ile ayn ilevi grr ve tm programlar alrken ekran kapatr ve programlar durdurur. Yeniden Bala sistemi tamamen kapatp otomatik olarak tekrar aarken Sistemi kapat bilgisayar tamamen kapatr. Kullanc Oturumunu Kapat seenei ile bilgisayar alr durumdadr, ancak tm programlar ve dosyalar kapanr ve
36
kullancnn kullanc ad ve ifresi girmesi gereken bir diyalog kutusu ekranda grnr. Kapatma seeneklerini grmek iin Apple men almaldr (ekil 2.24).
ekil 2.24 Apple Men.
Kapatma seenekleri
Program altrma
Programlar, uygulamalar mensnde ksa yolu olan programlar ift tklamakla altrlr. Program kurmak iin ise Mac OS iletim sistemi dmg uzantl kurulum dosyalarn kullanr. Kullanc dmg uzantl dosyay altrdnda program klasr Uygulamalar klasrne yerleir. Program silmek iin bu klasrdeki program klasrnn silinmesi yeterlidir.
LINUX
Linux en basit ifade ile zgr bir iletim sistemi ekirdeidir. Linux,1991 ylnda Finlandiya asll, Helsinki niversitesinde renci olan Linux Torvalds tarafndan gelitirilmitir. Bu ekirdek zerine gelitirilen iletim sistemlerine Linux datmlar ad verilmektedir. Burada bahsi geen kavram (zgr, ekirdek ve Linux datmlar) anlamamz bu iletim sistemi temel alnarak gelitilmi Linux datmlarn daha iyi anlamamz asndan nemlidir. Linux tabanl iletim sistemlerinin nasl kullanldna gemeden nce bu kavram aklayalm. zgrlkten kast bu iletim sistemi ekirdeinin kaynak kodlarnn herkes tarafndan grlebiliyor, deitirilebiliyor ve serbeste (cretsiz bir ekilde) datlabiliyor olmasdr. Bu nedenle, bu tr gelitirilen yazlmlara ak kaynak kodlu yazlmlar denmektedir. Firmalara bal, sahipli iletim sistemlerinde (Windows ve Mac OS gibi) iletim sistemi tek merkezden gelitirilirken, ak kaynak kodlu iletim sistemleri dnyann her tarafndan gnll bireyler tarafndan gelitirilmektedir. Her ne kadar ou Linux datmlar cretsiz olsa da, cretli satlan Linux datmlar da mevcuttur. ekirdek ise iletim sisteminin zn oluturan bileene verilen addr. letim sistemleri bu temel bileen zerine ina edilir. Son olarak, Linux datmlar kavram vardr. u an kullanmda olan Linux ekirdei temel alnarak gelitirilen ve ak kaynak kod felsefesini benimsemi, aralarnda farkllklar olan iletim sistemlerini Linux datmlar olarak adlandrmaktayz. Piyasada Linux ekirdei zerine gelitirilmi bir ok Linux datm mevcuttur. rnein, Ubuntu, Debian, Pardus bunlardan sadece bir kadr. Bu blmde Linux datmlarndan biri olan Pardusun temel kullanm hakknda bilgiler vereceiz. Pardus iletim sisteminin seilmesinin sebebi, ulusal apta gelitirilmi ilk Trke iletim sistemi olmasdr.
37
PARDUS
2003 ylnda TBTAK BLGEM (Biliim ve Bilgi Gvenlii leri Teknolojiler Aratrma Merkezi) bnyesinde bir ok gnllnn de katklaryla gelitirilmeye balanan, 2005te de ilk srm yaynlanan, cretsiz Trke hazrlanm bir iletim sistemidir. Pardus iletim sistemini alan ve Kurulan olarak iki ekilde kullanabiliriz. Bu ayrm Pardus iletim sisteminin altrld donanm ile alakaldr. aSIRA SZDE lan Pardusta, iletim sistemini bilgisayara kurmadan, CD, DVD veya USB gibi harici bir kaynaktan altrabilirken, Kurulan Pardus ise dier iletim sistemlerinde olduu gibi, iletim sistemi kullanlan bilgisayarn sabit diskine kurularak D N E L M altrlmaktadr. Bunun yansra, Pardusun ev kullanclar ve kurumsal kullanclar iin iki farkl srm mevcuttur. Pardusun istenilen srmn http://www.parS O R U dus.org.tr/ nternet adresinden cretsiz olarak indirilebilir.
D K Kev A TkullanclarFarkl Pardus srmlerinde ekran grntleri farkl olabilir. Bu nitede na ynelik gelitirilmi Pardus 2011.2 Cervus elaphus alan srm zerinden Pardus kullanm anlatlacaktr. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Masast
AMALARIMIZ Masast kavram dier iletim sistemlerinde olduu gibi, Pardus iletim sisteminde de mevcuttur. Ancak, Linux datmlarnda KDE, Gnome, Xfce, Lxde, Fluxbox gibi eitli masast ortamlar vardr. Pardus 2011.2 Cervus alphus ev kullancs K T A blmde P srmnde KDE masast ortamn kullanmaktadr. Bu nedenle bu anlatlacak bileenler bu masast ortamnn zelliklerini yanstacaktr. Pardus iletim sistemi ilk kez altrldnda ekrana Kaptan isimli bir kerelik LEVZ Y OPardus N alan yaplandrma yardmcs gelmektedir. Bu yaplandrmaT E arac ile iletim sistemi ile ilgili temel ayar ve tercihler (fare, klavye, tema vb.) yaplmaktadr. ekil 2.25te Kaptan yaplandrma aracnn ekran grnts grlmektedir. NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
38
Kaptan yaplandrma aracyla gerekli n ayarlamalar yapldktan sonra, masast bileenlerini tanmaya balayabiliriz. ekil 2.26da Pardus iletim sisteminde yer alan temel bileenler grlmektedir.
ekil 2.26 Masast bileenleri.
Plasma Mens
Masast klasr Masastn gster Kick-off uygulama altrc mens Panel plasma mens
Sayfalayc
Grev yneticisi
Sistem ekmecesi
Panel
1. Kick-off uygulama altrc mens: Uygulamalarn altrld men. 2. Masastn gster: alan tm pencereleri tek tklama ile simge durumuna getiren programck. 3. Sayfalayc: Linux datmlarnda kullanlan oklu masast uygulamas, birden fazla masastne sahip olmamz salayan bir programck. 4. Grev Yneticisi: alan programlar simge durumuna kltldnde yerletikleri alan. 5. Sistem ekmecesi: Ses, son taklan aygt, pano ierii, pil durumu gibi programcklarn konumland alan. 6. Panel: Masast gster, sayfalayc, grev yneticisi ve sistem ekmecesinin tmnn yerletii alandr. Plasma mens yardm ile birden fazla panel oluturulabilir. 7. Panel Plasma Mens/Panel Ara kutusu: Panel zerine programck eklemek, kaldrmak gibi ayarlarn yapld mendr. 8. Plasma Mens: Panel, Programck, Etklinlik ve masast gibi ayarlarn yapld men. 9. Masast Klasr: zerinde p tenekesi, ev dizini gibi bileenlerin yerletirebildii programck.
39
ekil 2.27 Plasma Mens.
Plasma Mens
Plasma mensne tklaynca alan mende temel bileen gze arpmaktadr. Bunlar; Panel, Programck ve Etkinliktir. imdi bu temel bileeni inceleyelim.
Panel
Panelleri, ayn masastnde olduu gibi birden fazla programcn yerletirilebildii bir plasma arac olarak dnebiliriz. Pardus masastne birden fazla panel eklemek mmkndr. Ekrann alt ksmnda ntanml olarak Windows iletim sistemlerindeki grev ubuuna benzer bir panel gelmektedir (ekil 2.28). Bu panel zerinde, masastn gster, sayfalayc, grev yneticisi ve sistem ekmecesini barndrmaktadr. ekil 2.28 bu ntanml paneli ve panele ykl ntanml programcklar grlmektedir. Panelin en sonunda bulunan panele ait plasma mens kullanlarak masastne yeni programcklar ya da etkinlikler eklenebilir ve panelle ilgili genel ayarlar buradan deitirilebilir. ekil 2.28de grld gibi ntanml programlardan ilgili programck seilebilecei gibi, yeni programcklar kategorilere gre aranabilir. Ayrca, Yeni Programcklar Al dmesine tklanarak listede yer alan programcn zerine fare imleci ile geldiimizde ilgili programcklar hakknda ksa bilgiler alabiliriz.
ekil 2.28 ntanml panel grnts.
ntanml programcklar
Programck
Masastnde yer alan btn geler plasma teknolojisi ile gelitirilmi birbirinden bamsz birer Programck eklinde tasarlanmtr. Sayfalayc, masastn duvar kad, kick-off uygulama altrcs, paneller, menler gibi akla gelebilecek tm bileenler masastnde kullanma alnabilir veya kaldrlabilir ekilde tasarlanm birer programcktr. Ayrca, Plasma teknolojisi ile tm programcklar kullanlan plasma temasnn grnm zelliklerini tamas salanr. Bylelikle, tm prog-
40
ramcklar grsel bir btnlk ierisinde olurlar. Programcklar, masastne ekrann sa st kesinde yer alan plasma mens yardmyla ya da masastne sa tklanarak alan balam mensnden vastasyla eklenebilir.
Etkinlik
Etkinlik plasma arac ile farkl trdeki masast ayarlarn bir tkla deitirilebilir, kiiselletirilmi masastler oluturulabilir. Etkinlik aracna bir ka farkl yoldan ulaabilirsiniz. Plasma mensne tklayp alan menden yeni bir etkinlie tkladmz zaman, ekil 2.29da grld gibi ekrann alt blmesinde etkinlik paneli almaktadr. Panelin sa st kesinde yer alan Ekinlik Olutur dmesine tklayarak ntanml ablonlar kullanabilir ya da internetten yeni bir ablon indirilebilir. ekil 2.30da grlecei zere etkinlik arac ile tek tklama ile masastnz ok farkl bir yapya dntrebilirsiniz.
ekil 2.29 Etkinlik Paneli.
Etkinlik Paneli
41
DNELM S O R U
Pardusta ntanml iletim sistemi gezgini Dolphindir. Daha nce Konqueror D K K A T internet ve iletim sistemi gezgini olarak kullanlrken, KDEnin 4.0 srm ile Dolphin, iletim sisteminin ntanml gezgini olarak grev yapmaktadr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
ekil 2.31de Dolphin iletim sistemi gezgininin ekran grnts grlmektedir. Dolphin gezgini, klasrler, konumlar, bilgi, u birim ve filtre olmak zere be AMALARIMIZ panelden olumaktadr.
K T A P
AMALARIMIZ
ekil 2.31
K T A P
Klasrler
NTERNET
NTERNET
Bilgi
Konumlar
Filtrele
U birimi
42
ekil 2.32 Pencere ap kapama, byltmekltme dmeleri.
Geri ykle
Kapat
Byt
Dosya Tama
Windowstaki gibi ilgili dosyaya sa tklaynca alan balam mens araclyla kes, kopyala ilemi yaplabilir.
Dosya Silme
Silme ilemi ilgili dosya p kutusuna tanarak yaplabilecei gibi, klavyedeki Delete tuuna baslarak veya sa men tuu ile ilgili dosyann zerine sa tklanp, alan balam mensnden sil komutu verilerek de yaplabilir.
Kick-Off Mens
Pardus altrldnda ekrann sol alt ksmnda gelen, uygulamalarn altrlmas iin kullanlan menye verilen isimdir. Aslnda bu men tipte karmza kmaktadr. Bunlar, Kick-off, Klasik ve Lancelot mens tipleridir. Bunlardan kickoff ntanml olan men tipidir. Bu nedenle bu ksmda, bu men tipi zerinde duracaz. Kick-off uygulama yneticisi, Windows iletim sistemlerindeki balat mens gibi dnlebilir. Yer mleri, Uygulamalar, Bilgisayar, Son Kullanlanlar ve k olmak zere be sekmeden olumaktadr.
43
Yerimleri: letim sistemini kullanrken gerek dosyalardan gerekse programlardan bazlarna srekli erime ihtiyac duyarz. te bu ihtiyac karlamak iin gelitirilen bir Kick-off sekmesidir. Bu blme yeni program ve dosya eklenebilecei gibi, varolan bir yer imi de kaldrlabilir. Bunlar yapabilmek iin yerimlerinin zerine sa tklanp yerimlerine ekle, ya da yer imlerini kaldr seenekleri seilebilir. Uygulamalar: Bu sekme uygulamalarn liste halinde kategorilendii bir alandr. Bu listeden iletim sisteminde kurulu tm uygulamalara ulalabilir. Fare imlecini uygulamalar sekmesi zerine getirir getirmez uygulamalar mens alr. Men aldktan sonra istenilen kategoriye tklanr ve sol tarafa alan listeden istenilen uygulama alabilir. Bilgisayar: Bu sekme Windowstaki masastndeki bilgisayar simgesine tklanldnda alan pencere gibi dnlebilir. Bu sayede sabit disklere ya da USB bellek gibi karlabilir disklere ulalabilir. Son Kullanlanlar: Bu blm size en son kullandnz uygulama ve dosyalarn listesini sunar. k: Bu Bilgisayar kapatmay, yeniden balatmay, askya almay, ya da oturumunuzu sonlandrp, kilitlemeyi, baka bir oturuma gemeyi salayan butonlarn olduu alandr.
44
ekil 2.34 Android iletim sistemine sahip bir ekran.
Bildirim Alan
Mobil iletim sistemlerinde temel olarak bir men ve bekleme ekran mevcuttur. Mobil iletim sistemlerinde genellikle tm uygulamalar ekrana yaylm ekildedir. Kullanc ekran saa sola kaydrarak program simgelerine ulaabilir. Uygulamalar cep telefonunun ve iletim sisteminin izin verdii lde kurulabilir. Mobil iletim sistemleri iin en nemli husus onlarn zerinde alacak uyumlu uygulama ve programlar bulabilmektir. Birok cep telefonu gelitiricisi kendi iletim sistemini gelitirmektedir. Her trl uygulama her iletim sisteminde kullanlamayaca iin kullanclarn kendi iletim sistemine uygun uygulamalar bulmas gerekir. Bu nedenle kullanclar en fazla uygulamay sorunsuz altrabilecekleri iletim sistemini seme eilimindedir. Son zamanlarda kullanlmaya balayan bulut ilem teknolojisi ile artk yazlm bulup kurmaktansa nternet zerinden var olan servisleri kullanmak mmkn olmaktadr. Bylece mevcut depolama ve bellek kapasitesi zorlanmamakta ve kullanc ihtiyac olan servise her trl mobil ara ve bilgisayarndan kolayca eriebilmektedir. Google Dokman servisi bulut ilem teknolojisine iyi bir rnektir. Burada kullanc ofis yazlmlarnn bir ok zelliini kullanarak, oluturduu dosyalar depolayabilmektedir. Bu nedenle mobil iletim sistemleri de bulut teknolojisine uygun hale getirilmeye allmaktadr. Mobil iletim sistemleri daha ok nternet tabanl uygulamalar ierdiinden bilgi gvenlii iin mobil iletim sisteminde nlemler almay unutmamak gerekir. Cep telefonu ve dier tanabilir cihazlarn ekran boyutu ve kapasiteleri kstl olduundan tm uygulamalarn bunlar gz nne alarak gelitirilmesi gerekir. rnein, ofis programlar akll cep telefonlarna kurulabilir, ancak bilgisayardaki kadar kapsaml men ve fonksiyonlar barndramaz. Geleneksel iletim sisteminde fare kontrol var iken, akll telefonlarda dokunmatik ekranlar kullanlmaktadr. Bu nedenle akll telefonlarda fare kadar hassas hareketler yapmak pek mmkn deildir. Dolaysyla, iletim sistemi ve uygulama gelitiricilerin parmak hareketlerine uyumlu ekilde yazlm gelitirmeleri gerekmektedir. Akll telefonlara yazlm kurmak bilgisayardan farkldr. Genellikle yazlmlar sistemin nternet zerindeki uygulama marketine girip temin etmek gerekir. Yazlmlarn bazlar cretsiz bazlar cretli olarak indirilebilir. ndirilen bu yazlmlar kullanma hazrdr yani kurulum gerektirmez.
45
zet
letim sistemi, bilgisayarmzda dier programlarn zerinde alt en temel programdr. letim sistemlerinin en nemli grevi var olan kaynaklar en etkin ekilde kullanmaktr. Bellek ynetimi, grafik ara yznn kontrol, ilemlerin ynetimi, d donanmlarn bilgisayarla iletiimi, dosya eriiminin ynetimi hep iletim sisteminin kontrolndedir. Bu nitede 4 iletim sisteminden bahsedilmitir. Bunlar Windows, Mac OS X, Linux ve mobil iletim sistemleridir. Masast ve dizst bilgisayarlara kurulan tm iletim sistemlerinde benzer yaplar mevcuttur. Kullanc bilgisayarn atnda masast ile karlar. Masast genellikle en sk kullanlan men, dosya, klasr ve program simgelerini barndrr. Kullancnn tercihine gre hzl eriim menleri oluturulur. Ayrca sistem durumu ile baz programlarn alma durumlarn kullancya bildirmek amacyla bir bildirim alan bulunur. Bunun yannda her iletim sisteminde uygulamalar ve fonksiyonlara eritirmeyi kolaylatran temel menler de vardr Kullanclarn bilgisayarda klasr ve dosyalara eriimi iletim sistemlerinin gezginleri yoluyla salanr. Klasr ve dosya oluturmak, kesme - kopyalama ilemleri ve silme iin farenin sa tklanmasyla alan balamsal menler kullanlabilmektedir.
46
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi iletim sistemi iin sylenemez? a. Programlanabilir tm elektronik aygtlarda bulunur b. Tm elektrikli aletlerde mutlaka bulunur c. Bilgisayarda iletim sisteminin kontrolnde olmayan bir fonksiyon yoktur d. Tm d donanmlar iletim sistemi yoluyla bilgisayara balanr e. Temelde tm iletim sistemleri benzer ilevleri grrler 2. Pardus iletim sistemini dierlerinden ayran en nemli zellik nedir? a. Bellek ynetimi b. Dosyalama sistemi c. Grafik arayz ynetimi d. Ak kaynak kodu kullanm e. Donanm ynetimi 3. Aadakilerden hangisi bir iletim sistemi deildir? a. Microsoft Ofis Word b. Mac OS c. Microsoft Windows d. Pardus e. Android 4. Aadakilerden hangisi tm iletim sistemlerinde kesinlikle bulunan gelerden birisi deildir? a. Masast b. Program, Klasr ve dosya yaps c. letim sistemi gezgini d. Men sistemi e. Balat mens 5. Aadakilerden hangisi herhangi bir iletim sisteminin bildirim alannda yer alabilecek trden bilgi deildir? a. Aa balanma durumu b. G kayna durumu c. Tarih saat bilgisi d. Ses ayarlar e. Sk kullanlan dosyalar klasr 6. Aadakilerden hangi iftlerde allan tm program ve dosyalar bilgisayar tarafndan tamamen kapatlr? a. Uyku modu-Oturumu kapatma b. Hazrda bekleme-Uyku modu c. Oturum kapatma-Yeniden balatma d. Kilitleme-Yeniden balatma e. Hazrda bekleme-Oturum kapatma 7. Aadakilerden hangisi iletim sistemlerini gncelleme amalarndan biri olamaz? a. Gvenlik ayarlarn glendirmek b. Kullanc hatalarn dzeltmek c. Sistem hatalarn dzeltmek d. Yeni srcleri bilgisayara tantmak e. Yeni dosya trlerini bilgisayara tantmak 8. Aadakilerden hangisi bilgisayara kurulumu gereken bir yapdr? a. Program b. Klasr c. Dosya d. Pencere e. Men 9. Aadakilerden hangisi dosya ya da klasr silme yntemlerinden biri deildir? a. Sa tklayp sil seeneini seme b. p kutusuna tama c. Del tuu ile silme d. Shift+Del tuu ile silme e. Kopyalayp p kutusuna yaptrma 10. letim sistemi eletirmelerinden hangisi yanltr? a. Windows iletim sisteminde program almadan dosya oluturulabilir b. Pardus iletim sistemi ulusal kaynaklarla gelitirilmitir c. Mac OS Xte farenin sa tuu kullanlmaz d. Kullanclar Windows iletim sisteminin kaynak kodlarn grebilir e. Mobil iletim sistemlerinde uygulamalarn kurulumu gerekmez
47
Yaamn inden
Milli Linux datm Pardus, adn Anadolu parsnn latince isminden alr. Kaydedilen en son Anadolu pars 1974 ylnda Beypazarnda vurulmu, o gnden bu gne Pardusun varl gvenilir ekilde kantlanmamtr. WWF, ran leoparnn akrabas olan bu trn neslinin kritik (ksmen tkenmi) durumda olduunu varsaymaktadr. Kaynak: http://www.ntvmsnbc.com/id/24956827/
48
Yararlanlan Kaynaklar
Easttom, C. & Palladino, S. (2011). Essential Linux(r) Administration: A Comprehensive Guide for Beginners. Silberschatz, A., Galvin, P. B., & Gagne, G. (2005). Operating Systems Concepts. 7th edition, Wiley Ray, J. (2010). My MacBook, Que http://www.pardus.org.tr/wp-content/uploads/Kurumsal_2_kullanim_kilavuzu_1.1.pdf http://tr.pardus-wiki.org/Konqueror http://www.banadersanlat.com/index.php/pardus/1014-pardus-kde4-plasma-calma-alan.html http://www.ozgurlukicin.com/ia/pardus-kullaniminintemelleri/ http://tr.pardus-wiki.org/Plasma http://www.ozgurlukicin.com/paket/dolphin/ http://www.kde.org/announcements/4.0/desktop.php
3
Amalarmz indekiler
Temel Bilgi Teknolojileri-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ofis yazlmlarnn genel zelliklerini aklayabilecek, Ofis belgelerinde ksayollar kullanabilecek, Yardm dosyalarn kullanabilecek, Web tabanl ofis belgeleri oluturabilecek, Szck ilemci programlar tanmlayabilecek, MS Word ekrann tanyacak, Word menleri ve komutlarn tanmlayabilecek, Wordde belgelerle alabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ofis Yazlmlar Szck lemci Yazlm Word Web Tabanl Belgeler
52
ekil 3.1
Men ubuu
Durum ubuu
Ksayol tular
Program penceresinin en stnde, balk ubuu bulunur. Balk ubuunda, program simgesi ya da ad ile dosya ad bulunur. Balk ubuunda, sada ise program penceresinin ekran kaplamasn, simge durumuna getirilmesini ve kapatlmasn salayan dmeler yer alr. Balk ubuunun altnda men ubuu bulunur. Tm ofis programlarnda ilemler, menler ve menler iindeki komutlar yardmyla gerekletirilir. Men ubuundaki menler, programn trne gre deiir. Ancak, Dosya, Dzen (ya da Dzenle), Grnm, Ekle, Biim (ya da Biimle), Aralar, Pencere ve Yardm menleri, genellikle tm ofis programlarnda bulunur. Men adlarna tklandnda alan listelere alr men ad verilir. Bu, o mende bulunan komutlarn bir listesidir. Alr menlerde, yannda kk bir ok alan menlere basamakl men denir. Bu oka tklandnda alan komut listesine ise alt men ad verilir. Yandaki ekilde, bir alr men gsterilmektedir:
53
Menlerde, yannda nokta (...) olan komutlar, bu komuta tklandnda bir iletiim kutusunun alacan belirtir. MS Office paketinin son srmnde bu, men eridinde komut gruplarnn alt ksmnda grnen kk bir okla belirtilmektedir. letiim kutular, daha ayrntl ilemlerin gerekletirilmesini salayan ve ayr bir pencere olarak alan program geleridir. Aadaki ekilde, bir iletiim kutusu gsterilmektedir:
ekil 3.3 letiim kutusu.
Men ubuunun altnda grnen ya da kullancnn isteine gre grntlenen ara ubuklar programdan programa deise de genellikle ofis programlar ilk balatldnda Standart ara ubuu, onun altnda da Biimlendirme ara ubuu grnr (bkz. ekil.3.1). Ara ubuklarnn zerinde, bir simge ya da alr liste ile gsterilen komutlar bulunur. Fare simgelerin zerine getirildiinde, o simge tklandnda gerekleecek olan ilem grnr. Bunlara ekran ipucu denir. Ara ubuklarnda yannda aay gsteren bir ok olan komutlar, bir seenek listesi aar. Bunlara, alr liste denir. Arka sayfadaki ekilde, bu geler gsterilmektedir:
54
ekil 3.4
Ekran pucu
Alr liste
Program penceresinin alt ksmnda, Durum ubuu yer alr. Burada, zerinde allan dosya ile ilgili bilgiler grnr. Program penceresinin yan ve alt ksmnda, dosya iinde aa-yukar ve saasola hareket etmenizi salayan kaydrma ubuklar bulunur.
55
56
lan belgelerde yaplan deiiklikler annda belgeye yanstlr. Bu teknolojiyi kullanarak, Microsoft Word, PowerPoint ve Excel belgelerini paylaabilir, yedekleyebilir ve ezamanl olarak dzenleyebilirsiniz. Bugn birok servis salayc, bu hizmeti vermektedir. Google (rn. Google Docs ve Google Cloud Connect for Microsoft Office uygulamas), Microsoft ve Intel gibi uluslararas biliim irketleri, bu tr evrimii bilgi ileme zellii sunan uygulamalar gelitirmitir. Trkiyede ise TTNET bu hizmeti salamaktadr.
Durum ubuu
Balk ubuu: zerinde allan belgenin ad ve programn ad grnr. Simge Durumuna Klt, Geri Ykle ve Kapat dmeleri yer alr. Hzl Eriim Ara ubuu: Kaydet, Geri Al ve Yinele gibi sk kullanlan komutlar yer alr. Hzl Eriim ubuunun sa tarafndaki ok tklandnda, sk kullanlan ya da dier komutlarn eklenebilmesini salayan bir alr men bulunur. Belge Penceresi: zerinde allan belgenin ieriini gsterir.
57
Kaydrma ubuu: Belge iinde gezinmeyi salar. Durum ubuu: zerinde allan belge hakkndaki bilgiler grnr. Grnm Dmeleri: Belgenin grnt modunun deitirilebilmesini salar. Yaknlatr: Belge grntsnn bytlp kltlmesini salar. ekil 3.6da gsterildii gibi, MS Wordde Balk ubuunun ve Hzl Eriim Ara ubuunun altnda sekmeler, bu sekmelerin alt ksmnda da erit ad verilen bir alan yer almaktadr. Komutlar ise sekmelerde ilgili balklar altnda gruplanm olarak bu men eridinde yer almaktadr.
Yeni bir belgeyi, ablonlar yardmyla da oluturabilirsiniz. Bunun iin, aadaki admlar izleyebilirsiniz: 1. Dosya sekmesini tklayn. 2. Yeniyi tklayn. 3. Kullanlabilir ablonlarn altnda, istediiniz seenei tklayn. 4. stediiniz ablonu ift tklayn. Wordde bir zgemi oluturmak istiyoruz. Bunun iin hangi admlar izlemeliyiz? SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
58
ekil 3.8 Wordde ablonla belge oluturma.
59
Bir belgeyi bu ekilde kaydettikten sonra, Kaydet dmesini tkladnzda, Farkl Kaydet iletiim kutusu almaz. Ancak, zerinde deiiklik yapmak ama nceki biimini de korumak istediiniz bir belgeyi farkl bir adla kaydetmek isterseniz, aadaki admlar izleyebilirsiniz: 1. Dosya sekmesinde Farkl Kaydeti tklayn. 2. Dosya ad kutusuna, belgeniz iin bir ad girin. 3. Kaydeti tklayn.
60
Dosya Sekmesi
Dosya ile ilgili ilemlerin yaplmasn salayan Yeni, A, Farkl Kaydet, Yazdr ve Kapat komutlar bulunur. Aadaki ekilde, Dosya sekmesi gsterilmektedir:
ekil 3.12 Dosya sekmesi.
Dosya sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Yeni belge ama Var olan bir belgeyi ama Belgeyi kaydetme ve farkl bir adla kaydetme Belgeyi kapatma Dosya sekmesini grntlediinizde, sa blmede Backstage ad verilen bir blme alr. Bu blme, dosyalar ve dosyalar hakkndaki verilerin ynetilmesini salar (bkz. ekil 3.12).
61
Giri Sekmesi
Metin biimlendirmesi ile ilgili komutlar yer alr. Bu komutlar, Yaz Tipi, Paragraf, Stiller, Dzenleme olarak gruplanmtr (bkz. ekil 3.11). Giri sekmesinde en solda, Pano blmesi bulunur. Burada, Kopyala, Yaptr, Kes komutlar ile Biim Boyacs arac bulunur. Sa alttaki ok tklandnda, kopyalanan geler grnr. Aada, Pano blmesi gsterilmektedir:
ekil 3.13 Pano blmesi.
Giri sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Yaz Tipi grubu: Yaz tipini ve puntoyu deitirme
ekil 3.14 Yaz Tipi ve Yaz Tipi Boyutu seenekleri.
62
Yaz tipini bytme ya da daraltma Byk/kk harf deitirme Yaplan biimlendirmeyi temizleme Metni, kaln, italik, alt izili, st izili hale getirme Bir karakteri ya da szc st simge ya da alt simge haline getirme Metne efekt ekleme Metni renklerle vurgulama Yaz tipi rengini deitirme Satr araln deitirme Yaz Tipi grubunun alt ksmndaki kk ok tklandnda, Yaz Tipi iletiim kutusu alr (bkz. ekil 3.3).
ekil 3.15 Giri sekmesindeki Paragraf grubu.
Paragraf grubu: Madde iaretli, numaral ve ok dzeyli listeler oluturma Metne girinti uygulama Metni sralama Paragraf iaretlerini grntleme Metni sola, saa hizalama, ortalama, iki yana yaslama Satr ve paragraf aralklarn ayarlama Kenarlk uygulama Metne glgelendirme ekleme Metne kenarlk ekleme Stiller grubu: Bu gruptaki komutlarla, belgeniz iin bir stil seip uygulayabilirsiniz.
ekil 3.16 Giri sekmesindeki Stiller grubu.
Dzenleme grubu: Bu gruptaki komutlarla, belge iinde belirli bir szc ya da karakteri arayabilir, baka bir szckle deitirebilirsiniz.Yanda, bu gruptaki komutlar gsterilmektedir:
63
Ekle Sekmesi
Bu sekmede komutlar Sayfalar, Tablolar, izimler, Balantlar, stbilgi ve Altbilgi, Metin ve Simgeler olarak gruplanmtr. Aadaki ekilde, Ekle sekmesi gsterilmektedir:
ekil 3.18 Ekle sekmesi.
Ekle sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Sayfalar grubu: Kapak sayfas ekleme Sayfa ekleme Sayfa sonu ekleme Tablolar grubu: Tablo ekleme Tablo izme Excel tablosu ekleme Yerleik tablo ekleme
ekil 3.19 Ekle sekmesindeki tablo ekleme seenekleri.
64
izimler grubu: Resim, kk resim, ekil, SmartArt, grafik ve ekran grnts ekleme. Aadaki ekilde, ekiller alr mens gsterilmektedir:
ekil 3.20 Ekle sekmesindeki ekil ekleme seenekleri.
Balantlar grubu: Kpr, yer iareti, apraz bavuru ekleme stbilgi ve Altbilgi grubu: stbilgi ve altbilgi ekleme Sayfa numaras ekleme
65
Komutlarn yanndaki, kk oklar tklarsanz, stbilgi, altbilgi ve sayfa numaras stillerini seebileceiniz listeler alr. Aada, Sayfa Numaras alr listesi gsterilmektedir:
ekil 3.21 Ekle sekmesindeki sayfa numaras seenekleri.
Metin grubu: Metin kutusu ekleme Yazar ad, anahtar szck, balk, zet gibi belge ile ilgili otomatik metinler ekleme WordArt ekleme Paragrafa byk harf ekleme mza satr, tarih saat ekleme Nesne ekleme Simgeler grubunda ise metne denklem ve simgeler ekleyebilirsiniz.
Sayfa Dzeni sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Temalar grubu: Bu gruptaki komutlarla belgenize bir tema uygulayarak tutarl ve profesyonel bir grnm kazandrabilirsiniz.
66
ekil 3.23 Belgelere uygulanabilecek tema seenekleri.
Sayfa Yaps grubu: Kenar boluklarn, ynlendirmeyi ve sayfa boyutunu ayarlama Sayfa ve blm sonlarn ayarlama Metni stunlara blme Satr numaras koyma Belgede heceleme yapma Komut grubunun alt ksmndaki kk oka tkladnzda Sayfa Yaps iletiim kutusu alr. Arka sayfadaki, bu iletiim kutusu gsterilmektedir:
67
ekil 3.24 Sayfa Yaps iletiim kutusu.
Sayfa Arka Plan grubu: Bu gruptaki komutlarla sayfaya filigran ya da renk ekleyebilir, sayfa kenarl koyabilirsiniz. Paragraf grubu: Bu gruptaki komutlarla metindeki girintileri ve paragraf aralklarn ayarlayabilirsiniz. Komut grubunun alt ksmndaki kk oka tkladnzda Paragraf iletiim kutusu alr. Arka sayfadaki ekilde, bu iletiim kutusu gsterilmektedir:
68
ekil 3.25 Paragraf iletiim kutusu.
Yerletir grubu: Bu gruptaki komutlarla metne eklediiniz ekil, resim ve izim gibi gelerin yerini ve hizalamasn ayarlayabilir, birden ok geyi gruplayabilir ya da birbirlerine gre konumlarn ayarlayabilirsiniz.
Bavurular Sekmesi
Bu sekmede komutlar, indekiler Tablosu, Dipnotlar, Alntlar ve Kaynaka, Resim Yazlar, Dizin ve Kaynaka olarak gruplanmtr. Arka sayfadaki ekilde, Bavurular sekmesi gsterilmektedir:
69
ekil 3.26 Bavurular sekmesi.
Bavurular sekmesindeki komutlarla belgenize iindekiler tablosu, dipnot, sonnot, alnt, resim yazs, dizin ve kaynaka ekleyebilirsiniz.
Postalar Sekmesi
Bu sekmedeki komutlarla Adres-Mektup Birletirme zelliini kullanabilirsiniz. Bu zellik, toplu posta gnderimlerinde, adreslerle etiket formlarnn ve zarflarn birletirilmesini salamaktadr. Ancak bu zellii kullanabilmek iin, adres bilgilerinin Word, Excel ya da Outlook gibi bir posta programnda nceden oluturulmas gerekir. Aadaki ekilde, adres-mektup birletirme zelliini kullanabileceiniz Postalar sekmesi gsterilmektedir:
ekil 3.27 Postalar sekmesi.
70
Bu sekmedeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Belgede yazm denetimi yapma Eanlaml szck aramas eviri aracn kullanma Belgeye aklama ekleme Bu sekmedeki komutlar, ortak allan belgelerle ilgili aralar sunmaktadr. zleme, Deiiklikler, Karlatr ve Koru grubundaki komutlarla, belgede bakalarnn yapt deiiklikleri grebilir, bunlar onaylayabilir ya da reddedebilir, belgeyi deiikliklere kar koruyabilirsiniz.
Grnm Sekmesi
Bu sekmede komutlar, Belge Grnmleri, Gster, Yaknlatr, Pencere ve Makrolar olarak gruplanmtr. Aadaki ekilde, Grnm sekmesi gsterilmektedir:
ekil 3.29 Grnm sekmesi.
Grnm sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Belge grnmn deitirme (Sayfa Dzeni, Tam Ekran, Web Dzeni, Anahat, Taslak) Cetvel, klavuz izgileri, gezinti blmesini grntleme Belgenin grnmn bytme ya da kltme Gsterilecek sayfa saysn belirleme Belgeyi yeni bir pencerede grntleme Pencereleri yerletirme Grnty blme Pencereler arasnda gei yapma Makrolar kullanma Bu sekmeler ve komut gruplarnn yan sra, Wordde bir de balamsal sekmeler ve komutlar vardr. Bu sekmeler, ilgili ilem srasnda grntlenir. rnein, belgeye bir resim eklediinizde, resmi tklaynca Resim Aralar sekmesi, bir tablo eklediinizde ise Tablo Seenekleri sekmesi grntlenir. Benzer ekilde, belgenize kk resim, ekil, SmartArt ya da grafik eklediinizde, ilgili sekmeler grntlenir. Arka sayfada, bu sekmelerden biri olan Tablo Seenekleri sekmesi gsterilmektedir:
71
ekil 3.30 Wordde balamsal bir sekme (Tablo Seenekleri).
Wordden k
Word programndan kmak iin Dosya sekmesinden k komutunu sein. Belgeyi son kaydetmenizden sonra deiiklik yaptysanz, deiiklikleri kaydetmek isteyip istemediinizi soran bir ileti kutusu grntlenir. Deiiklikleri kaydetmek iin Eveti, deiiklikleri kaydetmeden programdan kmak iin ise Hayr tklayn.
72
zet
Ofis programlar, her trl belge, hesap tablosu ya da sunum gibi, genel olarak i yerlerinde gerekletirilen ileri kolaylatrmak amacyla tasarlanan programlardr. Bu tr bir program paketinde genellikle szck ilemci, hesap tablosu, sunu, veritaban ve e-posta programlar bulunur. Farkl reticiler tarafndan oluturulan ofis programlarnn birok ortak zellii vardr. Program penceresinin geleri, program birimleri, yani dosyalarla ve menlerle ya da komutlarla alma biimi benzerdir. Ofis program paketlerindeki szck ilemci programlarn temel ilevi, metin yazma, yazlm metinleri gzden geirme, biimlendirme ve belge oluturmadr. Szck ilemci programlarla, basit not ya da mektuplardan, rapor, makale, bror, tez gibi karmak belgelere kadar her tr belge oluturulabilir.
73
Kendimizi Snayalm
1. Ofis programlarnda, program penceresinin en stnde grnen ve program ad ile dosya adnn grnd aracn ad nedir? a. Boluk ubuu b. Men ubuu c. Ara ubuu d. Balk ubuu e. Durum ubuu 2. Metni bir yerden bir yere tamak iin hangi ilemi yapmak gerekir? a. Metni kopyalamak b. Metni kesmek c. Metni vurgulamak d. Metni semek e. Ara ubuunda Ta dmesini tklamak 3. Hzl Eriim Ara ubuu nerededir? a. Program penceresinin sol st kesindedir b. Giri sekmesindedir c. Dosya sekmesindedir d. Men ubuundadr e. Penceresinin sa alt kesindedir 4. Program penceresinde sada ve altta grnen ve belge iinde aa yukar ya da saa sola gezinmenizi salayan ara aadakilerden hangisidir? a. Pg Up ve Pg down b. Kaydrma ubuu c. Gezinti dmesi d. Grnm ubuu e. Cetvel 5. Bu a. b. c. d. e. dmeyi tklaynca ne olur? Belgede saa sola gidilebilir Bir men alr Bir iletiim kutusu alr Yeni bir ara ubuu grnr Bir liste alr 6. Metinde baz szckleri kaln hale getirmek iin hangi admlar izlemek gerekir? a. Yaz Tipi grubunda Kaln dmesini tklamak b. Metni seip Yaz Tipi grubunda Kaln dmesini tklamak c. Yaz tipini deitirmek d. Yaz tipi rengini deitirmek e. Bu szckleri kaln yazmak 7. Metin Efektleri dmesi nerededir? a. Giri sekmesindeki Stiller grubunda b. Giri sekmesindeki Yaz Tipi grubunda c. Dzenleme grubunda d. Sayfa Dzeni sekmesindeki Temalar grubunda e. Ara ubuunda 8. Postalar sekmesindeki komutlarla hangi ilemi gerekletirebilirsiniz? a. e-posta gndermek b. Adres-Mektup birletirme c. Posta programn amak d. Belgeyi e-posta eki olarak gndermek e. Belgeyi e-posta olarak gndermek 9. Belgeye iindekiler tablosu ve dizin eklemek iin hangi sekmeyi kullanrsnz? a. Giri b. Sayfa Yaps c. Bavurular d. Dzen e. Grnm 10. Resim Aralar ya da Tablo Seenekleri gibi balamsal sekmeler ne zaman grnr? a. Dosya mensnden seerek b. Men eridindeki kk oklar tklaynca c. Metne resim ekleyince d. Metne bir resim ya da tablo ekleyip seince e. Fareyi ara ubuu zerine getirince
74
Yararlanlan Kaynaklar
http://office.microsoft.com/tr-tr/word www.openoffice.org.tr/ www.google.com./Apps
4
Amalarmz indekiler
Temel Bilgi Teknolojileri-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Hesap tablosu programlarn tanmlayabilecek, MS Excel ekrann tanyabilecek, Excel menleri ve komutlarn tanmlayabilecek, alma kitab ve alma sayfas kavramlarn aklayabilecek, Excelde alma kitaplaryla alabilecek, Elektronik tablolar oluturabilecek, Elektronik tablolarla ilgli birok ilemi gerekletirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hesap Tablosu Programlar Excel alma Kitab alma Sayfas
Kaydrma ubuklar
78
Balk ubuu: zerinde allan alma kitabnn ad ve programn ad grnr. Simge Durumuna Klt, Geri Ykle ve Kapat dmeleri yer alr. Hzl Eriim Ara ubuu: Kaydet, Geri Al ve Yinele gibi sk kullanlan komutlar yer alr. Hzl Eriim ubuunun sa tarafndaki ok tklandnda, sk kullanlan ya da dier komutlarn eklenebilmesini salayan bir alr men bulunur. alma Kitab Blmesi: zerinde allan alma sayfasnn ieriini gsterir. Kaydrma ubuu: alma sayfas iinde gezinmeyi salar. Durum ubuu: zerinde allan alma sayfasyla ilgili bilgiler grnr. Grnm Dmeleri: Belgenin grnt modunun deitirilebilmesini salar. Yaknlatr: Grntnn bytlp kltlmesini salar. ekil 4.1de gsterildii gibi, MS Excelde Balk ubuunun ve Hzl Eriim Ara ubuunun altnda sekmeler, bu sekmelerin alt ksmnda da erit ad verilen bir alan yer almaktadr. Komutlar ise sekmelerde ilgili balklar altnda gruplanm olarak bu men eridinde yer almaktadr.
alma sayfasna grafik eklemek iin hangi admlar izlemeliyiz? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
79
ekil 4.2 alma kitab ve alma sayfasnn eleri.
alma sayfalar
80
Yeni bir alma kitabn, ablonlar yardmyla da oluturabilirsiniz. Bunun iin, aadaki admlar izleyebilirsiniz: 1. Dosya sekmesini tklayn. 2. Yeniyi tklayn. 3. Kullanlabilir ablonlarn altnda, istediiniz seenei tklayn. 4. stediiniz ablonu ift tklayn. Yeni bir alma kitab iin var olan bir alma kitabn temel almak isterseniz, aadaki admlar izleyebilirsiniz: 1. Dosya sekmesinde Yeniyi tklayn. 2. Kullanlabilir ablonlarn altnda Varolandan Yeniyi tklayn. 3. Varolan alma Kitabndan Yeni iletiim kutusunda, amak istediiniz alma kitabnn bulunduu src, klasr ya da Internet konumunu bulun. 4. alma kitabn tklayn. 5. Yeni Olutur seeneini tklatn.
ekil 4.4 Excelde, var olan bir alma kitabndan yeni bir alma kitab oluturma.
81
ekil 4.5 Excelde alma kitabn kaydetme.
Bir belgeyi bu ekilde kaydettikten sonra, Kaydet dmesini tkladnzda, Farkl Kaydet iletiim kutusu almaz. Ancak, zerinde deiiklik yapmak ama nceki biimini de korumak istediiniz bir belgeyi farkl bir adla kaydetmek isterseniz, aadaki admlar izleyebilirsiniz: 1. Dosya sekmesinde Farkl Kaydeti tklayn. 2. Dosya ad kutusuna, belgeniz iin bir ad girin. 3. Kaydeti tklayn.
82
Var olan alma sayfasnn nne yeni bir alma sayfas eklemek iin, bu alma sayfasn seip Giri sekmesindeki Hcreler grubunda Ekleyi, sonra da Sayfa Ekle komutunu tklayn.
ekil 4.8 Excelde, var olan alma sayfalarnn nne yeni bir alma sayfas ekleme.
alma sayfas eklemek iin, bir alma sayfas sekmesini sa tklayp Ekle seeneini de tklayabilirsiniz. Sonra, Genel sekmesinde alma Sayfasn, ve Tamam tklayn.
ekil 4.9 Excelde yeni bir alma sayfas ekleme.
83
Ayn anda birden ok alma sayfas eklemek iinse st Karakter (SHIFT) tuunu basl tutarak eklemek istediiniz sayda sayfa sekmesini sein, sonra Giri sekmesinin Hcreler grubunda Ekleyi ve Sayfa Ekleyi tklayn. Bunun iin, seilen sayfa sekmelerini sa tklayp Ekle seeneini de tklayabilirsiniz. Sonra, Genel sekmesinde alma Sayfasn ve Tamam tklayn. Bir alma kitabndaki alma sayfalarnn srasn deitirmek isterseniz, tamak istediiniz alma sayfasnn sekmesini tklayp istediiniz yere srklemeniz yeterlidir. alma kitabndan alma sayfas silmek iin, aadaki seeneklerden birini kullanabilirsiniz: Silmek istediiniz alma sayfasn ya da alma sayfalarn seip Giri sekmesinin Hcreler grubunda, Sili, sonra da Sayfay Sili tklayn. Bunun iin, silmek istediiniz alma sayfasnn ya da alma sayfalarnn sayfa sekmesini sa tklayp Sayfay Sili de tklayabilirsiniz.
84
Dosya Sekmesi
Dosya ile ilgili ilemlerin yaplmasn salayan Yeni, A, Farkl Kaydet, Yazdr ve Kapat komutlar bulunur. Aadaki ekilde, Dosya sekmesi gsterilmektedir:
ekil 4.12 Dosya sekmesi.
Dosya sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Yeni belge ama Var olan bir belgeyi ama Belgeyi kaydetme ve farkl bir adla kaydetme Belgeyi kapatma Yazdrma Yardm Genel seenekleri grntleme Dosya sekmesini grntlediinizde, sa blmede Backstage ad verilen bir blme alr. Bu blme, dosyalar ve dosyalar hakkndaki verilerin ynetilmesini salar (bkz. ekil 4.12).
Giri Sekmesi
Metin biimlendirmesi ile ilgili komutlar yer alr. Bu komutlar, Yaz Tipi, Hizalama, Say, Stiller, Hcreler ve Dzenleme olarak gruplanmtr (bkz. ekil 4.11). Giri sekmesinde en solda, Pano blmesi bulunur. Burada, Kopyala, Yaptr, Kes komutlar ile Biim Boyacs arac bulunur. Sa alttaki ok tklandnda, kopyalanan geler grnr. Arka sayfada, Pano blmesi ak olarak Giri sekmesi gsterilmektedir:
85
ekil 4.13 Pano blmesi.
Giri sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Yaz Tipi grubu: Yaz tipini ve puntoyu deitirme Yaz tipini bytme ya da daraltma Metni, kaln, italik, alt izili, st izili hale getirme Kenarlk ekleme Metne dolgu ekleme Yaz tipi rengini deitirme Hizalama grubu: Hcrelerdeki metni ste, ortaya, alta hizalama Hcrelerdeki metnin ynlendirmesini ayarlama Metni kaydrma Hcrelerdeki metni saa, sola hizalama, ortalama Hcrede kenarlkla metin arasndaki girintiyi artrma ve azaltma Birden ok hcreyi birletirme ve iindeki metni ortalama
86
ekil 4.16 Giri sekmesindeki Say grubu.
Say grubu: Hcrelerdeki deerlerin nasl gsterileceini ayarlama (genel, say, para birimi, tarih vb.) Finansal, yzde ve virgl stilini seme Ondalk basamak saysn ayarlama Yaz Tipi, Hizalama ve Say gruplarnn alt ksmndaki kk ok tklandnda, Hcreleri Biimlendir iletiim kutusu, ilgili sekme etkin olarak alr. rnein, Yaz Tipi grubundaki ok tklandnda, bu iletiim kutusu, Yaz Tipi sekmesi etkin olarak alr. Stiller grubu: Koullu biimlendirme kurallarn ayarlama alma sayfasndaki verileri tablo olarak biimlendirme Hcreleri biimlendirmek iin nceden tanmlanm stilleri kullanma Koullu biimlendirme, alma kitabndaki verilere belirlediiniz koula ya da lte gre farkl bir biimlendirme uygulanmasn salayarak deerlerde nem verdiiniz deiimleri bir bakta grebilmenizi salar. rnein, zarar belirli bir deerin altna dtnde, ilgili veriyi ieren hcrenin krmz renkle vurgulanmasn salayabilirsiniz. Koullu biimlendirme, bu ekilde verilerin analizini de kolaylatrr. Ayrca, verileri bu biimlendirmeye gre sralayabilir ya da filtre uygulayabilirsiniz. Koullu Biimlendirme listesinden Kurallar Ynet komutu tklandnda Koullu Biimlendirme Kurallar Yneticisi iletiim kutusu alr. Burada, uygulayacanz koullu biimlendirmenin kurallarn belirleyebilirsiniz. Aada, bu iletiim kutusu gsterilmektedir.
87
Stiller gurubundaki Hcre Stilleri oku tklandnda ise hazr hcre stilleri arasndan seim yapabileceiniz bir liste alr. Hcreler grubu: alma sayfasna satr, stun ve hcre ekleme ve silme alma sayfas ekleme ve silme Hcre boyutlarn (satr ykseklii, stun genilii) ayarlama Satr ve stunlar gizleme ve gsterme Sayfalar yeniden adlandrma, tama, kopyalama Sekme rengini ayarlama Dzenleme grubu: Toplam, ortalama, en byk ve en kk gibi ilevleri kullanma Hcrelere dolgu ekleme Hcrelerdeki ierik, biimlendirme, aklama vb. geleri silme Verileri sralama ve filtre uygulama Belirli bir metni, biimlendirmeyi ya da bilgi trn bulma ve deitirme
Ekle Sekmesi
Bu sekmede komutlar Tablolar, izimler, Grafikler, Mini Grafikler, Filtre, Balantlar, Metin ve Simgeler olarak gruplanmtr. Aadaki ekilde, Ekle sekmesi gsterilmektedir:
ekil 4.21 Ekle sekmesi.
Ekle sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Tablolar grubu: Tablo ve PivotTable ekleme PivotTable (zet Tablo), alma sayfasndaki ya da d veri kaynandaki verilerin zetlenmesini salayarak verilerin zmlenmesini kolaylatrr. Saysal verileri ayrntl olarak zmlemek iin PivotTable raporunu kullanabilirsiniz. PivotTable raporu ile ok miktarda veriyi birok ekilde sorgulama, saysal verilerin alt toplamn ve toplamn alma, kategori ve alt kategorilerle verileri zetleme ve zel hesaplamalarla forml oluturma; kaynak verilerin farkl zetlerini grmek iin satrlar stunlara ya da stunlar satrlara tama; istediiniz veri alt kmelerini sralama, filtre uygulama, gruplandrma ve koullu biimlendirme uygulama gibi ilemleri yapabilirsiniz. PivotChart raporlar ise PivotTable raporundaki verilerin grafik gsterimini salar.
88
izimler grubu: Resim, kk resim, ekil, SmartArt, grafik ve ekran grnts ekleme.
ekil 4.22 Ekle sekmesindeki izimler grubu.
Grafikler grubu: alma sayfasna, stun, izgi, pasta, ubuk, alan, datm vb. grafik trlerini ekleme
ekil 4.23 Ekle sekmesindeki Grafikler grubu.
Komut grubunun altndaki kk ok tklandnda Grafik Ekle iletiim kutusu alr. grafik trn burada da seebilirsiniz. Bu oku, bir grafik ekledikten sonra tklarsanz Grafik Trn Deitir iletiim kutusu alr. alma sayfasna bir grafik ekleyip tklaynca Grafik Aralar balamsal sekmesi alr. Aada, bu sekme gsterilmektedir:
ekil 4.24 Bir grafik eklenmi alma sayfas ve Grafik Aralar sekmesi.
89
Mini Grafikler grubu: alma sayfasna izgi, stun, kazan-kayp gibi mini grafikler ekleme. Bu seeneklerden herhangi birini tklarsanz. Mini Grafik Olutur iletiim kutusu alr. Aada, bu iletiim kutusu gsterilmektedir:
ekil 4.25 Mini Grafik Olutur iletiim kutusu.
Filtre grubu: Verilere etkileimli filtre uygulamak iin Dilimleyici ekleme. Dilimleyiciler, PivotTable raporundaki verileri hzl bir ekilde filtrelemenizi salayan filtreleme bileenleridir. Dilimleyiciler, filtrelemede kullanlabilecek birok dme ierdiinden, filtrelenecek verileri bulmak iin birok liste amak zorunda kalmazsnz. Balantlar grubu: Kpr ekleme Metin grubu: Metin kutusu, stbilgi ve altbilgi ekleme WordArt, imza satr ve nesne ekleme Metin Kutusu dmesini tklayp alma sayfasna bir metin kutusu eklediinizde izim Aralar; stbilgi ve Altbilgi dmelerini tkladnzda ise stbilgi ve Altbilgi Aralar ile Tasarm sekmeleri alr. Arka sayfada, bu sekmeler gsterilmektedir:
90
ekil 4.26 stbilgi ve Altbilgi, Tasarm sekmeleri.
WordArt ve mza Satr komutlarnn yanndaki kk oklar tklarsanz, WordArt, ve imza satr stillerini seebileceiniz listeler alr. Nesne dmesini tklarsanz, Nesne iletiim kutusu alr. Simgeler grubu: Bu gruptaki komutlarla metne denklem ve simgeler ekleyebilirsiniz.
Sayfa Dzeni sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Temalar grubu: Bu gruptaki komutlarla alma kitaplarnza ve alma sayfalarnza tema uygulayarak tutarl ve profesyonel bir grnm kazandrabilirsiniz.
91
ekil 4.28 alma kitaplarna uygulanabilecek tema seenekleri.
Sayfa Yaps grubu: Kenar boluklarn, ynlendirmeyi ve sayfa boyutunu ayarlama Yazdrma alann belirleme Sayfa sonlarn ayarlama Sayfa arkaplann seme Yazdrlacak her sayfada yinelenecek satr ve stun balklarn belirleme Komut grubunun alt ksmndaki kk oka tkladnzda, Sayfa Yaps iletiim kutusu alr. Sdrmak in leklendir grubu: Baslacak ktnn genilik ve yksekliini belirleme Baslacak kty leklendirme Sayfa Seenekleri grubu: Klavuz izgilerin ve balklarn grtlenip grntlenmeyeceini belirleme Klavuz izgilerin ve balklarn yazdrlp yazdrlmayacan belirleme Yerletir grubu: Bu gruptaki komutlarla metne eklediiniz ekil, resim ve izim gibi gelerin yerini ve hizalamasn ayarlayabilir, birden ok geyi gruplayabilir ya da birbirlerine gre konumlarn ayarlayabilirsiniz.
Formller Sekmesi
Bu sekmede komutlar, levler Kitapl, Tanml Adlar, Forml Denetleme ve Hesaplama olarak gruplanmtr. Arka sayfadaki ekilde, Formller sekmesi gsterilmektedir:
92
ekil 4.29 Formller sekmesi.
lev Kitapl grubu: alma sayfasna ilev ekleme Otomatik toplam, ortalama, en kk ve en byk gibi ilevleri uygulama Son kullanlan ilevleri grntleme Finansal, mantksal, metin, tarih ve saat, arama ve bavuru, matematik ve trigonometrik ilevler arasndan seim yapma Tm ilevleri grntleme Aadaki ekran grntsnde, Tm levler seeneinin yanndaki ok tklandnda alan ilev listesi gsterilmektedir:
ekil 4.30 Excelde kullanlabilecek ilevler.
Formller, eitli hesaplamalar yapabilen, bilgi dndrebilen, dier hcre ieriklerini ileyebilen, koullar snayabilen denklemlerdir. Formller, ilevler, bavurular, ileler ve sabitler ierir ve her zaman eittir iaretiyle (=) balar. levler, bir deeri ya da deerleri alan, bir ilemi gerekletiren ve bir deeri ya da deerleri dndren, nceden yazlm formllerdir. Hcre bavurusu, bir hcrenin alma sayfasndaki konumunu belirtir. rnein stun C ile satr 3n hcre bavurusu C3tr. leler, gerekletirilecek hesaplamann trn belirten simgelerdir. Sabit, nceden hesaplanmam olan, bu nedenle de deimeyen bir deerdir.
93
Aadaki formller, matematik ilelerinin kullanld formllere rnek olarak verilebilir: =7+53 5 arp 3 sonucuna 5 ekler. =A1+A2+A3 A1, A2 ve A3 hcrelerindeki deerleri toplar. Excelde formlleri elle Forml ubuuna elle yazabileceiniz gibi, Forml Ekle dmesini tklayarak yerleik ilevleri de kullanabilirsiniz.
Veri Sekmesi
Bu sekmedeki komutlar, Balantlar, Srala ve Filtre Uygula, Veri Aralar ve Anahat olarak gruplanmtr. Aadaki ekilde, Veri sekmesi gsterilmektedir:
ekil 4.31 Veri sekmesi.
Balantlar grubu: alma kitabna, Access programndan, Webden ve dier kaynaklardan d veri alma D veri balantlarn grntleme ve dzenleme Srala ve Filtre Uygula grubu: Verileri kkten bye ya da bykten ke sralama Verileri birden ok lte gre sralama Seili hcrelere filtre uygulama ya da uygulanan filtreyi kaldrma Sorgu uygulandnda grntlenecek kaytlar snrlamak iin karmak ltler belirleme Bir veri aral seip Srala dmesi tklandnda, Srala iletiim kutusu alr. Burada, sralama dzeyi ekleyebilir, sralanacak stun, sralama koulunu ve dzenini belirleyebilirsiniz. Seenekler dmesini tkladnzda ise, Sralama Seenekleri kutusu alr. Aada, Srala iletiim kutusu ve ek seenekleri gsteren Sralama Seenekleri kutusu gsterilmektedir:
ekil 4.32 Sralama seenekleriyle ilgili iletiim kutular.
94
Hcre ieriini stunlara blme Yinelenen satr ve stunlar sayfadan kaldrma Hcrelere geersiz veri giriini engellemek iin veri dorulama zelliini kullanma Birden ok aralkta yer alan verileri yeni bir aralkta birletirme Formller iin eitli deerleri deneme Senaryo Yneticisi aracn kullanma Senaryo, Excelin kaydettii ve alma sayfasnda otomatik olarak deitirebildii deerler kmesidir. Senaryolar, durum zmlemesi iin kullanlr. Durum zmlemesi ise yaplan deiikliklerin alma sayfasndaki formllerin sonularn nasl etkileyeceini grmek iin hcrelerdeki deerleri deitirme ilemidir. Excelde, alma sayfanzda farkl veri gruplar oluturup bunlar senaryo olarak kaydedebilir, farkl sonular grmek iin bu senaryolar arasnda gei yapabilir, oluturduunuz senaryolar karlatrmak iin senaryo zet raporlar oluturabilirsiniz. Veri araln seip Metni Stunlara Dntr dmesi tklandnda Metni Stunlara evirme Sihirbaz alr. Aada, bu sihirbaz gsterilmektedir:
ekil 4.34 Metni Stunlara evirme Sihirbaz.
95
ekil 4.35 Veri sekmesindeki Anahat grubu.
Anahat grubu: Hcre aralklarn gruplandrma ve oluturulan grubu zme Seili hcrelere otomatik alttoplam ve toplam ekleyerek ilikili veri ieren birka satrn toplamn alma
Bu sekmedeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Belgede yazm denetimi yapma E anlaml szck aramas eviri aracn kullanma Szlk, ansiklopedi ve eviri gibi bavuru kaynaklar arasnda arama yapma Bu sekmedeki komutlar, ortak allan belgelerle ilgili aralar sunmaktadr. Aklamalar ve Deiiklikler grubundaki komutlarla, alma kitabn ya da bir alma sayfasn koruyabilir; alma kitabn paylatrabilir ve paylalan alma kitabnda bakalarnn yapt deiiklikleri izleyebilir, bunlar onaylayabilir ya da reddedebilirsiniz. Bu gruptaki dmeleri tkladnzda ilgili iletiim kutular alr. rnein Sayfay Koru dmesini tkladnzda, Sayfay Koru iletiim kutusu alr. Aada bu iletiim kutusu gsterilmektedir:
ekil 4.37 Sayfay Koru iletiim kutusu.
96
Grnm Sekmesi
Bu sekmede komutlar, alma Kitab Grnmleri, Gster, Yaknlatr, Pencere ve Makrolar olarak gruplanmtr. Aadaki ekilde, Grnm sekmesi gsterilmektedir:
ekil 4.38 Grnm sekmesi.
Grnm sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Belge grnmn deitirme (Normal, Sayfa Dzeni, Tam Ekran) Sayfa nizlemesi Cetvel, klavuz izgileri, Forml ubuu ve balklar grntleme Belgenin grnmn bytme ya da kltme Belgeyi yeni bir pencerede grntleme Pencereleri yerletirme Sayfay blmelere ayrma Pencereler arasnda gei yapma Makrolar kullanma
Excelden k
Excel programndan kmak iin Dosya sekmesinden k komutunu sein. Belgeyi son kaydetmenizden sonra deiiklik yaptysanz, deiiklikleri kaydetmek isteyip istemediinizi soran bir ileti kutusu grntlenir. Deiiklikleri kaydetmek iin Kaydeti, deiiklikleri kaydetmeden programdan kmak iin Kaydetmeyi, ilemi iptal etmek iinse ptali tklayn.
97
zet
Ofis program paketlerindeki hesap tablosu programlarnn temel ilevi, verileri tablo ya da liste olarak tutup, bu veriler zerinde basit ve karmak hesaplamalar yapma; verileri eitli yntemlerle zetleme ya da analizini yapmadr. Hesap tablosu programlarndaki temel dosya biimi, alma kitabdr. alma kitab, eitli trdeki balantl bilgilerin dzenlenmesi iin kullanlabilen ve alma sayfas ad verilen sayfalardan oluan bir dosyadr. alma sayfalar ise stun, satr ve hcrelerden oluur ve veriler bu hcrelere girilir. alma sayfalarndaki hcrelere girilen veriler zerinde, hesap tablosu programlarnda yerleik birok zellik kullanlarak, basit matematik ilemlerinden daha karmak ilemlere kadar birok ilem gerekletirilebilmektedir.
98
Kendimizi Snayalm
1. Excel ve Calc, ne tr programlardr? a. Elektronik tablo b. Szck ilemci c. Sunu d. Veritaban e. Belge 2. Hesap tablosu programlaryla aadaki ilemlerden hangisi gerekletirilemez? a. Bte oluturma b. Grafik oluturma c. Tablo oluturma d. Sunu hazrlama e. zet Tablo 3. Excelde alma kitabn oluturan dosyalara ne ad verilir? a. Elektronik tablo b. Sayfa c. alma sayfas d. Veri tablosu e. Hesap tablosu 4. Aadaki ekilde okla gsterilen dmenin ilevi nedir? 6. alma sayfasnda, B4 hcresinden B9a kadar olan aralktaki deerleri toplayp B10 hcresinde gstermek iin girilecek forml aadakilerden hangisidir? a. B4+B5+B6+B7+B8+B9=B10 b. TOPLA(B4:B9) c. =TOPLA(B4;B9) d. =TOPLA(B4:B9) e. B4:B9=B10 7. Exceldeki yerleik ilevlere hangi sekmeden ulaabilirsiniz? a. Giri b. Veri c. Formller d. levler e. Ekle 8. PivotTable arac, ne ie yarar? a. Tablo oluturmaya b. Etkileimli grafik oluturmaya c. Verilerin zetini oluturmaya d. alma kitabndaki tm sayfalar birletirmeye e. alma sayfasna tablo eklemeye 9. zerinde altnz alma kitabn alma arkadalarnzla paylamak ama baz kiilerin deiiklik yapmasn da nlemek istiyorsunuz. Bunun iin aadaki ilemlerden hangisini yapmanz gerekir? a. Gzden Geir sekmesinde nce alma Kitabn Payla seeneini, sonra da Paylalan alma Kitabn Koru iletiim kutusundaki seenekleri kullanmak b. Veriler sekmesinde nce alma Kitabn Payla seeneini, sonra da Paylalan alma Kitabn Koru iletiim kutusundaki seenekleri kullanmak c. Gzden Geir sekmesindeki Paylalan alma Kitabn Koru seeneini kullanmak d. alma kitab bir kez paylatrlnca, zerinde alan herkes deiiklik yapabilir e. Sayfay Koru dmesini kullanmak 10. Verileri sralamak ya da filtre uygulamak iin hangi sekme kullanlr? a. Formller b. Gzden Geir c. Veri d. Dzen e. Giri
a. Sayfay kaydrmak b. Yeni bir alma kitab amak c. alma sayfasnn nne bir alma sayfas eklemek d. alma sayfalarnn sonuna bir alma sayfas eklemek e. Sayfalarn srasn deitirmek 5. Hcrelerdeki metni saa, sola hizalamak ya da ortalamak iin, aadakilerden hangisi yaplr? a. Ara ubuundaki ilgili dmelerini kullanmak b. Giri sekmesinin Hizalama grubundaki dmeleri kullanmak c. Hcrelerdeki metin otomatik hizalanr d. Hcrelerdeki metin, girilen veri trne gre hizalanr e. Hizala dmesini tklamak
99
Yararlanlan Kaynaklar
http://office.microsoft.com/tr-tr/excel www.openoffice.org.tr/
4. d 5. b 6. d 7. c 8. c 9. a
10. c
5
Amalarmz indekiler
Temel Bilgi Teknolojileri-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sunu programlarn tanmlayabilecek, MS PowerPoint ekrann tanyabilecek, PowerPoint menleri ve komutlarn tanmlayabilecek, Sunu ve slayt kavramlarn aklayabilecek, Etkileimli sunular oluturabilecek, Slayt gsterisi yapabilecek, Sunularla ilgili birok ilemi gerekletirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sunu Programlar PowerPoint Sunu Slayt Slayt Gsterisi
SUNU PROGRAMLARI
Men eridi
Not Blmesi
Durum ubuu
Balk ubuu: zerinde allan sununun ad ile programn ad grnr. Sa tarafnda Simge Durumuna Klt, Geri Ykle ve Kapat dmeleri yer alr.
102
Hzl Eriim Ara ubuu: Kaydet, Geri Al ve Yinele gibi sk kullanlan komutlar yer alr. Hzl Eriim ubuunun sa tarafndaki ok tklandnda sk kullanlan ya da dier komutlarn eklenebilmesini salayan bir alr men bulunur. Sunu Blmesi: zerinde allan sununun ieriini gsterir. Grnm Sekmeleri: Sunuyu Slaytlar ve Anahat grnmlerine getirmeyi salar. Not Blmesi: Sunuya not eklemek iin kullanlr. Durum ubuu: zerinde allan sunu ile ilgili bilgiler grnr. Grnm Dmeleri: Sununun grnt modunun deitirilebilmesini salar. Yaknlatr: Grntnn bytlp kltlmesini salar. ekil 5.1de gsterildii gibi MS PowerPointte Balk ubuunun ve Hzl Eriim Ara ubuunun altnda sekmeler, bu sekmelerin alt ksmnda da erit ad verilen bir alan yer almaktadr. Komutlar ise sekmelerde ilgili balklar altnda gruplanm olarak bu men eridinde yer almaktadr.
103
Yeni bir sunuyu, ablonlar yardmyla da oluturabilirsiniz. Bunun iin, aadaki admlar izleyebilirsiniz: 1. Dosya sekmesini tklayn. 2. Yeniyi tklayn. 3. Kullanlabilir ablonlarn altnda, istediiniz ablonu sein. 4. Oluturu tklayn. Yeni bir sunuyu var olan bir sunudan da oluturabilirsiniz. Bunun iin, aadaki admlar izleyin: 1. Dosya sekmesinde Yeniyi tklayn. 2. Kullanlabilir ablonlarn altnda Var olandan Yeniyi tklayn. 3. Var olan Sunudan Yeni iletiim kutusunda, amak istediiniz sununun bulunduu src, klasr ya da nternet konumunu bulun. 4. Sunuyu tklayn. 5. Oluturu tklayn.
104
ekil 5.4 PowerPointte, var olan bir sunudan yeni bir sunu oluturma.
Bir sunuyu bu ekilde kaydettikten sonra Kaydet dmesini tkladnzda, Farkl Kaydet iletiim kutusu almaz. Ancak, zerinde deiiklik yapmak ama nceki biimini de korumak istediiniz bir sunuyu farkl bir adla kaydetmek isterseniz aadaki admlar izleyebilirsiniz: 1. Dosya sekmesinde Farkl Kaydeti tklayn. 2. Dosya ad kutusuna belgeniz iin bir ad girin. 3. Kaydeti tklayn.
105
Dosya Sekmesi
Dosya ile ilgili ilemlerin yaplmasn salayan Yeni, A, Farkl Kaydet, Yazdr ve Kapat komutlar bulunur. ekil 5.8de, Dosya sekmesi gsterilmektedir:
106
ekil 5.8 Dosya sekmesi.
Dosya sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Yeni sunu ama Var olan bir sunuyu ama Sunuyu kaydetme ve farkl bir adla kaydetme Sunuyu kapatma Sunuyu yazdrma Yardm Genel seenekleri grntleme Dosya sekmesini grntlediinizde, sa blmede Backstage ad verilen bir blme alr. Bu blme, dosyalar ve dosyalar hakkndaki verilerin ynetilmesini salar (bkz. ekil 5.8).
Giri Sekmesi
Sunu biimlendirmesi ile ilgili komutlar yer alr. Bu komutlar; Slaytlar, Yaz Tipi, Paragraf, izim ve Dzenleme olarak gruplanmtr (bkz. ekil 5.1). Giri sekmesinde en solda Pano blmesi bulunur. Burada Kopyala, Yaptr, Kes komutlar ile Biim Boyacs arac bulunur. Sa alttaki ok tklandnda, kopyalanan geler grnr. Giri sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Slaytlar grubu: Yeni slayt ekleme ve eklenecek slaydn temasn seme Slayt dzenini seme Slayt yer tutucularnn yerini, boyutunu ve biimlendirmesini varsaylan ayarlara getirme Slaytlar blmler hlinde dzenleme Buradaki Yeni Slayt, Dzen ve Blm dmeleri tklandnda, ilgili seenekleri listeleyen menler alr. ekil 5.10da, Yeni Slayt dmesi tklandnda alan men gsterilmektedir. Bu mende ekleyeceiniz slayt iin bir dzen seebilirsiniz.
107
ekil 5.10 Giri sekmesinin Slaytlar grubundaki Yeni Slayt mens ve slayt dzenleri.
Slaytta yer tutucularn yerleimine slayt dzeni denir. Slayt dzeni, slayt ieriinin biimlendirmesini ve yerini belirten yer tutucular ierir. Metin (gvde metni, madde iaretli listeler, balklar vb.), tablolar, grafikler, SmartArt grafikleri, filmler, sesler, resimler ve kk resimler iin ayr yer tutucular vardr. Dzenler, slaydn temasn (renkler, yaz tipleri, efektler ve arka plan) da ierir. PowerPointte 9 yerleik slayt dzeni vardr. Ancak isterseniz zel dzenler de oluturabilirsiniz. Yaz Tipi grubu: Slayt metnindeki yaz tipini ve puntoyu deitirme Yaz tipini bytme ya da kltme Uygulanan biimlendirmeyi temizleme Metni, kaln, italik, alt izili yapma Metne glge uygulama Metnin stn izme Karakter aralklarn ayarlama Byk/kk harf deitirme Yaz tipi rengini deitirme Komut grubunun altndaki kk ok tklandnda Yaz Tipi iletiim kutusu alr. Burada slayt metni ile ilgili daha fazla seenee eriebilirsiniz. ekil 5.12de, bu iletiim kutusu gsterilmektedir:
108
ekil 5.12 Yaz Tipi iletiim kutusu.
Slayt iindeki metin yer tutucularn tkladnzda, yazmak istediiniz metni dorudan yazabilirsiniz. Men ubuunda da izim Aralar balamsal sekmesi alr. ekil 5.13te, bu geler gsterilmektedir:
ekil 5.13 Slayt balnn yazlmas ve izim Aralar balamsal sekmesi.
109
ekil 5.14 Giri sekmesindeki Paragraf grubu.
Paragraf grubu: Slayt metnini madde iaretli ya da numaralar liste hline getirme Liste dzeyini indirme ya da ykseltme Satr araln ayarlama Metnin ynlendirmesini ayarlama Metni saa, sola hizalama, ortalama ya da iki yana yaslama Metni stunlara ayrma Metni ste, alta ve ortaya hizalama Metni SmartArt grafiine dntrme Komut grubunun altndaki kk ok tklandnda Paragraf iletiim kutusu alr. Burada, slayt metninde paragraf dzenlemesi ile ilgili daha fazla seenee eriebilirsiniz. izim grubu: Slayta ekil ekleme Slayta eklenen nesnelerin birbirlerine gre konumunu ayarlama ve hizalama, nesneleri gruplama Slayt metnine hazr tema dolgularn uygulama ekillere dolgu uygulama ekil anahatlarna izgi stili uygulama ekillere grsel efekt ekleme ekil 5.16da, ekil Efektleri mens gsterilmektedir:
110
Komut grubunun altndaki kk ok tklandnda ekil Biimlendir iletiim kutusu alr. Dzenleme grubu: Bu gruptaki komutlarla sunu iinde belirli bir szc ya da karakteri arayabilir, baka bir szckle deitirebilirsiniz. Ayrca belirli bir metni arayp yaz tipini deitirebilir ya da Seim blmesini aarak sunu iinde istediiniz bir nesneyi ya da metni seebilirsiniz. Ekle Sekmesi Bu sekmede komutlar Tablolar, Resimler, izimler, Balantlar, Metin, Simgeler ve Medya olarak gruplanmtr. ekil 5.18de, Ekle sekmesi gsterilmektedir:
Ekle sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Tablolar grubu Tablo ekleme Tablo dmesinin altndaki kk ok tklandnda tablo seeneklerini listeleyen bir men alr. Bu mendeki komutlarla sununuza istediiniz satr ve stun saysna sahip bir tablo ekleyebilir, tablo izebilir ya da Excel tablosu ekleyebilirsiniz. Resimler grubu: Resim, kk resim, ekran grnts ve fotoraf albm ekleme Fotoraf Albm dmesini tklarsanz yeni bir fotoraf albm ekleyebileceiniz ya da var olan fotoraf albmn dzenleyebileceiniz komutlar ieren bir men alr. Yeni Fotoraf Albm seeneini tklarsanz Fotoraf Albm iletiim kutusu alr. ekil 5.20de, bu iletiim kutusu gsterilmektedir:
111
Bu iletiim kutusunda bilgisayarnzdaki bir fotoraf albmn seebilir, metin kutusu ekleyebilir ve eklediiniz fotoraflarla ilgili seenekleri belirleyebilirsiniz. Sunuya bir fotoraf albm eklediinizde balk slaydnn ad Fotoraf Albm olarak deiir. izimler grubu: ekil, SmartArt ve grafik ekleme Sunuya bir ekil, SmartArt ya da grafik ekleyip seince, ilgili balamsal sekmeler alr. ekiller iin ekil Aralar, SmartArt iin SmartArt Aralar, grafikler iinse Grafik Aralar sekmeleri alr. Bu sekmelerde eklediiniz nesnelerle ilgili seenekleri ayarlayabilirsiniz. Balantlar grubu: Kpr ekleme Sunuda farenin kullanmyla ilgili eylemleri ayarlama Eylem dmesini tkladnzda Eylem Ayarlar iletiim kutusu alr. Burada, sunuda farenin kullanmyla ilgili seenekleri ayarlayabilirsiniz. rnein, farenin tklanmas ya da bir genin zerine getirilince ne tr bir eylem olacan belirleyebilirsiniz. ekil 5.22de, bu iletiim kutusu gsterilmektedir:
112
Metin grubu: Metin kutusu, stbilgi ve altbilgi ekleme WordArt ekleme Tarih ve saat ekleme Slayt numaras ekleme Nesne ekleme WordArt komutunun yanndaki kk oku tklarsanz WordArt mens alr. Sunuya bu nesnelerden birine ekleyip setiinizde ise izim Aralar sekmesi alr. Simgeler grubu: Bu gruptaki komutlarla sunuya denklem ve simgeler ekleyebilirsiniz.
Tasarm Sekmesi
Bu sekmede komutlar, Sayfa Yaps, Temalar ve Arka Plan olarak gruplanmtr. ekil 5.24te Tasarm sekmesi gsterilmektedir:
ekil 5.24 Tasarm sekmesi.
Tasarm sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Sayfa Yaps grubu: Sayfa yaps ile ilgili seenekleri belirleme Slayt ynlendirmesini belirleme Sayfa Yaps dmesini tkladnzda Sayfa Yaps iletiim kutusu alr. Bu iletiim kutusunda, slayt boyutunu, geniliini ve yksekliini ayarlayabilir; slaytn, notlarn, dinleyici notlarnn ve anahattn ynlendirmesini ayarlayabilirsiniz. Temalar grubu: Bu gruptaki komutlarla sunularnza tema uygulayarak tutarl ve profesyonel bir grnm kazandrabilirsiniz. Ayrca tema renklerini, yaz tiplerini belirleyebilir, yerleik efektlerden birini uygulayabilirsiniz. Komut grubunun sa tarafndaki oklar tklayarak yerleik temalar grebilirsiniz. Fareyi temalar zerinde gezdirdiinizde, bu temalarn bir nizlemesini grebilirsiniz. Bir temay sa tklarsanz o temay seili slaytlara ya da tm slaytlara uygulayabileceiniz komutlara ulaabilirsiniz. En alttaki oku tkladnzda ise tm temalar gsteren tema galerisi alr. ekil 5.25te, bu galeri gsterilmektedir:
113
ekil 5.25 Sununuza uygulayabileceiniz temalar.
Arka Plan grubu: Uygulanan temann arka plan stilini seme Arka plan grafiklerini gizleme Komut grubunun alt tarafndaki kk ok tklandnda, Arka Plan Biimlendir iletiim kutusu alr. Bu iletiim kutusunda, uygulayacanz dolgu seeneklerini ayarlayabilir, resimlerle ilgili ayarlar yapabilir, efekt seebilirsiniz.
Geiler Sekmesi
Bu sekmede komutlar, nizleme, Bu Slayda Gei ve Zamanlama olarak gruplanmtr. ekil 5.26da, Geiler sekmesi gsterilmektedir:
ekil 5.26 Geiler sekmesi.
nizleme grubu: Sunuya uygulanan gei efektlerinin nizlemesini yapma Bu Slayda Gei grubu: Sunuya gei efekti uygulama Uygulanan gei efektiyle ilgili seenekleri belirleme Komut grubunun sa tarafndaki oklar tklayarak yerleik gei efektlerini grebilirsiniz. Bir efekti tklarsanz bu efektin nizlemesini yapabilirsiniz. En alttaki oku tkladnzda ise tm efektleri gsteren bir galeri alr. ekil 5.27de, bu galeri gsterilmektedir:
114
ekil 5.27 Gei efektleri.
Zamanlama grubu: Sunuya uygulanan geilere ses ekleme Gei sresini belirleme Slaytlar aras geiin fare ile mi yoksa belirlenen bir srede mi olacan belirleme
Animasyonlar Sekmesi
Bu sekmedeki komutlar, nizleme, Animasyon, Gelimi Animasyon ve Zamanlama olarak gruplanmtr. ekil 5.28de, Animasyonlar sekmesi gsterilmektedir:
ekil 5.28 Animasyonlar sekmesi.
nizleme grubu: Sunuda seilen nesnelere uygulanan animasyonlarn nizlemesini yapma Animasyon grubu: Sunuda seilen nesnelere animasyon ekleme Uygulanan animasyonla ilgili seeneklerini belirleme Komut grubunun sa tarafndaki oklar tklayarak yerleik animasyonlar grebilirsiniz. Fareyi bir animasyon zerine getirdiinizde bu animasyonun nizlemesini yapabilirsiniz. En alttaki oku tkladnzda tm animasyonlar gsteren bir galeri alr. Komut grubunun altndaki kk oka tkladnzda setiiniz animasyonla ilgili bir iletiim kutusu alr. ekil 5.29da, Grn adl animasyonla ilgili iletiim kutusu gsterilmektedir:
115
ekil 5.29 Seilen animasyonla ilgili iletiim kutusu.
Gelimi Animasyon grubu: Sunuda ya da bir slaytta seilen nesnelere gelimi ve zel animasyonlar ekleme Animasyon blmesindeki seenekleri grntleme Animasyon tetikleyicisini belirleme Animasyon Boyacs aracn kullanma Animasyon Ekle dmesini tklarsanz yerleik animasyonlar gsteren bir liste alr. Fareyi animasyonlar zerinde gezdirdiinizde bu animasyonlarn nizlemesini grebilirsiniz. Bu komut grubu ile eklediiniz animasyonlar, daha nce eklediiniz animasyonlardan sonra uygulanr. Animasyon Boyacs arac ile de bir nesneye uyguladnz animasyonu, baka bir nesneye hzl bir biimde uygulayabilirsiniz. Animasyon Blmesinde, uyguladnz animasyonla ilgili seenekleri belirleyebilirsiniz. Burada, animasyon uygulanan nesnelerin tmn grebilirsiniz. ekil 5.30da, bu blme gsterilmektedir:
ekil 5.30 Animasyon Blmesi.
116
Zamanlama grubu: Sunuya uygulanan animasyonunun ne zaman balatlacan belirleme Animasyon sresini belirleme Animasyonun belirlenen bir sre sonunda balatlmasn salama Animasyon sralamasn deitirme
PowerPointte slayt gsterisi ile ilgili ayarlar yapmak iin ilgili iletiim kutusunu nasl SIRA SZDE aarsnz?
DNELM S O R U
DNELM
ekil 5.31
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Bu sekmedeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: SIRA SZDE Balat grubu: Slayt Gsterisini Slayt gsterisini batan ya da geerli slayttan balatma Slayt gsterisini web taraycsnda izleyebilen uzak izleyiciler iin yaynlama AMALARIMIZ zel slayt gsterisi oluturma ya da yrtme Slayt Gsterisini Yaynla dmesi tklandnda, Slayt Gsterisini Yaynla iletiim kutusu alr. Bu iletiim kutusunda, yayn hizmetini belirleyebilirsiniz. ekil K T A P 5.32de, bu iletiim kutusu gsterilmektedir:
TELEVZYON
ekil 5.32
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
117
Ayarla grubu: Slayt gsterisi ile ilgili gelimi ayarlar yapma Slayt gsterisinde geerli slayd gizleme Zamanlama provas yapma Slayt gsterisini kaydetme Sesli anlatmlar ya da lazer iaretisi hareketlerini kayttan yrtme Zamanlamalar uygulama Ses ve video gibi medya denetimlerinin grnmesini salama Slayt Gsterisi Ayarla dmesini tklarsanz, Gsteri Ayarla iletiim kutusu alr. ekil 5.33te, bu iletiim kutusu gsterilmektedir:
ekil 5.33 Slayt Gsterisi Ayarla iletiim kutusu.
Monitrler grubu: Slayt gsterisinin grntlenecei ekrann znrln ayarlama Slayt gsterisinin grntlenecei ekran seme Sunum grnmn kullanarak sunucu iin slayt gsterisini tam ekran grntleme, konumac notlar ve zamanlamalar ise baka bir ekranda grntleme
118
Bu sekmedeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Yazm Denetleme grubu: Sunu metninde yazm denetimi yapma Szlk, ansiklopedi ve eviri hizmetleri gibi bavuru kanaklarnda arama yapma E anlaml szck aramas Dil grubu: eviri aracn kullanma Dil seeneklerini belirleme Aklamalar grubu: Aklamalar grntleme Sunuya aklama ekleme Aklamalar dzenleme Aklamay silme ve aklamalar arasnda ilerleme Bu sekmedeki komutlar ortak allan sunularla ilgili aralar sunmaktadr. Karlatr grubundaki komutlarla sunuyu baka bir sunu ile karlatrabilir, sunuda bakalarnn yapt deiiklikleri grebilir ve bunlar onaylayabilir ya da reddedebilirsiniz.
Grnm Sekmesi
Bu sekmede komutlar; Sunu Grnmleri, Asl Grnmler, Gster, Yaknlatr, Renkli/Gri Tonlamal, Pencere ve Makrolar olarak gruplanmtr. ekil 5.35te, Grnm sekmesi gsterilmektedir:
ekil 5.35 Grnm sekmesi.
Grnm sekmesindeki komutlarla yapabileceiniz ilemler unlardr: Sunu Grnmleri grubu: Sunu grnmn deitirme (Normal, Slayt Sralaycs, Notlar Sayfas, Okuma Grnm) PowerPoint balatldnda Normal grnmde alr. Sunu grnmn deitirmek isterseniz bu gruptaki komutlar kullanabilirsiniz. ekil 5.36da, Slayt Sralaycs grnm gsterilmektedir:
119
ekil 5.36 Slayt Sralaycs grnm.
Notlar Sayfas grnm, sunuda not blmesine yazdnz notlar grntler. Okuma Sayfas Grnm ise sunuyu slayt gsterisinde grntler. Asl Grnmler grubu: Asl Slayt, Asl Dinleyici Notlar ve Asl Notlar grnmne geme Asl grnmler, sunudaki slaytlarn, dinleyici notlarnn ve konumac notlarnn tm biimlendirme bilgisinin (Tema ve slayt dzenine bal olarak arka plan, renk, yaz tipleri, efektler, yer tutucu boyutlar ve konum gibi) depoland ana slaytlardr. Her sunuda en az bir asl slayt bulunur. Asl slaytlar, slaytlarn biimlendirmesini bir defada yapabilmenizi salar. Bylece, sunuya daha sonra eklenenler de dhil, sunudaki her slaytta genel stil deiiklikleri yapabilirsiniz. Bu nedenle slaytlar tek tek oluturmaya balamadan nce bir asl slayt oluturulmas daha uygundur. Asl Grnmler grubundaki dmeleri tkladnzda Asl grnmne geersiniz. Dosya mensnn yannda, getiiniz grnme ait yeni bir sekme, altnda da bu grnmde yapabileceiniz ilemlerle ilgili yeni bir men eridi grnr. rnein, Asl Slayt dmesini tklarsanz ekrannz ekil 5.37deki gibi grnr:
120
ekil 5.37 Asl Slayt grnm.
Asl Dinleyici Notu dmesini tklarsanz Asl Dinleyici Notu grnmne geersiniz. Dosya mensnn yannda Asl Dinleyici Notu sekmesi, altnda ise dinleyici notlar ile ilgili ilemleri yapmanz salayan komutlarn yer ald yeni bir men eridi grnr.
ekil 5.38 Asl Dinleyici Notu grnm.
Asl Notlar dmesini tklarsanz, Asl Notlar grnmne geersiniz. Dosya mensnn yannda Asl Notlar sekmesi, altnda ise dinleyici notlar ile ilgili ilemleri yapmanz salayan komutlarn yer ald yeni bir men eridi grnr.
121
ekil 5.39 Asl Notlar grnm.
Gster grubu: Cetvel, klavuz izgileri ve klavuzlar grntleme Yaknlatr grubu: Sunu grnmn bytme ya da kltme Slaytlar tm pencereyi kaplayacak biimde sunuyu bytme Renkli/Gri Tonlamal grubu: Sunuyu renkli, gri tonlamal ya da siyah-beyaz grntleme Pencere grubu: Sununun bir grnmn ieren yeni bir pencere ama Pencereleri yerletirme Pencereleri basamaklama Pencereyi blmelere ayrma Pencereler arasnda gei yapma Bu sekmedeki Makrolar grubundaki komutlarla ise makrolar kullanabilirsiniz.
PowerPointten k
PowerPoint programndan kmak iin Dosya sekmesinden k komutunu sein. Sunuyu son kaydetmenizden sonra deiiklik yaptysanz deiiklikleri kaydetmek isteyip istemediinizi soran bir ileti kutusu grntlenir. Deiiklikleri kaydetmek iin Kaydeti, deiiklikleri kaydetmeden programdan kmak iin Kaydetmeyi, ilemi iptal etmek iinse ptali tklayn.
122
zet
Ofis program paketlerindeki sunu programlaryla herhangi bir konuda etkileimli sunular hazrlanabilir ve bu sunular, kullancnn kontrolnde ya da kendi kendine alan slayt gsterileri olarak sunulabilir. Bu programlarla, bir konu, metinlerin yan sra, ekil, grafik, tablo ve animasyonlarla etkili bir ekilde sunulabilmektedir. Sunu programlarndaki temel dosya biimi, sunudur. Sunu, herhangi bir konuyla ilgili bilgileri grsel olarak sunmak amacyla metin ve tablo, grafik, ekil gibi gelerin bir arada kullanld, slaytlardan oluan dosyalardr. Slaytlar ise sunu dosyasnn safyalar olarak dnlebilir. Sunu programlarnda, yerleik temalar ve slayt dzenleri bulunur. Bunlar, arka plan, yaz tipi rengi, yaz tipi boyutu gibi biimlendirmeleri ve slayttaki metinlerin ya da grsel gelerin yerini belirler, bylece daha profesonel grnml ve tutarl sunular hazrlanabilmektedir.
123
Kendimizi Snayalm
1. PowerPoint ve Impress, ne tr programlardr? a. Resim dzenleme b. Szck ilemci c. Sunu d. Veritaban e. Belge 2. Sunu programlaryla aadaki ilemlerden hangisi gerekletirilebilir? a. Bte oluturma b. Grafik oluturma c. Tablo oluturma d. Sunu hazrlama e. zet Tablo 3. PowerPointte sunuyu oluturan gelere ne ad verilir? a. Tablo b. Sayfa c. alma sayfas d. Slayt e. Sunu sayfas 4. Bo bir slaytta, noktal izgilerle gsterilen ve iine metin yazlabilen ya da ekil eklenebilen gelere ne ad verilir? a. Metin kutusu b. Yer tutucu c. Ara ubuu d. Slayt dzeni e. Tema 5. Sunuya slayt eklemek iin, aadaki ilemlerden hangisi yaplr? a. Ara ubuundaki ilgili dmelerini kullanmak. b. Ekle sekmesinin Resimler grubunda Yeni Slayt Ekleyi tklamak. c. Giri sekmesinde, Yeni Slayt dmesinin yannda, slayt simgesinin altndaki oku tklamak. d. Ekle sekmesinde, Yeni Slayt Ekleyi tklamak. e. Tasarm sekmesinde Slayt Ekleyi tklamak. 6. Yeni bir slayt eklemek ve bir slayt dzeni semek iin, aadaki ilemlerden hangisini yapmak gerekir? a. Slayt Dzeni sekmesindeki oklar tklamak. b. Giri sekmesindeki slayt simgesinin altnda, Yeni Slaytn yanndaki oku tklamak. c. Giri sekmesindeki slayt simgesini tklamak. d. Tasarm sekmesinde Slayt Dzenini tklamak. e. Ekle sekmesindeki slayt simgesini tklamak. 7. PowerPointte yazm denetimi ilevi hangi sekmededir? a. Giri b. nceleme c. Gzden Geir d. Slayt Gsterisi e. Ekle 8. Sunuya bir fotoraf albm eklemek istediinizde, aadaki ilemlerden hangisi yaplr? a. Tasarm sekmesindeki Fotoraf Albm dmesini tklamak b. Giri sekmesindeki Resimler grubunda Fotoraf Albm dmesini tklamak. c. Ekle sekmesindeki Resimler grubunda Fotoraf Albm dmesini tklamak. d. Ekle sekmesindeki Fotoraflar grubunda Fotoraf Albm dmesini tklamak e. Slayt Dzeninin yayndaki oku tklayp Fotoraf Albmn semek. 9. Sunum grnm ile aadakilerden hangisi yaplabilir? a. zleyiciler sunum notlarn deil, yalnzca slaytlar grebilir. b. Birden ok ekran ya da ift ekran zelliine sahip bir yanstc ya da dizst bilgisayar kullanabilme. c. Dizst bilgisayarda notlar grntleyebilme. d. zleyeyenler iin zelletirilmi sunular oluturabilme. e. Bunlarn tm. 10. Sununun temas ve slayt dzenleri ile balantl arka plan, renk, yaz tipleri, efektler, yer tutucu boyutlar ve konumlandrma gibi bilgilerin depoland grnmn ad nedir? a. Slayt Gsterisi b. Sunum c. Asl d. Anahat e. Normal
124
Yararlanlan Kaynaklar
http://office.microsoft.com/tr-tr/ http://www.openoffice.org.tr/
5. c 6. b 7. c
8. c 9. e
10. c
6
Amalarmz
E-Posta Kullanc Ad Kullanc ifresi
Bu niteyi tamamladktan sonra; E-posta sistemi hakknda bilgi sahibi olacak, E-posta hesab aabilecek, E-posta okuyabilecek ve gnderebilecek, E-postaya dosya ekleyebilecek, E-posta gnderirken dikkat edilmesi gereken etik kurallarn sralayabilecek, E-posta servislerini kullanrken oluabilecek temel sorunlar zebilecek, E-posta adreslerini ynetmek iin gerekli aralarn avantajlarn listeleyebilecek, Outlook programna e-posta hesabnz/hesaplarnz ekleyebilecek ve gerekli ayarlamalar yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
E-Posta Sunucusu Outlook
indekiler
ELEKTRONK POSTA SSTEMNN GENEL ZELLKLER E-POSTA LE LGL DKKAT EDLMES GEREKEN HUSUSLAR E-POSTA YNETM ARALARI VE OUTLOOK
128
Elektronik postann en byk avantaj, hz, yaygnl ve cretsiz sunulan servislerin okluudur. E-posta servisi ile yollanan bir e-posta normal artlar altnda, yolland ve alc noktann zelliklerine bal olarak en fazla birka dakika iinde var noktasna ular. Hzl olmasnn yan sra, telefon cretlerinin hl yksek olduu gnmzde, e-posta ok ucuz bir haberleme yoludur. Elektronik posta kullanma konusunda bir miktar deneyim kazanan kullanclarn kefettikleri dier bir zellik ise elektronik posta ile hemen her konudaki soru ve sorunlarna cevap bulma yoludur. stesinden gelinemeyen bir problemin ayn konuda alan kiilerin bulutuu ortak elektronik ortamlara yneltilmesi durumunda ok ksa srede dnyann drt bir yanndan cevap almak mmkn olmaktadr. Dier taraftan, magazin dergilerinin ya da gazetelerin benzerleri de elektronik ortamda mevcuttur ve bunlara da elektronik posta yolu ile abone olunabilir. Ayrca, artk kurumlarn verdii pek ok hizmete ait bilgilendirme mesajlar (faturalar, banka hesap bilgileri, uak bileti rezervasyonlar vb.) e-posta ile kullanclara ulatrlmaktadr. nternet zerinden alveri yapmak iin de e-posta kullanmak arttr. E-posta okumak ve yollamak iin kullanlan yazlmlar bilgisayar sistemleri ile birlikte iletim sisteminin bir paras olarak gelebildii gibi son yllarda Web tabanl elektronik posta servisleri de ok yaygnlam, kullanclar ok gvenli ve kaliteli e-posta servisini tamamen cretsiz olarak alabilmektedir. Bundan sonraki ksmda e-posta adresleri, e-posta okuma, gnderme ve silme gibi temel zellikler ve ilemler anlatlacaktr.
Mektup
Kime:cagiltay@gmail.com
129
E-posta adresleri iki ana paradan oluurlar. lk para kullanc ismi, ikinci para ise kullanc adresi ksmdr. Bu iki para birbirine @ iareti ile balanrlar. rnein: kursat@odtu.edu.tr adresinde, kursat kullanc kodunu ve odtu.edu.tr ise bu kullanc kodunun bulunduu kurumun adresini belirtmektedir. Bu adresi incelediimizde hiyerarik bir yaps olduu grlr. En sadaki .tr ksaltmas bu adresin Trkiyede bulunduunu, .edu bir yksek retim kurumuna ait olduunu, .odtu Orta Dou Teknik niversitesinde bulunduunu gsterir. Kullanclar, kendilerine gelen e-postalarn kimden ve hangi kurumdan yollandn anlamak iin adres alann dikkatlice incelemelidir.
Bu rneklerden, Google firmas tarafndan verilen Gmail servisi zerinden bir e-posta hesabnn nasl oluturulaca ekil 6-3te grlmektedir. Gmail zerinden e-posta adresi alabilmek iin ncelikle http://gmail.com adresine balanmak gerekmektedir. Balandktan sonra karmza gelen sayfada Hesap Oluturun seenei seilerek Yeni Google Hesab oluturma sayfasna ulalr. Burada Ad Soyad, Kullanc ad ve ifre gibi bir dizi bilginin ilgili forma girilmesi ile yeni bir kullanc hesab kolayca alr.
130
ekil 6.3 cretsiz e-posta servisinde hesap oluturmak.
Buradaki en nemli noktalardan birisi, e-posta hesabnzn ifresinin kolay tahmin edilemeyecek ekilde belirlenmesidir. rnein, ad ve soyadnzdan ya da doum tarihinizden olumu bir ifre kolayca tahmin edilip hesabnz kt niyetli kiilerce ele geirilebilir. yi bir ifre en az sekiz karakter uzunluunda olmal, harfler ve rakamlar kartrlarak oluturulmaldr. ifre hi kimse ile paylalmamal ve bir yere not edilmemelidir. Aada, iyi ve kt ifre rnekleri verilmektedir (Tablo 6-2).
Tablo 6.2 yi ve kt ifre rnekleri Kt ifre rnei ekursun123 123456789 abc123 Sifrem11 yi ifre rnei ayCgh2LM PL39mnrt Dmt3lk9G 5pr4Gmx2
E-posta hesab olutururken dikkat edilmesi gereken bir dier husus kullanc adnzn, ifrenizin aksine kolay hatrlanabilir trden olmasdr (Tablo 6-3). rnein, kursatcagiltay ya da kcagiltay gibi kullanc adlar e-posta adresinizi baka birine szl olarak verirken kolaylkla aklda kalabilen trden e-posta adresleridir. Kullanc ad olutururken dikkat edilmesi gereken bir dier husus, kullanc adnn Trke karakterleri (, , , vb.) iermiyor olmasdr, aksi takdirde kullanc adnn geerli olmadna dair hata mesaj ile karlalr.
Tablo 6.3 yi ve kt kullanc ad rnekleri Hatrlanabilir Kullanc Ad rnei kursatcagiltay kcagiltay Cagiltaykursat Hatrlanmas Zor Kullanc Ad rnei kursatcagiltay-26 cagiltaykursat-1971 cagiltay-kursat_1972
131
tesini grrz. Burada mesajn hangi tarihte ve kimden geldii bilgisinin yan sra, o mesajn Konu bilgisi de grlr. Gelen e-postalarn ieriini okumadan nce bunlarn Konu alannn gzden geirilmesi nerilir. Bylece ncelikle okunmas gereken acil mesaj varsa ona ncelik verilmi olur. ekil 6-4te, e-postalar ekran grlmektedir.
ekil 6.4
Posta Aralar
Gnderen
Konu
Geli Tarihi
E-posta hesabmza girdiimizde karmza gelen ilk ekranda bize yollanan mektuplar listelenir. Bu ekran sayesinde bir bakta ka tane e-postamzn geldiini, konularnn neler olduu ve ne zaman geldii gibi bilgiler incelenebilir. Ayrca posta kutusunda bulunan mektuplarn toplam says ve durumlar (yeni gelen, okunan vs.) hakknda bilgi de verilmektedir. Sol stunda ise e-postalar ile ilgili dier ilemlerin yaplmasn salayan seenekler bulunmaktadr. Sadece gelen mesajlar deil gnderdiimiz ve silip p kutusuna attmz mesajlar da hesabmzda tutulmaktadr. Bunlara sol stundaki seeneklere tklayarak ulalabilir. Okunmak istenen e-postann zerine tklayarak mektubun ieriine ulalr. Dier bir deyile zarf alp mektup okunmaya balanr.
ekil 6.5 E-posta okuma ekran.
Listelenen e-postalardan birinin zerine tkladmzda ekil 6-5te grld gibi ekranmza mektubun ierii gelir. E-postann bir bal ve ierii bulunmak-
132
tadr. Balk ksmnda mektubun yollanma zaman, kimden geldii ve mektubun konusu gibi bilgiler yer alr (ekil 6-5). Baln hemen altnda ise mektup ierii bulunmaktadr. Yukardaki rnekte Kime ksm bana eklinde grnmektedir. Bunun nedeni Gmailin kullancnn kendi adresini otomatik olarak ben eklinde etiketlemesidir. Dier e-posta kullanclarnn isimleri de kendi kullanc adlar ile etiketlenebilir, bylece uzun e-posta adreslerinin ekranda grnmesi yerine daha ksa takma isimler grlr. E-posta, kullanc tarafndan okunduktan sonra ya cevap yazlr ya silinir ya da saklanmak zere arive konulur.
DNELM S O R U
Yeni bir e-posta yazp yollamak iin ekranda sol kolondaki E-POSTA YAZ dSIRA SZDE mesine tklamak yeterlidir. Daha nce de belirtildii gibi e-posta temel ksmdan olumaktadr. Birincisi, yazlan mektubun kime gnderileceini gsteren adres ksmdr. ekil 6-6da grld gibi turkan.karakus@gmail.com D rnein, NELM alcnn adresidir. kinci nemli bir ksm ise mektubun konusudur. Bu satra yollanacak olan mektubun konusu ksaca bir satr amayacak ekilde girilir veya bo S O R U geilebilir. Konu ksm bo alc kii ya da e-posta sunucusu bunu gereksiz/p mesaj D K brakldnda KAT (spam) olarak alglayabilir. Resm bir mesaj yazlrken ya da tanmadmz birisi ile ilk kez iletiime geerken SIRA SZDE merhaba, selam gibi genellikle spam mesajlar gnderen kiiler tarafndan kullanlan ve aklayc olmayan konu balklarndan kanmak gerekir.
AMALARIMIZ Bu noktadan sonra nc ksm olan, mektubun ierii yazlr. Tamamlanan mektubun gnderilmesi iin ekil 6-6da grld gibi GNDER tuuna baslmas yeterlidir. Bu sayede iletim sistemine mektubun tamamland ve klasik K T A gibi, P mektupta olduu zarfnn kapatlp gnderilebilecei sylenmi olur. Bu noktadan sonra artk kullancnn ii tamamlanmtr ve mektubun doru adrese ulamas sistemin sorumluluundadr. TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
ekil 6.6
NTERNET
NTERNET
Gnderilen e-postalarn bir kopyas yollayan kiinin hesabnda saklanr. Bu sayede kime?, ne zaman? ve hangi? e-postann yolland daha sonra kontrol edilebilir. Sol stundaki Gnderilmi Postalar seenei tklanarak ekil 6-7de grld gibi daha nceden gnderdiimiz mektuplarmza ulaabiliriz.
133
ekil 6.7 Gnderilmi epostalar okuma ekran.
E-posta sistemi mektubu gnderecei kiinin adresini ve konu baln otomatik olarak gelen mektuptan alr, bylece e-postay yollayan kiinin tekrar adres ve konu bal yazmasna gerek kalmaz (Sistem konu balnn nne bunun bir cevap olduunu gstermek iin ngilizce Reply kelimesinin ilk iki harfi olan Re: yi ekler). Ayrca, cevap yazlan mektubun ierii ile ilgili bilgiler (yollayan, yollanma tarihi) ve ieriin kopyas e-postann alt ksmnda tutulur.
E-posta yazarken ya da cevap verirken alc isminin yazlaca metin kutusunun altnda CC (Karbon kopya - Carbon Copy) ekle ya da BCC (Grnmez karbon kopya - Blind Carbon Copy) ekle seenekleri bulunur. CC ekle seenei seildiinde asl gnderilen kii dnda, eposta hakknda bilgilendirilmek istenen kiilere de ayn e-posta gnderilir. Bu durumda epostay alan herkes bu epostann kimlere gnderildiini grebilir. BCC seeneinde ise bu alana eklenen e-posta kullanclar kendileri dnda bu e-postay alan kiilerin adreslerini gremezler.
134
sorunsuz gnderilebilir. ekil 6-9da bir e-posta ile dosya yollarken yaplmas gereken ilk ilem grlmektedir. Kullanc mesajn yazdktan sonra, e-posta ile dosya yollama ileminin ilk adm olarak Konu satrnn altnda yer alan Dosya ekle balantsna tklar.
ekil 6.9 E-posta ile dosya yollamak.
Bu admda e-posta yazlm kullancya hangi dosyay yollamak istediini sorar. Kullanc uygun dosyay setikten sonra gnderilecek dosya e-postaya eklenir (ngilizce: Attach). Eklenen dosyann ad ve boyutu ile ekleme yapldn gsteren bir ata resmi konu satrnn altnda belirir. Eer birden fazla dosya eklenecekse ayn ilem Bir dosya daha ekle seenei tklanarak tekrar edilir. lemlerin tamamlanmasnn ardndan GNDER tuuna baslp e-posta ekleri ile beraber kardaki kullancya yollanr (ekil 6-10).
ekil 6.10 Dosya e-postaya eklenmi.
Ekli olan dosyalarda ata sembol yer alr. Yani, size gelen bir e-postada konu satrndan sonraki stunda ata sembol varsa bu epostay amadan ekinin olduunu anlayabilirsiniz. Bu sayede tanmadnz kimselerden gelen ekli epostalar amayarak olas virs tehlikelerinden korunmu olursunuz.
Mektubu alan kii kendisine gelen mektuba bir dosya ekli olduunu grr ve mesajn iinde yer alan ndir balantsn tklayarak bu dosyann disk alanna kopyalamasn ister. Gerekli ilemler e-posta programnca yaplarak dosyann bir kopyas alcnn kendi bilgisayarna indirilir (ekil 6-11).
135
ekil 6.11 E-postaya ekli dosyann indirilmesi.
E-posta ile dosya gnderirken dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta yollanan dosya/dosyalarn boyutlardr. E-postaya eklenerek yollanacak dosyann byklnn belli boyutlarn zerinde olmamas gerekmektedir. zellikle, video dosyalarnn ok byk olmas nedeniyle e-postaya ekleyerek gnderilmeleri mmkn olamayabilir. rnein, GMail hesabnz ile 25 Megabyte byklne kadar epostalar alabilir ya da gnderebilirsiniz. Bu orann zerindeki e-postalar gnderemeyecek ya da alamayacaksnz. Ancak, siz byk bir dosyay yollayabilseniz bile alcnn e-posta servisi bu kadar byk dosyay kabul etmeyebilir. Bu oran teknolojideki ilerlemelerle birlikte deiiklik gsterebilmektedir. Gnmzde 10-15 Megabyte boyundaki dosyalar alar aras geite kabul edilen emniyetli st snrdr.
136
Baz e-postalar, kullanclar tarafndan yanllkla silinmi olabilir ya da kullanc fikrini daha sonra deitirebilir. Bu durumda, sol kolondaki menden p Kutusu seeneine tklanp silinmek zere iaretlenmi dosyalarn bulunduu alana gidilir. Burada silinmesinden vazgeilen e-posta(lar) iaretlenir. Ekrann st tarafnda bulunan Ta resmine tklandnda bu e-posta istenen alana aktarlr (ekil 6-13). Pek ok e-posta sisteminde p kutusuna atlan mektuplar bir sre sonra sistem tarafndan tamamen silinir ve bu noktadan sonra silinen e-postalar kurtarmak mmkn olmaz.
ekil 6.13 Silinmi epostalarn kurtarlmas.
Ta seenei
137
annda dzeltebiliriz. Ancak, elektronik ortamda yazdmz bir yaz onu okuyan kiide farkl bir yoruma yol aabilmekte ve istenmeyen durumlar ortaya kabilmektedir. Bu nedenle e-posta yazarken baz temel kurallara dikkat etmek yaztmz kiide yanl izlenim brakmamz nler. Bu kurallarn en nemlileri unlardr: 1- E-posta, sadece byk harfleri ya da zel karakterleri kullanarak yazlmamaldr: rnein, BANA CEVAP VER eklinde tamamen byk harflerle yazlan bir mesaj genellikle kendini kaba bir ekilde ifade etmek ve hatta karnzdakine barmak eklinde yorumlanabilmektedir. Ayrca, *!&&&****@@^++%& gibi karmak karakterlerden oluan bir mesaj rahatlkla kfr benzeri bir anlama gelebilmektedir. 2- Yazlan e-postay yollamadan nce ierii tekrar okunmal yanl anlamaya sebep verebilecek cmleler dzeltilmelidir: Kullanclar birbirlerinin yzlerini grmedikleri ve dolayl olarak iletiimde bulunduklar iin yz yze yaplacak bir konumada sylenmeyecek eyleri kolaylkla birbirlerine e-posta ile syleyebilmeleri de nemli bir sorundur. Bu sorunu ortadan kaldrmak iin en ok tavsiye edilen yntem, kullanclarn yollayacaklar bir e-postay (zellikle hassas bir konuda yazlm ise) iki kere okuyup ondan sonra yollamalar ve Gnder tuuna basmadan nce hazrladklar cevap zerinde yeteri kadar dnmeleridir. 3- Konu alan anlalr olmaldr: E-posta yolladnz kiiler postann iini amadan nce Konu satrn okurlar. Bu nedenle konu satrnn anlalr kelime ya da cmleler iermesi gereklidir. Bylece alc kii daha mesajn ieriini okumadan konu hakknda bilgi sahibi olabilir. 4- Zincir ya da gereksiz kampanya mesajlarn bakalarna yollamayn: nternet zerinde hem gereksiz trafik yaratan hem de insanlarn vaktini boa harcayan zincir mesaj kampanyalarna katlmanz iin gnderilen e-postalar siz de bakalarna yollamayn. Bu mesajlarn bazlar duygu smrs yapmakta (tedaviye ihtiya duyan ocuk vb.) bazlar da bir kiiyi ya da bir firmann rnlerini ktleyebilmektedir. zellikle ikinci tr mesajlar yollamak hem haksz olarak sulama yaplmasna neden olmakta hem de bir karalama kampanyasna ait olduu iin su kapsamna da girebilmektedir. 5- Dosya ekleyip yollayacaksanz dosyann virs taramasn yapnz: Tandnz kiiler sizden gelen mesajlar ve onlarn eklerini size gvenerek aarlar. Ancak, yolladnz dosya virsl ise bu alcnn bilgisayarna zarar verir. Yolladnz dosyalarn nce virs taramasndan geirin sonra alcya yollayn. 6- ok kiiye yollanan mesajlara cevap verirken dikkat edin: Bazen bir mesaj birden fazla kiiye yollanm olabilir. Bunu size gelen mesajn Alc ksmna bakarak anlayabilirsiniz. Bu mesaja yazacanz cevabn bir kopyas bu kiilerin tmne de yollanr. Eer cevaben yazdnz mesaj iinde uygunsuz kelimeler kullanlm ya da bu listedeki kiilerden birisi hakknda yazlar bulunuyorsa ok zor duruma debilirsiniz. Byle durumlarn olumasn engellemek iin e-postaya cevap vermeden nce Alc alan dikkatli olarak kontrol edilmeli gerekiyorsa dier alclar adres alanndan silinmelidir. 7- Mesajnz gereksiz yere uzun tutmaynz: E-posta uzun sohbetlerin yaplaca bir ortam deildir. Mesajnz konuya younlap anlalr bir ekilde yazmanz ve yollamanz yeterlidir. 8- Yazm kurallarna dikkat ediniz: Son yllarda, zellikle cep telefonlar zerinden yaplan yazmalar nedeni ile yazl haberleme dilinde bozulmalar olmaktadr. Pek ok kelime ksaltlarak yazlmakta ve noktalama iaretleri
138
Son zamanlarda baz eposta sunucu ve ynetim sistemleri alcnn e-postay aldna dair bir uyar gnderme hizmeti de sunmaktadrlar. Ancak alc eer isterse Evet, aldm seeneini seer ya da gz ard et seenei ile onaylamayabilir.
kullanlmamaktadr. Cep telefonu haberlemesi iin uygun bir yaklam olarak grlen bu yazma tarz e-posta haberlemesi iin uygun deildir. Doru, anlalr ve dilbilgisi kurallarna uygun e-posta yazlp yollanmas sizin kolay anlalmanz salayacaktr. 9- letiim bilgilerinizi ekleyiniz: E-posta haberlemesinde gz ard edilen noktalardan birisi mesaj yolladmz kiiye kendi iletiim bilgilerimizi vermemektir. Yolladnz e-posta ile ilgili olarak alcnn sizinle grmesi ya da sizi tanmak istemesi doaldr. Her mesajnzn altna kendinizle ilgili iletiim bilgilerinizi muhakkak ekleyiniz. 10-E-posta haberlemesine duygular da getirin: E-posta haberlemesinde duygular ifade edebilmenin yollarn arayan kullanclar yllar iinde e-postalarda duygular ifade edebilme yetenei kazandrmak iin baz yntemler gelitirmitir. Bu amala bir dizi sembol retilmi (ngilizce de bunlara smiley ad verilmektedir) ve e-posta ile haberleen insanlar arasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. rnein, :-) glmseyen bir insan temsil etmektedir (Banz sol tarafa 90 derece yatrarak yukardaki ekile baktnzda gzleri, burnu ve glmseyen bir az grebilirsiniz). Dier baz rnekler: ;-) gz krpan insan, :-( zgn, :-O arm, 8-) veya B-) glmseyen gzlkl bir insan. 11-E-posta kullanrken karlalan bir dier problem ise merkez bir adres rehberinin henz nternet zerinde bulunmamasdr: Herhangi bir kullancya yollanan bir mektubun yerine gerekten ulap ulamadndan ancak o kiiden size e-posta ile cevap gelmesi durumunda emin olunabilir. 12-Adreslerin doru yazlmamas, bir harfin ya da bir saynn unutulmas gibi bir durumda yollanan mektubun hatal adres mesaj ile geri gelmesi sk karlalan bir problemdir. Mektup gnderilecek kiinin e-posta adresini renmenin en kesin ve emin yolu dorudan o kiiye telefon ya da yz yze sormaktr. Bunun yannda tanmadnz kiilere yolladnz e-postalara da mutlaka cevap verilecek diye bir kural da yoktur. Bu sadece o mektubu alan kiinin isteine ve ayrabildii bo zamanna baldr.
139
Mektubun gnderildii adreste yle bir kullanc yoktur. Geri gelen mesaj incelenerek problemin nerede olduuna dair detayl bilgi elde edilebilir. Problem 2: E-posta okuma programnda yanllkla sil tuuna bastm ve mektubum silindi. Geri almak iin ne yapabilirim? zm nerisi: Mektubunuzu kurtarmak iin p kutusu seeneini tklaynz. Elektronik mektuplarnz silinmeden nce p kutusunda tutulurlar. Ancak, p kutusunu da temizlediyseniz mektubunuzu geri getirmek mmkn deildir. Problem 3: E-posta ile bir dosya yollamak istiyorum ama gitmiyor. Ne yapabilirim? zm nerisi: Eer yollamak istediiniz dosyann boyutu ok bykse rnein bir video yollamak istiyorsanz kullandnz e-posta servisi ya da alcnn sistemi buna izin vermez. E-posta ile yollanabilecek dosyann toplam bykl sunulan hizmetten hizmete deimekle birlikte imdilik ortalama 15-25 Megabyte civarndadr. Video dosyalarnn bykl genellikle bu boyutun ok stndedir. Bir rnek vermek gerekirse fotoraf makinanz ile yksek znrlkte resim ekip bu resimleri yollamak isterseniz 6 ya da 7 resmin toplam 15 Megabyte seviyesinde olur. Elinizde 10 tane resim varsa bunlar ayr ayr e-postalar ile gndermeniz nerilir. Problem 4: E-posta gndermek istediim kiinin adresini bilmiyorum. Ne yapabilirim? zm nerisi: En garantili yntem olarak telefon ya da klasik posta ile haberleip ilgili kiinin e-posta adresini renin. Problem 4: Gnderdiim e-postalar kar tarafa ulayor ancak neden dardan e-posta alamyorum? zm nerisi: Kullandnz sistemin e-posta sistemi kuruluunda sorun ya da eksiklik vardr. Size e-posta yollayanlara adresinizi doru olarak verdiniz mi? Size verilen e-posta alan dolmu olabilir. Eski ve gereksiz mesajlar silip tekrar kontrol ediniz. Gnmzde e-posta kullanclar birok p (spam) e-postalar almaktadr. p (Spam) eSIRA SZDE posta gndericiler kullanclara ait e-posta adreslerini nasl elde edebilir? p (Spam) epostalar kullanc iin ne tr riskler tayabilir?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
140
Ofis 2010 paketi ile birlikte gelen, Outlook 2010 programn kullanarak e-posta ynetiminin nasl salanaca anlatlacaktr. letim sistemine kurulu bir programda e-posta hesab oluturmadan nce bilinmesi gereken bilgiler sz konusudur. Bunlar; e-posta adresi, ifre, gelen ve giden posta sunucu adresleri gibi e-posta salaycnz tarafndan belirlenen bilgilerdir. Bilgisayarnda Outlook 2010 programn ilk olarak altrdmzda karmza hesap ayarlarmz yapabileceimiz Microsoft Outlook 2010 Balang sihirbaz gelir (ekil 6-14). leri tuuna bastktan sonra gelen ekranda e-posta hesabnn yaplandrmak isteyip istemediinizin sorulduu ekranda Evet seeneini iaretleyerek leri tuuna baslr.
ekil 6.14 Outlook 2010 program ilk kez altrldnda ekrana gelen sihirbaz penceresi.
Daha sonra gelen ekranda (ekil 6-15) posta sunucusuna balanmak ve hesap ayarlarnn otomatik yaplandrlmas iin istenen bilgiler (Kullanc ad, e-posta adresi ve ifresini) girilip leri tuuna baslr. Burada Outlook program sunucu ayarlarna otomatik olarak erimeye alacaktr, eer bunu baaramaz ise bir kez de ifresiz balant kurularak balant ayarlarna ulalmas denenir.
ekil 6.15 E-posta ayarlarnn otomatik olarak e-posta salaycsndan alnmaya alld ekran.
141
Eer bu durumda da baarsz olunursa gelen ekranda Sunucu ayarlarn el ile yaplandr seenei grnr. Bu seenek iaretlendiinde Yeniden Dene (ekil 6-15) tuu leri (ekil 6-16) tuuna dnr.
ekil 6.16 E-posta ayarlarnn otomatik olarak e-posta salaycsndan alnmaya alld ekran.
Bu tua bastktan sonra, gelen ekranda nternet E-posta seenei seilerek leri tuuna tekrar baslr. Ekrana gelen pencere hesap ayarlarnn yapld en SIRA nemli ksmdr nk gerekli bilgilerin ve ayarlamalarn ou bu SZDE pencereden yaplr. Ad ve e-posta adresi girildikten sonra gerekli sunucu bilgileri ilgili alanlara girilir. Burada hesap tr olarak genellikle POP3 ve IMAP olmak D zere N E L Miki seenek SIRA SZDE sz konusudur. ki hesap tr arasndaki temel farkllk, POP3 hesap trnde kullanc e-postalarnn sunucuda bir kopyas braklmazken IMAP hesap trnde eS O R U postalarn bir kopyas sunucuda braklr. DNELM POP3 hesap tr seildiinde de Outlook gibi bir e-posta ynetici program D K K A T ile e-postalaS O 6-17). R U rn bir kopyasnn, e-posta sunucularnda tutulmas mmkndr (ekil E-postalarn bir kopyasnn sunucuda braklmad durumlarda kullanc farkl bir bilgiDKKA T sayarda nternet zerinden de olsa e-postalarna ulaamayacaktr.
AMALARIMIZ SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P AMALARIMIZ
TK E LE V TZ AY O PN
TK E L E V T ZAY O PN
TELEVZYON NTERNET
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
NTERNET
142
Kullanc, sunucu ve oturum ama bilgileri ilgili alanlara girildikten sonra Dier Ayarlar butonuna tklanarak e-posta hizmeti veren salaycnn belirttii ayarlar bu ksmda girilir. Alan pencereden Giden Sunucusu ksmnda Giden sunucum (SMTP) iin kimlik dorulamas gerekiyor seenei seilir, ardndan Gelimi ksmnda Giden (POP3) ve Gelen (SMTP) sunucu ile ilgili gelen port numaralar eer n tanml deerlerden farkl bir deer sunulmu ise bunlar ilgili deerler ile deitirilir.
ekil 6.18 Gelen (POP3) ve Giden (SMTP) Sunucusu balant noktas ayarlar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
rnein, ekil 6-18de ekursun@atauni.edu.tr adresi iin SMTP port numaras n tanml deerden farkl bir port numaras (587) olarak belirlenmitir. zetle e-posta salaycnzn Outlook gibi e-posta ynetici programlarda kullanmanz iin SIRA SZDE sunmu olduu ayarlar doru tanmladktan sonra bu programlar kolaylkla kullanmanz mmkndr. rnein, ekil 6-17de sol alt kede yer alan Gvenli Parola Kimlik Dorulamas (SPA) kullanarak oturum alsn seeneini eer DNELM e-posta sunucunuz salamyorsa Outlook yardmyla e-posta alma ya da gndermede problem yaanmas byk bir olaslktr. ekil 6-19da e-posta alnamad ve S O R U dair hata mesaj ekran grlmektedir. gnderilemediine E-posta salaycnzn D K K A T belirledii ayarlara gre hesap ayarlar tanmlanmaldr. Bu ayarlarn dnda bilinmeyen ayarlarn deitirilmemesi gereklidir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
143
ekil 6.19 Hesap ayarlarnn yanl yaplmas sonucu alnan hata mesaj.
Tm ayarlar baarl bir ekilde yapldnda artk Outlook 2010 program ile eposta alp gnderilebilir. Outlook 2010 programnn genel grnm ekil 6-20de grlmektedir.
ekil 6.20
Menler E-postalarn ieriinin grntlendii ksm
Tm ayarlar yaptktan sonra dier e-posta hesaplarnz da Outlook 2010 araclyla ynetmek istiyorsanz Dosya mensnden Bilgi komutuna tklayarak Hesap Ekle butonu ile yeni e-posta hesab ekleyebilir ya da var olan hesabnzn ayarlarn Hesap Ayarlar butonu ile tekrar dzenleyebilirsiniz (ekil 6-21).
Klasrler
144
ekil 6.21 Yeni e-posta hesab ekleme ve tanml hesap ayarlann deitirilmesi.
145
zet
Kitabn bu blmnde e-postann hayatmzdaki yeri, e-posta kullanm ve dikkat edilmesi gereken hususlarla, cretsiz e-posta servislerinden Gmail ve e-posta ynetim programlarndan olan Outlook ele alnmtr. Bir e-posta kullancs ie e-posta adresi alarak balar ve bunun iin var olan e-posta hizmet salayclarndan birini seer. E- posta adresi alnmas srasnda kullancnn baz bilgileri girmesi, kullanc ad ve ifresini belirlemesi gerekir. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus, ifrenin herkes tarafndan kolaylkla tahmin edilemeyecek ekilde olmas ve kullanc adnn kolay hatrlanr ve kullancnn gerek ismine uygun isim olmasdr. E-posta hesabn oluturduktan sonra kullancnn e-posta sunucusuna girmesi, kullanc ad ve ifresini uygun alanlara yazmas gerekir. Kullanc e-posta sunucusuna girer girmez, yeni gelen ya da okunmu e-postalarn balklar hlinde grebilir. E-postay okumak iin baln zerine bir kez tklamak yeterlidir. Bir eposta alan kullanc, okuduu e-postaya cevap yazabilir, bu durumda cevap yazlan e-posta yeni yazlan mektubun iinde de grlebilir. E-postaya cevap vermek iin Cevap yaz seenei mevcuttur. E-posta yazmak iin de yine sunucu web sayfasnda Posta olutur seenekleri bulunur. Kullanc bu seenei setikten sonra e-postann gnderildii kiinin adresini Alc ksmna girmelidir, e-postaya uygun bir konu bal seilmeli ve e-posta etik kurallarna uygun ekilde mesaj yazlmaldr. Mesaj yazarken zellikle byk harflerden kanlmas, nezaket kurallarna uygun kelimeler kullanlmas, gereksiz ayrntlarla e-postann uzatlmamas gerekir. Genellikle Gnder isimli bir buton sayesinde e-postalar gnderilebilir. E-postalarla ayrca dosyalar da gnderilebilir, bunun iin e-posta yazarken Dosya ekle seeneine tklanmas ve gereken admlarn takip edilerek dosyann e-postaya eklenmesi gerekir. Bir epostay silmek iin ise e-posta kutusundayken ilgili eposta seilir ve genellikle Sil butonu ya da simgesi ile silinebilir. E-posta sunucular hem kstl kapasiteye sahiptir hem de kullanmlar iin mutlaka nternete balanmak gerekir. Outlook gibi e-posta ynetim programlar ise epostalar bilgisayara kaydeder ve bylece hem kapasite hem de eriim problemleri ortadan kalkar. Bir eposta ynetim program normalde nternet zerinden eritiiniz e-posta sunucusundaki e-postalar bilgisayarnza aktarr ve bu e-postalar zerinde gereken ilemleri yapmay ve e-posta alp gndermeyi salar. Outlook kendisi bir e-posta sunucusu deildir. Bir lde eposta sunucusu ile bilgisayar arasnda arac grevi grr. Outlook Microsoft Office program ile gelen cretsiz kk bir yazlmdr. Bilgisayara kurulumu srasnda kullancdan kullanc ad, bilgisayara aktarlmak istenen postalarn bulunduu e-posta adresi, bu e-postaya ait ifre, gelen ve giden posta sunucu adresleri gibi bilgiler istenmektedir. Gelen ve giden posta sunucu adresleri, ilgili e-posta sunucusunun ayarlar ksmnda genellikle mevcuttur. E-posta ynetim sistemleri sayesinde birok e-posta hesabndan ayn anda e-postalar indirilip grlebilir.
146
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir e-posta adresi olamaz? a. yazar@odtu.edu.tr b. wwwyazar@odtu.com.tr c. www.yazar.odtu.edu.tr d. odtu@yazar.com.tr e. com@odtu.com.tr 2. Aadakilerden hangisi dierlerine gre daha gvenilir bir e-posta ifresi rneidir? a. Kiinin doum tarihi b. 123456 c. abc123 d. Ak.y%2ns e. ifre 3. Aadakilerden hangisi BCC seenei seilip yazlan e-posta adreslerine gnderilen bir e-postada alcnn grebilecei gelerden biri deildir? a. Konu b. erik c. Gnderilenin adresi d. Gnderilme tarihi e. E-postann alclarnn adresi 4. Aadakilerden hangisi gelen ve okunan e-posta zerinde yaplabilecek ilemlerden biri deildir? a. Posta zerinde deiiklik yapma b. nemli olarak iaretleme c. Silme d. Ynlendirme e. Cevap yazma 5. Aadakilerden hangisi e-posta etik kurallarna aykr bir durumdur? a. Yazm kurallarna dikkat ederek yazma b. eriin sonuna iletiim bilgilerini ekleme c. ACL CEVAP VER! eklinde konu bal yazma d. Gnderilecek dosyalar iin virs taramas yapma e. Smiley sembolleri kullanma 6. Aadakilerden hangisi e-posta gndermenin baarsz olmasna neden olmaz? a. E-posta adresinde Trke karakterler kullanlmas b. erikte Trke karakter kodlamann kullanlmas c. nternet balantsnda sorun olmas d. Alcnn e-posta kotasnn dolu olmas e. E-posta sunucusunun kabul edebileceinden daha byk bir dosya gnderilmesi 7. Outlookun bilgisayara kurulumu ve e-posta ayarlarnn yaplmas srasnda ihtiya duyulan bilgiler hangileridir? a. E-posta adresi b. E-posta ifresi c. Gelen posta sunucusunun adresi d. Giden posta sunucusunun adresi e. Doum tarihi 8. Aadakilerden hangisi Outlook ve benzeri e-posta aralarnn normal e-posta hizmeti salayclarna gre avantajlarndan birisidir? a. nternet balants olmad durumda eski e-postalarn grlebilmesi b. E-posta okuyabilme c. E-posta yazabilme d. E-postalar etiketleyebilme e. Eski e-postalar arayabilme 9. Aadakilerden hangisi e-postann normal postalamaya gre avantajlarndan biri deildir? a. ok hzl bir iletiim arac olmas b. Ucuz olmas c. Kolayca etiketlenerek kaydedilebilmesi d. Eski postalarn kolaylkla bulunmas e. Alc adresini yazma zorunluluunun olmamas 10. Aadakilerden hangisi e-posta hesab oluturulurken yaplan hatal davranlardandr? a. Gerek isme uygun, hatrlanabilir bir kullanc ad seilmesi b. Trke karakterlerin bulunmad bir kullanc ad seilmesi c. ifrenin yeterince gl seilmesi d. Gerek isim yerine uydurma isimlerin girilmesi e. Kurum e-posta adresi yerine cretsiz e-posta adreslerinin kullanm
147
3. e 4. a 5. c
6. b
7. e 8. a 9. e
10. d
Yararlanlan Kaynaklar
altay, K. (1997). Internet, METU Press, Ankara.
7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; nternet ve WWW arasndaki fark tanmlayabilecek, Web tarayclarnn ilevlerini aklayabilecek, Arama motorlarn tanmlayabilecek, nternet gvenlii kavramn ve zararl yazlmlar tanmlayabilecek, Zararl yazlmlardan korunma yntemlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
nternet www Web Tarayclar Microsoft Explorer Mozilla Firefox Safari Opera Google Chrome Arama Motorlar Google Yahoo nternet Gvenlii Virs Malware Adware Spyware Anti-Spyware Anti-Virs Ate Duvar Blog Bulut Biliim
indekiler
NTERNET VE WWW WEB TARAYICILARI ARAMA MOTORLARI (SEARCH ENGINES) NTERNETTE GVENLR BLG ERM NTERNET GVENL BLOG BULUT BLM
150
istediiniz bilgiye ulamak, gelen sonular arasnda samanlkta ine aramaktan farksz olacaktr. Baz durumlarda aratrdnz konuda olmamas gereken szcklerin belirtilmesi de arama kriterlerinin daraltlmasnda etkili olacaktr.
WEB TARAYICILARI
Yukarda da deindiimiz gibi nternette gezinmek iin Web Taraycs (Web Browser) olarak adlandrlan bir program kullanlmas gerekmektedir. Microsoft iletim sistemleriyle birlikte gelen Microsoft Explorer en yaygn olarak kullanlan taraycdr. Fakat Microsoft iletim sistemi kullanlmas Microsoft Explorer programnn kullanlmasn zorunlu klmamaktadr. Gnmzde birok Windows kullancs alternatif tarayclardan birisini kullanmaktadr. Bu tarayclar arasnda en popler olan Mozillann karm olduu Firefox programdr. Bir zamanlar Microsoft Explorern en gl rakibi saylan Netscape ise artk tarayc piyasasnda bir oyuncu olmaktan kmtr. Applen Mac OS iletim sistemiyle gelen Safari program ise Macintosh bilgisayarlarn vazgeilmez taraycs konumundadr. Opera adl tarayc tm platformlar destekleyen versiyonlaryla tarayc piyasasnda adn duyuran dier bir web tarayc programdr. leride detayl olarak deineceimiz Googlen da nternet dnyasnda getirdii yeniliklerden sonra tarayc konusunda sessiz kalmas beklenemezdi. Nitekim Google, 2008 ylnda iddial bir ekilde Google Chrome web taraycsn duyurdu. lk nce sadece Windows srm karlan Google Chromun daha sonra Mac ve Linux versiyonlar da karld. Yukarda deindiimiz tm web tarayc programlar cretsizdir ve eitli sitelerden serbeste indirilebilir ve yeni srmleri yklenebilir.
ekil 7.1 Safari Web Tarayc Program.
nternette gezinmek iin tarayc bir programa gereksinim duyuyorsak, nternetin etkin kullanm ayn zamanda tarayclarn ve arama motorlarnn etkin kullanm demektir.
151
Bir arama motorunu atmz zaman, karmza arama yapacamz szckleri yazabileceimiz alann olduu bir sayfa alr (ekil 7.2 ve 7.3). Bu alana arama kriterlerini girdikten sonra Ara butonuna tkladmz zaman ilgili web sitelerinin bir dkm gelecektir. rnein, ngilizce dil kurslar hakknda bilgi edinmek istediinizi varsayalm. Googleda ilgili alana ngilizce dil kursu yazp Ara butonuna tkladmz zaman sonu ekil 7.4teki gibi grnecektir.
152
ekil 7.4 Googleda Bir Arama Sonucu.
ekil 7.4 dikkatlice incelerseniz arama sonucunda 627 bin sonu bulunduunu greceksiniz. Google iinde ngilizce, Dil veya Kursu szckleri geen tm siteleri ekrana getirdi. Bu aramay daraltmak iin aradmz sz dizinini, ngilizce dil kursu eklinde trnak iinde yazarsak sadece bu sz dizininin getii siteler sralanacaktr. Bu durumda ekil 7.5te grld gibi bulunan site says bir anda 348 bine decektir.
ekil 7.5 ngilizce dil kursu arama sonular.
Daha fazla arama kriteri girerek sonucu daha da daraltabiliriz. rnein, stanbulun Kartal ilesindeki dil kurslaryla ilgilendiimizi varsayalm. Bu durumda arama satrna ngilizce dil kursu stanbul Kartal yazmamz gerekecektir. Bulunan site says ekil 7.6daki gibi 14.600e decektir. Arama kriterleri byk/kk harfe duyarl deildir. Dier bir deyile aramak istediiniz szckleri ister byk
153
harfle isterseniz kk harfle yazabilirsiniz. Arama sonu sayfalarnn sanda yer alan sonular dil kursu konusunda reklam veren firmalara aittir. Ayrca arama motorlar arama kriterlerinden bamsz olarak nternete bal olduunuz blgeye gre size yakn olan sonular ekrana getirecektir. ekil 7.6y dikkatle incelerseniz, Kartaldaki sonular sralanrken Eskiehirdeki dil kurslar hakknda da sonu geldiini greceksiniz.
ekil 7.6 stanbul Kartaldaki Dil Kurslar Arama Sonucu.
Bir arama motoruna ne kadar fazla kriter girerseniz sonucu o kadar fazla daraltrsnz. O nedenle ne aradnz iyi bilmeniz ve anahtar szckleri iyi semeniz gerekmektedir. Yabanc bir dilde rnein, ngilizce bir arama yapyorsanz, the, a, it ve to, from gibi szckler kullanmanza gerek yoktur. sim, zellikle doru dizilmi szck grubu ve deyimler kullanmalsnz. Amerikaya gitmek iin vize bavurusu nereye yaplr yerine Amerika vize bavurusu her zaman iin daha iyi sonu verecektir. Bir arama motorunu kullanrken arama kriterleri arasnda olmamas gereken szckleri saptayabilmek de olduka yararl olacaktr. rnein, Eskiehirde ngilizce dnda dil kurslarn renmek istiyorsunuz diyelim. Bu durumda arama satrna dil kursu Eskiehir - ngilizce yazarsanz Eskiehirdeki ngilizce dndaki dil kurslar ile ilgili sitelere ulaacaksnz.
154
Baz nternet siteleri, site iinde arama yapmanza izin vermeyebilir. Bu durumda site iinde aradnz bilgiye ulamanz uzun bir sre alacaktr. Bir site iinde belirli bir bilgiye Google yardmyla kolayca ulaabilirsiniz. Yapmanz gereken arama motoruna [aranacak szck] site:[aranacak site] yazmaktr. rnein, Anadolu niversitesinin web adresini biliyor olabilirsiniz ama site iinde Kayt Klavuzunun nerede olduunu bilemeyebilirsiniz. Bu durumda, kayt klavuzu site:www.anadolu.edu.tr yazmanz gerekmektedir. Trnak iindeki blm aranacak sz dizinini, site:anadolu.edu.tr ise aranacak sz dizininin hangi sitede aranacan gstermektedir. Sonu ekil 7.7deki gibi olacaktr.
ekil 7.7 Belirli Bir Sitede Arama Yaplmas.
Arama motorlarnn kullanmnda kullanabileceiniz bir dier zellik de istediiniz bir dosya trn aratabilmenizdir. Yapmanz gereken [aranacak szck] filetype:[dosya tr] yazmaktr. rnein, kresel snma konusunda bir dev hazrlamanz gerekmekte ve siz sadece ilgili konudaki pdf dokmanlarna ulamak istiyorsunuz. Bu durumda arama motoruna kresel snma filetype:pdf yazmalsnz. Arama motoru kresel snma konusunda ekil 7.8de grld gibi sadece pdf ieren siteleri getirecektir. Dosya tipini doc, xls, mp3, jpg veya ppt gibi istediiniz ekilde seebilirsiniz.
155
ekil 7.8 Belirli Bir Dosya Tipi Arama.
Bildiiniz bir web sitesine benzer siteleri aramak istiyorsanz Googleda arama satrna related:[bildiiniz site adresi] yazmalsnz. rnein, Milliyet gazetesine benzer siteleri merak ediyorsunuz diyelim. Yapmanz gereken arama satrna related:milliyet.com.tr yazmaktr ve sonu ekil 7.9daki gibi olacaktr.
156
ekil 7.9 Googleda Related zelliinin Kullanm.
Googleda dier bir arama kriteri allintitledr. Arama kriterinde yer alan szckler web tarayclarnn balk ksmnda ise bunlar listelenir. rnein, allintitle: dviz kurlar yazarsanz web sayfalarnn Title bilgisinde Dviz Kurlar geen siteler grntlenecektir ve arama sonucu ekil 7.10daki gibi olacaktr.
157
ekil 7.10 Googleda Allintitle zelliinin kullanm.
Google, akademik (ekil 7.11) aratrmalar iin ayr bir arama seenei hizmeti de vermektedir. http://scholar.google.com.tr/ adresinden eriebileceiniz bu arama seeneini kullanarak akademik olmayan sonular batan eleme olanana sahip olabilirsiniz. Bylece sadece akademik veritabanlarnda tarama yaparak istenilen akademik sonulara daha kolayca eriebilirsiniz.
ekil 7.11 Google Akademik.
158
nceki sayfada deindiimiz Googlen arama kolaylklar en sk kullanlan arama zelliklerinden sadece birkadr. Google sayfalarndan dier zelliklere eriebilirsiniz. Google, arama motorundan ok daha fazla zellik ieren bir olgudur. rnein, birok kuruluun kulland hatta baz programlarn navigasyon amal bavurduu Google Earth zellii sayesinde dnyann her yeri iin saysal haritalara ulaabilirsiniz. Google Earth ile kentleri 3 boyutlu olarak izleyebilir, blgenizde bulunan belirli bir yerin adresini bulabilirsiniz. Google Earth arama olana da salamaktadr. Program altrdktan sonra Arama blmne rnein Cinebonus stanbul yazarsanz stanbul haritas zerinde Cinebonus sinemalar iaretlenmi olarak karnza gelecektir. Tm bunlardan baka Googleda Gmail (Web tabanl e-posta hesab aabilirsiniz), Google Grafik (Jpeg, Tiff, Bmp gibi grafik dosyalarn bulabilirsiniz), Google Moon (Uydudan ay yzeyini izleyebilirsiniz), Google Video (eitli videolar cretsiz izleyebilirsiniz), Google Translate (eitli diller arasnda eviri yapabilirsiniz) gibi servisler de bulunmaktadr.
SIRA SZDE
nternet siteleri, site ierisinde arama yapmanza izin vermeyebilir. Site ierisinde aradSIRA SZDE nz bilgiye Google yardm ile nasl ulaabilirsiniz? Yahoo da Google gibi en sk kullanlan arama motorlarndan birisidir. Arama yapma kriterleri arama motorlarnda benzer mantkla alr. Google rneinde olduS O R U u gibi Yahooda da blgenizdeki dil kurslarn aryorsanz sonulara rafine bir ekilde ulamanz iin arama kriterlerini doru szcklerden semelisiniz ve yeteri kadar szck Hedefe doru bir ekilde ulamak iin en az 3 kriter girD girmelisiniz. KKAT meye aln. rnein, ngilizce dil kursu Eskiehir gibi. Belirli bir szc belirli bir web sitesinde aratmak iin Yahooda da site szSIRA SZDE c kullanlmaktadr. rnein, af site:anadolu.edu.tr anadolu web sitesinde af szc geen sonular verecektir (ekil 7.12).
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
ekil 7.12 AMALARIMIZ Yahoo Arama Motorunda site Kile Yaplan T A P Arama Sonucu.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
159
Wikipedia
Wikipedia, kullanclar tarafndan ortaklaa hazrlanan, bamsz, kr amac gtmeyen bir nternet ansiklopedisidir. erii srekli gncellendii ve yenilendii iin hibir zaman tamamlanmayaca varsaylmaktadr. Birok dilde yayn yapan Wikipedianin ierii 100 bin maddeyi aan dil says 362dir (16 Nisan 2011 itibariyle). Wikipediay zel ve gvenilir yapan zellii, yaynlanan ieriklerin ilgili uzmanlar tarafndan gnll olarak yazlmas ve referanslarnn verilmesidir. Bu adan Wikipedia nternette gveneceiniz bir elektronik ansiklopedidir.
ekil 7.13 www.wikipedia.or g sitesinin al sayfas.
160
161
lenti, dier bir yazlm tarafndan zararsz olarak nitelenebilir. Bu nedenle bilgisayarnzda birden fazla anti-spyware yazlm kullanmak yararl olabilir. En sk kullanlan anti-spyware yazlmlar arasnda Ad-aware, Spy Sweeper, CounterSpy ve Zone-Alarm anti-spyware saylabilir. Bilgisayar alarnn yaygn olarak kullanlmaya balanmasndan nce virsler disketlerle yaylmak durumundayd. O zamanlarda tm program, dosya, vs. alverii disketlerle gerekletiriliyordu. Bu da virslerin geni bir alana yaylmasn zorlatran bir etkendi. Ne zaman bilgisayar alar ve nternet geni kitleler tarafndan kullanlmaya baland, virslerin de yaylma hz ayn oranda artt. Her yl virs ve zararl yazlm ataklarndan milyonlarca bilgisayar sistemi alamaz hle gelmekte ve byk zaman ve para kayplarna yol amaktadr. Zararl yazlmlarn ksa bir sre ierisinde yzbinlerle ifade edilebilecek sayda bilgisayara bulaarak bu sistemleri kullanlmaz hle getirebilmektedir. Bu konudaki rekor Sapphire/Slammer SQL virsne aittir. Sapphire/Slammer SQL, 25 Ocak 2003 tarihinde 10 dakika ierisinde 75.000 bilgisayara bulamtr. Virs, her 8.5 saniyede ikiye katlanarak oalm ve en st seviyesine sadece 3 dakika sonra ulamtr. 2003 ylnda zararl yazlmlarn sistemlere verdii zararn 55 milyar Amerikan Dolar civarnda olduu sanlmaktadr. Zararl yazlmlarn bu kadar yaygn olmas ve bu kadar hzl yaylmas nternet kullanmnn artmasyla doru orantldr. Bilinsiz bilgisayar ve nternet kullanm bu zararlarn artmasnn en nemli nedenlerinin banda gelmektedir. Yaplan tm aratrmalar irketlerin %46snn tehditlere ak olduunu gsterirken sistemlere verilen zararlarn %59unun sanlann aksine sistem ierisindeki kullanclar tarafndan verildiini gstermektedir. Bu da kullanclarn bilgisayar kullanmnda henz yeterli bilince sahip olmadn ve yeterli gvenlik nlemi almadn gstermektedir.
162
Kullanlan iletim sistemlerinin byk bir ounluunun Windows XP, Vista veya Windows 7 gibi Microsoft irketi tarafndan retmi olmasndan dolay yazlan zararl programlarn byk bir ounluu da Microsoft iletim sistemleri iin yazlmaktadr. rnein, Macintosh bilgisayarlarda kullanlan Mac OS iletim sistemi bir Microsoft iletim sistemi kadar tehdit altnda deildir. letim sisteminizin gncellemelerini (ekil 7.14) mutlaka yapnz. zellikle irket tarafndan duyurulan gvenlik yamalar ve web tarayc program gncellemelerini vakit geirmeden yapmanz gerekmektedir. nk bu tr duyurular sistem aklarn kollayan kt niyetli kiiler iin deta bir ar niteliindedir.
ekil 7.14 Microsoft Windows 7 letim Sistemindeki Gncelleme (Windows Update) Seenei (BalatDenetim masas).
Virslerin en yaygn yaylma yntemi e-postalarla gelen dosyalardr. Tanmadnz bir kiiden gelen bir e-postadaki ek dosyalar kesinlikle amaynz. E-posta ile gelen bir dosyada virs varsa ayet dosyay atnz zaman virs de etkin hle getirmi olursunuz. Tandnz ve gvendiiniz (nternet gvenlii konusunda) kiilerden gelen e-posta eklerini de amadan nce mutlaka gncel bir anti-virs programyla taramanz neririz. Zararl kod, e-posta gnderen kiinin haberi olmadan bilgisayarna bulam olabilir. O kii size bir dosya gnderdii zaman size ayn zamanda bir virs kodu gnderdiinin farknda olmayacaktr. Hibir sistem %100 gvenli deildir. Ne kadar nlem alrsanz aln zarar grme olaslnz en aza indirebilirsiniz sadece. Bu nedenle bir gn zarar grebilme olaslna kar verilerinizi periyodik olarak harici bir diske yedekleyiniz. Yedekleme ilemi ilk kez altrld zaman tm sabit diski yedekledii iin uzun srecektir ama daha sonraki yedeklemenizde, sadece bir nceki yedeklemeden sonraki deiiklikler yedeklenecei iin ilem ksa srede bitecektir. Yedekleme ilemini bir alkanlk hline getiriniz. Ate duvar (firewall) olarak adlandrlan programlar bilgisayarnza yaplan izinsiz giri teebbslerini sezerek bunlar bloklar. Bilgisayarnzda mutlaka bir ate duvar program altrn. Microsoft XP, Vista, Windows 7 ve Mac OS X iletim sistemleri ile birlikte bir ate duvar program da gelmektedir. Bu iletim sistemlerinden birisini kullanyorsanz ate duvar programn aktive etmeyi unutmayn. Baka bir iletim sistemi kullanyorsanz bir ate duvar programn sisteminize ykleyin. rnein, ZoneAlarm ate duvar program kiisel kullanm iin cretsizdir ve nternetten indirip kurabilirsiniz. Farkl e-posta adresleri kullanrken veya bankaclk ileri iin kullandnz ifrelerde, doum tarihiniz gibi kolay bulunabilecek kombinasyonlar kullanmaktan
163
kannz. ifre seerken numerik ve alfa-numerik karakter kombinasyonu kullanmaya dikkat edin ve ifreniz anlaml bir szck olmasn. Unutmaynz ki doum yeriniz gibi bir ifre, ifre zc programlar tarafndan ksa sre ierisinde bulunabilir. ifrelerinizi belirli aralklarla deitiriniz. ifrelerinizi bir kda yazdysanz bunu masanzn zeri, czdannz gibi kolay eriilebilecek yerlerde saklamaynz. Bankalararas Kart Merkezinin (BKM) verilerine gre 2003 ylndan 2008 ylna dek e-ticaret hacmi her yl ikiye katlanarak 9 milyon ye ulamtr. 2009 ylnda e-ticaret hacmi 10 milyon yi amtr. 2010 Ocak rakam ise 1.1 milyon olarak aklanmtr. Bu da lkemizde nternet araclyla yaplan alveriin boyutu hakknda bize bir fikir vermektedir. nternet araclyla yaplan alverilerin ok byk bir ounluu kredi kart ile yaplmaktadr. Kredi kart ile yaplan nternet alverilerde birka noktaya dikkat edilirse kredi kartnn en fazla fiziksel kart kullanm kadar risk tad anlalacaktr. nternette alveri yapacanz sitelerde kredi kart bilgilerinin girilecei aamaya geldiiniz zaman gvenli bir alana ynlendirildiinizden emin olun. Normal bir nternet sitesine balandnz zaman adres satr http://... ile balar. Kredi kart ilemleri aamasnda adres satrnn https://.. eklinde olmas gerekmektedir. Buradaki S, ngilizcede gvenli anlamndaki Secure szcnn ilk harfidir. Bu, sizinle banka arasndaki balantnn ifreli olarak gerekletirildiini gsterir. Bu durum, web tarayclarnda gvenli olmayan sitelerdeyken ak bir asma kilit ikonu olarak gvenli sitelerde ise kapal bir asma kilit ikonu olarak belirtilir (ekil 7.15).
ekil 7.15 Gvenli Sitede olduunuzun Kapal Asma Kilitle Gsterilmesi (sa st).
Her ne kadar kredi kart bilgileriniz ifreli bir ortamda bankaya ulayorsa da gvenlik nleminizi daha salamlatrmak iin nternet bankacl hizmetini kullandnz bankadan bir sanal kredi kart aln. Bylece harcama yapacanz miktar, harcama yapacanz an bu karta ykleyebilir, dier zamanlarda bakiyesini 0 olarak tutabilirsiniz. Sanal kartnzn bilgileri kt niyetli kullanclarn eline gese bile bakiyesi 0 olaca iin pratikte kredi kartnz kullanlamayacaktr. Google, 2008 ylnn ortalarnda Safe Browsing Diagnostic Tool adyla bir ara duyurdu. Bu arac kullanmak iin test etmek istediiniz web sitesinin adresini http://www.google.com/safebrowsing/diagnostic?site= satrnn arkasna yazmanz yeterli. Bu ilemden sonra Google ilgili site hakknda gvenlik test sonularn gsterecektir. rnein, Anadolu niversitesinin web sitesini test etmek iin
164
Zararl yazlm ieren, yani siteye balandnz zaman sizden habersiz kt amal yazlm gnderen bir sitenin test sonucu ise ekil 7.17deki gibi olacaktr (Sitenin ad sakl tutulmutur).
ekil 7.17 Zararl erie Sahip Bir Sitenin Test Sonu Sayfas.
Google, test sonucunda site hakknda drt farkl gvenlik bilgisi verir. 1. Sitenin u andaki durumu (pheli listesinde veya deil). 2. Google, siteyi en son ne zaman test etti ve ne tr zararl ierik buldu. 3. Site, zararl ierik yaymay srdryor mu? 4. Sitede hl kt amal yazlm var m?
165
Bylece, Googlen Safe Browsing Diagnostic Tool aracn kullanarak, pheli bulduunuz web sitelerinin analiz sonularna eriebilirsiniz ve sitenin temiz olup olmadn grebilirsiniz.
BULUT BLM
Detayl bir rapor zerine altnz varsayalm. yerinizdeki masast bilgisayarnzda almaya baladnz. Araya giren iler nedeniyle almay evdeki bilgisayarda srdrmeye karar verdiniz. Ertesi gn bir seyahate kmanz gerekti ve tanabilir veya tablet bilgisayarnzda almay srdrmeye karar verdiniz. Hangi bilgisayarda almann hangi versiyonu olduunun izini iyi tutmazsanz zerinde altnz raporda sorunlar yaayabilirsiniz. Dosyalarnz tanabilir bellek veya diskte tutmak buna bir zm olabilir ama diski veya bellei srekli yannzda tamanz gerekir ve mutlaka onun zerinde almanz gerekir. te Bulut Biliim (Cloud Computing) kavram bilginin ortak kullanlmas gereksiniminden domutur. Bulut Biliim bir rn deil hizmettir ve kullandnz cihazlar (bilgisayar, tablet, akll telefon, vb.) arasnda dosya ve bilgi paylamn salar. Sizin paylalan dosyalarn nerede olduunu bilmenize gerek yoktur. Cihaznz balayarak dosyalarnz basite eriirsiniz. Bunu evinizdeki prize benzetebiliriz. Buzdolabnzn fiini prize takarak altrrsnz ama elektrik kaynann hangi santraldan geldii sizi ilgilendirmez. Siz sadece ihtiyalarnz dorultusunda elektrii kullanp cretini dersiniz.
Dropbox
Kiisel Bulut Biliim hizmetine bir rnek Dropbox hizmetidir. Dropboxta sakladnz dosyalarnza istediiniz yerden ulaabilirsiniz. Ayrca Dropboxn Windows, Mac, Linux, iPad, iPhone, Android ve Blackberry srmleri var. Dropboxtaki tm dosyalarnza sadece siz eriilebilirken Public klasrne gnderdiiniz dosyalarn adresini istediiniz kiilerle paylaabilirsiniz. Dropboxta 2.5 GBlk alan cretsiz olup daha fazla alan creti karl alabiliyorsunuz.
166
ekil 7.18 Dropbox Logosu.
AirDrop
AirDrop, Lion Mac OS iletim sistemiyle gelen bir dosya paylam zelliidir. AirDrop zelliini destekleyen bir Mac bilgisayarnz varsa ayn kablosuz aa bal olmakszn bilgisayarlar arasnda dosya paylam yapabilirsiniz. Bunun iin de herhangi bir ayar yapmaya da gerek yoktur. Sadece AirDrop programn altrp civardaki youn bilgisayar seerek istediiniz dosyay srkle-brak ilemiyle gnderebilirsiniz.
ekil 7.19 AirDrop Logosu.
167
zet
nternet bilgisayar alarnn birbirine balanarak byk bir a oluturmasdr. WWW ise bir bilgisayar araclyla eriilebilen ve nternette yaynlanan metin ve grafiklerden oluan sayfalardr. nternette gezinmek iin Web Taraycs (Web Browser) olarak adlandrlan bir program kullanlmas gerekmektedir. nternette herhangi bir konuda dokman, resim, grafik gibi bilgilerin olduu web sitelerinin adreslerini bulabileceimiz yardmc programlara arama motorlar denmektedir. nternet gvenlii kavramn ve zararl yazlmlar tanmlayabileceiz. nternete bal bilgisayarlar saldrlara ve zararl yazlmlara aktr. Bu zaral yazlmlarn banda da bilgisayar virsleri gelmektedir. Zararl yazlmlardan korunma yntemlerini aklayabileceiz. Zararl yazlmlardan korunmak iin yasal yazlmlar kullanmalyz, bilgisayarmzda anti-spyware ve ate duvar programlar ykl olmaldr.
168
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir Web Taraycs deildir? a. nternet Explorer b. Google c. Opera d. Safari e. Firefox 2. Aadakilerden hangisi bir Arama Motorudur? a. nternet Explorer b. Excell c. Yahoo d. Safari e. Firefox 3. Google arama motorunda belirli bir dosya tipinde arama yapmak iin aadakilerden hangisini yapmak gerekmektedir? a. [aranacak szck] related:[dosya tipi] b. [aranacak szck] file:[dosya tipi] c. [aranacak szck] filetype:[dosya tipi] d. [aranacak szck] site:[aranacak site] e. [dosya tipi] filetype[aranacak szck] 4. Google arama motorunda Related zellii nedir? a. Google arama motorunda Related arama zellii yoktur. b. Bildiiniz bir web sitesine benzer sitelere ulaabilirsiniz. c. Arama kriterindeki szcklerin web tarayclarnn balklarnda olan sitelere ulaabilirsiniz. d. Aranacak szc benzer web tarayclarnda arayabilirsiniz. e. Arama kriterlerinize benzer szckleri bulabilirsiniz. 5. Site Explorer nedir? a. Yahoo arama motorunda bulunan bir indeksleme zelliidir. b. Yeni bir arama motorunun addr. c. Google arama motorunda kullanlan bir zelliktir. d. Yahoo arama motorunda belirli bir web sitesinde arama yapmaya yarayan bir zelliktir. e. Microsoft Windows iletim sistemiyle gelen arama motorunun addr. 6. Aadakilerden hangisi bir anti-virs program deildir? a. ZoneAlarm b. NOD32 c. Kaspersky d. Ad-Aware e. Mcafee 7. Aadakilerden hangisi casus yazlmlarna kar kullanabileceiniz bir program deildir? a. ZoneAlarm Anti-Spyware b. Spy Sweeper c. Kaspersky d. CounterSpy e. Ad Aware 8. Aadakilerden hangisi zararl yazlmlardan korunma yntemlerinden birisi deildir? a. Yasal yazlmlar kullanmak. b. letim sisteminin ate duvar zelliini etkin hale getirmek. c. Bir anti-virs program kurmak. d. Bir anti-spyware program kurmak. e. Microsoftdan baka iletim sistemi kullanmamak. 9. https://www.xxxxxxx.com.tr web adresindeki S ne anlama gelmektedir? a. Web adresine gvenli bir balant yaplacak demektir. b. Web adresinin bir banka olduunu gsterir. c. Ticari bir web sitesine balanlacan belirtir. d. Yanl bir sz dizinidir. e. Safari web taraycsnn kullanldn belirtir. 10. Ate Duvar nedir? a. Bilgisayarnz yaplan izinsiz giri teebbslerini bloklayan bir programdr. b. Bir bilgisayar oyunudur. c. Trke bir web taraycs addr. d. Masast koruyucu programdr. e. Bilgisayarnzdaki dosyalarn yedeini almak iin kullanlan bir programdr.
169
Yararlanlan Kaynaklar
http://windows.microsoft.com/tr-TR/windows7/products/features/internet-explorer http://www.apple.com/safari/whats-new.html http://en.wikipedia.org/wiki/Google http://google.about.com/od/searchingtheweb/ss/useefectivesbs.htm http://internet-browser-review.toptenreviews.com/how-to-effectively-use-the-internet-for-research.html http://en.wikipedia.org/wiki/Malware http://www.dropbox.com/features http://www.sihirlielma.com/2011/09/16/airdrop-nedir/
4. b
5. a 6. d 7. c 8. e
9. a
10. a
8
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilgisayar alar kavramlarn sayabilecek, Ev a kurulumunun admlarn sralayabilecek, Kablosuz a eitlerini aklayabilecek, Gvenli kablosuz a zelliklerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
A Seri letiim Paralel letiim Simpleks letiim Dubleks letiim Yar Dubleks letiim Senkron letiim Asenkron letiim Bkml ift Kablo Koaksiyel Kablo Fiber Optik Kablo Veri Yolu Topolojisi Halka Topolojisi Yldz Topolojisi
indekiler
A TEMELLER VE TARHES A LETM YNTEMLER A LETM ORTAMLARI BALANTI ETLER EV AI
A Teknolojileri
A Teknolojileri
A TEMELLER VE TARHES
Bilgisayar teknolojilerinin ba dndrc hzna kout olarak bilgi alverii de ok hzl bir ekilde deiik formlarda gereklemektedir. nternet kavramyla tanmadan nce dosyalarmz sadece altmz bilgisayarda tutar, en fazla disketler araclyla benzer bilgisayarlara tayabilirdik. Artk kablosuz iletiim, Bulut Biliim ve 3G gibi kavramlara yabanc deiliz. Televizyon kanallar 3G ile canl yaynlar gerekletiriyor. Akll telefonlarmz ile grntl konuup canl yaynlar izleyebiliyoruz. letiim teknolojisindeki bu geliim bilgi paylamn da etkilemitir. Artk bilgi ok hzl el deitirmektedir. letiim cihazlar srekli birbirleriyle bilgi alverii yapmaktadrlar. te bu bilgi alverii bilgisayar alar yardmyla olmaktadr.
A Temelleri
Bir adan sz edebilmek iin en az iki bilgisayarn birbirlerine uygun bir iletiim ortamyla balanmas gerekmektedir. Bu say onlar, yzler, binler, olabilir; dier bir deyile st snr yoktur. Dnyadaki en byk bilgisayar a nternettir. Bir a kurduktan sonra, bilgisayarlar arasnda dosya paylam gerekletirebilir, CD/DVD gibi cihazlar paylaabilir, yazc/tarayc gibi evre birimlerini ortak kullanabilirsiniz. Bir a kurmak iin; En az iki bilgisayara, Her bilgisayarda aa balanmak iin a kartna, A yazlmna, A ortamna gerek vardr.
A Tarihesi
Aslnda bilgisayar alarnn tarihesi bilgisayarlar kadar eskidir. lk bilgisayar a, Amerika Birleik Devletlerindeki leri Aratrma Projeleri Ajansnn Amerikan Savunma Bakanl iin gelitirdii leri Aratrma Projeleri Ajans Bilgisayar A, ARPANETtir (Advanced Research Projects Agency Network). Bu ilk bilgisayar a ayn zamanda nternetin de atasdr. ARPANETin ilk kuruluunda Stanford Aratrma Enstits, UCLA, California niversitesi ve Utah niversitesi yer almaktayd. ARPANET kullanlarak ilk mesaj 29 Ekim 1969 tarihinde UCLAdan gnderilmiti. Bu mesaj sadece login szcyd. l ve o harfleri sorunsuz olarak
172
gnderilmi ama daha sonra sistem kmt. Balant ancak bir saat sonra tekrar salanmt. ARPANET kullanlarak ilk kalc balant ise 21 Kasm 1969 tarihinde gerekletirilmitir.
Neden A?
Bilgisayar alar eitli amalar iin kurulabilir. A kurmadan nce gereksinimlerin iyi saptanmas gerekmektedir. A kurulmasnn amalarnn banda dosya paylam gelmektedir. zellikle ayn dosyada birden ok kii ilem yapacaksa bunun en verimli yolu dosyay a zerinden paylamaktr. rnein, bir firmann sat elemanlar siparileri ayn dosya zerinden girerek rnlerin stok durumlarn gncel tutabilir. Bylece stok durumunu ayrca kontrol etmelerine gerek kalmaz. Dosya paylamna dier bir rnek de Google Docs uygulamasdr. Google Docs ayn zamanda bir Bulut Biliim uygulamasdr. Google Docs zerinde yarattnz bir dosya zerinde yetki verdiiniz kiiler deiiklik yapabilirler. Bu, ortak kullanlmas gereken dosyalarn ynetilmesinde byk kolaylk getirmektedir. A kurmann dier bir amac da evre birimlerinin paylalmasdr. rnein, bir yazc, bir tarayc srekli olarak gereksinilen cihazlar deildir. Normalde bir kt almamz gerektii zaman dosyay CDye veya tanabilir bellee almamz ve yazcnn bal olduu bilgisayarda bu dosyay aarak kt almamz gerekir. Her bir bilgisayara yazc balayarak bu sorun alabilir. Ancak bu pahal bir zm olacaktr. Bundan dolay, ofisteki bilgisayarlar bir an parasysa aa bir a yazcs balayarak her bilgisayardan yazcya kt emri gnderilebilir. Bylece tm bilgisayarlar sadece tek bir yazc kullanarak kt alabilirler. Aslnda hepimiz farknda olmasak da bir an parasyz. nternete her giriimizde gitmek istediimiz siteye ulaana dek bir dizi noktadan (bilgisayardan) geerek ularz. rnein, Anadolu niversitesindeki bu nitenin yazld bilgisayardan YKn sitesine ulamak iin alt adet ynlendirici cihazdan gemek gerekmektedir.
ekil 8.1 YKn nternet sitesine ulamak iin kullanlan yol.
nternete balandktan sonra ziyaret edilen her web adresi iin sesli veya grntl haberleilebilen Messenger gibi iletiim programlarn kullanrken ya da baka bir bilgisayara uzak masast balant yaparken de alardan yararlanrz.
8. nite - A Teknolojileri
173
A LETM YNTEMLER
n sayfada deindiimiz gibi bir a olabilmesi iin birden fazla sayda bilgisayar, uygun iletim ortam ve a yazlm gereklidir. A kurulduktan sonra, dier bir deyile bilgisayarlar birbirleriyle konumaya hazr hle geldikten sonra bir dizi kural erevesinde birbirleriyle konumaya balarlar. Yoksa karmak ve kaotik bir durum sz konusu olurdu. Kalabalk bir ortamda bir bakann ynetiminde herkesin srayla konumas ne kadar dzenli ve anlalabilirse herkesin ayn anda konumas o kadar grltl ve anlalamazdr. Bildiiniz gibi bilgisayarlar elektrikle alr. Bir bilgisayar dierine bir mesaj (paket) gnderecei zaman bu ilem elektrik sinyalleriyle gerekleir. Bilgisayarlarn ilem dili 0 ve 1lerden oluur. Biz buna mantksal 0 ve 1 diyoruz. Kullanlan teknolojiye gre az da olsa farkllk gsterse de mantksal 0, 0-2 Volt, mantksal 1 ise 3-5 Volt arasndadr. Bir bilgisayar aa bal dier bir bilgisayardan bir veri isterken nce bir istek sinyali gnderir. Dier bilgisayar karlnda veri hazr sinyali gnderir ve veri karya iletilir. Veriyi alan bilgisayar da karlnda veriyi aldm sinyali gndererek veri alverii tamamlanr. Bilgisayar dilinde biz buna El Skma diyoruz. El Skma protokolleri verinin kar tarafa salkl iletilmesini salar.
ekil 8.2
Bilgisayar 1
Bilgisayar 2
El Skma.
Yukarda deindiimiz iki bilgisayar arasndaki veri alverii iki eit iletiim yntemiyle gerekleir; paralel iletiim ve seri iletiim. ki yntemde de ama baytn bitlerinin kar tarafa salkl bir ekilde aktarlmasdr. Burada yeni bir kavramla karlayoruz; bit ve bayt. Her bir bit, yukarda deindiimiz mantksal 0 veya 1e karlk gelir. 8 bit ise 1 bayt eder. Bu kapasite birimi bir ncesinin 1024 kat eklinde ilerler. Dier bir deyile Kilo bayt (Kb) baytn 10.024 kat, Mega bayt (Mb) Kilo baytn 1024 kat, Giga bayt Mega baytn 1024 kat ve Tera bayt (Tb) Giga baytn 1024 katdr.
174
Tablo 8.1 Kapasite Birim Deerleri.
Deeri Mantksal 1 veya 0 8 bit 1024 Bayt 1024 KiloBayt 1024 MegaBayt 1024 GigaBayt
Paralel letiim
Paralel iletiimde bir bayt iindeki bitler ayn anda kar tarafa gnderilir. Baytn tm bitleri ayn anda kar tarafa gnderildii iin paralel iletiim, seri iletiime gre daha hzldr. Paralel iletiimde her bir bit iin ayr bir kablo kullanlmasndan dolay daha pahaldr. Ayrca iinden elektrik geen paralel kablolar elektromanyetik olarak sinyal bozulmasna neden olabilir. Paralel iletiim bilgisayar asesindeki bileenleri (anakart-harddisk balants gibi) balamak gibi ksa mesafeli yerlerde kullanlr.
ekil 8.3 Paralel letiim.
Bilgisayar 1 Bilgisayar 2
Seri letiim
Seri iletiimde bitler birbiri ardndan srayla gnderilir. letiimin gerekletirilmesi iin tek bir kablo kullanlmasndan dolay daha ucuzdur. Seri iletiim, paralel iletiimin aksine yzlerce metre mesafede iletiim gerekletirebilir. Hem seri iletiim hem de paralel iletiimde, iletiim srasnda daha nceden deindiimiz el skma protokolleri kullanlr.
8. nite - A Teknolojileri
175
ekil 8.4
Bilgisayar 1
Bilgisayar 2
Seri letiim.
Toprak
Simpleks, Yar Dubleks ve Tam Dubleks letiim Simpleks (Tek Ynl) letiim
Kullanlan iletiim sisteminde iletiim sadece tek ynde yaplacaksa Simpleks iletiim kullanlr. rnein, FM radyolar simpleks iletiim yaparlar. Sinyaller radyo vericisinden gnderilir ve sinyali alanlar (dinleyiciler) karlk veremezler.
ekil 8.5
Bilgisayar 1
Simpleks letiim
Bilgisayar 2
Simpleks letiim.
Tx
Rx
Toprak
176
Rx/Tx
Rx/Tx
Toprak
Rx Tx
Tx Rx
Toprak
8. nite - A Teknolojileri
177
Simpleks ve Yar dubleks iletiimde iletiim tek bir kablo zerinden salanabilirken, Tam dubleks iletiimde iletiim gerekletirmek iin iki kabloya gerek vardr.
Senkron-Asenkron letiim
Senkron iletiim, zamana duyarl bir iletiim eklidir. Senkron iletiimde bilgi ardk olarak zaman kaybna duyarl bir ekilde iletilir. rnek olarak televizyon yaynn verebiliriz. Televizyon yayn srasnda grntdeki zaman kayb, grnt kaybna yol aaca iin grnt kalitesi bozulur. Asenkron iletimde ise veri zamandan bamsz olarak iletilir. rnein, nternetten gnderilen veriler asenkron ekilde ulatrlr. letilen verilere kullanclarn ne zaman eriecei bilinmez. rnek olarak e-postay verebiliriz. Size gnderilen epostalara, ilgili adresin gelen kutusunu atnz an eriebilirsiniz. Hlbuki o e-posta size gnler ncesinden gnderilmitir. Asenkron iletiim, kullanclarn farkl zamanlarda balanmas prensibine dayanr. Aksi durumda, tm kullanclarn ayn anda bir servise balanmas durumunda sistem kebilir.
A LETM ORTAMLARI
Bir bilgisayar andan bahsediyorsak bunun mutlaka bir iletiim ortamyla salanmas arttr. Herhangi bir iletiim ortam olmadan bir adan bahsedemeyiz. Temel olarak iletiim ortamlar iki tanedir; kablolu ve kablosuz.
Kablo Trleri
Bkml ift (Twisted Pair) Kablo
CAT1-CAT6 gibi kategorilere ayrlan bkml ift kablolar Yerel Alan Alarnda sklkla kullanlmaktadr. Kablolarn bkml hle getirilmesinin nedeni ise ierisinden elektrik akm geen paralel kablolarn elektromanyetik bir alan yaratarak birbirlerini olumsuz etkilemelerini en aza indirmektir.
ekil 8.8 Bkml ift (Twisted Pair) Kablo.
Klf
Bkml ift kablolar, dtan gelen elektromanyetik veya fiziksel etkenlerden korunmak iin bir zrh ierisine konur. Bu tr kablolara Korumal Bkml ift (STP-Shilded Twisted Pair) Kablo diyoruz. Ayrca koruma gerekmeyen ortamlarda kullanlan kablolar da vardr. Bu tr kablolara ise Korumasz Bkml ift (UTPUnshilded Twisted Pair) Kablo diyoruz.
178
ekil 8.9 Korumal Bkml ift (STP) Kablo.
Klf
Metal zrh
Koaksiyel Kablo
Koaksiyel kablonun d klfnn hemen altnda kafes eklinde rlm metal bir zrh vardr. Metal zrhn altnda ise ortasndan metal kablo geen sert plastikten yaplm bir dolgu maddesi vardr. Koaksiyel kablolar bu yaplaryla elektriksel parazitten korunma konusunda en ok tercih edilen kablo trdr. Bu tr kablolar saysal olmayan (analog) iletiimde de kullanlmaktadr. Bu nedenle kablolu televizyon ebekelerinde sklkla kullanlmaktadr.
ekil 8.10 Koaksiyel Kablo.
Klf
Plastik Dolgu
Metal Kablo
8. nite - A Teknolojileri
179
Fiber optik kablolar, bakr kablolara gre daha pahal olmalarna karn daha uzak mesafelerde kullanlabilirler. Daha da nemlisi, fiber optik kablolarda sinyal kayb en aza indirgenmitir. Ayrca gnderilebilen veri miktar bakr kablolara gre ok daha fazladr. Fiber optik kablonun kaynandaki lazerden elde edilen k hlindeki paketler kablo boyunca yansyarak hedefteki k alcsna gnderilir ve tekrar elektrik sinyaline dntrlr.
BALANTI ETLER
Bilgisayar andaki cihazlarn fiziksel olarak birbirlerine nasl baland nemli bir ayrntdr. Buna A Topolojisi denir. stenilen performans, akan trafik durumu ve topolojilerin zellikleri kurulacak an topolojisini saptamak iin bilinmesi gereken kriterlerdir. Topolojilerin bazlar dk trafikte daha iyi performans gsterirken dierinin trafik arttka performans da artar. Baz topolojilerin kurulmas daha masrafsz olurken bir dieri greceli olarak daha pahalya mal olur. Kablosuz alarda bilgisayarlarn fiziksel konumlar nemli olmad iin bir A topolojisinden bahsedemeyiz.
Sonlandrc Diren
Sunucu
Adaki bir bilgisayar bir dier bilgisayara bir mesaj gnderecei zaman ileti, kablo zerinden tm bilgisayarlara gnderilir ve bu ileti sadece ilgili bilgisayar tarafndan ileme konur. Dier bilgisayarlar, ileti kendilerine olmad iin herhangi bir ilem yapmazlar. Bu iletinin gereklemesi iin mesaj gnderen bilgisayar iletim kablosunu dinler, baka bir ileti olmadn saptad zaman ilemi balatr. Yani dier bir deyile bir iletinin balayabilmesi iin ortamda baka bir ileti olmamaldr, yoksa akma meydana gelir. Veri yolu topolojisinde ayn anda iki ileti gerekletirilemez.
180
Veri yolu topolojisinde a kablosunun ideal uzunluu 100mden fazla olmamaldr. Dier topolojilere gre kurulumu kolay ve ucuzdur. Ayn anda tek bir iletim yaplabildii iin zellikle youn trafikte performans kstldr.
Anda
letim Yn
A Yneticisi
Halka topolojisindeki bir bilgisayara komusundan gelen ileti, kendisini ilgilendirmiyorsa iletiyi dier komusuna gnderir. Bu ilem, ileti ilgili bilgisayara ulaana dek srer. ayet bir bilgisayar ileti gnderecekse srann kendisine gelmesini beklemek durumundadr. leti sras, ada dnen Anda ad verilen bir mesajla belirlenir. Bilgisayar, anda kendisine geldii zaman srann kendisine geldiini anlar ve iletme ilemine balar, iletir ve andac komu bilgisayara gnderir. Bir a yneticisi bilgisayar andacnn ynetimini salar. Halka topolojisinde mesajlar sadece bir ynde iletilir. Kablonun bir yerinde kopma olmas durumunda tm sistem ilemez hle gelir. Veri yolu topolojisindeki kabloda bir kopma olduu zaman, bilgisayarlar bulunduklar ksmda haberlemelerini srdrebilirler.
8. nite - A Teknolojileri
181
Yldz (Star)
Gnmzde en sk kullanlan a topolojisidir. Adaki tm bilgisayarlar merkezdeki gbek (hub) veya anahtar (switch) ad verilen bir cihaza tek tek kabloyla balanr. Ortadaki gbek veya anahtar bilgisayarlar arasndaki mesaj iletimini salar.
ekil 8.14 Yldz Topolojisi.
HUB
Sunucu
Yldz topolojisi, veri yoluna gre daha performansl alr. Daha fazla kablo kullanlmas nedeniyle masrafl olsa da kabloda oluan bir kopukluk sadece ilgili kabloya bal bilgisayarn devre d kalmasna neden olur. Fakat gbek veya anahtarda oluabilecek bir sorun tm sistemi etkileyecektir. Ynetimi kolay olan Yldz topolojisine yeni bir istasyon eklemek de ok kolaydr.
Kablolu A Trleri
LAN
ki bilgisayar arasnda kurulabilecek en temel a tr LANdr (Local Area Network- Yerel Alan A). Yukarda deinmi olduumuz Veri Yolu, Halka ve Yldz topolojilerinin hepsi birer LAN topolojisidir. LAN, ayn mekndaki bilgisayarlarn birbirlerine eitli balant yntemleriyle balanarak kurmu olduklar a trdr. rnek olarak bir ofiste, bir laboratuvarda, binada veya binann katlarndaki bilgisayarlardan oluturulan a verebiliriz. Birden fazla LAN ieren irket veya okul gi-
182
bi yerlerde, LANlar arasndaki eriim bridge (kpr) denilen cihazlarla gerekletirilir. Gbek, LAN iindeki trafii denetlerken kpr iki LAN arasnda gerekleen iletimin ynetimini salar.
ekil 8.15 ki LANn Kpr ile Birbirine Balanmas.
MAN
MAN (Metropolitan Area Network-Metropolitan Alan A), kent genelindeki LANlarn birbirlerine balanarak haberlemeleriyle kurulmu olan adr. LANlar iindeki iletiim trafii ok youn olmad iin CAT kablolar kullanlabilir. MAN anda trafik youn olaca iin Fiber Optik kablolar kullanlmas gerekmektedir. Bu trafii bir otobana benzetebiliriz. Otobanlar kentler arasnda eriimin hzl gerekletirilebilmesi iin az virajl ve kesintisiz bir balant salar. MANdaki trafik de ok youn olaca iin kurumlar arasndaki balantnn da hzl olmas gerekmektedir.
ekil 8.16 LANlarn Birbirine Balanarak Oluturulan MAN A.
niversite
Kamu Kurulular
8. nite - A Teknolojileri
183
WAN
WAN (Wide Area Network-Uzak Alan A), fiziksel olarak ok geni alanlara yaylm alardr. Buna en gzel rnek nternettir. LAN ile WAN arasndaki balant Router (ynlendirici) denilen cihazlarla gerekletirilir. Ynlendiriciler, LANdan kp nternet bulutuna giren ve oradan dnen paketlerin ynetilmesini salar.
ekil 8.17 LAN-WAN Balants.
HUB
ROUTER
NTERNET
Kablosuz Alar
Kablosuz A Standartlar
Yukarda deindiimiz tm kablolu balant eitlerinde balantnn ekline gre eitli topolojilerle adlandrldn grdk. Kablosuz balantda, bilgisayarlar fiziksel bir kablo ile balanmadna gre topolojisini nasl adlandrabiliriz? Kablosuz alarda bilgisayarlar eriim alan ierisinde istediimiz gibi yerletirebileceimiz iin bir topolojiden bahsedemeyiz. Eriim alan ierisinde yetkilendirilen tm cihazlar telsiz a standartlar kullanarak birbirleriyle haberleebilir. Telsiz a standartlar IEEE tarafndan 802.11x olarak saptanmtr. Dizst bilgisayarnzn zelliklerine bakarsanz kablosuz iletiim olarak rnein, 802.11b/g/n gibi bir ibare greceksiniz. te bu, bilgisayarnzn IEEE tarafndan belirlenen 802.11 kablosuz a standartlarnda iletiim yapabileceini gsterir. 802.11den sonra gelen b, g ve n harfleri alma frekanslar, veri hzlar ve eriim mesafesini gsterir.
802.11 Protokol a b g n k Tarihi 1999 1999 2003 2009 alma Veri Aktarm Frekans (GHz.) Hz (Mbit/s) 2.4/5 2.4 2.4 2.4/5 11 54 54 300 Mekn Erimi (m) 35 35 38 70 D Mekn Erimi (m) 120 140 140 250
IEEE: IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers- Elektrik ve Elektronik Mhendisleri Enstits), elektrik, elektronik, telekomnikasyon ve bilgisayar gibi birok alanda kuramlar ve standartlar gelitiren kr amac gtmeyen bir organizasyondur.
Telsiz letiim
Gnmzde yaygn olarak kullanlan bir iletiim yntemi de telsiz iletiimdir. Telsiz iletiim, adndan da anlalaca gibi herhangi bir fiziksel kablo kullanmadan iletiim cihazlarnn birbirleriyle haberlemesidir. Bu haberleme radyo dalgalar, k veya uydular kanalyla gerekletirilir. Telsiz haberlemede farkl frekanslar kullanlr. Telsiz haberlemede herhangi bir kablo kullanlmad iin a kurulmasnda byk esneklik salanr. Adaki bilgisayarlar bamsz olarak istenilen yere yerle-
184
tirilebilir. Kablosuz alarda kablo ve konnektr gibi aralara gerek yoktur ve dar alanlardaki kablo karmaas da ortadan kalkar. Bu kadar avantajn yannda kablosuz iletiimin en nemli sakncas, sinyaller havadan gnderildii iin iletiimin dinlenebilme olasldr. zinsiz dinlemelere kar sinyal ifreleme yntemleri kullanlabilir ama yine de bir tehlike bulunmaktadr. Telsiz haberlemeye en iyi rnek radyodur. Radyo yaynlar telsiz simpleks bir iletim trdr. Telsiz haberleme frekanslar kullanm alanlarna gre deiiklik gsterir. rnein, FM radyo 88-108 MHz. arasnda yayn yaparken telsiz telefonlar 800, 900, 1800, 1900 MHz. frekanslarn kullanr. Uydu haberlemeleri ise haberleme trne gre 1-10 GHz. frekans araln kullanr. Emniyet ve Silahl Kuvvetlerin kulland telsiz haberleme frekanslar kuruma zgdr ve sivil amal kullanlamazlar.
Mobil letiim
Mobil telefonlar, radyo-link araclyla radyo dalgalar kullanarak iletiim gerekletirebilen cihazlardr. Bir telefon grmesi gerekletirmek iin kullanc operatrn salad hcresel adaki radyo sinyal araclyla en yakndaki baz istasyonuna balanarak iletiimini gerekletirir. Mobil telefonlar, ses iletiimi dnda SMS (Short Message Service) olarak adlandrlan mesaj, MMS (Multimedia Messaging Service) olarak adlandrlan grntl mesaj, e-posta, nternet balants ve bluetooth gibi ksa mesafe kablosuz iletiim hizmetleri de vermektedir.
ekil 8.18 Baz stasyonu.
Bluetooth (mavidi): Radyo frekansyla alan, genellikle mobil cihazlarda kullanlan, ksa mesafe kablosuz balant eididir.
8. nite - A Teknolojileri
185
Kbps: Data hz lm birimidir. (Saniyede iletilen Kilobit says)
lk retilen cep telefonlar sadece ses ve ardndan ksa mesaj servisini hizmete sokmutu. Daha sonra veri alverii konusundaki gereksinim 2G ve 3G almalarna hz kazandrd. 2G olarak snflandrlan GPRS (General Packet Radio Service) 114 Kbps hzyla gnmzde kabul edilemeyecek yavalkta olan ama o gnlerde kullanclar tatmin eden bir hzda veri alverii salyordu. GPRS, sesli konuma ve veri alveriini ayn anda yapabilme yeteneine sahip deildi. lk kan iPhone, veri alveriini GPRS ile yapyordu. Cep telefonunu ok sk ve uzun sreli kullanyorsanz radyo dalgalarna da uzun sreli maruz kalyorsunuz demektir. Bu durumda ya kablolu bir mikrofonlu kulaklk ya da bluetooth kulaklk kullanmalsnz. EDGE, ngilizce Enhenced Data rates for GSM Evolution szcklerinden tretilmi, mobil haberleme teknolojisinde nc neslin (3G) balangc olarak sayabileceimiz bir kablosuz a teknolojisidir. EDGE veya eGPRS veya 2.5G, GPRSe gre 200kbps gibi olduka hzl veri alveriine olanak salyordu. 2009 ylnda Trkiyede de hizmete giren 3G ile mobil a teknolojisi yeni bir boyut kazand. GPRS ve EDGE teknolojilerine gre 3G ile e zamanl ses ve veri alverii yapmann yan sra ok daha kaliteli ve hzl (400Mbps) veri aktarm ve konuma salanmaktadr. Gnmzdeki hemen tm mobil cihazlarn kulland 3.5G de denilen HSDPA (High Speed Data Package Access) teknolojisi, kuramsal olarak 14.4Mbps, pratikte ise 1Mbps hzlarnda veri aktarm yapabilmektedir. Bu sayede grntl konuma, mobil cihazlardan canl yayn izleme gibi yksek bant genilii gereksinen hizmetler de devreye girmi oldu.
EV AI
Evlerimizdeki masast, tanabilir veya mobil cihazlarmz kullanarak nternete balanmak iin veya bu cihazlar arasnda veri alverii yapabilmek iin bir ev a kurmamz gerekmektedir. nternete balanmak iin satn aldmz ADSL (Asymetric Digital Subscribe Line) modemlerin ou hem a kurulmasnda kullanlan Gbek vazifesi grr hem de adan nternete kmak iin Ynlendirici olarak kullanlabilir. Genellikle modem ile gelen Splitter olarak adlandrlan bir cihaz karasal telefon hattn hem ADSL modeme hem de telefonumuza balamak iin kullanlr. Bylece nternete balyken telefonla da grebiliriz. ADSL modemi aldktan sonra bir nternet Servis Salayc (ISS) kurulutan ADSL abonelii almamz gerekmektedir. Abonelik aldktan sonra hizmet aldmz ISSden, modemin kurulumunu yapmalarn isteyebilirsiniz.
186
ekil 8.20 Splitter.
ADSL Gvenlii
ADSL kurulumu yapldktan sonra, modem ynetim web sayfasna girmek iin verilen ifreyi hemen deitirmelisiniz. ifrenizi en az 8 karakter olmaldr. ifreniz, byk harf, kk harf ve *, /veya % gibi karakterlerden oluursa krlmas zorlaacaktr. Unutmaynz ki hacker olarak adlandrlan saldrganlarn kullandklar ifre krma programlar saniyede 1 milyon ifre deneyebilmektedir. Dier bir deyile ksa ve kolay bir ifre seerseniz, krlmas birka saniyeyi gemeyecektir.
ekil 8.21 Bir Kablosuz ADSL Modem.
Mac adresi (Media Access Control): Evrensel olarak her biri birbirinden farkl olan a adres numaras.
Mac adres filtrelemesini devreye aln. Bylece sadece sizin ynetim konsolunda izin verdiiniz bilgisayarlar nternet eriiminizi kullanabilir. Otomatik IP (Internet Protocol) datan DHCP zelliini kapal tutun. SSID, yani kablosuz a adn gizleyin. Bylece taramalarda sizin a adnz gzkmeyecektir.
8. nite - A Teknolojileri
187
WEP ifrelemesi zayf bir ifreleme yntemidir. WEP yerine WPA veya WPA2 ifreleme yntemini kullann. Tm bu yntemler sradan kullanclar iin karmak gelebilir. Bu konuda bilgili ve uzman birisinden yardm alabilirsiniz. Tm bu nlemler kablosuz anz kullanmaya alan istemediiniz kiilerin iini olduka zorlatracaktr. Ama unutmayn ki bu nlemler size %100 gvenlik salamayacaktr. Bu konuda ekinceleriniz varsa kablolu ADSL balants denemelisiniz. Bir szmz de izinsiz olarak bakalarnn kablosuz alarna girmeye alan kullanclara. Trk Ceza Kanununda artk Biliim Sular tanm bulunmaktadr. zinsiz olarak bir kablosuz aa girerek ilem yapmann ar yaptrmlar vardr. Ev andaki kablosuz a balantsnn gvenlii nasl salanr?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
188
zet
letiim yntemleri, Seri iletiim, Paralel iletiim, Simpleks iletiim, Yar Dubleks iletiim, Dubleks iletiim, Senkron iletiim ve Asenkron iletiimdir. Kablolu alarda Bkml ift kablo, Koaksiyel kablo ve Fiber optik kablo kullanlr. A topolojileri Veri Yolu, Halka ve Yldz olmak zere eittir. Kablosuz mobil balant eitleri GPRS, EDGE, 3G ve HSDPAdr. Aralarnda teknoloji ve balant hz farklar vardr.
8. nite - A Teknolojileri
189
Kendimizi Snayalm
1. Dnyadaki en geni A nedir? a. Yerel Alan A b. nternet c. IBM A d. ntranet e. Telekom 2. Tek ynl iletim tr aadakilerden hangisidir? a. Tam Dupleks b. Paralel c. Seri d. Simpleks e. Yar Dupleks 3. 1 bayt ka bittir? a. 6 b. 7 c. 8 d. 9 e. 10 4. Kablolu televizyon ebekeleri genelde hangi kablo trn kullanr? a. Koaksiyel kablo b. Fiber optik kablo c. Bkml ift kablo d. CAT1 kablo e. CAT2 kablo 5. Tek bir fiber kablonun kalnl yaklak ne kadardr? a. Telefon kablosu b. Kibrit p c. t kablosu d. Bkml ift kablo e. Sa teli 6. Hangi topolojide her bilgisayarn daima iki komusu vardr? a. Veri Yolu b. Halka c. Yldz d. Aa e. gen 7. Bir laboratuvarda aadakilerden hangi a tr kullanlabilir? a. LAN b. PAN c. MAN d. WAN e. YAN 8. 801.11x nedir? a. Bir kalite standard b. Telsiz a standard c. A kablo standard d. A topolojisi standard e. Biliim Sular yasa maddesi 9. FM a. b. c. d. e. radyolar hangi Frekans aralnda yayn yapar? 88-108 GHz. 800-1900 MHz. 88-108 MHz. 1-10GHz. 88-108 KHz.
10. ADSL modemlerde kullanlan en gvenilir ifreleme yntemi hangisidir? a. WEP veya WPA b. WEP veya WPA2 c. WPA2 veya WEP d. WPA2 veya WPA e. WEP
190
Yararlanlan Kaynaklar
http://www.techiwarehouse.com/cms/engine.php?page_id=d9e99072 http://arxiv.org/html/cs/9901011v1 http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_Internet http://en.wikipedia.org/wiki/ARPANET http://en.wikipedia.org/wiki/Digital_signal http://en.wikipedia.org/wiki/Optical_fiber http://en.wikipedia.org/wiki/Mobile_phone