BA Fen Bilimleri Enstits Dergisi (2000).

2 (1)

YKSEK HIZ ELKLERNN YAPI VE ISIL LEM ZELLKLER Mustafa TAYAN, Glcan ZEYTN
BA.. Mh.-Mim. Fak. Makine Mhendislii Blm 10100 BALIKESR

ZET Bu yazda hz eliklerinin eitleri, kullanm alanlar, kesici takm malzemesi olarak istenen zellikler, bu zellikleri salamak iin gerekli bileim ve uygulanan sl ilemler detayl olarak incelenmitir. zellikle yksek scaklkta sertlik ve anma dayanmn etkileyen ifte sertletirme (ifte su verme) ve ifte menevileme ilemlerinin esaslar aklanmtr. Ayrca kullanmlar srasnda meydana gelebilecek olan hammadde, sl ilem, tasarm ve imalat hatalar ksa balklarla verilmitir. Anahtar Szckler: Yksek hz elikleri, i yap, sl ilem. Metallografic And Heat Treatment Properties Of High Speed Steels ABSTRACT In this article, types of high speed steels, application areas, requested properties as cutting tool materials and required composition and applied heat treatments to provide this properties were investigated in detail. The fundamentals of double quenching and double tempering that effect the wear resistance and hardness at especially high temperatures were explained. Except these; raw material, heat treatment, designation and manufacturing defects that can be occured during usage were given in short titles. Key words: High speed steels, metallography, heat treatment. 1. GR
103

Yksek hz eliklerinin geliimi Mushetin 1860da tungsten-manganez eliini sertletirme yoluyla elde ettii rn ile balar. Bu eliklerin ilenebilme imkanlar Taylor ve Whiten yksek hz eliinin mjdesini verdikleri 1900 ylna kadar tam olarak deerlendirilememitir [1].

Yksek hz elikleri takm az kzaracak lde yksek kesme hzlarnda dahi tala kaldrabilen, yani bu koullara ramen yksek scaklk sertliini byk oranda ve uzun sre koruyan malzemelerdir. Bu malzemeler yksek scaklklara ve anmaya kar dayanmldr. Bu zellikleri elie kazandrmak iin baz alam elemanlarnn ilavesinin yannda uygun sl ilemin de gerekletirilmesi gerekir.
2. YKSEK HIZ ELKLERNDEN STENEN ZELLKLER 2.1 Sertlik Sert bir malzemenin ilenmesi ancak kendinden daha sert bir takm ile gerekletirilir. Bu amaca uygun olarak yksek hz eliklerinin yksek karbon ve alam elemanlar ilaveleri yznden sertlikleri fazladr. Alam elemanlarnn karbonla oluturduu zel karbrler sertlii nemli lde arttrrlar. Karbon ve alam elemanlarn ve dolaysyla bunlarn oluturduu zel ve sert karbrleri arttrarak sertlik 67-68 HRcye kadar ykseltilebilir. Sertletirme sonras belirli bir sertlik alma derinlii veya sertleme kabiliyeti, M10un dndaki btn yksek hz eliklerinin havada soutulmas ile yaklak 1 in (25.4mm) civarnda olmaktadr. Hava yerine ya veya ergimi tuz banyosu soutma ortam olarak seildiinde bu derinlik 3 ine kadar kabilir [3]. 2.2 Tokluk Zorlamalar ve darbeler karsnda takmn krlmaya kar direnli, dier bir deyile tok olmas istenir. Fakat yksek hz eliklerindeki yksek karbon ve alam miktar elie sertlik zellii verdiinden kullanm yerine gre eliin tok olmas istendiinde baz nlemler alnmaldr.

104

Yksek hz eliklerinde tokluk, eliin bileimindeki karbon miktarnn daha dk seviyeye ayarlanmas veya eliin genel olarak bilinen ostenitleme scaklndan daha dk bir ostenitleme scaklnda sertletirilip, bylece daha iyi tane boyutu salanmas ile arttrlr. 11001200 oF (593-649 C) arasnda temperlemek te hz eliklerinin tokluunu arttrr. Bununla birlikte, tokluk arttnda sertlik ve anma dayanmnn da azalaca gzden karlmamaldr [4]. Dolaysyla yukarda bahsedilen ilemler tokluun n planda, nemli olduu durumlarda uygulanmaldr. 2.3 Anma Dayanm Hz eliinin anma dayanml olmas, srtnmeye, yumuamaya veya mekanik etkilere kar direnli olmasdr. Bu da kullanm esnasnda takmn daha uzun srede deiimini gerektirdiinden kullanmda ekonomiklik salar. Yksek hz elikleri, martenzit yaps iine dalm sert refrakter karbrlerin ve temperlenmi martenzit matrisinin yksek sertliinden dolay yksek anma dayanmna sahiptirler. Molibden karbrnn (M6C) sertlii 75 HRc iken, vanadyum karbrnn (MC) sertlii 84 HRcdir. Bu yzden MC karbrnn miktarn arttrmak anma dayanmn arttrr. Fakat yksek vanadyumlu hz eliklerinin daha iyi anma dayanml olmalarna karn, bu eliklerin ilenebilme ve talanabilme zorluklar vardr. Tablo 1de baz yksek hz eliklerinin zellikleri ile maliyeti 1 ile 10 arasnda yksee doru sra ile belirtilmitir.

Tablo 1 Baz Yksek Hz eliklerinin Deiik zellikleri [4].

105

AISI cinsi

Anma Dayanm

Tokluk

Sertlik

Bulunabilirlik

Maliyet

lenebilirlik

Talanma Oran

M1 M2 M3 M3 M4 M7 M10 M33 M36 M41 M42 T1 T4 T5 T6 T8 T15

4 5 6 7 9 6 5 5 5 6 6 4 5 5 5 5 10

10 10 7 5 5 8 8 5 5 4 4 8 4 4 2 4 3

5 5 6 6 6 5 5 8 8 8 9 5 7 8 9 6 9

8 8 8 6 6 8 8 6 4 4 4 6 4 4 4 4 6

2 3 4 4 4 3 3 5 5 5 5 5 6 6 8 6 6

6 5 4 4 3 5 6 3 3 3 3 5 3 2 2 3 1

7.0 4.0 3.0 2.5 1.0 3.5 3.5 4.0 4.0 2.5 5.0 6.5 6.0 5.0 3.0 4.0 0.8

ekil 1, M7 ve M2 hz eliklerinin aadaki deneye gre anma dayanm ve anma hzn gstermektedir. Deney Koullar: 365 HB sertliindeki B-120 Titan malzemesine hz elikleri ile ince tala kaldrarak drt ulu kesici takmla kanal almtr. (Kesme artlar: Takm ap = 25 mm, radyal paso = 6.4 mm, eksenel paso =25 mm, kesme hz = 7.5 m/dak, ilerleme hz = 0.17 mm/dev, soutma svs olarak suda zlebilir ya.)

Bu ekilden de grld gibi M7 M2den yaklak %25 daha yksek anma dayanmna sahiptir. Bunun sebebi M7nin M2ye nazaran daha yksek karbon ve molibden alam elemann iermesidir [5].

M2 M7

ekil 1. M7 ve M2 Yksek Hz eliklerinin Birbirlerine Nazaran Anma Oran ve Anma Dayanm [5].

2.4 Scak Sertlik

106

Scak sertlik, hz elii takmlarnn yksek kesme hzlarnda oluan yksek scaklklara dayanabilme zelliidir. Yksek hz eliklerinin scak sertlik zellii, bileimlerine ve temperleme ilemi esnasnda alam karbrlerinin keldii ikincil sertleme reaksiyonlarna baldr. Tungsten scak sertlii salar nk tungsten karbrleri ok yksek scaklklarda znr. Genel olarak kullanlan sertletirme scaklklarnda tungsten karbrlerinin fark edilir bir miktar ostenit iinde znmeden kalr. Bu tungsten karbrleri anma dayanmldr. Ostenit iinde znen tungsten miktar temperlemede karbr kelmesi esnasnda ikincil sertlemeyi salar. Kobalt karbr oluturmaz ama karbon atomlarnn yerini tutarak matrikste znr bylece kobalt yksek hz eliklerinin martensitik yapsn kuvvetlendirerek sertlii ve scak sertlii salar. Kobalt, temperleme ilemi esnasnda eliin yumuamasn geciktirir ve bu, elie daha yksek scak sertlik verir [4]. ekil 2de M7 ve M2nin scak sertlik zelliine ilikin bir diyagram verilmektedir. Bu diyagrama gre oda scaklnda hemen hemen 67-68 HRc deerlerinde olan sertlik, takm ucunun 500-550C gibi yksek deney scaklklarnda kullanlmaya balanmasyla ani d gsterir. Bu scaklklara kadar sertlikte ok nemli bir d gzlenmez. Bir takm ucunun 500C gibi bir scakla kadar az bir sertlik kaybetmesi takmn scak sertlie sahip olduunu gsterir.
70 60 50 40 30 20 120 220 320 420 520 620 deney scakl (C) sertlik (HRc)

ekil 2 M7 ve M2 Yksek Hz eliklerinde Deney Scakl ile Sertliin Deiimi(Scak Sertlik zellii) [5].

M2nin tungsten miktar M7ye gre daha fazladr. 550C den sonra M7de ani bir sertlik kayb gzlenirken, M2deki bu kayp daha azdr. Bunun sebebi M2 eliindeki tungsten karbrlerinin daha fazla olmas ve yksek scaklklara daha dayankl olmasdr[5].

107

2.5 Kesme Kabiliyeti Kesme takm malzemeleri olarak kullanlan yksek hz eliklerinden beklenen nemli zelliklerden biri de kesme kabiliyetidir. Takm kullanm alanna gre kesme kabiliyeti n plana karlarak ekillendirilir. Daha sonra takm i parasnn malzemesine gre uygun biimde tokluk, sertlik ve anma dayanm gibi zellikler kazanmas iin sl ileme tabii tutulur. Takm ularnn geometrisi, kesme ileminde i parasndan ayrlan talan uca sarlmamas iin uygun alarda olmaldr. Genellikle, M7 dk alaml eliklerin, demirlerin ve ksa entik oluturan dier malzemelerin ilenmesinde M2 gibi yaklak ayn kesme performansn gsterir. M7 takmlarnn daha sert olmalarna ramen M2ye gre M7 takm elikleri daha byk krater dayanm avantajna sahiptir. M7, austenitik paslanmaz elikler ve titanyum gibi uzun entikler oluturan malzemeleri kesmede M2ye gre tercih edilmez [5]. 2.6 Menevi Kalcl Yksek menevi scaklklarnda sertliin ok az azalmas olarak bilinen menevi kalcl, yksek hz elikleri ile yaplan talal imalatta nemli bir zelliktir. Metallerin ve dier sert malzemelerin talal imalatnda, srtnme dolaysyla takmlar snr, kesici ular hzla yumuar, krelir ve krlgan hale gelir. Yksek hz eliklerinin geliimi ile yksek hzlarda ileme ve derin tala kaldrma olana domutur. Uygun alamlandrma ile yksek hz eliklerinin menevi kalcl arttrlr. Bu zellii salayan en nemli elementler volfram, molibden ve vanadyumdur [6]. 3. YKSEK HIZ ELNN YAPISI ve ALAIM ELEMENTLERNN ELK ZELLNE ETKLER Yksek hz elikleri ledeburitik i yapya sahiptirler. Bunlar yaplarnda Fe3C deil de, alam elemanlar yznden zel karbrler bulundururlar. Bu karbrler sayesinde saf Fe-C alam ledeburitinden daha yksek scaklkta ergirler [7-14]. ekil 3te dkmden sonra hz eliinin a eklindeki karbr tektikumuna sahip i yaps grlmektedir.

108

ekil 3 Dkmden sonra hz elii. A eklindeki karbr tektikumu [7].

yapy ve zellikleri nemli lde deitiren belli bal alam elemanlar C, Cr, Mo, V, W ve Cotr. Con dndakiler i yapda kelerek karbr olutururlar. Genel olarak yksek hz eliklerinde yedi grup karbr kelir: 1- E- karbr: Fe2.4C (hcp), 2- - karbr: M3C (Fe3C), 3- MC ya da M4C3: (V4C3), 4- M2C: (W2C ya da Mo2C), 5- - karbr: M7C3 (Cr7C3), 6- karbr: M23C6 (Cr23C6), 7- - karbr: M6C (Fe3W3C ya da Fe4W2C) Burada M bir metale veya metal grubuna karlk gelmektedir. M6C zgn olarak yksek hz elii olarak bilinir ve elie kzl sertlik zelliini salar. M23C6 karbr temelde krom-karbrdr ve ostenitleme srasnda kolayca znerek ostenitin olumasna byk katkda bulunur. Sertletirme sonucu istenilen martensitin oluumuna da etkide bulunur. MC karbr ya da vanadyumkarbr ar sertliinden dolay eliin anma direncini arttran bir karbrdr [8]. 3.1 C Etkisi eliin mekanik zelliklerini en fazla etkileyen elemandr. Artan karbon oran ile eliin dvme, kaynak, tala kaldrma ve derin ekme ile ekillendirilme yetenei azalrken, sertleme kabiliyeti artar[9]. 3.2 Cr Etkisi Cr, her %1 oran iin eliin mukavemetini 90 N/mm2 arttrr fakat kopma uzamasn %1,5 orannda azaltr. Kritik souma hzn kltr ve bylece sertleme derinlii artar. Demirin karbonu zebilme kabiliyetini azaltr, bundan dolay ostenitin doymuluk snr (Acm) sola doru fazlaca kayar ve elikte karbrlerin ayrmasna neden olur. Oluturduklar krom karbrler ile eliin sertlii artar. Tufallamayan eliklerin en nemli alam eleman kromdur [7-14]. 3.3 Mo Etkisi
109

Mo, zel karbr oluturur, bu karbrler scakta mukavemeti uzun sre korurlar. zellikle V, W ve Cr ile bileim yaparak eliin kesme kabiliyetini arttrr. Monin ok az miktar bile menevi gevrekliini giderir. Tane kltc etkisi vardr. Mo pratik olarak yanmaz, bu yzden hurda demirin ergitilmesi esnasnda byk oranda geri kazanlabilir. Molibden ilavesi ile elik dekarbrizasyona duyarl hale gelir. 3.4 V Etkisi Vanadyum, zel VC karbrn oluturur. Bu karbr, ostenit iinde Bu nedenle, sertletirme scakl Fe3Cden daha zor znebilir. 1250Cdir. Bylece, henz znememi karbr, ostenitin sertleebilmesi iin gerekli karbonu eker. Bu elikler, yaklak 600C scakla kadar yaplan tavlamalara kar dayankldrlar. Menevileme tavlamas srasnda sertliin fazlaca dmesine Fe3Cnin ayrmas neden olur. ok kk miktarlardaki vanadyum bile, zor znebilen karbrler oluturduundan eliin ar stlmaya kar hassasiyetini azaltr. Vanadyum takmn kesme kabiliyetini ve havada sertleme zelliini arttrr. 3.5 W Etkisi W, eliklerin anma direnlerini, menevileme tavlamasna dayanklln ve scaktaki mukavemet deerlerini arttrr. Ostenitin karbona doymuluk izgisini sola doru kaydrr. W, elikte zor znebilen Bu karbr, sertletirme scakl (FeW)6C karbrn oluturur. arttrldnda znebilir, bylece sertlik ve sertleme derinlii artar. Karbrlerin ok kk znme hzndan dolay W elikleri, ar stmaya kar hassas deildirler [7-15]. 3.6 Co Etkisi Co, malzemenin kritik souma hzn arttrr, bundan dolay su vermede sertleme derinliini azaltr. elie ilave edildiinde katlamann tamamlanma scakln ykseltir, A3 dnm noktasn drr ve blgesini geniletir. Co, ferriti sertletirir ve bylece kzl scaklkta sertlie yardm eder. Korozyon ve anma direncini arttrr, ekme ve akma mukavemetlerinde az bir art salar fakat ekilebilme zelliini azaltr [1015]. 4. YKSEK HIZ ELKLERNN SINIFLANDIRILMALARI Yukarda belirtilen alam elemanlarnn deiik yzdelerde ilaveleri ile yksek hz elikleri M2, M42, M10, M7, T1, T6 gibi farkl ekillerde isimlendirilirler. Bu elikler genel olarak iki ana grup altnda incelenebilir.
110

T harfi ile simgelenenler Tungsten Yksek Hz eliklerini, M ise Molibden Yksek Hz eliklerini ifade eder. 4.1. Tungsten Yksek Hz elikleri Bu hz eliklerinin bileiminde tungsten, krom, vanadyum, kobalt ve karbon en temel alam elementleridir. zellikle %1.5tan fazla vanadyum ve %1.0den daha ok karbon ieren cinslerinde yksek alam ve karbon yzdesi, mikroyapda byk miktarda sert ve anma dayanml karbrler meydana getirir. T15 yksek hz elii, tokluunun biraz dk olmasna karn tungsten eliklerinin iinde anmaya en ok direnli olandr. Kobalt ilavesi ile kzl sertlik arttrlr. Sert ve s dayanml bir matrix iinde bulunan anmaya direnli karbrlerin varl, bu eliklerin kesme takm malzemeleri olarak kullanlmalarna olanak salar. 4.2 Molibden Yksek Hz elikleri Mo, W, Cr, V, Co ve C molibden yksek hz eliklerinin temel alam elementleridir. Bu elikler zellikleri bakmndan tungsten yksek hz eliklerine benzerler fakat genellikle ayn sertlikte biraz daha yksek toklua sahiptirler. Molibden eliklerinin esas avantaj ayn cinsteki tungsten eliklerinden hemen hemen %40 daha dk ilk maliyete sahip olmalardr. Yksek karbon ve vanadyum miktarlar anma dayanmn arttrr; tungsten eliklerindeki gibi kobalt miktarlarndaki art kzl sertlii ykseltir. M15, M grubunun anmaya en ok dayanml eliidir. M elikleri, zellikle stmada ve atmosfere brakmada sertletirme koullarna T eliinden biraz daha fazla duyarldr, nk bunlar uygun olmayan ilem artlar altnda kolaylkla dekarbrize olurlar. Amerikada retilen btn yksek hz eliklerinin yaklak olarak %90 molibden eliidir [3].

4.3 Scaa Dayanma zellikleri Takmn kesme kenarnda oluan scaklklarda yumuamaya kar direncinden dolay yksek hz eliklerinin en nemli zellii kzl sertliktir. Kesme takmlar ya veya dier soutucular ile soutulduunda bile anma ve sonuta meydana gelen bozulma byk miktarda eliin kzl sertliine baldr. Sertletirilmi takm eliinin yumuamas, sertletirilmi
111

martenzitik matriksten karbrlerin kelmesi ve bir araya toplanmasn salar. Alam elemanlar fazla olan elikler bu kelme etkisine diren gsterirler. Yksek alam karbrlerinin varl yksek scaklklarda eliin sertliini muhafaza etmesine yardmc olur [3]. 4.4 Takm Performans zerine Bileimin Etkisi Son yllarda elikhanede ileri ileme teknikleri uygulanarak yksek hz elikleri zerinde karbr ayrmasnn etkisi daha nemsiz hale gelmitir. Ayrmal ve ayrmasz (segregasyonlu ve segregasyonsuz) ubuklardan imal edilen yksek hz elii matkaplar ile yaplan kesme deneylerinin sonular, ayrmann genellikle matkap mrn azalttn gsterir. Bu etki zellikle matkaplarda nemlidir; nk en byk ayrma, takmn en yksek gerilmeli blgesi olan matkabn kesici azndadr. Baz yksek hz elikleri talal ilenebilirlii salamak iin kkrt ilave edilmi olarak bulunur. Kkrt ilaveleri takm performansn ters ynde etkileyen byk inklzyonlar nlemek iin dikkatli ve kontroll yaplmaldr. lenebilirlik iin ilave edilen slfr yapda ince uzam ubuklar halinde daldndan eliin mekanik zellikleri nemli lde etkilenmez.[3] Bu elikler tavlanm durumda deiik boyutlarda; yuvarlak, hegzogonol , kare, levha ubuklar eklinde, scak ilenmi ve tavlanm olarak bulunabilirler. Yksek hz elikleri raybalar ve matkaplar gibi kk takmlar imal etmek iin tavlanm veya sl ileme tabi tutulmu delme ubuklar olarak da bulunurlar. Baz yksek hz eliklerinin zellikleri Tablo 2 de verilmitir.

Tablo 2. Hz eliklerinin nominal bileimleri ve maliyetleri [2].

elik M1 M2 1.snf M2 2.snf M3 1.snf M3 2.snf M4 M6 C 0.80 0.85 1.00 1.05 1.20 1.30 0.80 Cr 3.75 4.00 4.00 4.00 4.00 4.00 4.00 V W Molibden Yksek Hz elikleri 1.15 1.75 2.00 6.25 2.00 6.25 2.50 6.25 3.00 6.25 4.00 5.50 1.50 4.25 Mo 8.75 5.00 5.00 5.75 5.75 4.75 5.00 Co ... ... ... ... ... ... 12.00 Maliyet 1.32 1.36 1.36 1.72 1.72 1.72 2.74

112

M7 M8 M10 1.snf M10 2.snf M15 M30 M33 M34 M35 M36 M41 M42 M43 M44 M45 M46 T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9 T15

1.02 0.80 0.89 1.00 1.50 0.80 0.88 0.90 0.85 0.85 1.10 1.08 1.20 1.15 1.27 1.24 0.73 0.85 1.05 0.75 0.80 0.80 0.75 0.80 1.20 1.55

3.75 4.00 4.00 4.00 4.00 4.00 3.75 3.75 4.00 4.00 4.25 3.75 3.75 4.25 4.20 4.00 4.00 4.00 4.00 4.00 4.25 4.25 4.00 4.00 4.00 4.50

2.00 1.75 1.50 5.00 2.00 0.70 2.00 0.70 5.00 6.50 1.20 1.80 1.15 1.75 2.10 1.75 2.00 6.00 2.00 6.00 2.00 6.75 1.15 1.60 1.60 2.70 2.00 5.25 1.60 8.25 3.20 2.10 Tungsten Yksek Hz elikleri 1.00 18.00 2.00 18.00 3.00 18.00 1.00 18.00 2.00 18.00 1.60 20.50 2.00 14.00 2.00 14.00 4.00 18.00 5.00 12.50

8.75 5.00 8.00 8.00 8.50 8.25 9.50 8.75 5.00 5.00 3.75 9.60 8.00 6.50 5.20 8.25 ... ... 0.60 0.60 0.90 0.90 ... 0.90 ... 0.60

... 1.25 ... ... 5.00 5.00 8.25 8.25 5.00 8.25 5.25 8.25 8.20 11.75 5.50 8.25 ... ... ... 5.00 8.00 12.25 ... 5.00 ... 5.00

1.32 ... 1.32 1.32 2.805 1.675 1.96 1.97 2.25 2.47 2.07 1.98 1.98 2.96 2.21 ... 2.10 2.30 2.40 2.87 3.085 4.655 ... 2.72 3.16 2.915

5.

YKSEK HIZ LEMLER

ELKLERNE

UYGULANAN

ISIL

Isl ilemler malzemeyi uygun scakla stp belirli miktar bu scaklklarda tutarak ve eitli ortamlarda soutmak suretiyle i yap ve zellikleri iyiletirmek amacyla yaplr. Isl ilemler takmlarn performansn byk lde etkiler. Genelde sl ilemler takm imalatnda son veya sondan bir nceki ilemler olarak uygulandklarndan takm kalitesi iin son derece nemli bir etkendirler. 5.1 Tavlama Ve Sertletirme ekil verme ileminden ve sertletirmeden nce btn yksek hz elikleri bileimlerine gre 760-850C arasnda 2-4 saat tavlama ile yumuatlrlar, daha sonra frnda 600C scakla kadar ok yava soutulur. Bunu takiben havada veya frnda ortam scaklna kadar soutulurlar. Bu esnada elik oksidasyona kar korunmaldr. Tavlanm yap perlit matrisi iinde dalm karbr kreciklerinden ibarettir [1].
113

Yksek hz eliinin yapsnda bulunan kararl karbrlerin su vermeden nce yeteri kadar znmesi gerektii iin su verme scakl solids izgisinin hemen altnda 1200-1320C olarak seilir. Dier taraftan bu eliklerin yksek alaml olmalar eliin s iletim katsaysn drr. eliin 1200C gibi yksek scakla hzla stlmas dk s iletim katsays nedeniyle arplma ve atlamalara sebep olur. Ayrca yksek sertletirme scaklklarnda tane bymesi ve oksidasyon meydana gelir. Bu nedenle elik bu yksek scakla ok yava veya kademeli olarak ve ounlukla kontroll tuz banyosunda stlr. rnein; ortam scakl, 800C ...1000C...1280C vs.gibi. Bu kademeli stmaya n stma da denir. n stma, belli bir scaklk noktasnda beklenerek yzey ile merkez arasndaki scaklklar dengelemektedir. Bekleme sresi dk scaklklarda milimetre kalnlk bana yarm dakika, yksek scaklklarda bir dakika olarak alnr. Su verme ilemi ya, hava veya tuz ortamlarnda yaplabilir. Kademeli stma ile ostenitleme scaklna ulaan eliin yapsndaki karbrlerin ou, bu scaklkta znr ve ostenit faz olumas iin gerekli karbon ve alam elamanlarn yapya verirler. eliin soutma ortamnda hzla soutulmas ile karbon ostenit faz iinde skr, sert ve gerilimli hacim merkezli tetragonal bir yap oluur ki, bu yapya martenzit denir. Hz eliklerindeki yksek alam elemanlar ve karbon miktar martenzit balama ve tamamlanma scaklklarn drr. Martenzit tamamlanma scakl oda scaklnn altna kadar der. Bu yzden elie ostenitleme scaklndan su verilirken yapda martenzite dnmeden kalan ostenit bulunur. Bu kalan ostenit veya artk ostenit olarak adlandrlr. Martenzit ve artk ostenit dnda su verilmi eliin i yapsnda ostenitleme scaklnda znmeden kalan ve alam elemanlarnn oluturduu zel karbrler mevcuttur. Sertletirme sonras eliin i yapsnda %70 martenzit, %10 znmemi karbr ve %20 artk ostenit bulunur [11]. Yapdaki martenzit elie sertlik ve ayn zamanda gerilimli bir yap olduu iin krlganlk verirken, artk ostenitin dk sertlii sebebiyle yapda sertlik bakmndan bir dengesizlik gzlenir. Artk ostenitin sertlie olumsuz etkisini gidermek iin martenzite dntrmek ve gevrek martenzit faznn sertliini giderip tokluunu arttrmak amacyla elik, menevileme ilemine tabi tutulur. ekil 4 te yksek hz eliklerinin kademeli stlp sertletirme ve menevileme frn rejim erisi grlmektedir.

C 1050 850 550

n stma ve sertletirme

Temperleme/Menevileme

1dak/m 1dak/m 1dak/m

114hava
ya

scak banyo 500C 1.menevileme 2. menevileme

zaman

ekil 4 Yksek Hz eliklerinin Kademeli Istlp Sertletirilmesi ve Menevileme [6-14].

Menevilemeden baka yapdaki artk osteniti martezite dntrmenin dier bir yolu da oda scaklna kadar havada soutulmu hz eliini, sfralt ilemi diye bilinen bir ilem uygulamasyla sv azot (196C) ya da kat karbondioksit (kuru buz, -78C) ortamna daldrmaktr [7]. Sertletirme ileminde ostenitleme scakl ve sresi nemlidir. Scaklk ve sre az olduunda az karbr znr ve su verme sonucunda elde edilen martenzit yeteri kadar sert olmaz. Bunun yannda ar yksek scaklk ve srelerde yaplan sertletirme ilemi karbrlerin kelemesine, tane bymesine ve blgesel erimelere yol aar. Ostenitleme scakln ve sresini arttrdka ostenit iinde daha fazla karbon znr, martenzit oluma scakl der ve eliin su verilmi yapsnda daha fazla artk ostenit bulunur. Bu bakmdan ostenitleme scaklnda ve sresinde optimizasyon sz konusudur. ekil 5te artan ostenitleme scakl ve sresi ile daha fazla karbrn zld grlmektedir
karbr arl, (%)
32 28 24 20 16 0 10 20 30 900 C 1000 C 1100 C 1200 C 1250 C

ostenitleme sresi (dak)

ekil 5 Hz eliklerinde Karbr znmesinin Ostenitleme Scaklk ve Sresi ile likisi

Ostenitleme scakl tane bymesine ostenitleme sresinden daha fazla etki eder; yle ki eliin erime scaklnn 40C altna gelinceye dek zaman pek nemli bir rol oynamaz. Ancak 1290Cnin stne kldka scaklk ve zaman tane bymesine neden olur [8].
115

ekil 6-a ve 6-bde M7 ve M2 molibden yksek hz eliklerine ait ostenitleme scaklklar ve sertlik deiimleri verilmektedir.
66

sertlik, (HRc)

64 62 60 58 1000

M2

M7

1100

1200

1300

ostenitleme scakl (C)

ekil 6 Kontroll atmosfer frnnda ostenitlenmi ve yada su verilmi M2 ve M7 eliklerinin ostenitleme scaklna bal olarak sertlik deiimleri [5].

M7, M2den daha dk bir scaklkta ostenitlenir. Bunun sebebi; M7nin daha fazla karbon yzdesine sahip olmasdr. eliklerde karbon miktar arttka ostenitleme scakl der. M7 eliinin sertletirme ileminde, daha fazla karbon yapda znp, ostenit faz daha ok karbon ierir. ok karbonlu ostenitin soutulmas ile yine yapsnda ok karbon olan martenzit oluur. Martenzitin yapsndaki karbon miktar arttka su verilmi eliin sertlii de artar. 5.2 Soutma Ortam ve Menevileme deal bir soutma ortam malzemeden perlit kademesinde mmkn olduu kadar ok, martenzit kademesinde ise atlama tehlikesini azaltmak iin mmkn olduu kadar az s ekmelidir [11]. Dier bir deyile, ideal su verme ortam elii Ms scaklna kadar hzl soutmal ve sonra oda scaklna veya banyo scaklna kadar olduka yava soutmaldr. Yksek hz elikleri havada, yada veya tuz banyolarnda soutulabilir fakat distorsiyona girmemeleri iin plakalar arasnda havada soutulan ok ince takmlar dnda, frnda stlan takmlar yada, tuz banyosunda stlanlar da ergimi tuzda soutulurlar. Scakl soutucu tuzda dengelenen takm daha sonra havada soutulur. Frnda stlan byk kesici takmlar, atlamalar nlemek zere birka kademede olmak artyla yada soutulurlar. Bu metotta takm 550Cye kadar yada, sonra da havada soutulur.
116

Ostenitlemede stma ortam olarak tuz banyosu kullanldnda soutucu tuzun nemli bir fonksiyonu vardr. Yksek hz eliklerinin ostenitlenmesi iin kullanlan yksek scaklkl tuzlar suda hemen hemen hi erimezler. Soutucu tuz para zerindeki suda erimeyen stc tuz tabakas ile birleerek suda daha kolay eriyen bir bileik meydana getirir ve bylece temperlemeden nce parann su ile kolayca temizlenebilmesini salar [12]. Sertletirme ilemini takiben yaplan menevileme ilemi genel olarak eliin gerilimini azaltmak amacyla yaplr. Bunun dnda yksek alaml takm eliklerinin martenzit tamamlanma scakl (Mf) oda scaklnn altnda kaldndan sertletirme sonucu yapda oluan artk ostenitin dnmn salamak iin yaplr. Menevileme ile malzemenin atlama tehlikesi azalr ve tokluu artar. Menevileme srasnda hz eliinin sertlii zayf alamlandrlm demir-karbrn ayrmas sonucu biraz azalr. 450C scakln zerinde Mo2C ve W2C karbrleri ayrr ve sertlii nemli lde arttrrlar. 500600C scaklnda ayrma (kelme) sertlii meydana geldiinden sertlik en yksek deerine ular. Bu olaya sekonder veya ikincil sertleme denir [7]. Menevileme srasnda karbrler sadece sertletirme ile elde edilen martenzit fazndan deil ayn zamanda artk ostenitten de ayrr. Alam eleman ve karbon oranlar azalan artk ostenitin martenzit oluumu balama scakl (Ms) ykselir. Menevileme sonucu artk ostenitin temperlenmemi martenzite dnmesi yeniden menevilemeyi gerektirebilir. lem sonunda i yap, ince ineli martenzit iinde dalm ince karbrlerden oluur. ekil 7de yksek hz eliklerine ait menevileme scakl ile sertliin deiimi genel olarak verilmektedir.
3

sertlik

0 100 200 300 400 500 550 leme scakl Sertli (oC)in Deiimi [11-14]. ekil 7 menevi Menevi Scakl ile

1 ile belirtilen eri martezitin Fe3C ve benzeri karbrler ile ferrite ayrmas sonucu sertliin dtn gsterir. 2 nolu eride ise ostenitleme srasnda znen zel karbrlerin yeniden oluup kelmesi ile sertlik

117

artmaktadr. 3 nolu eri, 1 ve 2 erilerinin toplam etkisini, yani menevileme scaklklar iin eliin sertliinin deiimini gstermektedir. 5.3 ifte Su Verme Hz eliine iki defa st ste su verilmesi anlamnda kullanlan ifte su verme ilemi son yllarda uygulanmaya balanm yeni bir yntem olup, tane bymesini denetim altnda tutmak ve ostenitleme ileminden en uygun ekilde yararlanp karbr bykln ve dalmn denetlemek iin uygulanr. kinci ostenitleme scakl genellikle ilk ostenitleme scaklndan dk bir scaklk olarak seilir. Yaplan bir deneyde, M2 hz elii numunelerine uygulanan ifte su verme ileminde numuneler 1240C de ostenitlenip havada soutulduktan sonra deiik ikinci ostenitleme scaklklarnda su verildiklerinde tane boyutu ve ikinci ostenitleme scaklklar arasndaki iliki bulunmutur. ekil-8deki grafikte bu deiim grlmektedir. kinci ostenitleme scakl 1150Cyi atnda tane bymesi de hzla artmaktadr[13]. Bu bakmdan ikinci ostenitleme scaklklar birincisine ok yakn olmamaldr.
0 2 4 6 8 10 12 14 900 950 1000 1050 1100 1150 1200 1250

Tane boyu

Ostenitleme s cakl , (C)

ekil 8 kinci ostenitleme scaklnn M2 hz eliinin tane boyuna etkisi [13].

Yine bu deney sonucunda ifte su verilmi M2 hz eliinin yaps inemsi bir grntde olup, toklukta art ve sertlikte d gzlenmitir. Tokluk art, ift su verme sonucunda yapda oluan yeni kk karbrlerin kelip yapya homojen dalmas sebebiyledir. ekil 9da tek ve ift su verilmi M2 hz elii numunesinin metalografik yaps grlmektedir. Byk iri adacklar
118

znmemi karbrler olup, kk olanlar ise ift su verme ile yapda kelen kk ve yeni karbrlerdir [13].

ekil 9 a) 1220C'de ostenitlenmi havada soutulmu M2 eliinin i yaps, 4100X, nital dalama. b) 1220C+1000C'de ifte ostenitlenmi ve her iki ostenitlemeden sonra havada su verilmi M2 eliinin i yaps, 4100X, nitral dalama [13].

5.4 Gerilim Giderme ve Dvme eliin dkm esnasnda uniform olmayan scaklk farkllklarndan ve deformasyon srasnda homojen olmayan ekil deitirmeden dolay elik i yapsnda gerilimler meydana gelebilir. Gerilim giderme tav, elii 600700C arasnda tavlayp genellikle yava soutarak yaplr. Yksek hz elikleri ierdikleri yksek alam elemanlar yznden yaplarnda ok fazla zel karbr bulundururlar. Bu yzden ekil deitirme direnleri byktr. Ancak 1150-900C gibi yksek scaklklara stldklarnda dvlebilirler. Dvme scaklna stma kademeli yaplmaldr. Dvme ileminde ledeburitik yapnn btn primer karbrleri paralanmal ve kresel olarak ekillendirilebilmelidir [7]. 6. KULLANIM ALANLARI VE KUSURLAR Yksek hz elikleri sanayide matkap ular, di ama takmlar, freze baklar, raybalar, torna ve planya takmlar, metal testereleri olarak talal imalatta; delme, kesme, tornalama, frezeleme ve zmbalama ilemlerinde kullanlr. Talasz imalatta ise souk fkrtma takmlar olarak kullanlr [6]. Ergitme ilemi esnasnda takm eliklerine alam elementleri ilavesi, eliin mteakip scak ilenmesinin zorluklarn arttrr. Yksek hz elii ve dier yksek alaml takm elikleri normal katlama srasnda ingotun merkezinde karbr ayrmasn (segregasyonunu) arttrma eilimindedir. Bu durum yksek hz eliklerinin scak presleme, dvme veya haddeleme ile imalatn zorlatrr, nk bu ilemlerin her biri iyi scak ileme uygulamalarna ramen i atlaklar veya kopmalar oluturabilir. Tala
119

kayplar izafi olarak yksek olduundan bu cinslerin hepsi dikkatlice ve tam bir kontrol altnda stlmal ve ilenmelidir. M2, M7 ve M10'un karbon orann arttrmak scak ileme zorluklarn meydana getirir [3]. 6.1 Dekarbrizasyon Yksek hz eliklerinin sl ilemi esnasnda oluan problemlerden biri de yzey dekarbrizasyonudur. Eer sl ilem frnnn atmosferi dk bir karbon potansiyeline sahipse, eliin yzeyinden bir miktar karbon kaybedilir. Bu olay su verilmi ksmn daha dk karbonlu martenzite sahip olmasna sebep olur ve bu ksm daha dk bir sertlik gsterir. Metalografik olarak incelersek, dekarbrize olmu yksek hz eliinde beyaz ferrit alan grlebilir. Fazla dekarbrize olmu ksmlar su verme srasnda atlar. Dekarbrizasyonu nlemek iin yksek hz elikleri ntr tuz banyolarnda veya kontroll atmosfer frnlarnda stlmaldr. Vakum frnlarnda sertletirme de uygulanabilir. Koruyucu atmosferin kapal (konroll) olmas nemlidir. Eer sl ilem frnlarnn atmosferi ar yksek karbon potansiyeline sahipse, karbon yksek hz eliklerinin yzeyine yaylabilir. Karbrize olmu yksek hz elikleri takmnn yzeyi yksek dzeylerde artk ostenit ile yksek karbonlu martenzit ierir [4]. 6.2 Isl lem Ve Tasarm Hatas Takmlarn sl ilemi esnasnda dk sertletirme scaklklar yetersiz sertlemeye sebep olur. Gereinden yksek olan sertletirme scaklklar ise tane bymesi ile sonulanr. Bu yzden tavsiye edilen sertletirme scakl ve tavlama sreleri dna klmamaldr. Takmlar ntr ortamlarda sl ileme tabi tutulmazlarsa yzeysel karbon kaybna (dekarbrizasyona) urarlar. Bu ise blgesel olarak sertliin 3-4 HRc deerine dmesine neden olur. Banyolarda kullanlan tuzlarn kuvvetli korozif zellikte olmasndan dolay, zellikle ksmi sertletirilen takmlarda ciddi korozyon problemleri ile karlalabilir. Korozyondan korumak iin tuz banyolarnn temizliine ve sertletirilen takmlarn uzun sre tuzlu kalmamasna dikkat edilmelidir. Bir takmn tasarmnda farkl kesit kalnlklarndan mmkn olduunca kanmak gerekir. Aksi takdirde parann sl ilemi esnasnda her an iin atlama tehlikesi meydana gelebilir. Takmn ince kesitinde kaln kesitine nazaran souma daha hzldr. nce ile kaln kesit gei blgesinde malzemenin normal i yap dnmnden kaynaklanan gerilimlerin yannda ilave i gerilmeler oluarak takmn krlmasna neden olurlar. Bu ve benzeri sebeplerden takm tasarmnda farkl kesit kalnlklarndan ve karmak geometrilerden mmkn mertebe kanlmaldr. Eer tasarmda bu
120

durum engellenemiyorsa sl ilem srasnda termal gerilmeleri ve oklar minimuma indirmek iin kademeli sertletirme uygulanmaldr. 6.3 Hammadde ve malat Hatas Takm mrnde ve kalitesinde bir nemli husus da uygun zellikleri olan malzeme seimidir. Yeterli zellikteki hammaddeden imal edilmeyen takmlar eitli sebepler yznden krlmaya, atlamaya ve mukavemet dne maruz kalrlar. Dikkat edilmesi gereken nemli bir husus zellikle kaliteli elik kullanmnda arj raporlu, sertifikal elik tercih edilmesidir. Dier nemli bir malzeme problemi ileme pay ile ilgilidir. Haddeleme ve tavlama gibi ilemler sonucunda yzeyde oluan tufal, dekarbrizasyon ve ince atlaklar gibi yzey hatalarnn ortadan kaldrlmas iin takm imalatnda yeterli ilem paylar verilmelidir. Genel olarak sl ilem sonras takmlara son olarak talama ilemi uygulanmaktadr. Uygun koullar altnda yaplmayan talama ilemleri de eitli hatalara neden olmaktadr. Talama esnasnda yzeyde oluan yksek slar temperleme tesiri gstererek takmda sertlik dne sebep olurken zellikle en d kenar blgesinde talama ssndan dolay yeniden sertleme oluabilir. Bu durum takmn kesme kenarnda dklmelere neden olarak zamanndan nce krelmesine sebebiyet verir. KAYNAKLAR [1] Rollason, E.C., 'Metalurgy for Engineers', English Language Book Society, Fourth Edition [2] Metals Handbook, volume 1 [3] Metals Handbook, volume 3 [4] Thomas, J.Drozda, Charles Wick, 'Tool and Manufacturing Engineers Handbook', vol.1, Fourth edition, Society of manufacturing Engineers. [5] M7 High Speed Steels, Climax Molybdenum Company A Division of American Metal Climax, Inc. [6] Takm elikleri, Asil elik Yaynlar 7, 1.bask, ubat 1984. [7] Grleyik, M.Y., 'Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, K.T.. Mh-Mim Fak., Trabzon 1988. [8] TMMOB Metalurji Mhendisleri Odas Metalurji Dergisi, Say:30, Eyll 1983. [9] Gle, ., Malzeme Ders Notlar, .T.. Makina Fakltesi Teknolojik Krss, stanbul
121

[10] London and Scandnavian Metallurgical Company Limited, Pik ve elikte Alam Elemanlar, Makina Mhendisleri Odas. [11] Bargel, H.J. Schulze, G., Malzeme Bilgisi, ev: efik Gle - Ahmet Aran, Cilt 2, 1987 [12] idemolu, M., Metal Alamlarn Isl lemleri, Makina Mhendisleri Odas, Yayn No: 73, 1972. [13] TMMOB Metalurji Mhendisleri Odas Metalurji Dergisi, Say 33, Temmuz 1984. [14] Topba, M. Ali., Isl lemler, Yldz Teknik niversitesi, stanbul, 1993. [15] Tekin, E., Mhendisler in elik Seimi, TMMOB Makine Mhendisleri Odas, 2. Bask, Ankara, 1992

122