Kamal Abdulla

Bak - 2006

Redaktor li Mirzall n szn mllifi Aydn Talbzad

Kamal Abdulla. Sehrbazlar drsi (roman). Bak: Mtrcim, 2006. 224 sh.

Atas Clladba Mmmdqulunun ruhunu axtaran Karvanban tale Sehrbazlar drsin gtirir. A drviin mridi Syyah sehrbaz ruhu arma boynuna gtrr. Ruhla Karvanbann sirli gr faciyl bitrkn

4702060000 05 06 026

K.Abdulla, 2006

LIMLARIN VRTUAL SZ HCABI (rxi-flk lksinin roman) Ddm, grn sanr bni adm, Yz bin dolu xirqsi var, gh bundan baxr, gh ondan. Seyid Nizamolu Bu roman xirq-xirqdir. Xirqlrs sanki tl prdlrdir atlb personajlarn stn. nki bu personajlar yalnz shrann ilm koordnatlarnda mvcuddurlar. Bli, bli, onlar yaamrlar, mhz mvcuddurlar, ilmlarda mvcuddurlar. V bu mvcudiyytin z missiyas var: balanca dnmk Ay, dndn ha Bs flyin rxi nmn? Kamal Abdulla Sehrbazlar drsi adl tz bir roman yazb. Qutlu olsun! O gn mn d verdi ki, oxuyum. Mn d oxudum. z d birc gn. Amma ki, onun n yazdn mn bilmirm. He bil d bilmnm. V buna chd d gstrmirm. zmns n oxuduumu, gman edirm ki, bilirm. Hr halda bu, mn bel glir. Odur ki, indi fikirlirm, syldiklrim v sylycklrim Kamaln yazd romana aiddir, yoxsa mnim oxuduuma? El is onda bu srin mllifi kim oldu: mn, yoxsa Kamal? Ndir mqsudim ki, byl dnrm? Mgr oxucu bir yaradc deyilmi? Hr bir sri dirildn v yaadan oxucudur. Msl bu ki, Kamaln roman da plastilin yumaqlnda: tfkkrn enerjisil ona

hans mzmun v qayni tlqin elsn, hmnc gtrck. Bir d ki, Sehrbazlar drsi yalnz z thkiysin gr romandr, iis teyxa spiritik seans. Ona gr d romann personajlarnn bir z mediumdur, o biri z is stalker. V bu ruh hli uzunuzun bir shradan keib gedir, sonsuzluqdan glib sonsuzlua gedir, gndzlri, geclri, gyn in tutub gedir, gedir, gedir, ilmlar ir virtuallar, Sehrbazlar drsind mistiklir, girir tkcnlik vaxtna, qeyb kilir, sonra yenidn qaydb Qotazl dvnin yk olur. Kamal da bu roman tkcnlik vaxtna vard mqamlarda yazb. Ol sbbdn bu vaxtn kosmosunda lb yaamasan, roman oxuya bilmzsn: nki mcz var, sehr var. Tkcnlik vaxt ifadsi Kamal Abdullann yeni bir filoloji desant. V tkc filoloji yox. Mn buna azri trkcsinin anlaylar qatna xarlm flsfi-kulturoloji desant deyrdim. Hrnd bu vaxtn kulturoloji crsi sufilrin vird nticsind ddklri mediativ haltdn, baylmalardan glir. Romanda tkcnlik vaxt yalnz Sehrbazlar drsinin sakinlrin mxsusdur. Bu sakinlrin hams drvi xisltli, yoq xisltli sehrbazlardr ki, gerklik v virtuallq srhdini asancana ab bir almdn o birisin pnah apararlar. Tkcnlik vaxtnda klirsn xlvt, bir sn olursan, bir d yynsiz ruhun v ayr he n. Dnya hr yerdn sovrulub ylr iin v sn zaman v mkandan xrsan. Sma, merac insann cismindn tr yox, ruhundan trdr.

Sehrbazlar drsind personajlar z adlarn paltar vzin geyinirlr. Ad geyinmk he db deyil. Kamal Abdullann haqq aiqlri n bu, cb deyil. Sufilr daim eqd bulunarlar ki, diri qalsnlar. Odur ki, romann qhrman n Karvanbadr, n onun atas cllad Mmmdquludur, n d Xac brahim aa. sla. Cllad Mmmdqulu nslinin son nmayndsini ahn qzbindn xilas edib z il brabr Sehrbazlar drsin gtrn A drviin yirdi Hac Mir Hsn aa Syyahdr romann qhrman: iindki enerjinin gcn ruhlarla nsiyyt qurub ruhlar dandrar. Dorudanm qhrmandr bu adam, yainki naksin biridir? Haradan bildim naks olduunu? Romanda A drviin fiquru mdniyyt tarixi mstvisind Ruhullahn, yni sa Msihin dini-kulturoloji obraz il baxr. Hac Mir Hsn aa Syyahsa A drviin hvvarilrindn biri udaya bnzyir. Romanda bu Syyah sehrbazn yirdlik gnah da hvvari udann gnah il identikdir: hr ikisi ustadnn lmn vasitilik elyib. Hrnd A drviin konseptual portreti ara-sra byk Nsiminin dnc cizgilrini d gzglmy qabil Hac Mir Hsn aa Syyah: grsn, bu zatn lnn dirilmsin inanan mlum personaja bir qohumluu-filan atrm? Olanda n olmu olasd ki? Kamal Abdullann qhrman llr sltntindn ruhlar medium kimi arb dindirmir bym? gr biz ruhlar alminin hqiqtlrini qbul ediriks v gr

ruhlarn virtuallna bh il yanamrqsa, o zaman llrin ruh klind dirilib qaytmas n problemdir ki? El is onda biz niy kefli skndrin atasn qnamq? eb cllad Mmmdqulu: Azrbaycan dbiyyatnn obrazlar srasnda dmir adam; Prnisgilin hytin baxan balaca PNCRNN nnd is qm karvan. Deyir, n niangaha glir? N. V. Qoqolun ineli, Mirz Clilin e blar nsr yuvas kimi. Mt parametrlrind QM PNCRSNN post-postmodernist yozumu. Grkdir ki, cllad Mmmdqulunun ruhunu armaqdan tr gyn rngi Syyah sehrbaz istyn kimi ola. Bu n tvr rngdir ki, onu he ks bilmir? Amma bu rng hmnc brahimxlil kimyagrin nuxulular qarsnda qoyduu vldzna rti salr adamn yadna. Yni qaplar taybatay aq. Qrxca otaq. dbi obrazlarn ipli kuklalar is bu qrxca otan tavanlarndan asl: hansn istsn, gtr oynat. Oynamaqsa olmur: ndn ki, onlarn hams zavall, hams yazq. Kamal Abdullann roman st-st lay-lay inlnib: hr lay bir mxfi mnann mstvisi; oxuma bacarsan, hmin mna ilmdan xb sninki olacaq. Mn bu roman oxuduqca grrdm ki, Azrbaycan v dnya dbiyyatnn llri v dirilri Kamaln ilmilm yazd szlr arasndan bir-bir boylanb cnabi-bndniz gz vururlar. Mn bu diblri, bu yazarlar bir-bir tanyram, xsn v qiyabi. Sehrbazlar drsi klassik rq nal silsillri slubunda yazlb: burada hekayt hekayt calanr,

bk kimi bir-birinin iin geydirilir, thkiynin mumi ritmi v ahngis pozulmur, dyimir. Sonucda is btn bu hekaytlr glib karma deyiln bir anlayn mnasna dirnir. nki rxi-flk lksinin nbri qapal. Bir d ax neylysn, TALE Z GEDN APARIR, TRSLK EDN SRKLYR. str bel de, istr el, frqi yoxdur: hr yolun axr dayanaca lmdr. Ondan o yanas is bizim dncmizd min bir oyunlar quran ruhlarn sltntidir. El bu szlr fikrindn glib kemidi ki, sldrmdan zaa iyirmi nfr can-qlb dostu ll tutmu halda tullanb zlrini boluun qaranlq qlbin atdlar. yirmi yelkn ald qaranln iind. vvlc zaa da kimi dmdilr, yox, vvlc havada nizaml durnalar kimi dvrlm uumaa baladlar. Bir xeyli belc l-l verib uuandan sonra birdn ikar grn ahinlr kimi srtl yb drnin tkin z aldlar. He birindn, iyirmi nfrin he birindn yer dydiklri zaman bir cnqrt, bir ss eidilmdi. Yer dyrkn yox, hl havadaca lb qurtarmdlar. A drviin iyirmi yirdi ustadlarnn intiqamn belcn aldlar. slind iyirmi drd olmalydlar yirmi drdncs Hac Mir Hsn aa Syyah idi. Nuhullah hvvarilrinin say is uda il birg on iki olub, yni btv silsilnin yars qdr. Kamal Abdulla silsilni z romannda qapadb tamamlamaa alr. Rqmlrin mistik qdrtin bir iar, eyhamdrm bu? Grnr. Niysini d mmkn ki, anlayram. Kamal ruhsal bilginin kamillik

mndricsin varb orada rimk, batmaq, fna olmaq istyir. nki iin hakim pak drvianlikdn yaxa qurtara bilmir. Dnyann irkab is tknmir ki, tknmir. Bir d rxi-flk qoyarm he silsil tamamlana? Ona gr d iyirmi drd yirddn biri satqndr. V bu satqn yeni bir silsil yaratmaa iddal. bu ki, ktlvi intihardan sonra qutlu bilginin yegan varisi yalnz o. Sehrbazlar drsi roman shra ilmlarnn mozaikas. Tekstin z d, diskursu da ilmvari. V bu ilmlar arasndan gstrir hrdm nqabi-qeybdn rxsar sz: gerkliyin and i bilmzsn, virtualln da aydn grmk olmur. Bir nigarinbrinxtdir Kamaln roman. Bu romann dnc ilmlarnn znd virtual sz hicab, energetik nbrind is mmma sevgisi, mcz vahimsi v bir d dbi-kulturoloji oyunlarn sitat mndricsin qar mllifin post-postmodernist rixndi. Romann dili sufilrin virdi kimidir: tlqinlr sni ritm salr v sehr doru aparr. Bu sehrin sonunda is, pozitivindn, neqativindn asl olmayaraq, ilmlar iind ruhun mczsi dayanb. rxi-flk lksind ilmdan savay ayr n mvcud ki? Bunun aldan il yaamrq bym? Aydn Talbzad

z qala bir balaca dartnb lini atsayd, toxunacaqd. Karvanba bann dz stnd dn-dn, duz-duz olmu bu ltaq v yorun ulduzlar yen d heyran-heyran seyr elmyind idi. Bir xeylaqdan sonra baxn dndrib bu df drd trafda qatr, dvsi, at hr bir yerd zn geclik yer elyn karvana nzrini sald. Karvan lhliy-lhliy gecnin sssizliyin batrd. Hrdn drd bir trfd quru torpaa kb bir-birin qslm dvlrdn kvyn, atlardan kinyn olurdu, hardansa bir az da uzaqdan ya kpk, ya qurd ssi idi qribqrib glib drtrd zn adamn qulaqlarna. Baqa bir ey yoxuydu bu mum sakitliyi pozayd. Orda-burda ocaq atmdlar, yorunluqdan zlm gn kimi atratr yanb kzrmyind idi, dvlr yer kb bir-birin qslb stn mamr basm da kimi 9

hrktsiz qalmd, atlar, qatrlar da ki Qrz geclik el buradaca dincln karvan, z d byk bir karvan heyvan il, nkri il, sarvan, qulu il *** Karvan uzun v zntl bir yol idi glirdi, mmlktin srhdlrin daha az qalmd, he ndn d olmasa sazaqdan brkimi torpan yava-yava dyin o tan v doma rngindn Karvanba bunu duyurdu. Mmlkt torpana ki yetickdilr inallah, daha qaaq-quldur qorxusu da qalmayacaqd. ndi az da olsa ld tnha csd kimi ryn bu qorxu hl var idi. Gzucu drgnin o biri ucundan bu ucuna trf byrbyr gln uzun qaraltlar mmnun-mmnun diqqtl szd gztilr idi. Hr n yax bld idi, etibar var idi, buna sz yoxdu, hl mmlktd min bir snaqdan keirib sonra onlar z karvanna qatmaa razlq vermidi. Gztilr yaxnlab onu tandlartanmadlar biruz vermyib rsmi qaydaya itat edrk balar ondan gecnin adn sorudu. ryind bilmsm, n edrsn? dnds d dili il Qpqrmz fq cavabn verdi. Gztilr tb kedilr, qaranlqda ridilr. Hr gecnin z ad olurdu, bu adlar hr sabah tezdn Karvanbann vvlinci sadiq adam Xac brahim aa zndn uydururdu, karvan hlin 10

yayrd, ancaq karvan hli bu ad bilirdi, knar bnd gecnin adn bilmzdi v bu qayda il karvan uzun v qorxulu yolda z zn qorumaqla mul idi. Knar qaaq-quldurdan orudan-apqndan qorunmaq olduqca vacib idi. Zarafat deyildi, karvan zinyt yalar il st-ba dolu sevgili bir qadn idi, z d n sas o idi ki, bu qadn biriminci olaraq qibleyi-almin znn aya altna srilckdi, ondan sonra bazarnk bazara, sifariininki sifariiy Artq neminci df idi bu cr karvana karvanbalq edirdi. Yol yolusu olmaq n vaxtsa elcn yngl bir yaz kimi ahstc taleyin yazlmd. Evdkilr arvad, birc olu nkrqaravalar onu gzly-gzly byyrdlr, yalanrdlar, qocalrdlar, o is dyimirdi. El bil n is qrib bir qvv idi, cryan idi, n idi yeddi qatna hakim ksilib onu yad bir grginlikd saxlayrd. O he cr qocala bilmirdi, heydn d bilmirdi. Mqsdi-alisi var idi, sirrimqddsi var idi, blk n vvl buna gr bel idi, ya yox, bel deyildi onu da dz-mlli bilmmirdi. Daha beynini bundan artq yormaq istmdi, Karvanba onun n salnm adrn irisin kedi. Hardansa, eynn bu qaranlq yoxluun iindn idi el bil, peyda olub Xac brahim aa zn onun dalnca adra sald. Bir qrmzsaqqal adam idi bu Xac. Qrmzllq saqqalnda el bil tz-tz tk-tk seilmy balamd. Ay olar 11

yqin zn su dymyli Karvanbann beynindn kedi birc tezlik il yetiydik mnzil bana, evimiz, baa-bamza daxil olaydq, tay bu binvalar ldn-heydn ddlr qmli-qmli dnd, bir kncdki am lin alb axmaqla yandrd, mcmiy amn ucunu brkitdi. adrn iin qorxaq-qorxaq yarmq iq gldi, klglr dd. Karvanba sual dolu kdrli hrsini ndrdi Xac brahim aann zn, yni ndi, n istirsn? sorumaq istdi. Xac brahim aann ryi atland: Qurbann olum, gldim ryim rahat deyildi, daha az qald, bu qardak gdiyi kedikmi, o znd dr alr. Bilirm, yolu mn tandrsan?! Yox, qurbann olum, yox, bilirm snin d ryin darxr. Tezlikl qurtarar bu i, inallah Dedim grm mn sn lazmamm?! Blk ayaqlarn ovxalaym?.. Yax yax Yox, ay brahim aa, bir get sn d bir hvr dincl. Bu gn ox yorulduq. Karvanbann gzlri qyld. Nec bilirsn sn, ola bilr ki bunlar o drd olmasnlar? Yox, drdin alm, ola bilmz. Hmi, hr bir vaxt ordadlar, amma bizimkini bilmnm. midim bykd, amma N bilmk olar?.. Dr uzunu dayanb dururlar. Onlarn da ii-pesi budu, glib aparanlar olmasa, i taprmasalar

12

 Az qald Allah elyydi, biz grkn xs aralarnda olayd. Olar, olar Sn arxayn ol, he fikir elm. midimiz o tk olan allahad, prvrdigari-alm. Amin. Yax get, get. Mn d bir yata bilim, gr bilsm. Xac brahim aa dal-dal kilib isti adrdan xd soyuq l. l-bayr im-im ildayrd. Gydki hr ulduzun i glib bu yer zn ayrca atrd ndi, hr trf gndzk kimi iqlyd. Nazik, ryiden kdr dolu bir czltl ss d bu iltnn dz iindn xrd. Xac brahim aa bir o trf boyland, bir d bu trf nzr yetirdi, gedib adra yaxn bir yerd, sa ld yer km Qotazl dvnin hrdn diksinn bir byrn qslb sarvan Nzrli yatm idi, bu biri diksinn byrnd d Xac brahim aa zn yer eldi, kilim kimi bir eydi nydis dvnin stndn gtrb yer sald, ayaqlaryla tpiklyib quru yerini yumaltd, uzand stndn. Bir o trf, bir bu biri trf qurcuxdu, bir az da yerini yumaltd, amma n illah eldi gzlrin zalm yuxu getmdi ki, getmdi. Elcn gydki ltaq, yorun ulduzlar seyr ed-ed bir para dnclr qrq olub qald. *** O drdn ki, Xac brahim aa bir az vvl Karvanbaya sz ad v dedi ki daha az qalb ora atmaa, dr bu gdiyi aandan sonra 13

Grkmz Tpnin yal tyindn balayb gedck, o drnin ad Sehrbazlar drsi idi. Dorudan da bu dr lan gdiyinin qurtaracanda Grkmz Tp deyiln tpnin tyindn birbaa z ky alrd. Dry bel bir ad qoymudular ona gr ki, drd traf bilib grb inanmd ki, blk d krreyi-rzin ta Mqribdn Mriq qdr hr bucandan adl-sanl sehrbazlar glib buran zlrin yaamaq n mskn semidilr. N n buran semidilr biln bunu bir adam yox idi, onlar zlri is bu bard bir klm dinib-danmrdlar. Dr boyu el sehrbazd grrdn iki-bir, tk-tk, topalab orabura gzir, ya lqol ata-ata bir-birin nis deyr, ya da elcn susub durardlar. Drnin stndn mmlkt gedn bu yol sehrbazlar n sas hyat mnbyi idi, bu yolla gednlrin nzirniyazna, pay-pekin midli idilr, dolanmaq n yetrli idi, bzn d bu sehrbazlardan hansnsa yolla gednlrdn bir kimsn gtrb z il aparard, cadu-sehirindn istifad edr, hanssa mqsd atmasndan tri onun mczkar kmyin iman gtirrdi. Sonra sehrbaz mczkar iini grb tamamladqdan sonra yen d z qald yerin, Sehrbazlar drsin qaydard, yars yer batm, torpaq st r-xntsn ancaq bunun znn tand bir yarlpaq qayann dibin yetidikdn ancaq sonra asud nfs alard. Bu bir qayda idi: birisinin gtirdiyi qazancdan hamya pay drdi. Geri dnn sehrbaz 14

qazandn o biri sehrbazlarla blms idi, olmazd, yem-imlri bunlarn bir idi, drdsrlri bir idi, gzib-dolamalar, bir-biri il danb-demlri, susub-durmalar bir idi. Blk ancaq gn rzind hr bir sehrbaz bir, ya iki saatla xlvt kilib qayalqlarn ya da addabudda amma byk bir aac boyda bitn kolkoslarn arxasnda yalnz z-z il tkc qalard. Bu vaxtn adna tkcnlik vaxt deyilrdi. Bu vaxt onlar n mqdds vaxt idi, he bir baqa sehrbaz bu vaxtn iin girmy crt etmzdi, yasaq idi ndi, qadaa idi bu vaxt. Bu vaxt rzind sehrbaz n edrdi, n etmzdi ancaq z bilrdi. z-z il danard, amma bu dili bir kims bilmzdi, z-zn suallar verrdi, z d bu suallar cavablard. Yen d hans dild biln olmazd. Amma bir df sehrbazlardan biri onu z il mmlktin hrin aparb cadu sifari verdirrk qonusuna zlm etdirib min bir blaya dar etmi bir mmin tacir bndy rk qzdrb bu xlvti, tkcnlik vaxtnn sirrini amd. Hr bir sehrbaz z sehrini soyunurmu bu vaxtn iind. Sonra da uaq kimi gcsz, heysiz qalrm. Kim is, ny is taprrm sehrini. Bu tkcnlik vaxtnn iindn xandan sonra orada n olurdusa onun beynind unudulurdu. Bu mmin tacir bnd sirri ona aan sehrbazn grdy iinin mqabilind ona verdiyi qzl-gm sonradan tamahslanr, heyfsilnir, qrara glir ki, sehrbaz gdsn, o vd ki tkcnlik vaxt gldi, tkcnlik 15

vaxtna girsin onun dalnca pullar alb qaytarsn. Xlvt salb balayr sehrbaz gdmy. Zaman atanda v sehrbaz llri il gzlrini qapayb tkcnlik vaxtna girnd z hmiki qayalnn arxasnda dmblndz dayanb durmudu v he bir ey bunun vecin deyildi. Bu heynd haman tacir peyda olur. Bir sz demdn balayr bunun st-ban axtarb-yoxlamaa, ciblrini elmy. Sehrbaz taqtsiz, ona mane olmur. Qrz bu kii verdiyi pullar tapr, bir gy skiy bklm qzllar z grr, skini tanyr, qzllarn say da dz glir, bunlar tez-tlsik ora-burasna drtb el ayan gtrb tkcnlik dairsinin iindn xanda grk elmyydi, bu tacir dnb geriy, sehrbazn zn baxr. Gzlri yumulu sehrbaz ona dodann ucunda incik bir tbssm ancaq bu szlri deyir: Get, amma mn bunu sn halal elmirm Kii bu szlr mhl qoymur, zyuxar yen tlsik qalxb xb drdn dzlir hrin doru gedn yola dr v balayr bu yolu tyy-tyy getmy. Yol haman yol, hr d ki, z yerind. nanlas deyil, indiyn qdr o naar kii o nadrst yolu gedir, gedir, amma ne ildi bu yol onu bir yana gtirib xarmr. El hey Grkmz Tpnin trafnda ora-bura frlanb dzlib yen hardansa blk d lanl gdikdn syrlb glib xr Sehrbazlar drsinin azna. Dalna dn d olmudu, amma yen d bilinmirdi ki bu tan yolda bu adam nec olur ax 16

azr, nec olur gedir, gedir, birdn onu izlynin gzndn itir, nec olur ki, sonra glib bu izlyn arxadan atr?! N ba verir, n ba vermir?! Mmma ki mmma. Bu vaqeni tamam baqa cr dzb-qoanlar da var idi. hvalatdan hali olanlar bel bir ey danrdlar ki, haman mmin tacir aa ki vard, yaad hrd nec ki z ksbkarl il mul idi, indi d el o crd. Haman mmin tacir aa he zaman buralara glib bu Grkmz Tpnin altndan sehrbaz-zad da he hara aparmaybdr, onun nancib qonum-qonular da hams sappasalam v gmrahdrlar, hr biri d z evind-eiyind. Sirri-xudam? Sirri-xuda! *** Karvanba il Xac brahim aan Sehrbazlar drsin hycan- tlala tlsdirn mqsdlri slind oradan zlri il sehrbaz seib aparmaq niyytlri idi. Bu sehrbaz adi sehrbaz olmamalyd. Onun cadudan, sehirdn ox lbtt ki xsusi istedadnn olmas vacib idi. Karvanbann illrdi sinsind gzdirdiyi o qdim sirrini, niyytini, nhayt ki, hyata keirmk qismt olacaqd inallah. Xac brahim aann d n byk arzusu bu idi, hyatndan ox istdiyi, rk balad Karvanbadan da artq drcd z istirdi bu niyytinin hyata kemsini. Baxb-baxb hr gn batinind mqqtdn atlayan cismini, 17

vcudunu, varln grrd Karvanbann, z ondan daha betr zlm kirdi v tar-mar qlbind bu zab-ziyytin tez bir vaxtda bitcyini Allahndan sidq-rkl tvqqe edirdi. Karvanbann sirli niyyti bundan ibart idi. llr bundan qabaq dli olub llr dm, sonra da lb getmi, izi-tozu, qbri-mzar da qalmam, zn bel dz-mlli grmdiyi atas cllad Mmmdqulunun ruhunu artdrmaq, onunla nsiyyt qurmaq, atasndan bzi para eylri yrnib bilmk. Sehrbaz da biar Karvanbaya bu niyytini hyata keirmk n grk idi. Xac brahim aa inamla zmant vermidi ki ruharan sehrbaz o drdn mtlq tapb gtirck. lbtt gtirmlidi. gr bel olmazsa, o zaman aas Karvanbann gn yen d gy skiy bklb qaldqca qalacaq, betr zlm olacaq ona. Bunlar dn-dn Xac brahim aa ora-bura vurnuxa-vurnuxa n zaman yuxuya getdi, he z d bilmdi

18

l prdnin arxasnda idi hr ey, el oradaca ba verirdi gr ba verirdis. ahn sadiq nkri eb clladba Mmmdqulu hyat boyu n csartli addmlarn nec ki dnmyib, lbbimyib Allaha pnah deyrk atmd, vvlvvl indi d el bildi ki, bu sfrki qrar da o birilr kimi el-bel asan yolla baa glck. Dncsin gr mrnn axrna hl xeyli vaxt qalmana baxmayaraq qolunda, bilyind, belind gc gcn stn ylb yatan kimiydi v bu crn bir gc qalann, bdninin hr bir hceyrsinin hrkt, hrkt bartsnn sahibi qfltn bel bir gzlnilmz qrar z n xarmdsa, buna hamdan vvl el z d a olub qalmalyd ki, bu ndi, dndn, dandn, yoxsa el balaca bir ua yoldan xaran kimi o andaca yoldan xardlar sni, el yatdn, durdun birdn-bir n mn, n sn hmi gicin lini dizin srtdun, bsdir dedin, yoruldum daha dedin, bir az da sninl yaamaq, mrmn sonlarn bu gzl, bu iql, bu dalarn bandak, 19

bu gynn zn tnha bulud paras tutmu, bu aya yaxn hrd, bu yri knin ortasnda yriyr dadan tikilmi bu balaca evd keirmkdn savay sn dem bir baqa ey istmirmi. Bel bir qrara glmyin glmidi, amma n sirdis bu df ryinin tellrini qrib bir sksk idi, n idi dartb tarma kmidi, narahat ryinin iind ns balamd gizildmy, z d nydis bu gizilti tz-tz peyda olmudu ryinin iind, balayan zaman da ki, beyni qupquru quruyurdu, sanki ala-bula dumanlarn iin girib gizlnirdi, keyiyirdi el bil hr eyi, hr zad unudurdu v n vchl alrd, n illah elyirdi znd qvv tapa bilmirdi nyis, kimis bu zaman xatrlasn ki blk ox zif bir kild ancaq bunu dn bilirdi: blk xatrlasayd kimis, nyis bu yavadandan gizln-gizln arya evriln gizilti d, el qara buludlarn qucanda uurmu kimi yralanmas da, bann lap iinin belcn keylmsi d fvrn keib gedckdi, yox olacaqd. He nyi n illah elyirdi, mlli-bal xatrlaya bilmirdi. Bu mdhi ardan can qurtarmaq dadl bir xyal kimiydi onunn. Gl Allahn iin bax, indinin indisind lazm idimi ona bu uca gylrdn cza kimi baqa he bir ad tapammrd buna, lbtt ki cza, ancaq cza, daha mkafat ki olmayacaqd bu zab, bli, bu uca gylrdn cza kimi onun bxtin glib qu z doma budana qonan tk qonmu bu sevgi, bu eq, bu mnasz, vvllr he bir zaman inanmad 20

v qlin yaxn buraxmad, nki he bir zaman zlmmidi, ox eitmidis d zlmdiyindn inanmad bu eq, bu sevda, yni bu dorudan da bel irin olurmu, xudaya?! Blk mni bu qz qorxduundand bel sevir, nki mndn qorxanlarn indiyndk cmlsi tmnnasz eq-mhbbt and iiblr mn bolbol, irin-irin vdlr veriblr, amma hr hans biriyl yoran-dy girdinmi, gzlrinin dibindki rpmni, qorxuydu bu, iyrntiydi, nydi, el bil ki yoran kimi stndn atmaq istmidi hr biri il bu qorxunu anlamaa alaala yox, bel deyil, bu mhbbtdis, bu mn he grk deyil, birc tez olayd bitydi bu i rdd olub gedydi bamdan bu namhrm olunun qz namhrm deyib dnmd, dndkc d grdy i bitmk bilmmidi ki bilmmidi, tng glib tprb yarmq da qoymudu iini, altnda ehtirasdanm, qorxudanm tir-tir titryn qzn stndn qfltn qalxb z-zn deyin-deyin z-zn sy-sy geyinmy balamd. Bu hqiqtn bel idi, nki ondan qorxanlardan zindeyi-zhlsi gedirdi cllad Mmmdqulunun. ndi is hr ey el bil ki bir baqa cr idi. Bu df he bir qorxu-filan yox idi bu cavan glinin znd, baxn-zad da qarb elmirdi, hayaszhayasz dz onun gzlrin zillyirdi z yal gzlrini, uzun kirpiklrini d qrpmadan dik-dik baxrd bu yal, balaca, bir az da xam baxan gzlrinin dz iindn ona. Aralarnda he bir 21

zrr qdr yadlq deyiln ey qalmamd v he bir zrr bh d yox idi ki bu ikisi bir-birin tkcn titrn bdnlri il deyil, titrn ruhlar il hmi bir-birin qslb qalmdlar. Hr ikisi anlamd ki, bu ba vern nydis onlar n, bura qdr n olmudusa hams cfng-cfng ilr, bihud shbtlrdir. Bundan sonraya, hr n vardsa, olacaqdsa bundan sonraya mxsus idi. V z mum qrarn da cllad Mmmdqulu bel geclrin birind vermidi. Bu boyda lkrin z il n vacib, n ziz bir ya, za kimi mmlktdn mmlkt, hrdn hr bslybsly, zizly-zizly apard on clladdan biri, blk d birimincisi eb clladba Mmmdqulu, ucaboylu, cssli-aqqall, mrnn llisin yava-yava yaxnlaan, kefinin kk vaxtnda z z n fqir allah bndsiym, kimm ki mn deyn clladba Mmmdqulu he z d drindn drin lbbimdn, qli il dnmdn knlnn frman il birdn-bir qrarn vermidi. *** Qrar is bu idi. O daha bu lkrl, ona hmi inayt etmi bu padahla, haqq-sayn blk d he zaman qaytara bilmycyi vzir Mdli il burada, bu dalar bandak v buna gr d gylr, ulduzlara, aya v bir d o bir olan Allaha bir az da yaxn olan bu hrd onlarla bdiyyn 22

vidalamal idi. Gedib ayana yxlacaqd, lazm gls alayb-ssqayacaqd, qara yalar kimi gz yan tkckdi, nkrinm lncn zaryacaqd mat-mttl qalm vzir Mdliy. Tki dil trptsin padahmza, mnim acizan tvqqemi elsin, fv dilsin mn yolunu azma. O birc olum siz mant deyckdi mn ki atalq etdin, ona da o cr el. Mn burda qalas oldum, geri dnmy taqtim yoxdu, xidmtim burda son verirm, ke gnahmdan qibleyi-alm, ke mnim gnahmdan, snin ki szndn, snin ki mrindn mn xram, mn ki, sninl gldim, amma sninl bahm geri dnmrm, mn namrdi ya aqqala, ya da mn izin ver, izin ver ki bu mlun hrd yurd salm, qalm. Mn daha yoruldum, ya rbbim. Bu thr yorulmaq olmaz ki, mn yoruldum. Bu szlrl yalvaracaqd vzir Mdliy v yercn itatsiz ban yib dal-dal kilib otaqdan xb yen geriy bu sakit, dar, dmsi ay dandan dnmi, yri-yr yolu harasa yuxarlara o trfdki Ala dadan ba alb gedn v haralarda qurtarma da blli olmayan bu tan ky qaydacaqd. Mmmdqulu daha z kemkeli xidmtini bitmi sayrd. Sidq-rkl, btn varl il sevdiyi padahna xidmti bu nqtd sona atm idi. O saydn sbirsiz sayb artq qurtarmd, gzgrnmz flk is z saydn tzc balayrd saymaa

23

arvan hayla-kyl yola dmy artq hazr idi. Ham yb hr z yerind hrkt mrini gzlyirdi. Birc Karvanbann adr tzc aaran dan inda yava-yava qaralmandayd. Xac brahim aa bir daha mllic yklnmi dvlr, qatrlara, karvan boyu z yerini tutmu sbirli atllara, adrn yanndak byk ocan kln elyib sndrn v onu gzlyn nfr nkr tri nzr sald, adrn aznda h, hlyib boazn artlad, ehmalca ban yib iri kedi: Qurbann olum, sabahn xeyirli olsun, biz hazr. Karvanba artq sfr geyimind idi, bardan qurub hl d isti yatanda fikr gedib oturmudu, Xac brahim aann bu szlrini gzlyirmi kimi drhal ayaa qalxd tyini rpb ziklrini sliqy sald: 24

 ox gzl, ox pakiz. Yolu yolda grk, snin d sabahn xeyirli olsun, adr de sksnlr. adrdan Karvanba irlid, Xac brahim aa onun dalnca xdlar. Xac brahim aa iart eldi, nkrlr ki, oca sndrb qurtarmdlar, cld adrn iin keib yoran-dyi, qab-qaca toparlayb qaldrb aparb yaxndak qatrlara yklmy baladlar. Bu biri trfd Karvanbann bdy atn kdilr, bir srayda tullanb mindi, Xac brahim aa da atland. aparaq Karvann ba trfindn bir krn atl gldi, aa, mrin ndi? deyib atndan enmdn krn atl sorudu. Bu onun vvlinci kmkisi sarvan Qarasuvarl idi. Getdik, Qara. Karvanba onun ba stndn o trfd qaralan yola baxa-baxa qtiyytl dillndi. Hans yola dk? Sarvan Qarasuvarl bir daha sorudu. Grkmz Tpnin altndan gedn yola sal karvan Sehrbazlar drsindn? Bli, ordan. Sarvan Qarasuvarlnn znd bir zl trpndimi trpnmdi, ancaq gzlrinin lap dibindn nydis bir soyuqluq zn yol tapb z xd, tezc d havaya qarb riyib getdi. ryind dnd: Allah xeyrindn saxlasn. Amma daha bir klm danmad, atnn ban 25

ndrib gldiyi yer karvann bana trf apd. Karvann ba dvlrindn qabaa kedi. lini qaldrb iart verdi. eypuru sevinck eypurun ald. Ss-ky artd. Karvan yerindn ar-ar dbrib yava-yava hrkt gldi, zn traf aaclqdan, mnlikdn birthr toparlayb aralayb yola sald. Drg bir azdan bombalanbo qald, ancaq ocaqlar son nfslrini dr-dr kzrmklrindn he cr qala bilmirdilr. *** Mmlktin ba hrin, daha bir ey qalmamd, dz bir gn v bir gecdn sonra atasydlar. Mczli Grkmz tpnin altndan dvrlm gedn yol bu trflrdn gedn yegan yol deyildi artq yeni baqa bir yol salmd glibgednlr amma bu khn yol Sehrbazlar drsinin stndn kediyindn ordan kenlr ancaq o zaman ordan kerdilr ki, mqsdlri zlri il sehrbaz alb aparmaq olard. Baqa zaman o yolnan getmyi bir adam, bir yolu xolamazd onda ki, karvan ola Bir xof idi girmidi canlarna adamlarn, yoxsa baqa bir ey yox idi. Qotazl dv ki karvann lap banda uzun boynunu stl bir az da uca tutub ayaqlarn ataata sarvan Qarasuvarlnn at il yana gedirdi, bir addm daha atd, qabaa kedi, saa dnd, el 26

dnmyil d birdn-bir daha gz grnmdi, yox oldu. Sarvan Qarasuvarl da bununla brabr yox oldu. Xac brahim aa ki, Qotazl dvni bilrkdn uzaqdan gzdn qoymurdu, tez atn Karvanbann atna yaxladrd: Drdin alm, ora bax, yetidik, bax, Qotazl daha grkmdi. Karvanba gzlrin qyb n illah eldi artq Qotazl dvni o da grmmdi, onun ardnca bu uzun karvan da yil-yil, burula-burula dvdv, at-at, qatr-qatr yox olmandayd. Hikmtin kr, xudaya. Tpd sirrimchul bax, z grkmmyin grkmr, amma zndn d o trfd n varsa, onu da grstmir Xac brahim aa bu szlri z-zn syly-syly cann almaqda olan xofu qovalamaa chd eldi. Dvlr, qatrlar, atlar bir-bir Grkmz tpnin bana dnrdlr. Artq karvann quyruu da dnb Tpni qurtard, karvan daha he grkmdi. Bel baxrdn gz he bir Tp-zad grkmrd, amma ondan o trfd n vardsa, dz o tp boyda, n byk, n kiik, o trf d he cr grkmrd. Tpdn aada sol ld haman Sehrbazlar drsi idi ki, nhng bir boluq kimi zaa alrd. Karvanba ryinin guppultusunu gicgahlarnda eitmy balad. Atn hr iki byrn dabanlar il az qala deckdi, at yazq neylsin yyrk apmaq istdi, amma 27

fnxrb trs-trs acizan ban yen yer dikdi, titrk addmlarnn ahngini dyimdi. Arn alm, tlsm, gzmn i, dzmn olsun, atdq daha, bu qdr ki, sn dzdn bir az da dz. Neylsn d bu at bundan brk getmyck. Buralarn sirri bundad. Xac brahim aann bu szlri Karvanbann qlbindki hycann kpyndn bir az ald, n edsiydi, onsuz da sbirli olmaqdan baqa bir arsi qalmdm, qalmamd. *** Grkmz Tpnin sol byrndn Sehrbazlar drsi hmiki kimi birdn rngbrng bir drinlikdn z xd. Bir i vard ki, Sehrbazlar mskni olan o dr ilin hr fslind yal mnlik olard. Bu df d yallq zn gzl bir xli edib atmd lt torpan barna. Drnin azndan z yuxar baxan zaman Grkmz Tpnin n boyda byk bir tp olduu, az qala da olduu bir daha yan olurdu. Bunun arxasnda z boyda bir bucaq badan-baa el bil ki boz dumana brl qalmd. Bu srarngiz bucan traf n ki, almd var idi, o idi, artq he n deyildi. Ortada is boz bir bucaq, tpsi gy dirnmi boz bir prd kimi idi. Grkmz Tp il zyuxar qalxan he olmamd, nki el biriki addmdan sonra qraqdan baxana el glirdi ki, 28

bu adam zyuxar ayan bolua basa-basa havann st il qalxr. Bir df biri qalxmaq istmidi. Ayann altnda torpa hiss elmidis d drd traf el bilmidi ki, bu adamn aya he ny dymir, qraqdan baxanlar yen d baxbbaxb ancaq onu grmdlr ki bir adamd hava il gy qalxr. Bu adam da ham qalxanlar kimi bir, iki, addm atdqdan sonra csarti uub getmi, xoflanb geri dnmd. Ancaq bir nfr olmudu qoca kiilr hrd sz-sz glnd az qala xlvti danardlar ki, ancaq bir allah bndsi drvi Hsnkrm adnda birisi, bax o drvi trsliyin salb axra qdr tpnin dz bana qalxmd. Ham da bunu grb yadnda saxlamd. Yaddan xa da bilmzdi, nki o drvi el bil havann st il yil-qalxa addmaddm gy ucalrd. Tpnin bana atb bir hvr dincini almaq n llrini yana ab torpaa uzandqda is aadan baxanlar onu gyn ortasnda boluqda uzanb qaldn, el bil qu kimi gyd qanad ab umaq n hazr olduunu grmdlr. Ham drin bir heyrtd iini kib gzly-gzly qalmd. Gzlmidilr, gzlmidilr, amma daha baqa qrib he bir ey ba vermmidi. Drvi Hsnkrm qaydb yen d boluqda havann st il bu df zaa zn zaman ona artq yaxnlab-elyn olmamd bir adamn buna csarti atmamd. Sonralar hr iind prian gzn o drvii grnlr onunla 29

shbt, yaxnlq elmy can atmazdlar, onunla ehtiyatl keinrdilr. El drvi Hsnikrm z d o hvalatdan sonra ondan hrkm camaatla ox uyumazd. Tz-tz o da qmli bir sksky dmd z hali-qribansi il hamn zndn knar edirdi v gnlrin bir gn n cr gzlnilmz bir kild glmidi bu hr o cr d yox oldu, xd getdi, bir daha grni olmad onu. Deyirdilr drvi Hsnkrm gzdnknldn bu cr itndn sonra gedib sehrbaz olubmu, Sehrbazlar drsind gzib-dolarm. Grn olmudu. Drdn sehrbaz gtirmy gedn bir mli-saleh adam onu orda grmm. Amma n bilmk olar

30

arvanba il Xac brahim aa atlarn ban kib onsuz da hrkmy hazr heyvanlara llri, nfslri il rk-dirk vermy baladlar. yilib onlarn qulana trf hrdn ahstc ns pldayr, amma tezc d gzlrini qaytarb dikirdilr yola, xsusil sa trf diqqtl baxrdlar, dr trf is el bil bilrkdn nzr yetirmirdilr. Gzlri Grkmz Tpnin byrndn burulan karvann quyruunda qalm idi, artq karvan he z yars boyda da grkmrd, amma bu gzl grnd bel idi, slind karvann ba artq Grkmz Tpnin byrndn alb Dzngaha xmd, bir azdan karvan n Grkmz Tp d, Sehrbazlar drsi d arxada qalacaq idi. Karvanba baxb grms d hiss eldi ki Xac brahim aa daha onunla yana getmir. Tccb etmdi. Xac birdn-bir yox olmudu. 31

Bu bel d olmal idi. Sehrbazlar drsin enn yegan tnha cr onu alb z il aa, drnin dz ortasna rnglrin iin aparmal idi, Xac brahim aa axtard xsi tapb danb sonra onunla bahm Karvanban getdiyi yolla tqib etmli, hr ey onlarn istdiyi kimi alnacaqdsa Dzngahda Gnortac deyiln drd bir trfindn youn emlr axan byk bir Qaraacn altnda onlar gzlmkn nfsini drib dayanan karvan haqlayacaqdlar. oxdan adam yaamayan, amma hzin xrabliklrinin indi d ryi para-para elyn bir yer idi bu yer. Sfal emlri, aaclar, yazda-yayda yall var idi, el birc bu Qaraac ny desn dyrdi, niy adam yox idi, axrnc kiisi, axrnc qadn havaxt xb getmidi, hara getmidi geriy baxmadan hara qeyb olub gzdn itmidi bunu he kim bilmzdi. Amma bu yerlrin suyuna dadda su atmaz idi. Odur ki, hr hli gr buralardan keni olurdusa evin-eiyin imli suyu ancaq Qaraacn altndak bu sfal emlrdn doldurub aparard. Karvanba da su aparmaq adyla karvan saxlayb Xac brahim aan el orada Gnortacda gzlyckdi *** Xac brahim aa sakitc atn dry enn crn yanna verib saxlad. Atdan endi. Onu izlyn nkr Nzrliy atn cilovunu verdi. Nzrli yolun knarnda cra yaxn yerd byk 32

bir kola iki qatrn cilovunu brk-brk dolayb balad, sonra bir klm sz danmadan mindi haman Xac brahim aann atna geri baxmadan karvann hl grkmkd olan quyruuna trf apd. Xac brahim aa qatrlardan birin yklnmi ii azuq dolu xeymni gcl qatrn belindn alb z iynin lldi, sonra ban ndrib son df uzaqlaan karvana sar baxb gznn ucu il Nzrlini d haman yolda arad, sonra kolun yanndan ayan basd zaa gedn cra. Cr zaa burula-burala Sehrbazlar drsinin dz iin gedib xrd, qdm-qdm tlal ryind ya allah klmsi iynindki ykn arlndan beli yilmi haltd bu crla Xac brahim aa zaa enmy balad. Burda n sirr vard, n yoxdu bilmirdi, amma ryinin ssini qulaqlarnda eidirdi. Bir-iki addm atandan sonra gzlrin drnin yall almadm, ald v Xac brahim aa bir-iki dqiq mat-mttl v lbtt ryindki xofla bu gzlliy kirimic baxd, el bil drnin drd bucandan grb qoxusunu iin kdiyi hr bir ey torpan otu, aacn yarpa, kollarn birbirin qarm gnc v qvvtli gvdlri bir szl trafda hrkt edn, amma gzgrnmdn hrkt edn hr trl yal canllq onu bir az da csartli etdi, artq bir az daha rkl qdmqdm aa enmy balad. Endikc ayr-ayr adamlar gzn dymy balad. Bunlarn hams sehrbaz idi. Onlar da artq Xac brahim aan 33

grmdlr. Amma sehrbazlar yeni grdklri bu namlum xs he bir tccb elmirdilr. Yqin mqsdim bunlara yandr Xac brahim aa dnd. Amma el deyildi. Sehrbazlar hl ki he bir ey bilmirdilr, onlardan biri, digrlrindn nisbtn cavan olan o birilrdn ayrlb crla drnin artq lap iin enmi Xac brahim aaya yaxnlad. Bu, ucaboylu, gzlri daln, yana yri apql cavan bir sehrbaz idi: Salamnleykm. Cavan sehrbaz db v mriftl Xac brahim aaya mracit eldi. Xac brahim aa bu gncin hzn dolu daln zn uzun-uzun baxmaa csart etmyib heyran baxn yana evirdi: leykmnsalam. Xeyir ola, hrmtli zat, bu yerlr glmkd mqsudiniz ndir? haman Cavan sehrbaz yen d ox byk mriftl sorudu. Bu df znn mhzun ssi il d Xac brahim aann qlbin girdi. Xac brahim aa iynindn azuq dolu xeymni drb yer qoydu v yanndak kolun dibin itldi. Bu xeymdki n idi, hamya aydn idi, odur ki, bu bard bir klm bel danmadlar. Artq drnin iind orda-burda oturub duran o biri sehrbazlar da maraq edib yava-yava bunlara trf yaxnlamaa balamdlar. Crbcr xslr idilr. Guya adi grkmlri var idi, geyimlri, zlri-gzlri amma bu adiliyin ox-ox drinliyindn gzgrkmz bir hycan xrd. 34

Sehrbazlarn, bir d ki drnin xofu, lbtt Xac brahim aan almd. Dnd ki, aznda artq qurumaqda olan dili aznn iind baqa bir sz tutmazsa, qli bandan ged bilr, odur ki, bir az kkly-kkly ancaq bunu dey bildi: Mhtrm zat, mn bir mhtrm mn bir elmi ruhiyyat bilicisi aramaqdayam, onunla tmasm v ondan tvqqem olacaqdr. Elmi ruhiyyat dedin? Bunu eitck onlara l-qolunu ata-ata yaxnlaan qara saqqal az qala qarnnadk uzanan bir sehrbaz maraqla Xac brahim aaya sual etdi. Elmi ruhiyyat dedi. Gzn dyn Xac brahim aaya birinci yaxnlab onu dbl salamlayan Cavan sehrbaz bu sehrbaz trf baxmadan tsdiq eldi. Mnlik deyil. Saqqall sehrbaz nb yen d l-qol ata-ata gldiyi yer qaytd. Ruhiyyatla tmas istirmi, onlara trf tlsn iki baqa sehrbaza da dayanmadan yolst xbr verdi, onlar da daha Xac brahim aaya yaxnlamadan yar yoldan el bil prian-prian geri dndlr. Hr halda Xac brahim aaya bel gldi ki, onlar prian oldular. Siz, mhtrm zat, mn bilirm kim lazmdr. Buyurun, glin mniml. Cavan sehrbaz gzlrind yen d haman dalnlq Xac brahim aaya bir daha mehriban-mehriban v nvazi dolu ssl mracit etdi, sonra da eyni

35

db-rkanla onu z arxasnca glmy dvt etdi. Buyurun bu trf gedcyik. Cavan sehrbaz qabaqda, Xac brahim aa da bunun arxasnca drnin o biri trfin doru getdilr. O biri sehrbazlar glib yb bir yer durdular crn aznda v bunlarn dalnca baxabaxa qaldlar. O, drnin bir kncnd buradak btn bu vhi yalln qara torpaqdan axracan xmaa heyi atmayan bir para yovan basm qayal araya ald bir yerd arxas bunlara trf barda qurub sakitcn oturmudu. Cavan sehrbaz Xac brahim aaya z tutub yavadan dedi: Siz istyn xs budur. Sonra keib yalln iindc barda qurmu bu adamn yannda o da oturdu. N edcyini bilmyn Xac brahim aa bunlardan aral durmana qrar verdi. Az kedi, ox kedi, sehrbazlar n dandlar, n danmadlar, bir-birini anladlar, anlamadlar, hr halda Xac brahim aaya bir mqam oldu el gldi ki, Cavan sehrbaz bu birisini z tsir dairsind saxlayr, qrz bu da kedi, nhayt ki, ayaa qalxb hr ikisi onlar gzlmkdn ryi hycanla vuran Xac brahim aaya yanadlar. Budur siz axtaran xs. Cavan sehrbaz Xac brahim aaya bir az da utancaq zn tutub vvlki tmkinl xbr verdi. Sizinl getmyin razdr, amma ki, rti vardr. Buyurun sylyin, qulam ki sizddi. Xac brahim aa dillndi. 36

 Bu adamn hrd olduunu sizdn baqa bir kimsnin duyuq dmsini arzu etmir. Cavan sehrbaz kimin ki yanna glmidilr, ona trf yavaca ba il iart etdi. Bli, mn anlayram, bu el bel d olar inallah. Amma bir msl var ki, mnim sirrim deyil bu sirr, mnim aamn sirridi v sifari d onunkudur, aamn bilmsi labddr. Xac brahim aa dedi. Ruhiyyat bilicisi sehrbaz bir tnumnd kii idi, xrda gzlri v diqqtli baxlar vard. Kosa idi, zn he deysn anadanglm tk glmmidi. Bana n is bir qrmz para idi, klah idi, nydi brmd. Bir qdr Xac brahim aaya znl baxdqdan sonra gzn qaldrb onun bann stndn Grkmz Tpy trf d ndns bir snayc nzr sald, n is dnd, nhayt dillndi: Eyb etmz, razyam. Cavan sehrbazn hrsi gld, Xac brahim aaya mjd verirmi kimi dedi: ox gzl, ox pakiz. Bu xs hqiqtn ruhiyyatn biriminci alimidir, razlq verdis sizin iiniz lbtt ki dzldi. Sonra zn tnumnd sehrbaza tutdu. Sa ol ki, szm yer salmadn Hr iki sehrbaz bir-birin ox diqqtl baxdlar, skut iind gzlri il bir-birin n dedilr n demdilr, bundan sonra tnumnd

37

sehrbaz itat edib sssiz-smirsiz baaa dd bunlarn qabana. Hr yava-yava drdn zyuxar qalxan cra trf getdilr. Xac brahim aa fikir verib grd ki, onun axtard bu sehrbaz taplandan sonra drnin sakinlri o biri sehrbazlar daha ona trf baxb onunla maraqlanmrlar. Bu da bir db nmayiidir Xac brahim aa dnd. Cra yaxnlab dayandlar. Cavan sehrbaz onlarn hr ikisin ynglc tzim etdi, lini dn qoydu. Xac brahim aa bel dedi: Tkkr edirm, hrmt v mrift yiysi olmanzn rfli ahidliyini mn aciz bndniz myssr etdiniz Tkkr etmyiniz ltfn, sizin kimi raftli bir zata xidmt elmk mnim n byk bir zvq v feyziyab idi. Cavan sehrbaz da bu cr cavab verdi. Glrkn dibin xeybni atd haman kolun yannda ayrldlar. Geriy bir daha dnb baxmadan qrmz klahl tnumnd sehrbaz yen d qabaa dd, Xac brahim aa da onun arxasnca bu cr qalxb nhayt ki yenidn Karvan yoluna xdlar. Bu df Xac brahim aa qabaa kedi, kosa sehrbaz onun arxasnca, kollua balanb he nyi vecin almadan sakitsakit onlar gzlyn qatrlarn yanna gldilr, qatrlarn ayan adlar, hrsi bir qatra svar oldu. N ns Xac brahim aa ox chd eldi boylansn drnin dibin baxb son df he 38

olmasa Cavan sehrbaz grsn, grmmdi. ryi niskill, tlala vurdu. Bir azdan is bu iki nfr svar olduqlar qatrlarn byrn tpiklrini vuravura karvann shr tezdn buradan keib gedrkn arxasnca qoyduu iyli-qoxulu toz-dumann iind nzrd tutulmu istiqamtd artq hrkt elyirdilr. *** Gn glib gnortadan kemidi. oxdan axtardn tapan uaqlar kimi qrur v frhindn zn gyd biln Xacy el glirdi ki, sehrbazlar drsind he yarm saat da vaxt itirmyibdir v bir az daha srtl getslr budu glib karvana el yoldaca atacaqlar. Amma bel deyildi. Drd Xac brahim aa dndyndn lbtt ki daha ox vaxt keib getmdi. Karvann artq izindntozundan bel xbr-tr yox idi. Bir xeyli skut iind hr biri z fikrixyalna dalm bunlar yol getdilr. Xac brahim aa ryind z z il danmanda, yox, slind didimyind idi, bir az vvlki tlan da sonrak sevinckliyini d qoymudu bir qraa: Birdn bu adam midlrimizi pu edr, xcil v rzil ollam, mn bir bax, mn el biriminci kimi ki gstrdilr onu da gtrb yola xdm, lbtt dz elmdim, grkdir bir baqa rharan da grydim, aralarndan birini seydim, bu dr el sl bazar kimi bir yerdi, niy mnim gzlrim 39

tutuldu?.. Xac brahim aann beynindn bu df d bu cr bhli fikirlr keirdi. Kosa sehrbaz naar qalm Xac brahim aann gizli tlandan duyuq dd: Bu drd ruhlarn bilicisi bir tk mnm bilsn. Bizlrin hr birimizin z muliyyti var. Ruhlarla tmas iini grns tkcn mnm. Deyirm birdn dnrsn ki, blk daha mqtdir birisini tapa bilrdim, n n axtarmadm, el qabama keni gtrb gldim, he narahat olma n istyin olsa mn yerin yetircym. He bhm yoxdur ki, aa Mnim adm Syyahdr. Syyah ar mni. Syyah? Lqbindi bu, yoxsa adnd? Btv adm istirsn? Btv adm Hac Mir Hsn aa Syyahdr. ndi hl havalar bir el soyuq deyil, Syyah ki dedin, yetr. Soyuq olanda nolur ki? Soyuq olanda Syyah sehrbaz ynglc qmd, z bir anda eybcrldi O zaman bu uzun ad paltar kimi geyinirm, mrm. Xac brahim aa bu sehrbazn bel danmana tccb edib mat qalsa da daha stn vurmad: Mn d ki brahim aayam. Padahmzn Karvanbasna xidmtd durmuam. On il var ki yanndayam. Niy, fna deyil. Karvan ki, sndn vvl gldi kedi Grkmzin alt il sizinkiydi? 40

 Bli bizimkiydi, dz bir ildi yol glirik. Mqribdn vurub Mriqdn xdq. Yz hrd olduq, yz bazar grdk, amma el bil birc hr idi, yol gl-gl hams yaddan xd Tay ldn ddk, heyimiz qalmad. brahim aa, sabah tezdn ki evind olacaqsan, daha n sylnirsn?.. Mn sylnirm? Mn n dedim ki? Qti! Mn onu deyirm ki yoruldum daha. Xac brahim aa pjmrdhal yavacadan son szn el hzin bir ss il pldad ki altndak qatr bel onun ssini eitmdi, amma ondan iki- qatr addm gerid gln Syyah sehrbaz eitdi: He eybi yoxdu evind yorunluun xar. Amma snin yorunluun yol yorunluu deyil, bu bir baqa eydi. Xac brahim aa tsbaa kimi ban iin kdi nfsini qsb qulaq verdi. Bu n deyir hl?! Syyah is el bil daha onun n yox zz n danrd: Bu yorunluq bir baqa eydi. Sn gec yatb dinclndn sonra da sabah-sabah yuxudan yorunluq iind durursan. El bil dyblr sni yxunda. Bu bir baqa yorunluqdu. Eq, mhbbt yorunluudu bu. Syyah, mn bir Xacym. Sn hans eqdn danrsan?! Xac brahim aa ryind bh-bh dey-dey glmyini gcl saxlad, ssin bir nv gmrahlq v axlq vermy ald. 41

Syyah sehrbaz is ryind dnd ki, Xac brahim aa comrdlik edir v yqin xacliyindn utanmadn ortala qoymaq istir: Yox, dedim ki, dedim. Xac olanda nolar? Bu yorunluq, gzlrindn grrm, eq, mhbbt yorunluudu. Syyah sehrbaz z d birdn yoruldu. Bs biz karvana harda yeticyik? deyib shbti qfltn dyidi. Gnortac tanrsan? Tanram. Gnortacda bizi gzlycklr. Axama yetirik. Eldi, ancaq yetirik. Bir xeylaq yen susub yol getdilr. Artq Grkmz Tp d Sehrbazlar drsi d ox-ox arxada qalmdlar. Onlar arxada qaldqca Xac brahim aa daha ox rklnirdi. Syyah sehrbaz, sn ruh armsan lbt?! Xac brahim aa birdn skutu pozub hm sual, hm tsdiq etdi. Bu qdr yol getdikdn sonra ancaq indi Xac brahim aa altndak heyvana yaz glib cilovunu kdi. Syyah da buna baxd eyni cr eldi. Qatrlar addmlarn yavatdlar. Syyah sehrbaz qatrn Xacninki il yana srd. Ruh deyirsn? armam. Ndi ki? Syyah sehrbaz sorudu. Yox, he. Gliblr? Gln d olub, glmyn d olub. Glmyn d deyirsn olub?

42

 Olub, olub. sgndr Zlqrneynin ruhu glmdi. Dirndi. Amma gln ox olub. Sn he tla etm. Mni mcbur ednd ruh glmir. Knlsz oluram nki mn. ndi sn ki mni mcbur etmdin. Glck. Xac brahim aann ryin srinlik suyu bir da lalsindn szln kimi szlb tkld, dedi: Eldis, sni yax nam gzlyir, bilsn. Gzlyir, gzlyir, sn arxayn ol. *** Yol artq burulub-dzlib mmlkt torpana Dzngaha xmd. Dzngah evl karvan arasnda son mane idi. Xac brahim aa iini kib kksnd dustaq etdiyi hava il doldurub sin dolusu nfs ald, sonra rahat-rahat yen d kksn trd, dusta l buraxd: nallah, hr bir i dzlr. Dzlmlidi. Bir kimsnn yannda daha xcaltli qalmanam. nallah bu sfr glr, bunun lntulla atasnn o mum ruhu glr. Xac brahim aann yadna Karvanbann atas cllad Mmmdqulu hardan gldi dd, z d bilmdi: Ar olacaq bu i, ox ar, gr ki bu ruh gls bu gr ox ar bir gr olacaq. Beynindn Xac brahim aann srtl bunlar kedi, mn ki bunun atas haqqnda eitdiyimi eitmim, uydurmas hqiqtindn betr, hqiqti uydurmasndan. Bir xs ki z clladlq pesindn 43

bu qdrin lzzt ala, bir belsi he bir zamanlarda grsnmyib Dzngahn sazaql nfsi ahst-ahst Xac brahim aaya dydikc, onun zn-gzn oxadqca, bdnin ndns soyuqluq yox, ksin istilik glirdi, Xac brahim aan hu harasa aparrd, sonra yen diksindirib qatrn stn salrd. Btn arlar bircbirc canndan xrd v Xac brahim aa el bel bir haltd qatrn stndc mrg vurmaa balad

44

ox belcn canfanlqla xidmt elmidi sevdiyi, cani-dildn baland padahna. Cllad klmsinin ahn azndan xmas kifayt idi ki, ahn bir kncnd sxlad bu nhng taxtn arxasndan sallanan quma prddn o trf bu klmnin sslnmsi hl bitmmi atard zn vlinemtinin hzuruna, ikiquylu olard onun ayaqlarnn altnda ba yrdi y bildiyi qdr, amma vvlc ahn zn bu geni taxtn iind axtarard, tapb sonra zn, sonra gzlrini axtarard, bunlar da tapb iri, im-im ildayan bu gzlri hdqsindn xm grnd daha qibleyi-almin ikinci bir klmsin zrrc ehtiyac qalmazd, gzlr ona hr eyi szsz d deyrdi, bu gzlrd yazlan hl clladba Mmmdqulu shv oxuduu olmamd. Belydi, hr czann znmxsus nzri, bax var idi. Ba bdndn ayrmaq lazm idi ahn gzlrinin iindki bbklr el bil mkdn bzrd, ikrahla baxrd. Gz oymaq lazm idi gz qapaqlar gec kimi kr, yava45

yava qara bir qaranlq kimi qapayrd qibleyialmin gzlrinin in v bu iq son df el bil gz vurub Mmmdquluya mxsusi bu dfki czann sirrini ard. Qulaq ksmk grkirdi qibleyi-almin znn qulaqlar bir balaca yuxar dartnrd, yainki kimis xarab elmk taxtn bir kncndn o biri kncn zn rpr, rqqaslr kimi cayib hrktlr edir, bu zaman z-gzn zdirib turudurdu. Bir df d olsun qibleyialmin alna glmmidi ki, Mmmdquluya czann nvn hl stlik szl d demk grkir. Gzdn gz, baxdan baxa keirdi czann sirri, ken kimi d amansz cllad bir liyl artq z zavall qurbann boazlayb onun ayaqlarn yerdn zb dik qaldrrd yuxar, mzlumu qoltuqlayb hzurdan getmzdn vvl son df qibleyi-alm bir d baxrd ki, blk fikri bu -drd ann iind dyidi, blk bir czan baqasyla vz elmk istyir, ya da lap el gnahkarn gnahndan keir, amma bel bir i tarixind ancaq birc df ba vermidi, btn bu uzun v hmi d ki qsa illr rzind tk birc df qibleyi-alm Mmmdquluya onu arandan sonra, Mmmdqulu hzurda yer srilib dfndfn keinn bu mzlum qocan hulqumlayb qaldrandan sonra tk birc df saxla, saxla iartini vermidi, sonra da ona sn get demidi. Qibleyi-almin bir ne an vvl yn gzdibindn bir parltyd, ya nydi, blk d bir damla ya idi el parldad, el parldad ki, aqn 46

Mmmdqulu bir liyl artq boazlayb yerdn aralad o heysiz bihu halt dm qocan tzdn qaytarb titrk ayaqlar st buraxmd, qddini yercn ymidi, ba vurmudu yer, bilmmidi daha n elsin, bir nv biqrar olub qalmd. lk df idi bilmmidi n elycyini. Bu qdr zaman ki mr sarayda padahnn klgsind kemidi onun hr bir hrktini, hr bir baxn az qalayd bdninin tk il hiss elmyi bacaran all clladba ilk df idi bilmmidi hzurdan getsin, yoxsa qalsn. kil hl, Mmmdqulu, sn hl bir x, bayrda gzl, bu zalm qoca burax, burax onu nfsini hl bir drsin Dncli-dncli padah aqn Mmmdquluya bel deyndn sonra hl bir gzlrini d ndrib ona el bir ar nzr yetirmidi ki, Mmmdqulu daa dnm cllad ryi guppuldaya-guppuldaya drhal llri dnd dal-dal kilib hzurdan eiy nec xmdsa z d bilmidimi, bilmmidi. Qibleyi-alm bir xeyli hamank dncli trzd qocan szd. Sonra li il iar etdi, trafdak gztilr qocan haltsiz tir-tap olduu yerdn qaldrb dikltdilr, hr trfind bir gzti bunu saxlayb tkrar yer srilmy qoymadlar. Padah qocadan sorudu: Qoca, bir daha soruuram: mn deyirlr, olunu ldrmsn, sonra onun vrtin sahib xmsan, dorumu deyirlr?

47

Qoca sinsin sallanm ban trptmy taqti yox, gcl ssi xd, ya xmad: Doru deyirlr, qibleyi alm Padahn hardansa qlin qfil iq gldi, bel dedi: Yox, doru demirlr. Mnim birdn qlim bir fikir girdi. Sn dedin hans knddnsn? Sellmdnm Qoca son gcn toplayb cavab verdi. Ba is hl d sinsin kmd. Bu cavabdan sonra padah zndn raz halda ban trptdi: Sellmdnsn Bel. Msl mn agah oldu. Doru olan lbtt budur. Snin kndinin kndxudasnn iidir bu. Sn d mhkmmhkm taprbdr ki, z boynuna gtrsn, gtrmsn Qoca sinsin km mhzun ban zorla qalxzb yalvar dolu gzn dikdi ahn zn. ah davam etdi: gtrmsn z boynuna olunu qtl yetirmyini nvlrini nvlrin varm, qoca, h, lbtt ki, varndr, boynuna gtrmdiyin tqdird bu qtli, nvlrini ldrcyi il hdlyir, elmi? Ad nydi bu kndxudann, Bayramli deyilmiydi? Mn ldrmm qibleyi-alm, mn. Bayramlidi ad, bli Mn bdbxt, mn mzlum, mn fqir, mn mzr Qoca gz yalar gzndn zn, zndn saqqalna axaaxa zard. 48

Padahn kefi kkldi. Mslni adna gr bir xeyli ryind yngllk duydu, bu qoca il niy bouna vaxt itirirm dnd v zn frrabaya tutdu, mr eldi: Gtirin bura o it olu iti, Bayramlini, gedin tez, sry-sry, atn quyruuna balayn gtirin, yxn yer o qdr vurun motal iyi versin, ta boynuna alana qdr vurun, amma mbad ldrsiz. Bu qoca ldrck onu, olunun intiqamn qoca z almald. ntiqam yerd qalmamald! B biz bu txtd niy oturmuuq?! Qorxma qoca, zn gl. Padah zn qocaya tutdu, ba il gztilr iar etdi, onlar qocan bir knara ehtiyatla kib altna dkc salb yerdn oturtdular. Qoca hl d huda idi, zn glmirdi ki, glmirdi, ancaq yumulu gzlrindn ya idi szldkc szlrd saqqalna. *** Bayramlini bir mddt kedi, sry-sry gtirib bir torba ncis kimi atdlar taxtn aya altna. Padah byk bir qeyzl: Dikldin bunu! dedi. Bayramlini yerdc dizlri st dikltdilr. Padah yen d hmnki zhml bundan sorudu: Bayramli, kpyin olu, bax bu qocaya, tandnm onu?

49

Bayramli bdbxt ban zorla ndrib qocan grn kimi mslni drhal baa dd, gzlrinin i soldu. Padah bu df ssin yalan xoaglim bir qlq verdi: Bayramli, bilirsnmi, sndn nec oldu bhlndim?! Sonra el z d z sualna cavab verdi: nki bu kndd artq ikiminci hadisdi bu. ki il vvl o qoca yadndam, lntulla? Ona da bu cr qara yaxb ldrtdn mn. O binvann da indi bildim, gnah yox imi. t olu, noldu bu mmlktd el tkc snin kndind atalar oullarn ldrb vrtlrin tamah salmaa baladlar, h? Noldu bunlara birdn-bir el hams allarn itirdi?.. Bayramli kndxuda grmd ki, i artq idn keib, aha daha bunun hr mli bllidi, daha bir klm danmayb balamd ban ancaq zrbl yer rpmaa elc d ban yer rparpa qalmd. Snin he atan, anan olmaybm, itin olu? Padah tccb dolu qzb iind Bayramlinin stn el barmd ki, cllad Mmmdqulu tzdn zn iri drtb glib Bayramlinin arxasnda qanadl zrayl tk dimdik, mr mntzir dayanmd. Bayramli is bir cavab vermir, ban zrbl yer vurmana davam edirdi. Ba oxdan qarpz

50

kimi partlamalyd, amma partlamaq vzin iib gedirdi. Gtr bu mlunu apar. Padah ikrahla Bayramlini szb nhayt Mmmdquluya zn evirmidi, gz bbklri bu zaman syrimidi, md. Amma el et bu qoca z Padah daha bir sz sylmdn qalxb Txt otandan xmd. Mmmdqulu kndxuda Bayramlini el boazlamd ki, ancaq xrlts glmidi. El boazndanca tutub dal-dal srtly-srtly eiy xartmd. ki gzti d vzir Mdlinin mayiti il binva qoca kiinin hr iki qoltuundan yapb qaldrmaq istrkn, artq zn glmi qoca onlarn lini itlyib qtiyytl ayaa qalxm, z kmk gzlmdn bunlarn ardnca eiy xmd. Mmmdqulu boazlad kndxudann he cr getmk istmdiyini, ayaqlar il dirndiyini grb zalm bir irinlikl, qoyunu ksmy aparanda adtn deyiln szlrl bu adama gl, ay Allahn bndsi, qaldr ayan, dirnm, gl, qibleyi-alm krlr el ki, hl nslin qymr, bir cann var, bu gn-sabah onsuz da vcudunu trk edckdir, uub xb gedckdir, gl, zn d qorxma, he qorxma dey-dey aparb divnxanann i hytindki qtl ktynn yanna gtirmidi, orada onu gzlyn kmkilrin tez olun tutun bunun ayaqlarn, bay, bay, bax buna, ay Allahn heyvan, sakit ol, xarma mni 51

hvsldn, tpik atr, atma tpik, ek olu ek atma tpik dedim, bel dey-dey, z knara kilib uzun, iti bir ba onun yannda glib durmu qzbindn sim-sim sn, gzlrindn artq od xan haman qocann lin drtmd, sn bala sylmidi. Hr trfdn cllad kmkilrinin polad bilkli llri altnda heysiz v sssiz qalm ancaq hrdnbir brk diksinn Bayramlinin ban vvl qoca, sonra Mmmdqulu yava-yava, lzzt ala-ala, toyuq ba ksn kimi ksmidilr. Mmmdqulunun uzun blar stn fqran qara qandan qpqrmz olmudu. Qibleyi-almin sevimli cllad deyilmiydi eb cllad Mmmdqulu?! lbtt ki sevimli cllad idi.

52

H
qiqtn Xac brahim aa Dzngah yoluna xandan sonra el bil umaa birc qanad olmad. Artq etimad elmy balad Syyah Sehrbazla ki, dil tapb danmd, ta ryi lap sakit idi, arxayn olmudu, qti inanrd ki, Karvanbann arzu-niyytini hyata keirck, bu mslni bitirib hr ikisi nhayt ki rahatlq tapacaqdr. Dzngah nhayt ki, onun oxdan bri qsl qalm ryini amd. Qu olub uma glirdi. Ne df idi, diqqt yetirirdi, Dzngah yoluna yetindn sonra ruhunun, knlnn tam rahatlandn at, ya qatr st rahat-rahat mrg dy bilmsindn, mrgsnd gyn yeddi qatna ahin kimi masndan hiss elyirdi. Dzngah yolu artq doma ev demk idi. Dzngah yolu artq adamqara demk idi. Bu yolnan gednd bir d grrdn yolun o trfindn d kims, ya da ki kimlrs sn trf glir. nki yol vard yol vard. Bir yol vard hm o trfin gedn, hm d bu trfin gln adaml-qaral yol olsun. Bir d yol vard bir trfin gedirdin bu yolu, gedirdin 53

gnnn, aynan qabana bir kimsn xmrd. Dzngah yolu ikitrfli yol idi. Ancaq Dzngahda yol gedrkn beynin hakim ksiln bir fikir yen gldi qfildn girdi Xac brahim aann bana. Bir baqa yox, ancaq bu yolda ona el glrdi ki, bir qadnn bydlm, lsz, hdudsuz bdninin st il yol gedir. Bu bdnd oxlu-oxlu irili-xrdal xallar, ziyillr, ibanlar var. Mmlktin hri d o xallardan biridir, blk d ziyildir, yox ziyil deyil, lbtt ki xaldr. V indi karvan dv addm il, o is xeyli arxada qatr addm il o xala doru addm-addm yaxnladqca, hr atlan addm o xal bir az daha bydr, eyni zamanda bu hdudsuz bdnin xrdal-bykl eyiblrini bir az daha grnmz edir. Xal yava-yava dnb olur hr. Onlar belcn hrdn susa-susa, hrdn-bir d iki- klm ordan-burdan bu qatrn stndn o qatrn stn bir-birin sz uura-uura glib nhayt ki uzaqdan Gnortacn dz ortasndak nhng Qaraacn soyuqdan az qala donmu gvdsini grn zaman hava artq yava-yava qaralmaa balamd. *** Xac brahim aan v Syyah sehrbaz birinci nkr Nzrli grd. Mjdmi aldm deyib tez zn verdi adra:

54

 Aa, gldilr, iki nfrdilr. brahim aad, bir d yannda tnumnd birisi var. Karvanba dodaqalt kr sn, Xudaya! deyib vd etdiyi bu nkr iki gm pulu xarb verdi, nkr Nzrli sevinck bayra xmam qlbindki hycan gizldib guya ki laqeyd taprd: Yedirin, iirin, sonra glsinlr yanma. Karvan bu sfr d burada gecliy qalacaqd. Bu dfki geclik mnzil bana qdrki son geclik idi. Karvan hli d artq ham dinclmkdn ox tmizlik ilril mul olacaqd: emdn su alb ocaqda isidndn sonra tk tkn yapm bandan, bdnindn ilin irkini tkn kim, crq paltarn, corabn yamayan kim, yin-ban sliqy salan kim lbtt mmlktin hrin grkdir ki karvan bayram nmayiin gedn kimi girsin. Sarvan Qarasuvarl hr artq mjdi qasid d gndrmidi. Karvan zurnalar, davulular qarlayacaqd. Ham hr hli karvann qabana xb tamaaya duracaqd. Dvlrin znqrovu, atlarn, qatrlarn rngbrng yynlri, cilovlar, palanlar, nkrlrin, sarvanlarn bu trflrd ql glmyn, min ildn bu yana grnmyn qrib geyimlri. Tamaadm, ksiz tamaad Xac brahim aa il Syyah sehrbaz adra daxil olanda Karvanba adrn yuxar banda zgznd labali bir tvr barda qurub bir balaca xalann stnd ylmidi. Bir dirsyi il 55

mtkky syknmidi, o biri lindki khrba tsbehinin iri dalarn tli barmaqlar il yavayava, sakitc evirir, dodaqalt z-z n vird edirdi. Altdan-stdn Syyah sehrbaz iti bir baxla szdkdn sonra ikisin d li il oturmaq iartini verdi: Xo gldiniz. Karvanba bunlar salamlad. Bunlar da z nvblrind mriftl salam verib keib Karvanba il zbz oturdular, bel ki, Syyah sehrbazn z il Karvanbann z bir-birin baxd, Xac brahim aa is bardan Karvanbann mtkky sykdiyi dirsyin yaxn qurdu, bir nv onun linin altnda oturdu. Bu aa ki, snnn gldi, kimdi, nidi? Karvanba yen daxilindki tlan qtiyyytl qovub bacard qdr sakit ssl sorudu, nki vvlcdn gtr-qoy etmidi ki, ilk sualn el bu cr versin. Bri badan l-ayana dmycym ki. Hl bir grm mrifti n drcddi, elmi ndi. Mn ki bunu z sirrim daxil edirm, sonradan peiman olmanam ki Xac brahim aa Karvanbann niyytini lst duyub bu oyuna o da ba vurdu. Gzucu Syyah sehrbaza baxa-baxa bel dedi: Aa, rz elyim qulluuna ki, bu xs mhur alim Hac Mir Hsn aa Syyahd. Ad da ruhiyyatla mul olan cml elm hlin ox yax bllidir. Biz bununla Sehrbazlar drsind tan olduq, Grkmz Tpnin yanndan karvan 56

kerkn mn bir bu dry dm dedim, bir baqa iim var idi, daha sn zhmt vermdim, yolundan elmdim, dedim arxanca glib Gnortacda onsuz da sn yeticm. El Syyah aan grn kimi dndm ki, mn grkdir bu xsi-alimi sninl grdrm. Fikrimi syldim, niyytimi bildirdim. Razlq verdi, n snin d elmi ruhiyyata marandan artq mn onu agah etmidim. Sa olsun sndrmad mni, gldi. Aa, qonamzd. Syyah, bu da sn syldiyim aamzd ki var, hr drdimizin arsi Karvanba Xac brahim aann szn tnbl-tnbl ksdi: Yax, yax Onlar saxla. Qonaqd, xo glibdi. Yemk, imk verdilrmi, brahim aa, qonaa? Bli, aa, verdilr. Sn he narahat olma. Xac brahim aa cavab verdi. Sa olasan, salna yedik d, idik d. Syyah Sehrbaz da azn ab sidq-rkdn dilaz eldi. ay gtirsinlr, rbt irsn? Nolar, aa el bu rbtdn irik. Xac brahim aa dedi. Buyurun, buyurun o zaman. Hac aa! zn Karvanba Syyah sehrbaza tutdu. Sn bir xeyli yan grrm iindsn, llini kersn lbt, el hmi ki o drd oturub qalmamsan. Mmlktin harad, haralara z tutdun getdin, hans klklrl haralardan gldin, haralarda elm 57

aldn, kimlrdn elm aldn, tale sni nec oldu ki, nhaytd gtirib-gtirib o mcz dry atd?! Gec yava-yava dr, yava-yava da keib gedck. Q gecsidi, tlsn yerimiz yox, bir shbt elsydin ryimiz alard. lbtt ki, gr sylycklrin sirr deyildirs Syyah sehrbaz ryind dnd: lbtt, bunun mni bu crn imtahan elmsi vacibdir. Odur ki aram-aram Karvanbaya zn tutub bel cavab verdi: Sirr olan sirdir, sirr olmayan agahdr. Sirr vvldn he sirr kimi yaranmr gr ki onu n zamansa ab qoymu olalar lt v ryan ortala. Karvanba bu szlrdn sonra gzlrini ki haradansa adrn iin glib girmi vz elyib zn ora-bura rpan birc dn yek qara mily dikmidi, bu milkdn ayrb bu sfr dikdi gzn Syyahn zn, diqqtini cm eldi Syyah sehrbazn dediklrin, daha byk bir maraqla onu dinlmy balad. Syyah sehrbaz nfsini drib aramla szn davam etdi: mn ox uzaq bir yerdnm aa, inanmram sn z karvannla o yerlr n zamansa getmisn, n zamansa da gedib xacaqsan. rxiflk deyrlr z vtnlrin bizimkilr. zlri d yaaylarn, inam-qidlrini, sz-shbtlrini, mnasibtlrini eynn rx kimi, evr kimi qurarlar. Hr eyi yumru bir ey bnzdrlr, yerilri, oturular da dairy oxar, ninki ev58

eiklri, htta btn dnya, btn sltnti-kainat onlar n belcn dair, evr, rxdir. Yolu mnim hmvtnlrim he vd dzn getmzlr. Elc dair cza-cza gedrlr. Evlrini dairvi tikrlr, dzn olan, buca olan hr ey onlar n qbuledilmzdir. Ox atan zaman ox hkmn atld yer qaytmald, z hdfin dydikdn sonra da bel olur, n Byk Dairnin z cazibsi vardr, gr ox qaytmrsa, demli, bu dnyan bryn boluqda bir deik tapb baqa bir dnyaya uub gedib. Hr hans bir yaz yazlarsa, o da hkmn dair kimi z vvlin can atmaldr, bizim yazlar vvldn axradk oxuyan zaman hasil olan mna axrdan vvl oxunuda da eyni olur. rxi-flk lksindn xb baqa bir mmlkt getmk is he mmkn deyil. Kim bunu etmy albsa alnmayb, gedib-gedib yen dvr vurub hrkt balad nqty glib xbdr. Ta yyami-qdimdn bu gndk bunu etmk, yni qulluuna rz edim, rxi-flk adl mmlktdn xmaq v baqa lklr sfr etmk bu vaxtacan ancaq bir adama qismt olubdur. O adam snin nnddir, cnabimhtrm. Bunlar deyib Syyah sehrbaz qabandak alaq mizdn rbt qabn gtrb z piyalsin bu rbtdn szd, lin piyalni ald, amma imdi, el bil piyalni ovcunun iind qzdrmaq istirdi, sonra yen haman tvrl yava-yava shbtin davam etdi: 59

 Bli, tccb ed bilrsiniz, inanmaya da bilrsiniz, bilin, amma mn hqiqti syldim siz. Mn yegan adamam ki, rxi-flk lksinin vtnda, bu gn tamam baqa, ox-ox uzaq bir yerd Grkmz Tpnin altnda zm vtn tapmam. Amma ki mn buralara da lbtt birdn-bir glib xmamam. lklr gzmim, hrlr grmm Soruma nec olub Byk Dairnin cazibsindn xb buralara gl bilmim bu bir baqa mvzudur, istrsn bu bir sirri-zmdir, sn he maraql olmaz Karvanba il Xac brahim aa zgzlrind get-ged artan maraq v byk bir hvs Syyah sehrbaza qulaq asmaqda idilr. Onun szn xitam verib nfs drdiyini grn Karvanba Xac brahim aaya tri bir nzr salb shbtin smtini bir balaca chd edib onu narahat edn mslnin stn gtirmk istdi, sorudu: Bs bu ruhiyyat elmini harda yrnmisn, Hac aa? Vtnind, yainki bir baqa mkanda? Baqa zamanda, baqa mkanda lbtt, baqa zamanda, baqa yerd Mnim ustadm elmi ruhiyyat drsini Mnuhr ibn Sadiqdn, lbtt ki eitmmi deyilsiniz bel bir xs bard, bli, bli, beldir ki var, Mnuhr ibn Sadiqin zndn alm idi Mnuhr ibn Sadiq dedin?.. Karxm Karvanba yerindc qurcuxdu.

60

Xac brahim aa el bil sehir dd, gzlri yaryumulu, hzin v avazl bir ssl birdn-bir ortala km skutun iind azndan zbr bu szlr xmaa balad: Dnyaya hl doulmam, amma hkmn doulacaq adamlarn da ruhlar olur. Bu hl doulmam adamlarn ruhlar yqin ki bizim trafmzda gzib-dolar, doulub bu dnyada artq yaam adamlarn ruhlar il tmasa girmy chd edir Bu yerd Syyah sehrbaz eyni hzinlik v eyni avazla Xac brahim aann azndan ox byk ehtiramla ona trln sz alb davam etdi: onlardan bir uaq hvsi v bir uaq inad il dnya bard, buradak mmlktlr bard, hyat bard ns yrnmk istyirlr. lm adamlarn ruhlar bzn sbr v tmkinl, bzn d hvslsiz bir haltd bildiklrindn v bilmdiklrindn, eitdiklrindn v eitmdiklrindn onlara bzi-bzi eylr danr, dandqca da azlarn ab byk hrmt v izzt il, inthasz maraq v vq il onlar dinlyn, onlardan ns yrnmk istyn v dnyaya glmlrinin nvbsini gzlyn, bzi zaman gzlmy sbrlri atmayan bu hvslsiz ruhlara myus-myus, ac-ac baxrlar Syyah sehrbaz bu yerd szn ksdi, glmsnb Xac brahim aaya zn evirdi. Son cmlni yen d Xac brahim aa syldi: 61

 Dnyaya glndn sonra o trfd n vardsa, n olmudusa, hr ey yaddan xr. Bunlar deyib Xac brahim aa xeyli rkdn dediklrin bel bir lav d eldi. lbtt ki ox byk bir alim idi Mnuhr ibn Sadiq, Allah qni-qni rhmt elsin ustadna. Karvanba bir xeyli dnd, eitdiyi bu szlr, bu fikirlr ona bir qdr kfr kimi gldi, hr halda dinimiz hl ki elmi-ruhiyyat qadaan etmyibdir bizlr, edibs d mn bir ey bilmirm bu xsusda ryind bel deyib z-zn tskinlik vermy ald, sonra qonan shbtin qaytd: Zr kimi szlrdir. Snin mlliminin ustad bu xs olub dedin? Bli, eldir ki, var. Mn ustadmdan bu uca xs bard oxlu tqdiredici szlr eidib xatirimd saxlamam. Snin ustadn Xac brahim aa qfltn alna iq kimi glib soxulan bir ad n dnds sylmdi, zalar sustald, z szn el z d ksdi, nki sz demk yox slind z d artq cavabn bildiyi bir yorun sual vermk istyirdi. Mnim ustadm, brahim aa, Czirli l Zatineyi A drvidir. Gman edirm bu ad da sizlr yax bllidir. Yen Syyah sehrbaz Xac brahim aann qlbind tutduunu lst duymu idi.

62

 Omu? Xac brahim aann gzlri ac yalquzan diqqtli gzlri kimi ildad. ryim dammd. A drvi dindn, mzhbdn uzaq bir srgrdan idi. Din dxli yoxdur btn bunlarn, ryim dammd. Karvanba pjmrdhal olub fikrindn keirdi. Din ziddiyyti d yoxdur. Syyah sehrbaz bu df d Karvanbann ryindn kenlri hiss edib cavab vermidi: Ustadm uzun mddt amda, Hlbd, Hacbd lmalara bunu sbut etmkl mul oldu. Bzn bir ntic hasil oldu, bzn d bir ntic hasil olmad. Myus oldu, kildi dalarn qoynunda zn bir qalaa qurdu, yanna ancaq znn inand yirdlrini ald, orada guniinlik etdi v hdudsuz biliklrini yirdlrin tr-tr ruhiyyat elmini drinldirmkl mul oldu. Bli, bli, lbtt ki duyuq dm idik Snin ustadn A drvi imi Xac brahim aann gzlri xlvti lzztdn szlb getdi. lbtt Xac brahim aa onu da bilirdi ki, A drvi he d knlnn istyi il dalara kilmyib, son df Ruhiyyat v dinin zllri ad altnda yan Byk Ruhani Birliyinin nlnfuzlu lmalar Hacbd elmi mzakirlr tkil etmidilr. Mzakirlr yava-yava mhkmy evrildi. Doqquz gn ken bu mzakir adl mhkmd A drvii yolunu azm, qlbin 63

cinlr, cinnlr, dli ruhlar glib qonmu, Allah yolunu azm bir din dmni, gylrin, ruhlarn adndan danan, amma danmaa haqq olmayan bir frldaq sahibi kimi ifa etdilr. Mzakirnin son gn A drvi qrar elan edilmzdn vvl z bdi rqibi v bu elmi mzakirni fndl, hiyl il mhkmy evir bilmi Byk Ruhani Birliyinin ox byk nfuza malik zv Seyid Sar srarinin zn btn onun barsind dndklrini ab deyir, ryi dzmyib ona da, Ruhani Birliyinin digr zvlrin d ar szlrl fhlr yadrr, ehtiyatszlq edib htta mnsiflik edn din xadimlrin d hqart edir, narahat mclisi zbana trk edrk xb hara gedir, hara yox olur, uzun mddt bilinmir. Sonralar Hacb trafndak Ala dadan azuq almaq n hr gln v al-veridn sonra ustadnn yanna dnn yirdlrindn birinin ardnca db A drviin yerini deysn gizli xfiyylr yrnib din xadimlrin xbr verirlr. Kimi deyir ki, bu yird gizli xfiyylrin el z casusu olub, kimi d onun Seyid Sar il balln byan edir. Hr n is bu adam A drvii ya qeyri-urlu ya urlu kild l vermi olur. Amma onun, yni bu yirdin vvldn-axracan gnahsz olduunu deynlr d olur. lqrz A drviin yeri-yurdu bilinndn sonra, gizli xfiyylr onu dinimizin safln qoruyan Byk Ruhani Birliyinin lmalarnn mhkmsin bu df li-aya qandall gtirndn sonra, lm hkmn oxuyub tcili el haman gn 64

gecyars divanxana meydannda vvlc lnc dyrlr, sonra mcthid cllad dili sz tutmayan onun a saqqall ban qoca heysiz bdnindn ayrmazdan vvl qaxac olmu qupquru cismini armxa kir. hrd bu df d bel bir ayi yayld ki, bundan sonra bs guya A drviin sdaqtli yirdlri intiqam almaq n and iiblr. ntiqam is bundan ibart olmal idi. A drviin yirdlri ustadlarnn onlara axtarb tapma yrtdiyi ruhlarla bni-insanlar arasndak nsiyyt yollarnn bir dflik yox olmas n zlrin l qaldracaq, intihar edckdilr. Onlar trki-cahan olandan sonra onlarn yerind daha he kim qalmayacaqd, nki onlar ruhlarla tmas qurmaq yolunda sonuncular idi. A drvi qyanlar bu sirdn bir daha he bir zaman agah olmamal idilr. ntihar zaman, bel sylyirdilr ki, iyirmi gnc, zlrini A drviin klglri adlandran bu yirdlr z aralarndan bir nfri qovub, ya da uzaqladrb ona zlril birg intihar etmk rf v imkann vermyiblr. Da bandan z aa qaranlq bolua l-l verib iyirmi a paltarl vcud durna qatar kimi alan zaman onlarn balar stndki nhaytsizliyi v uduqlar boluu knar qayalqdan bir nfr kifirlmi znd incik bir tbssm seyr ed-ed durmu imi Xac brahim aa tzdn aln iqlandran yeni qfil fikirdn bu df htta qannn bdnind donduunu hiss eldi. Gzn

65

nec maddm-maddm dikmidi Syyah sehrbazn zn elc d dikib qald, ayra bilmdi. *** Karvanba Xac brahim aann qlindn ken bu fikirlrdn xbrsiz, z huunda idi. Syyah sehrbazla Xac brahim aa arasndak gizli sssiz shbtin ona bir dxli yox idi. Onun fikrind-zikrind ancaq bir mlum msl idi. Bli, bh yoxdu. Sehrbaz sehrbaz olmana el bil ki sehrbaz idi, oxayrd, znl baxanda sirriind bir adam idi. Bu df ehtiyatla niyytini bir balaca da olsa biruz vermk istdi Karvanba dedi: nallah ki, sabah evimizd-eiyimizd olarq, dinclrik, ya sabah axam, ya o biri gn hans mslht olarsa, brahim aa sni msldn hali edr o zaman iimizi d grrk, n deyirsiz?! Son sual lbtt ki, hr ikisin Syyah sehrbaza v Xac brahim aaya aid deyildi. Son sual aid idi ancaq Syyah sehrbaza. Syyah sehrbaz el z d bu suala cavab verdi: Eldi, aa, sn deyndi, sabah, o biri gn, n frqi var ki?! Tki gy znn rngi mn istyn olsun Sonra da el bil z-zn dodaqalt mzldad Mn istyn rngi hl bir alsn gy z, yerd qalan bir ey deyil Bununla da shbt qarn doyurmayan yarmq yemk kimi el buradaca qurtard. Gecdn kemi isti yoran-dy girib bir xeyli 66

fikr dald v sonra Karvanba halsz bdnini ora-bura vurnuxub nhayt ki tinlikl yuxuya verrk uzun illrdn bri yuxuda grmdiyi yal gzlri niskilli anasn bu gec yuxusunda hqrahqra grmdimi, grd.

67

gnlrin bir gn ikic gnn iind ah ordusunun zrbi-dstin davam gtirmyib biyabr haltd imdad dilyn, n n, hans qill v hans mqsdl qiyam etdiyini he z d yax anlamayan bu balaca, amma yekxana hrd Mmmdqulunun grdy v Mmmdqulunu adran, fikirlrini bir-birin qardran o cavan glin yuxar mhlldki yriyr klrin birind qoca qar nnsiyl bir yerd yaayrd. ri hmn ikic gnlk qeyribrabr dyd o dnyalq olmudu. Bu yri kd o glingilin dz hytin baxrd Mmmdqulunun sahiblrini qovaraq iin girib zn yaay yeri eldiyi mlkn ikinci mrtbsindki yegan pncr gnin tzc

68

gydn grndy sbh vaxt n qdrin iq ya bilrmi iin, xudaya?! Bax el bu pncr idi gzl Prnis yaayan o evin balaca hytin durna gz kimi alrd. eb clladbann bu pncrnin nndn ayrlmama yava-yava traf mhll adamnn da diqqtini clb elmy balad. Onsuz da qalib ordunun cllad tkc bu mhlld yox, btn hrd ac barsaq kimi uzanan sz-shbtin ba idi. Gldi, yox, grdn grdm, evd qlncdan ox qlnc, baltadan ox baltas clladd da, zn baxdnm diqqtl, zrr qdr mrhmt yoxdu znd, z el bil min ildi buz vurub donub qalb. Ns gzl Prnisnin hytindn gzn kmir ki kmir, yapbd, ndi pncry. Bunlara arvad almaq olar? Olar. Olmaz. Yox niy olmur, odu o gn grmdin ki Bunun kimi, buna bnzr dedi-qodu shbtlri artq ayaq ab balamd o yri-yr mhllni addm-addm, axsaya-axsaya gzmy. Mmmdqulu z d bilmzdi ki, axr vaxtlar niy bel sbirsiz olub, el hey hara is tlsir, slind bilirdi hara tlsir, tlsdiyi yer ev d deyildi, tlsdiyi yer durnagzl pncrnin qabayd, bir azdan gn batandan sonra bu qzcaz qapn balayb burnunun ucunu da l xarmayacaq v Mmmdqulu da onu bu gn bir daha gr bilmyck deyin atnn yynini sbirsiz trptdi. ryi birdn sxld v brk-brk atmaa balad. Bu ev ayaq basb kli nc 69

gn idi grk ki, otaqdak yegan byk pncry yanab tnbl-tnbl uzaqdan par-par parldayan cm mscidinin gnbzin baxan zaman birdn hiss elmidi ki, aadan qonu hytdn kimins baxd zillnib onun tkl zn az qalr onun tkl zn de, derdi d iti mizraq idi bu odlu baxn ucu. Bstboy, qarayanz, arq bir qzd, amma ki gzl d olmana gzl idi, lindki taxta qabdan bir dst yuyulub sxlm pal-paltar bir-bir xarb bu balaca hytd bir ucu evin damndan aslan taxtabndin ucuna, o biri ucu pr bal zivdn srmy hazrlard ki, birdn drd trf yaylm salarn geri silklyib ban qaldrb qonu pncrd bir qalnbl, qarasiftli kiinin pncry dirsklnib cm mscidi trf daln-daln baxdn grnd bir xeyli bu daln baxn szldy gzlr, bu kdrli hry sehirliymi kimi baxb baxb durmaqdan zn saxlaya bilmdi: Allah, Allah, sn zn kmk el, bunlarn da yni Allah olurmu, clladn da znd rhm olurmu dnd. Bir ilin glini gzl Prnis lap el bu yaxnlarda cavan kiisini itirmidi, he bir ay da blk olmazd. ri hri mdafi ednlrdn idi v o gec tlsik gedib qsdimi vard, bel tez hid olandan sonra bu deyib-gln, dodandan gl skik olmayan cavan glini tamam dyimidilr. Alamana daha alayb-ssqayb doymudu, amma gl-tbssm d artq z-

70

gzn trk edib harasa baqa bir yer birdflik uub getmidi Hans chnnmd qaldn, qz Prnisa?! Noldu, bu paltar bu zivy srmk n hucur i oldu srilib qurtarmad?! Evin iindn qoca qar nnnin kpgirn qarlar tkin xrltl ssi glr-glmz gzl Prnis vhi heyvan iyi alm ceyran olub hrkd, nmli yal gzlrinimi bilyi il sildi, silmdis lini niy zn apard, qrz, baxlarn birthr haman pncrdn ayrd, lindki paltarlar bir-bir havaya rpb balad tls-tls ip srmy v el bu zaman da hua getmyindn qaydb qar nnnin ssi il Mmmdqulu bu balaca hytd bu balaca gzl uzunsa qz z ikiminci mrtbsindki bu yad hyt alan durnagzl pncrsind ilk df grd. Bir diqqtl qz szd. lk fikrindn ken bu oldu: N inc boynu var, birdflik boynu var ki bunun. Tezc bu fikri az qala li il yellyib milk qovalayan kimi beynindn qovdu. Bir daha qza tulad baxn. Bir xeyli baxd. Qza belcn baxmaq ona ayr lzzt eldi. Onun boy-buxununu, duruunu, l-qol ata-ata, dodaqalt deyin-deyin ip paltar srmsini, pnclri stn qalxb qvraq ndamn sanki tarma kmsini rahat-rahat seyr eldi. Mni grmyin grd, amma vecin d almad bihud deyil Aada gzl Prnis birdn ayld ki, bs n hrkt edirs, nec yilib durursa, bdnini balq 71

kimi ha trf qvrldrsa, sn dem pncrdn ona utanmaz-utanmaz baxan bu yal, blar l kiinin acna edir. Blk d acna elmir. Bu fikirdn yenic alan dan z kimi bunun da z qpqrmz oldu. Birdn n mn, n sn ban dndrib utanmaz baxlarn o da dikdi bu kiinin ahin baxlarna, ilimdimi bu baxlar bir-birin, hm d nec ilidi, tutad, sonra sst dd, sonra hr ikisi mlul-mlul o buna, bu ona akar baxmaqlarn daha he cr saxlaya bilmdilr. Ham sndn qorxur, bilirm, amma mn bax bu boyda da qorxmuram, he zrr qdr qorxmuram. Bil Sn mndn niy qorxmalsan ki. Mn ki sni tanmram, sn d mni tanmrsan. Qorxma Qorxmuram. He vd d qorxmanam Qorxmasan yaxd. Mn ki adamyeyn deyilm Adamyeynsn, aldatma mni. Balar ksib doramsan. N qdr gnahl, gnahsz qana batb snin llrin. Mn bilirm Yox, el dem. Hr adamn z gnah olur. Gnahszlar gnah grnmyn gnahllard N azn ab durmusan orda. Grmrsn i grrm. Mn el baxma. ndi nnm glir Handan hana qoca qar nn yann basa-basa gldi, paltarlar hirsl gzl Prnisnin lindn dartb alb zn d yana itlyib l-l onlar zivy srmy balad, z d ki eynn kpgirn 72

qarlar tkin yumulurdu

bu

df ***

az

sssizc

alb

Gn gn ar-ar, saat saat, dqiq dqiqni ildrm srtil vzldi. Gz yalar yava-yava quruyan gzl Prnis o gndn sonra n zaman arxa hyt xdsa, qonudak yuxar pncrd hmin tli sift yapm e blar grd, bildi ki bu blarn sahibinin iti baxlar indn bel onun hr hrktini gzlyir, izlyir. Gzl Prnis ny istsydin and irdi ki bu baxlar ox kdrli baxlardr, bu adam da kdrli adamd, z d deysn utanmaz-zad deyil. Bu adam gzl Prnisdn hqqn gizlnmy alrd, bzn bacarrd, bzn yox, bacarmrd. Bacarmayan zaman el bil onu harasa sslyirdi, harasa ahnruba kimi aparrd gzl Prnisni bu kdrli baxlar dnb olurdular bir ikli yol: gl, gl qz, mn ki hyatm boyu sl mhbbtin, sl nnin n olduunu bilmdim, hsrt bilmdim, vsal bilmdim, hyat nec v kim v n n qurban vermyi bilmdim bu kdrli baxlar deyirdi. Knardan baxan olsayd bel anlarda dnrdi ki, he cllad Mmmdqulu deyil bu kdrli baxlarn yiysi, kimdis, ndis Mmmdqulunun gzlrinin dz iind oturan bir baqa adamd bu cr baxr, he ri d, znn halal birillik ri d ona bel baxa bilmmidi ki, 73

gzl Prnisnin ryi bu cr titryydi, irin bir yuxudaym kimi n zamansa onsuz da aylacan gman edib bu yuxuda n istsydi elyydi. Buna bax, sn Allah buna, bu ki, ona l elyir, vay utanmaz, lap el gtrb nrdivan dirysn bu divara qalxasan bu ikinci mrtbdki bu bayqugzl pncrdn kesn iri, tutasan bunun e blarndan dart ki dartasan, atasan zn o mhtm qollarn arasna, amma ay i hyti doldurub qoca qar nnnin xorultusu evi bana gtrnd gzl Prnis bir d n grd, grd ki, hardad hardad nrdivann stdi, pilllri bir-bir qalxr ikli yolla yuxar ikinci mrtby. Yuxar, yuxar, lbtt, ikinci mrtby! Yuxar, yuxar lbtt, lbtt ki ikinci mrtby!! Bu zaman ryi nec d gup-gup vururdu. Mmmdqulu lini sallayb onun belindn n zaman tutdu, he z d bilmdi, qu kimi qaldrb n zaman sald durnagzl pncrdn iri, otan ortasnda n zaman yer buraxd, onu da bilmdi Zavall, zavall birc sakit ol birc sakit olum n olur, olsun, sonra n olur olsun, indi, indi v daha he vaxt, indi, yox, indi olmaz, indi he olmaz, bir baqa vaxt, yox, indi aman Allah, eits, bils nnm ldrck mni, qurbann ollam, burax mni gedim, mnim ax burda n iim var idi?! Ay Allah, sn, sn qurban ollam, inan mn, inan, burax mni gedim sabah, 74

sabah glim, gedck knd, sabah, yaxm, bu gn burax mni, burax sn Allahn, gedim mn, eidib grn olsa, daqalaam mn, mn bdbxt, mn biar, zavall, zavall, sus, danma, nolar, sus, niy, niy ax mn bu boyda hr sn ki kimi istrsn dayan, dayan bir, sbrin olsun, yoxdu snin sbrin, niy yoxdu snin sbrin, ay Allah, ay Allah, niy bunun sbri yoxdu yoxdu yoxdu yoxdu snin insafn da yoxdu snin ah bax bu utanmazn hl blarna, bax bir, yellnckdi, yellnck Prnisnin v Mmmdqulunun bir-birin sarlb yapm v bir-birindn he cr ayrla bilmyn pltlar yava-yava ar bir qaranln skutunda rimy balad, nki burax mni deyn kimi yen i hyti gtrm ayn qaban bir para bulud stl glib nec tutdusa, hyt birdn-bir zlmt qaranla qrq oldu o bulud n zaman kilib ayn qabandan gedckdi, ancaq o bir olan Allah bilirdi bunu. *** Mmmdqulu bel bir zaman v bel bir yerd znn n bombalanbo qlbin glib bu crn eqin dolmasn Allahn ona uca gylrdn gndrdiyi bir inayt kimi qbul eldi. El bil Allah onun qulana pldamd:Grrsn sn bu qz, grmrsn?! Gtr, qurtar onu drddnbladan hifz el, buraxma yanndan he hara. Bu 75

pltn he cr unuda bilmyn Mmmdqulu az qala hrdn yoran-dyin iind htta ox brkdn sxrd gzl Prnisnin ban z tkl kksn el sxrd ki, qzn hvlnak olub vay nfsim, burax, burax, ldm ki, mn. Allah, neynirsn sn, dli olmusan? Sn dlisn vallah, dlisn demyindn d lzzt alrd. slind lzzti gzl Prnisnin ssindn alrd, dediyi szlrin mnasna he bir fikir vermirdi. Qrib olan hm d bu idi ki, Mmmdqulunun z son vaxtlar ryinin el bir uzaq yerindn ssi glib irin-irin danmaa balamd ki, ham matmttl qalmd buna deyirdilr hmnki qeyzli, zhmli Mmmdqulu deyil, baqa Mmmdquludu bu. ini grnd d bir baqa adam olmudu, gzl Prnis gzlrinin qabandan iki ayan bir bamaa drtb he hara inad edib getmirdi, hara, kim baxrd yen hmn qaydada ancaq onu grrd, li d ki idn aq-akar soyumudu, zn ancaq mcbur edib gn rzind bir iin qulpundan birthr yapa bilirdi, alrd ki gzzada ox dymsin, bel nec gldi bu gn d yola versin xb getsin evin. Evd is Onunku ay in gzlmk idi. Ay i hyt dolan zaman gzl Prnisnin nrdivannn ucu utanmazutanmaz taq elyib syknirdi durnagzl pncry, bu zaman Mmmdqulunun ryind tarma kilmi sim idi, nydi o sim qrlrd. Qz bu pillkni qalxb qurtarnca o da aramsz otaqda 76

o trf bu trf var-gl edirdi, az qala o dnyaya gedib qaydrd. Gliini bilndn sonra gzlmy n vard ki. Amma yen d btn vcudunu bal kimi lzzt alrd. gr vvllr bir adam ona desydi ki, sn Mmmdqulu, kimis bax belc ryin ata-ata gzlycksn, bu gzlm snin n bu qdrin irin olacaq, sn hr eyi, hr zad unudacaqsan, rahatca bu adamn zn Mmmdqulu ssin bana atb glmzdimi, el glrdi Sn d gedcksn ah xb gednd onunla? Mn buyruq quluyam, fqir Allah bndsiym, kimm ki mn?! Getmy bilmnm. Demk gedcksn? Gedcym lbtt. Bs mn? N sn? Mn d, mn. Bs deyirdin sevirsn mni?! Sevirm? H d. Yax, yax, sevirm. Yox, mn bildim: sevmirsn. Zrr qdr d sevmirsn. Saatlarla, sabahn gz ovxalana-ovxalana alanacan bu sevirm-sevmirm shbtini yarmrgl haltd d olsa uzadrd gzl Prnis, 77

o is he cr incimirdi. Gzl Prnisnin uzun danq sanda daln-daln Mmmdqulunun barmaqlar gzirdi v bu zaman bir az da brk qslrd Mmmdqulu gzl Prnisy, slind bu df ruhu qslrd ona eynn krpykn anasnn isti qarnna qsld kimi. Bundan da ald lzzt bir baqa idi. Eynn anas idi gzl Prnis. Ssi d oxayrd ssin. Nolar kim gedir getsin, sn getm. Sndn bilsn, mn l kn deyilm. Mn r lazmd, baqa he bir adam lazm deyil. Sn mni atmazsan, ata bilmzsn, sn mndn he hara qaa bilmzsn, he hara yanmdan ged bilmzsn dz demirm, Mmmdqulu Mmmdqulunu Zbulla aa eidirdi. Eyzn hmn szlr idi. Anasnn tkq Zbullaya dediyi szlr. El bel bir ay inda atasnn lmndn birc ay da kemmi atasnn hytind tut aacnn, yox, Qaraacn srin altnda yorandk salb qucaqlab yatan anas il tkq Zbullann hrdn yerlrind ora-bura vurnuxub bir-birlrin dediklri szlr iind ancaq bu szlr idi yapb qalmd yaddanda. Eynn anasnn danyd, lbtt ki artq onun n eynn anas idi gzl Prnis.

78

S
ehrbazlar drsindki bahara mxsus yamyalln iind yen d gl-gl, blbl-blbl arrd. Cavan sehrbaz z hmiki yerind el bil ban torpan dz iindn boylanb xarm yarmlpaq bir qayaya iynini sykyib yen d oturmudu v bu df zn drdn yuxar, Grkmz Tpy sar tutub daln-daln Tpy trf baxrd. lbtt Grkmz Tp nec grkmrd, yen d elcn grkmrd, amma btn gecni ki qar yamd, bu qar Tpni badan-baa bryb nhng bir qar topasna evirmidi. Bu qar topas grkrd. Klk a qar dn-dn bunun ba stdn o trf, bu trf sovurmandayd. Drnin qurtard yerdn o trfd Grkmzin tyind sssiz-smirsiz ban aa salb klk-boran z iini grrd, cvlan elyirdi, qar da sssiz-sssiz yard, hr yan da aappaq parldayrd. Bir az aada drd is hr ey yen d hmiki kimi baqa cr idi. Qularn cikkiltisi, emlrin rlts az qala 79

burdak havadan yercn, yerdn havann hr bir hceyrsincn gedib xan crbcr, al-lvan rnglr vard, bu sslr bu crbcr rnglrin dz iin girirdi, yox, yox, blk d bu sslr rnglrin iin girmirdi, bu sslr rnglrin iindn xrd. ki-bir, -bir sehrbazlar drdn o trfdki yuxardak dnyaya he bir mhl qoymadan shbtl-shbtl, bzn d mbahis edib lqol ata-ata dr uzunu bzn aramla, bzn aramsz o trf bu trf gziirdilr. Drdn o trfdki dnya bunlarn vecin deyildi. Burada, bu drnin iind onlar dnizd balqlar kimiydilr. Hrdn baxlar il cavan sehrbaz axtarb tapr, onun z hmiki yerind olub-olmamasndan min olub bundan sonra arxayn-arxayn kks trrdlr. Cavan sehrbaz is oturduu yerdc qmldanb elmdn hl d kdrli-kdrli zn Grkmz Tpy trf tutmudu. El bil o qarn, o ovunun iind axtard bir ey vard, axtarrd, axtarrd, amma tapammrd. ryin dammd ki, hardasa lap el bu yaxnlarda ox mhm bir hadis ba verckdir. Amma n? Hm bilirdi bunu hm d bilmirdi.

80

K
arvanba gzlrind gizli bir qrur karvan vvlindn axrnacan bir daha yax-yax seyr etdi. Atn bir hndr yer kmidi, Dzngaha btn boyu il al-lvan bir xal ilmyi kimi alan karvan ssl-kyl, dad ykn arlna baxmayaraq gizlin bir vql uzun yolun son hvsli addmlarn atrd. Atn ban kib karvana qatld, Xac brahim aa il Syyah sehrbaz qatrlarn ata dyimidilr, bu ikisinin yannda bu da atn srmy balad. brahim aa, sn Hac aan bizim ev apar, st qatda qonaq otana yerldir, diqqt el qulluunda dursunlar. Karvanba Xac brahim aaya dedi. Ba st, aa, sn he narahat olma, n lazmsa mn hamsn edcym. Mnim iim ox olacaq. Karvansaraya lazmd getmk, karvan lazmd boaltmaq Bunlardan da vvl biriminci lbtt grkdir qibleyi-almin hzuruna gedm. nallah, axam evd grrik.

81

Syyah sehrbaz ryind dnd ki, bir sz d mn deyim, ayb olmasn, yoxsa el yol uzunu azma su alb durmuam, dedi: N thr mslhtin olar, o thr d hrkt elrik. Sn ryini buz kimi saxla. Mndn istdiyini mndn alacaqsan. Sonras mnlik deyil. Son szlrini demyil peiman olma bir oldu. Grk bu cr demyydim. Amma tcrbsindn bilirdi. N qdr adam olmudu yaxnnn, qohumunun ruhunu armaq n vvl-vvl ldn-ayaqdan getmidi, malnpulunu tkmd bu iin ml glmsi n. Sonras amma nec olmudu? Bu adamlar peiman v prian olmamdm, olmudu. Karvanban bu axrnc sz he tutmasa da stn vurmad. Karxm Xac brahim aa ban yellyib Syyah sehrbaza gz aartd. Ortaya namnasib bir skut kd. Bir xeyli kirimic at srdlr. Artq yol knarnda tkm-seyrk obalar, evlr grnmy balamd. Qn olan ana hl bir az var idi, amma buna baxmayaraq hytbacada bitn aaclarn dibind, tpsind, evlrin damnda ne gn nc yab tamamn rimy macal tapmam ilk qarn nianlri qalm idi. Bu aartya baxdqca uzun mddt yallqdan yorun dm gzlr el bil dincini alrd. Arxadan karvana ataatda ziflyib heydn dn sazan nfsi lbtt ki bir ne gndn sonra Grkmz Tpnin trafndak byaz haray-hiri buralara da gtirib xaracaqd, amma orda-burda, kncd82

bucaqda gizlnmi qar topalarnn bu hngamni gzlmy taqtlri, hvsllri atacaqdm?! Xac brahim aann nfsi il bu xrd azndan. Bu qara skutu pozum dnb zn Syyah sehrbaza tutub sorudu: Syyah aa, sizin dr ki ab-havas il maallah cnntmkan bir yerdir, n cr olub ki, drnin drd bir trfi mxtlif mvsmlr girir, sizin dry amma bunun bir dxli olmur, nec ki, fsli-yazn xo anlardr, hmi d el qalr? Sizlrin mli nticsidir, yainki o yerd bir baqa sirr vardr? Hac aa, sn nec bilirsn, drd trfin fsli-q ola, tbit qan alaya v tufan-ovun hr trfi bry indi bu saat Grkmz Tp artq tamam qar altnda qald bel olan haltd bir kiik drnin yall, gl-iyi, sultan emlri, aaclarn ch-ch vuran qular btn bunlar drd trfi ksmi o axtann ortasnda n cr mmkn olarm? lbtt, Syyah aa, mn el bunu bel d tsvvr edirdim ki, var. Sizlrin qdrtinin nticsidi lbtt. Cnnti bu dnyaya gtirmisiz, maallah, maallah. Mn ki indi burda sizinlym, bir balaca deik albdr z dry, gr dostlar onu tutmazlarsa, boran-ovun girirs o deikdn keib dry girir. Syyah sehrbaz fikirli-fikirli dillndi. *** 83

hr yava-yava qara v byk bir xal kimi onlara trf glirdi, gldikc d byyrd, vvl adda-budda evlr dar klr dnd, sonra dar klr genilndi, sonra aaclar, arxlar, bulaqlar yol boyu adam idi karvann pivazna xrd. Amma btn bunlar hl hrin z deyildi. hrin qala qaplar hl irlid idi. Karvan da daha vvlki kimi hrkt elmirdi, addmlarn lngitmi, maraql baxlarn, nzrlrin nvaziindn mst olmudu. Budur, uzaqdan qala qaplar artq grnd, karvana trf atllar apd. Karvanba karvann nn, ayaqlarn tnbl-tnbl atan Qotazl dvnin yanna atn srb kedi. Aa, gzn aydn, yetidik evimizeiyimiz. Sarvan Qarasuvarl atn ona yaxnladrb gzaydnl verdi. Gzmz aydn, Qara, hammzn gzmz aydn. Karvanba cavab verdi. Kpklrin azna kmrlrini vurdularm? Vurdular, zlrini d zncir saldlar, sn narahat olma. Zurna-balabann ssi gclndi, dvlr bir anlq kvmlrini saxladlar, sonra yen d piyada olmu sarvanlarn arxasnca kvykvy getmklrin davam etdilr. Bel el. Karvann azn aa mhlly Hac Gavrin karvansarasna trf evir. Pivaz 84

mrasimindn xo bir hvala dn Karvanba atn stnd ax durub zn dndrmdn Sarvan Qarasuvarlya gstriini verdi. Oldu, aa. Sarvan Qarasuvarl Qotazl dvnin yaraql rknindn ox ciddi v qtiyytli bir grkml yapb addmlayan Nzrlinin yanna atn srd. Karvanba qanrlb gz il Xac brahim aa il Syyah Sehrbaz arad, onlar hardasa karvann ortalarnda olmal idilr, Xac brahim aa Karvanbann onu axtardn lst duyub atn ona trf yeyinltdi. Karvanba altnda bdv at oynaya-oynaya gzlri karvanda Xac brahim aaya son taprn bir daha tkrar eldi: Siz d dediyim kimi edin. Karvansaraya getmniz sizin he lzum yoxdur. Siz birbaa ev gedin. Mn karvan yerldirib sonra saraya, hzura gedcym. Gecy qdr iim oxdur. Bizim mallar ev Nzrli gtirr. Gzn stnd olsun. znz d dinclin, ona da, ba il Syyaha trf iart etdi Karvanba ssini yavatd, mslni artq ab zn danarsan, mn zm istmirm. Bunlar deyib bir cavab gzlmdn Karvanba yen Karvann qabana atn srb irli kedi. Xac brahim aa gz eldi, Syyah sehrbazla birg atlarn kib bir knara durdular. Karvan glib dv-dv, qatr-qatr yklnmi mal onlarn qabandan aramla keib getmy balad. Karvann quyruu tb kend Syyah Sehrbaz 85

baxb grd ki, karvann ba qala qaplarndan hrin irisin qdmini qoydu. Zurna ssi, hayky sdalar artq oradan glib qulaq deirdi. Xac brahim aa Syyah sehrbazla birg nb em yoluna girdilr, bu yol onlar hrin o biri trfindki kiik emli qapya gtirib xaracaqd. El d oldu. O qapdan onlar hr daxil olub adamsz, bo klrl (ham karvan varid olan ba Darvazann trafna dolumamdm?) atlarn Karvanbann yuxar Qrxlar mhllsindki evin trf srdlr. Bunlar ev atanda gn gnortan tzc olard keib getmidi.

86

C
annda yorunluq yol azm srgrdanlar kimi orabura dolaan Syyah sehrbaz ondan da yorun olan Xac brahim aann onu gtirdiyi geni v isti qonaq otanda bir yumaq xalnn stnd nec uzanmdsa elcn d qalmd. oxdan idi bel zr-zibal, rahat yerd mskn elmmidi. Rahat olmana slind Sehrbazlar drsi d rahat idi, amma buradak rahatlq bir baqa rahatlq idi. Bu otan hr bir kncndn ilq v tan bir yuxunun mstedici qoxusu glirdi. Mrg Syyah sehrbaza ox asanlqla gc gldi. hrin adi ss-kyn almadndan byk pncrlrin qaln lrindn hrdn iqla bir yerd zn iri drtn dcl ssdn-kydn vvl-vvl diksindi. Gzlri yaryumulmudu, fikirlri qarrd. V bu otan mstedici rahatlnda qulana yen d ancaq znn tand haman qzbli sslr glmy balad Snin yerin bura deyil! Rdd ol!!

87

 Get. Btn taxsrlar snddi. Sn etdin. Sn etdin bunu! Lnt olsun. Yeddi qatna lnt olsun Dan bandak yaruuq stn qar basm komann qapsnn azn ksib onun dnnki rk dostlar bu gn onu iri buraxmaq istmirdilr. Lntlr, thdidlr Syyaha sz demy d imkan vermirdilr. Qar dnlri balaca tozcuqlar kimi gecnin midi hr yerdn ksilmi qaranln deib a in yolunu gstrirdilr. Min dn, yz min dn qar tozcuu boyda deik haman ia gedn yegan yol idi. Dnn A drvii qtl yetirmidilr. vvl-vvl huu bandan gedn qdr dymdlr, sonra armxa kmidilr. Qlbi aryan, acyan da, bu heysiz cism qaln nifrtl seyr edn d ona son nfsind crbcr suallar verirdilr. Son gcn yb A drvi bunlara bzi cavablar vermy chd gstrirdi. Sz canndan xanda szl, sz canndan xmaq istmynd cavab gzlril verirdi. Gzlri bymd v grnlr heyrt edirdilr ki, bu cr ar mqamn znd bel gzlri xeyli pjmrd v yaraql olmudu. n sonda onun armxdak cismin yirdlri bir-bir yaxnlab dodaqalt, ancaq onun yarmcan, amma yen d yaraql gzlri il anlaya bilcyi trzd ns pldadlar. Nhayt bundan sonra onun can heysiz, gzlrinin ii is trpnmz oldu. yirdlri ona n dedilr?! A drvi yirdlri intiqam almaq n and idilr. ndi is onu, onlardan biri olan onu iri, 88

bu intiqam mrasimin buraxmrdlar. Qapn dz zn baladlar. O, komann qabanda hytin bir kncn, yarmqaranla kildi. Xrda qar dnciklri z-gzn, st-bana nvazil qonub qalrd, onu yava-yava a bir heykl evirirdi. Trpnmz durdu, fikrindn kedi ki, balaca trpns, kiik d olsa bir hrkt els bouna gc srf edck, beld buz kimi soyuq lmn daha tez yaxnladra bilr, o is sona qdr burda durub he bir yana getmk fikrind deyildi. Shr qdr, axama qdr, gc-tab son damla qalana qdr, lmn qdr duracaqd. vvl-axr yoldalar onu dinlmli idilr. O hqiqti yrnmli idi, yrnck idi. ntiqam aiysi artq bu dan bandan yol alb zaa, hr atmd. N intiqam idi, onun illr uzunu bir yerd bu komada yatb qald, A drviin smadak deiklrdn, o deiklrin yola evrilmsindn, o yolla gedigliin mmknlyndn, bu mmknlyn ruhlar n istifadsindn dandqlarna, yrtdiklrin birg qulaq asd, bir qmlnib bir sevindiyi yird dostlar hans intiqam barsind dnrdlr, n edckdilr, nec edckdilr?! Seyid Sarnn uzun v zhmli hrsini xatrlad. ntiqamn qorxusu htta bu zhmi basb hrdn d o trf kemidi v hrnin xrda gzlrind oturmudu. Seyid Sar tprcyi axan azndan daha ox, gzlril danrd: yrn, yrn, n var bunlarn beyinlrind hamsn yrn, sa-salamat

89

geri dn. Sa-salamat, eidirsn, sn mn sa v salim grksn Komann qaps eik trfdn azna ylan qar bouq ssl ar-ar itlyib ald. Bir-bir A drviin yirdlri iridn xmaa baladlar. Hams dizcn aappaq alt paltarnda idi. Glib hytin axrnda sldrm uurum idi, onun dz stnd dayandlar, sf dzltdilr. Aada drnin dibi grnmrd. Bunlar baladlar hrktsiz haltd gzlmy. Ancaq indi o, bu adamlarn niyytini drhal baa dd. ntiqamn mahiyyti el o andaca ona mlum oldu. slind bunlar sssiz-smirsiz, heykl kimi lal durub rklrind z ruhlarn arrdlar. Mqsdlri bu idi ki, ruhlar bunlarn vcudlarn son mqamdan bir qdr vvl trk etsin. Bel bir sulu cavanlnda A drvi icad elmidi. lm lmdn bir az, lap azacq vvl glirdi. Syyah trpnmz olub az qala donduu yarmqaranlq yerdnc bunlarn hr hrktini diqqtl izlmy davam etdi. Dodaqlarna namlum indiyncn zn d blli olmayan yarlpaq bir tbssm qondu, znn qr drinldi. Demli, bel. Birc mn qalram. Mn artq yegan oldum. Mndn baqas olmayacaq. El bu szlr glib fikrindn kemidi ki, sldrmdan zaa iyirmi nfr can-qlb dostu l-l tutmu halda tullanb boluun qaranlq barna zlrini atdlar. yirmi yelkn ald qaranln iind. vvlc zaa da kimi dmdilr, yox, vvlc havada 90

nizaml durnalar kimi dvrlm uumaa baladlar. Bir xeyli belc l-l verib uuandan sonra birdn ikar grn ahinlr kimi srtl yb drnin tkin z aldlar. He birindn, iyirmi nfrin he birindn yer dydiklri zaman bir cnqrt, bir ss eidilmdi. Yer dynd yox, hl havada ikn lb qurtarmdlar. A drviin iyirmi yirdi ustadlarnn intiqamn belcn aldlar. slind iyirmi drd olmal idilr *** Qapnn yavadan dyln ssindn diksinib gzn ad. Kims qapdan o trfd boazn artlayb skrd. Xac brahim aa idi. Gir. Syyah sehrbaz yarmq yuxusunu gznn dibin qovalayb brkdn dillndi. Axamn xeyir olsun. Xac brahim aa iri daxil olub lindki amdann titryili yanan amn li il qoruya-qoruya keib oturdu onun yanndaca yer, amdan da qoydu aralarna. Otan i oxald. Klglr peyda oldu, uzunuzun divara yapdlar. Axamn qaranl dorudan da n zaman dmds Syyah sehrbazn bundan xbri olmamd. Bu qaranlqda yorunluu da nhayt bir yol tapb cismindn xmd knara. Hr vaxtn xeyir. Syyah da z nvbsind Xac brahim aan salamlad, ona 91

trf nb el yerindc bir byrndki yundan tklm mtkky dirsklndi. Dincl bildinmi? Xac brahim aa nvazil sorudu. Mn neylmidim ki yorulaydm. Amma dincldim. Sn zn n thrsn? Mn yaxyam, niy ki. Aam hl glmdi. Saraya, padahn hzuruna gedckdi. Glr inallah. El atan kimi hzura? lbtt. Bu karvan lahzrtin z karvandr. n qiymtli mallar o sifari vermidir. Bundan savay bir ox hdiyylr d vardr ki xsi-alisin tqdim edilckdir. Mxsusi onun adna alnm hdiyylr varmzdr. ox gzl, ox pakiz. Xeyirli olsun. Bel Bilirsn, brahim aa, mn bel dnrm ki, bizim mtlbi deyirm, bu gec bu alnmayacaq. Gy znn rngi he xouma glmdi bayaq. Bu id, sn deyirm grkdir gyn rngi mn istyn ola. sas gyn rngidir. Xac brahim aa Syyah sehrbazn mtlb stn glmsindn mmnun qald, amma dediklrin bir o qdr mltfit olmad: Gyn z hl n demkdir? Gyn rngini n zaman grdn sn? Grmdim. ryim bel damb. Gnortadan z bri mn istyn deyil. Mn istyn olmasa olmaz.

92

 N deyirm Xac brahim aa myus olub bir balaca dncli dillndi. N etmk olar ki. O zaman sn z iind ol, rahatln el, dincl, yat. Mn aama snin dediklrini atdraram. Mndn bir istyin varm? Syyah sehrbaz ryind dnd: birdn bunlar el bilr ki, mn bu dbdbnin iind qalb kef elmkn vaxt qsdn uzadram. zn pncrdn l tutdu, bir daha diqqtl son grntlrini qeyb etmkd olan gy zn nzrini sald: Yox ki yox, mn istyn deyil. Mn n ed bilrm?! Pncrdn smaya baxa-baxa gnahkar bir trzd dillndi. Mn n deyirm?! Yax bs sn istyn gy z olman biz ndn bilcyik? Xac brahim aa trddd iind bundan sorudu. Mn zm bunu bilcym. Mn zm. Sizin ki bilmyiniz bir grk yoxdur. Sbr, aa, sbr. Mnlik deyil, bilsn Hac Mir Hsn aa Syyah, yni Syyah Sehrbaz zn tzdn ndrib Xac brahim aaya bel cavab verdi.

93

xamdan xeyli kemi v gec artq dmd Karvanba evin dnn zaman Xac brahim aa ki qula ld ssd idi, tez duyuq db hyt xd. Nkrlr at kib apardlar. Karvanbann Xac brahim aaya ilk sual bu oldu: Dandnz? N oldu, n dedi bu? Xac brahim aa cavabnda dedi: Dandq, aa, dandq. Hl bir ke iri, drdin alm, soyuq olacaq burda sn Axama sazaq artq mlli-bal ksmy balamd. Soyuq hytdn iri isti otaa ndruna birg kedilr. Burada bir cavan, sbirsiz qadn xeyla, qucanda da bir uaq n vaxtd ki, Karvanbann yolunu gzly-gzly oturub qalmdlar. Onu grck cld ayaa qalxdlar. Uaq anasnn qollarndan vurnuxub xd, zn atasnn mehriban qucana atd. Gl, gl hl bir, bax, bax buna, gr n thr bymsn, maallah olsun.

94

 Maallah, maallah Xac brahim aa da mmnun-mmnun tkrar eldi. *** Karvanba ua ox brk qucaqlayb barna basd, pb durdu, bir daha diqqt il zn baxd. Byyb, baxlar itilib dnd. Sonra ua yer qoydu, uaq be-alt ya var idi, bir xeyli d arlamd, qslb bunun ayana durdu. Karvanba ua bir aya il yavacadan v ehtiyatla sry-sry glib o qadnn yanndaca xala stn oturdu. li il qadnn lindn tutdu, onu da yannda oturtdu, bir xeyli qadn hr trfdn znl szb lini lind tumarlayatumarlaya nvazil dedi: Sn ki he dyimmisn. Necydin, elsn. De grm hl zn n thrsn? Gzm birthr dydin. Vaxt uzun gldi kedi, hmi? Qadn utandndanm, ya ndn ban yer dikib n is dodaqalt mzldad, lini yavaca kdi xard Karvanbann linin iindn, z d qzard. Karvanba daha bir el fikir vermdi ki bu n deyir n demir. Amma yen d labali: N dedin? sorudu. Cavabnda qadn llril uzun salarn bandak rpyin altnda dzltdi, sonra yen vvlki tkin anlalmaz trzd ns pldad. Yemk yeycksn, soruur. Xac brahim aa glinin mzltsn usanb trcm eldi. 95

 Yox, yemycym. Sarayda vzir Mdli mni qonaq eldi. Karvanba zn yen qadna tutdu, yox, baxram, niy ki, yaxsnz, amma sn bir az yorunsan el bil. Hdiyylrinizi aldz? Qadnn nhayt dili almadm, ald: Sa ol, var ol, aldq. Salna yorun-zad deyilm. Ken gecni yatmamam, el bildim gec glib yetissn. Gzlmim. Bunu yatrdm, ua gstrdi, zm n illah eldim, yatammadm Qadnn dili alan kimi Karvanbann, yadna gr n dd?! sti yay gnlrinin birind he gzlmdiyi halda ahdan ona adam gldi ki, gl bs qibleyi-alm sni yanna istyir. Heysizheysiz durub geyindi, ayaqlarn sry-sry evdn xb saraya gldi. ah ona bir cariy balad, zn is yeddi gzl, sem qz qardal Xeyirabad miri hdiyy gndrmidi. lk df onu grdy zaman qaqabaql, dinmzsylmz, arq, bstboy bir qz idi. Yal, iri gzlri il ban qfltn qaldrb adamn gznn iin dik baxma vard. lal salarn gizltmy, ipk rpyin iin brk-brk drtb ymaa alrd, bzn alnrd, bzn yox. ryind bu mnim nyim grkdi, ny oxayr bu, Allah?! dnb dilind aha bol-bol tkkrlr edib dodaqalt deyin-deyin Karvanba saraydan xb z irlid, qz arxada, knin isti havasnn iindn lng-lng keib qaydb evin getdi. Bir ildn sonra onlarn balaca 96

bir olan uaqlar dnyaya gldi, Karvanba is dinimizin qanun-qaydas v ryinin hkm il bu qz zn kbinli arvad eldi. ndi beynindn srtl glib ken bu vaqeni bir trf qovub: Get, get sn d bir dincl. Mn bir azdan gllm. Karvanba dodann ucunda nrmnazik bir tbssm qadna baxmadan zn yerdki xalaya tutub dedi. brahim aa, gl bir yaxna otur grm. Qadn uan lindn tutub xmaq istynd Karvanba ua bir daha yanna kib barna basd, ban sallad: Qoam mnim. Sabah shr yuxudan durub glib mn bu bir ilin hesabn verrsn. Verrsn? Uan gzlri qrurla gld, stl ban yuxar qaldrd, atasnn mhbbtl zn baxd, ba ydi atasna, qab anasnn tutdu lindn, ikisi d otaqdan sevinck xdlar. N var, n yox?! Mallar gldi? Karvanba bunlarn dalnca isti-isti baxd, sonra yerini rahatlayb Xac brahim aaya tutdu zn. Gldi, qurbann olum. Hr ey yeryerinddi. Sn nec oldun? Qibleyi-almi grdn, arn alm? Grdm. Mrhbam aldm. kr, kr. Min kr. Yax, de bir grm, o biri ilrimizdn n xbr var?

97

Xac brahim aann ssi dyidi, naar davam etdi: N xbr olacaq. Yaxd ilrimiz Amma mmas var. Ndi, nolub, mmas ndi hl? He. Gy znn rngi deyir mn istyn deyil. Gy znn rngi bu istyn deyil?! Karvanba gzn qyb tccb etdi. Bli, qurbann olum. Mnc fnd oynatmr. Bel. O zaman gy znn rnginin bu i n dxli vardr, brahim aa? Varm, varm, drdin alm. Grnr dxli varm. Karvanba fikr getdi. gr Xac brahim aa deyirdis ki, sehrbaz fnd oynatmr, onun gzlri itidi, demli hqiqtn ortada yalan-filan yoxdur. O zaman bu rng mslsi n demkdir? ndi bs n edckdilr?! Bs indi n edk? Karvanba sual etdi. Gzlyk, arn alm. N edcyik?! Gzlmkdn baqa armiz varm, yoxdur. Karvanba v Xac brahim aa yen bir xeyli bu xsusda shbtldilr, gtr-qoy etdilr, axrda bel bir qrara gldilr ki, hl bir mddt sbr edib gzlsinlr, Syyah sehrbaz z demyinc daha ondan bir klm sz sorumasnlar bu msl bard. Xac brahim aa Karvanbaya qayl-qayl baxd: gr bir nec

98

yorundu, gedib dincls yax olacaq dnb ayaa qalxd. Amma gedrkn sorudu: Vzir Mdli mnim barmd sndn bir sz sorumad ki, arn alm?! Vzir Mdli sni n n sorumal idi, brahim aa? Karvanba suala sualla cavab verdi. He. Deyirm, blk onun yadnda qalmam. O sfrki mslni deyirm. Yox, sorumad, arxayn ol. Sa ol, sa ol, drdin alm. Gecn xeyirli olsun. Yat dincl. Yoruldun sn, ldn ddn Vzir Mdli d vzir Mdlidi, hay-hay gedib, vay-vay qalbd, sn hardan glib onun yadna dcksn, ay qrib Karvanba Xac brahim aa xdqdan sonra bunlar beynindn keirdi. Sonra vzir Mdlinin qoca, arq, bzm a saqqal seyrlmi sifti gldi bunun gzlrinin qabanda durmadm, durdu.

99

rtq qoun hli il, onu boya-baa yetirmi ziz padahla, haqq-sayn gman ki he zaman geri qaytara bilmycyi asaqqall vzir Mdli il burada, bu Allaha bir az da o birilrdn yaxn olan hrd vidalamal olacaqd. Vzir Mdlinin yanna gedckdi. Lazm gls lap alaybssqayacaqd. Peiman-peiman zrxahlq edckdi, nkrinm lncn, sn mn atalq etdin deyckdi. Gznn ana-qarasna dnm z olu olsayd, ondan da artq istyckdi onu, oulluunu vzir Mdliy mant edckdi. Yalvaracaqd ki, padaha onun iltimasn atdrsn, z rk ely bilmir. Vzir Mdlinin aqn baxlarn z baxlar il sy edib l keirib hrktsiz bir halt salacaq, onlarn iin girib 100

onlarn iindkilrdn rahat-rahat hali olandan sonra is Sonra geriy, bu sakit, dar, yerin da dnmi, qu boaz kimi nazik bu ky, yolu onun yaad evdn d yuxarlara ba alb gedn, harda qurtard da blli olmayan bu ky qaydacaqd. Sinsi ata-ata ondan xo xbr gzlyn gzl Prnisni vvl-vvl hl bir cinldckdi. Olmaz. Qoymadlar. Mn d lkrl bir yerd nec ki glmim, el d geri dnmliym. Baqa sfrlr d vardr Bu zaman gzl Prnis hans oyundan xacaqd, bir Allah bilirdi. Yalnz onu heydn xarb, qqrdbksdrb bir xeyli lzzt alandan sonra ab hqiqti qoyacaqd ortaya. Hqiqti?! Amma hqiqt harada idi, bunu ki he z d bilmirdi. Vzir Mdlinin narahat gzlrinin tccb dolu drinliyind idi hqiqt, yoxsa onun bir grm n ed bilrm, he bilmirm nec dey bilcym qibleyi-alm bu xbri szlrind idi, yaxud da padahn hl qbul etmdiyi qrarnda idi?! Harada idi hqiqt?! Birc mlum olan o idi ki blk el hqiqt d bu mlum olandan ibart idi o z artq qrarn vermidi v qounla bir yerd geri dnmyck idi. O, gzl Prnisdn he cr ayrla bilmyck idi. Blk hqiqt dorudan da el bu idi?! lbtt ki hqiqt dorudan da el bu deyildi d bs daha n idi?! ndi artq Mmmdqulu bir mslni hycan iind dn-dn qalmd. Qibleyi-almin onun hrkti il bal qrar nec olacaqd?! 101

ryin qara-qura fikirlr glib girirdi. Yadna padahn cvlana qalxan szlri drd. Qibleyialm idi salnami mirzy bu szlri yazdrrd: Yaz, mirz Sdrddin, yaz. Yaz ki, ikic saata aldq bu boyda hri, cmi aznlarn da diz st kdrdk. Amma lkr bilsin bunu. Bunlar bizim din qarda-baclarmzdr. Yollarn ki azmdlar, bir apalaq vurduq allar gldi balarna, z mmlktimiz, z camaatmzd, qartdn-filandan sz ola bilmz, qart quranm, yainki barsind ikayt gln sgr birbaa, z, mn hl azm amam cllad Mmmdqulunun getsin xidmtin, czasn o verck, ixtiyar onundu. Bir d ah gzlrini qlmindn ayrmayan Mirz Sdrddin bu szlri yazdrmd: Bir d bunu yaz! Kim mlub olmu bu hrd qalb mskun olmaq niyytin ds, btn sonrak nsli zay xacaq. nki burann havas da ikiqat olub z-zn soxur bizim ciyrimiz. Burann havas da, da da, suyu da, arpas-ryi d, bir sz, bu mlubiyyti grn nyi varsa hr eyi artq axtaland. Mni bynmyn birisi ancaq bel fikr d bilr. *** Mmmdqulunun aha iltimas etmsinin xbri hava il kedi bu qulaqdan o qulaa, bu evdn o ev, onba onbaya, yzba-yzbaya dand, yanlar, rflr, blk balar maraq 102

iind donub qalmdlar ki, ah z sevimli clladnn czasn nec verckdir v he verckdirmi?! Blk cllad Mmmdqulu z dikba arzusuna atacaq, bu hrd qalb ordu il geri dnmyckdi, blk ah onun bu gzlnilmz dikbalna gz yumacaq, blk d Hr bir cr yozum yozurdu. Mmmdquluya bir ne gn he kim bir sz demdi padahn n qrar xard bard. Bu yazq da qalmd nigaran ki, lbtt bandan byk qlti elyibdir, amma i d artq idn kemidi. Dnrd: ahvern vardr ahn lkrind mn vzi, he olmazsa buna gr mni buraxar inallah. Allaha tvkkl. Alna gln Mmmdqulunun dilin d glirdi, mslhtldiyi, ryini ad, nigaranln bldy kmkisi qoca bir qul vard, o idi. Bu qoca qul da Mmmdqulu il shbtin hr dfsind onun son szlrini qara ban trpdtrpd tkrar edr, hr df Allaha tvkkl deyib bununla da susard. Amma sulu gzlri z iind gizltdiyi qorxu il bir yerd hillnirdi Mmmdquludan tri, nki Mmmdquluya hqiqtn da sidq-rkdn balanmd, uzun-uzun illr idi ki, ondan savay bir kimssi yoxdu. Mslni bilib qoca qol bir xeyli susmudu. Handan-hana gzlrini yana qarb bu df Allah axrn xeyr calasn demidi. El bir qaranlq, naar trzd demidi ki, Mmmdqulunun ryin qara bir xal dmd v daha birdflik bu bard 103

onunla-bununla sz danma z-zn qadaan etmidi, arsi n idi oturub ahn qrarn dinmzsylmz gzlmkdn savay arsi var idimi, yox idi. *** Vzir Mdli nhayt ki, mqamna salb cllad Mmmdqulunun tvqqesini qibleyi-alm atdranda hyat boyu he bu cr peiman olman yadna gtir bilmdi. Sonra da uzun zaman z-zn yamanlayb durdu. Qibleyialmin gzlri az qala hdqsindn xb uub glib onun gzlrini ar kimi sancacaqd. Qalar atld, n atld. Zrb onun n ox gzlnilmz oldu, z d kimdn zaman-zaman zndn xbrsiz isnidiyi nkri cllad Mmmdquludan zrbnin glmsi onun hiddt v qzbini blk bir on artrd. Ssi ox bouq xd: Bel Bu cllad vvl-axr znn zatqrqln gstrmli idi ki gstrdi. Hayf, ox hayf. Demli ki, bizim qulluumuzda dayanma yaradrmr daha zn. Ny v kim gvnir grsn bu zati-ali, blk sn bilsn, vzir?! Sn bilmmi olmazsan, snin adamn deyilmiydi bu nacins, unutdunmu, sn kib xardb oturtdun bunu bamzda. Aslasyd bu, hl o zaman aslasyd, yqin pis i grdk, qullua gtrdk, adam eldik. ndi d ki bu cr. N oldu, n ba verdi? Sfrd ordudan cllad qarsa, bs el ham 104

hara istir xb getsin daha nyi gzlyirsiz?! Hl mni neynirsiz? Ndi, gzlrini niy dyrsn, sus, sus, sussan yaxd, n deycksn ki?! Dz demirm yoxsa? Blk, vzir, el bilirsn yadmdan-huumdan xbdr bunun hekayti?! Sn deyildin bunun cavanlndak catindn, daa-daa dmyindn yanql-yanql danrdn?! Domaca anasn o dnyalq etmmidimi?! Budu mnim xeyirxahlmn indi vzi?! Ax Taxsr bilirsn kimddi? Mnd. lbtt susub durassan. N deycksn ki?! Mnddi taxsr, mnim zmd. El dem, gzmn i, el dem, ryim da da stndn km, qurbann olum. N dey billm mn, Allah vzim? Mn fqir hardan bilydim, n bilydim mn bunun haramzada olduunu?! Hardan bilydim iy sd mib, qancq sd mib, amma grkdir bilydim. lbtt taxsr mnddi, hr czaya hazram, qurban. Zatqrq xd, doru buyurursan, qudurdu, azd yolunu. Mn bir gr kimin n az adm sn. Vzir Mdli kryindn su kimi axan soyuq trin tumannacan gldiyini hiss eldi. ah vzir Mdliy gzucu baxb daha qulaq vermdi, vvlki qzbli szlrinin ardnca nec ki dmd, saa-sola yilmdn elcn onlarn arxasnca getmyind oldu: O mlun, xain, o asi ahverdinin olunu deyir, elmi? Bu hl bir mn n cr hrkt edcyimi, kimi kimin vzin qullua 105

gtrcyimi d mslht edckmi Bel. Vzir! Mnim bouna srf elmy n vaxtm varmdr, n d hvsim. Bel. Bunun drsi verilmlidi. Hamya grk olmald bunun drsi. Yaxn gl, qulaq ver. N dediyim a qulan yax-yax qulaq ver. Bunlar deyib ahn gzlrinin dibin qaranlqda ovun qoparan q birdn-bir kmdimi, kd. ahn gzlri soyuqdan d, don vurdu ahn dibsiz gzlrini. ahn vzir Mdliy dediyi szlr d artq azndan yox, gzlrindn xrd *** El hmn gn axam vaxt vzir Mdli hzurdan qaydb yaad mlk girnd ryind hm sevinc, hm d qorxuya bnzr bir yk var idi. ahn qzbindn cann qurtarmd buna lbtt ki kr edirdi. Amma vzir Mdli onu da bilirdi ki, Mmmdqulu bir azdan yen d hr gnk kimi onun evin glib tvqqesin ah trfdn bir cavab olub-olmamasn soruacaq. Hr gn glir sakit-sakit, gedir sakit-sakit, bu gn d hkmn glck. Vzir ev atan zaman hr ehtimal frraa arb taprd ki, bir adam buraxmasn bu axam hyt, illah da onun yanna, ns bu axam ba brk aryr, deysn soyuq dyib ndi, istiliyi vardr, yatacaq, sonra n dnds dbar bir d bunu taprd: dnnki xidmtilr indi dinclirlr, 106

elmi, duruz onlar da, qoy bu axam nvbtilrin evd, hytd say ox olsun, qap-bacan da lap el indidn balayn. Bunlar deyib vzir Mdli getdi girdi i otaqlarn lap drinind birin, bir qrib nfs ald, kksndn xrlt il bir burula-burula qdim xalalara oxayan uzun bir xatir xd gldi durdu gzlrinin nnd, li il havada kor adam tst qovalayan kimi bu qfil xatirni qovalayb el palpaltarl yerini ab isti, yun yorann altna girdi, htta ban da gizltdi yorann altnda. Yalnz bu zaman hiss eldi ki, frraa doru deyirmi bir az vvl, hqiqtn istiliyi var, nki balamd yava-yava titrtmy. Amma titrtmyi slind bir trfdn z iindki ah qrarndan sonrak hycandan glirdi. Bir hycanl hu onu gah o bayaqk xatirsinin yanna aparrd, gahdan da bir yen diksindirib salrd olduu yer, isti yun yorann altna. *** O xatir bu idi. Gnlrin bir gn nkr artq istirahtin buyurmaq istyn vzir Mdliy bel bir xbr atdrd ki, bs bir nfr qapya glib vacib bir msl bard onunla danmaq istyir. Cavan bir adamdr, aa, b-saqqal zn, gzn basb, qaaq-quldura da bir az oxayr. Amma l kmir, deyir ki, guya sn onu tanrsan. Kimdi, ad ndi? Vzir el-bel he dnmyib sorumudu. 107

 Bilmdim, aa, demdi. Soruummu? Yox, gtir hl bir grm kimdi, nidi. Hr kims olsa da pnah gtiribs lbt ehtiyac var. Gtir glsin. Nkrin dalnca qdd-qamtli, cssli, sasaqqal il drvilr bnzyn bir cavan kii girdi vzir Mdlinin otana. Vzir n qdr diqqt eldis bu kiini tanya bilmdi. Kimsn, nisn? Kimlrdnsn? Vzir Mdli maraqla buna baxb sorudu. Aa, sn mnim rhmtlik atam tanrdn. Atam ah karvannda sarvan olmudu. El vzir Mdli azn ab Kim idi snin atan? sorumaq istyirdi ki, birdn qfil bir vaqedn sarsld. Uaqlq v cavanlq rfiqi sarvan Qdirqulu btn csssi, boy-buxunu, uzaq gnclikd qalm, mehriban hrsi il onun qarsnda dayanm bu qaraqabaq, bl-saqqall cavan kiinin cisminin iindn syrlb xd v bir knara zn kib llrini daraq edib arxadan ban qucaqlayb stl, bir az incik-incik, bir az da qmli-qmli Mdliy baxmaa balad. Handan-hana vzir Mdli bir xeyli ryi niskildn qsla-qsla bu gnclik rfiqini hsrt v doyunca seyr eldikdn sonra nhayt baxlar il onunla vidalad, sarvan Qdirqulu yen gedib olunun cismin qdm basb girdi bu cismin iind itdi. Vzir Mdli sorumaq yox, bu df tsdiq eldi: Mmmdqulu, snsn?! 108

 Bli, mnm. Snsn, indi tandm. Xeyirdimi bu axama? Snin ayana gldim. z xram. Tslim edirm zm. Amma mnim hal-qziyym baqa cr idi. Hal-qziyyn n cr idi, Mmmdqulu? Gl, gl yaxna, otur. Yemkdn, imkdn knln bir ey istir? Yox, sa ol. Knlm bir ey istmir. El sn mn qulaq as, bsimdi. Dinl mni sonra qrarn ver var mnim gnahm, ya yoxdu sn syl. Vzir Mdli, Mmmdqulunun qaaq dmsindn lbtt xbrdar idi. Amma n n v necsini o qdr d yax bilmirdi. ox cayib uydurmalar glib girmidi bu qziyynin iin, hqiqt nec itmidis sl klfin ucunu he cr tapb ortaya qoymaq mmkn olmurdu. Mmmdqulu ki qaaq dmd, daa-daa kilmidi, bir xbr-tri yox idi, kimin azna n glirdi onun barsind danrd. Amma o-bu deyn bir baqa, bunun znn dediyi bir baqa. ndi Mmmdqulu z ona hr eyi olduu kimi dzn-dorusuna dandqca vzir gzlrini yandan ox-ox vvl az qala qocalm, uaqlndan tand Mmmdquludan k bilmirdi, bu bxtiqara gncin danndan, dediyindn bdnind tk rpirdi. Mmmdqulu dorudan da bana glnlri nec var idis elc d hycansz, aramla ban 109

yer dikmi nql eldi, vzir Mdli d haman sbirli tvrl buna qulaq verdi. Mmmdqulunun atas sarvan Qdirqulunu karvanla uzun sfrdn qaydb xeyli zamandan sonra vtn atan gn axam z evindc quldurlar qtl yetirirlr. Yax bir kii idi, sakit adam idi, mr-gn bu lk mnim o lk snin kemidi. Qtl ox qaranlq qtl idi, yxdlar quldurlarn boynuna, baqa bir aiyy gr rbistandan bununla bir yol gln karvan bldilri gecnin yars qart mqsdil onun gtirdiyi malna, puluna gz dikib girirlr bunun evin, zn ldrrlr, o zaman balaca olan olu Mmmdqulunu ata qatillrdn azca vvl mslni baa db dal hyt qapsndan xarb qarr, qatillr Qdirqulunun iini bitirdikdn sonra bunun arvadna da guya ki, olmazn ignc verirlr, gizltdiklri qzllar bundan tlb edirlr, amma istklrin nail ola bilmirlr o sbbdn ki, vrt all xr bir biclikl bunlara hiyl glir, rinin misi olu Zbulla ki qonular idi, bu tacir Zbullagil birthr qab cann qurtarr. Amma illr glib keir, ayilr ayaq ab yeriyir, Mmmdqulunun b yeri trlyn zaman onun da qulaqlar bu ayilri ar gl-iy gln kimi gzly-gzly qalr. Bs ona nhayt mslnin can aq-akar agah olur. N bilim qartdi, ndi, karvan bldilridi kimdi, guya glib qart ediblr, ldrblr btn bunlar mlum olur ki yalandan yalan shbtlrmi. Dz olan is bu imi ki, 110

Qdirqulunu z arvad, bu Mmmdqulunun anas misi olu tacir Zbulla il bir yerd sz qoyub ldrtdrblr. slind bu oxdan qurulmu bir tl idi, bunlar bir-birilrini oxdan sevirmilr v onun bu sfrdn gliini byk bir qorxulu sarsnt iind gzlyirmilr ki, Qdirqulu burada olmayan zaman artq ac fitn kimi z xan eq macras o gln zaman onun da qulana atacaq. Bu qorxu bihud deyildi. Geclr bir qonu evdn o biri qonu ev uzanan gedi-glilrdn qonumqonu lbtt ki, artq duyuq dmmi deyildi. Mmmdqulu o zaman yeniyetm yana tzc ayaq basm idi, btn bunlar ayaq alb gzn aiyni, sz-shbti, dedi-qodunu artq o da eitmidi. Buna gr d anas il atasnn domaca misi olunun arasndak eq macrasna he cr bigan qalmad. ox dzr, ox gtr-qoy edir, nhayt geclrin birind o biri otaqda artq yatmaa hazrlaan anasna bouq ssl su istyirm, mn su gtir deyir. Arvad su qabn gtrb hytin ortasndak quyudan su almaa gedirkn, arxasndan gizln-gizln Mmmdqulu qarabaqara onu izlyib yetiir. Arxas ona olan anas son mqamda n is duyub ban ndrir, qfildn Mmmdqulunu grb diksinir, Mmmdqulu, snsn? he dxli olmayan bel bir sual verir ona, sonra bir d diqqtl bunun daa dnm zn nzr salr, ryindn n keir, n kemir, daha he bir sz danmr, mlul-mlul dodaqalt ancaq la ilah 111

illllah demy macal tapr. Bu mqamda Mmmdqulu zrbl itlyib arvad helldir quyunun dibin. N bir inilti, n bir qqrq ssi xr quyudan. Sonra Mmmdqulu eldiyi hrktin barsind zrr qdr d dnmdn verir isti-isti zn qonu hyt. Zbullann hytin bunlarn hytindn stn kol-kos basdrb gizldilmi balaca qapnn yerini tapb itlyir, qap zor-gc sssizc alr. Zbulla isti yay gecsi hytd hovuzun knarnda yatan salb uzanmd, xorultusu da artq drd trf db pr boyu utancaq-utancaq boylanan qzlgllri diksindirmkd idi. El yuxudaca lindki qmni Mmmdqulu var gc il saplamd dz bunun ryinin bandan. Hyat Zbullann btn vcudundan yb glib gzlrinin dibindn bayra xd yerd gzlrini yummazdan vvl son df geni, bir balaca da tccbl onlar ab bann stnd Mmmdqulunu grdy zaman azndan bir qanqarq ah xmd. Son gcn toplamaq istyib n illah elmidis d amma ban dikld bilmmidi v hardansa gc alb glib bu zaman dodaqlarna ux bir tbssm qonmudu. Cann taprandan sonra da dodaqlarnda o tbssm vard. ***

112

Bu qanl hadisdn sonra uzun mddt Mmmdqulunun sora bir yerdn gldimi, glmdi. Qaaq db daa-daa kildi, ilim-ilim itdi, hamdan gizlndi, illrdi glib hanss yavayava, hanss tez-tez tb kedi, bunu bu grkm sald, budur indi d oturub vzir Mdlinin qnrind n istyir grsn bu bdbxt, biar, zavall?! z xmaq istyirm, aa, ahn qulluuna girmk istyirm, atam xatiri mnim tvqqemi qibleyi-alm el, sni eidr. Mmmdqulu uzun, zabl shbtini bu yalvarl szlrl bitirib ani olaraq ban qaldrb vzirin tccbl zn baxd, sonra ban yen yer dikdi v daha danmad. Ortala qpqrmz bir skut kd. Handanhana vzir Mdli fikr getmidi fikirdn aylb Mmmdquluya sual etdi: ahn qulluu deyirsn sn, n deyirsn, n thr qulluqdu bu? Eitdiyi cavabdan vzirin bdninin tklri biz-biz olmudu. Mmmdqulu cavabnda demidi: Cllad olardm, aa. Mmmdqulu bu szlri vzir Mdliy birnfs sylyib nhayt, yngllmidi, sonrak dediklrini is artq z z n deyirdi: Yoruldum dada-dada avara, srgrdan hyat srmkdn bezdim. Klglr dr adamn dalnca gzir hm shr, hm axam Aman113

bezarm yoxdu bu zalm klglrdn, gecnin qaranlnda da gzm soxurlar zlrini. Rahatlm he yoxdu mnim bunlarn lindn, sn pnah gtirdim, aa, atamn dostu, xeyirxah olmusan, rk ksmisiz. Bir Allah bilir, bir d sn indi bilirsn ki, mnim btn bu ilrd gnahm yoxumdur. Vallah o bir olan Allah qarsnda da, ah qarsnda da mn tmizm. Atamn mn yedirtdiyi rk tutmazdm gzlrimdn mni, hr gec yuxuma girib, bala, sn mnim balam deyilsn mgr, bs sn n cr yata bilirsn geclr, atan ldrn kslr hr gec girirlr onun yatana, namusumu tapdalaya-tapdalaya Syrlr doyunca goruma, n thr dzrsn bs sn buna, bala, Mmmdqulu? soruurdu atamn ruhu mndn. O hadisdn sonra daha glmir yuxuma, he n d sorumur. Rahat olmudur yqin. Vzir Mdlinin ryi inclmidi. Mmmdqulunu yola salan zaman ona sz verdi ki barsind bir frst tapb aha dil trpdib iltimasn edckdir, blk d bir eylr alnd hm ryind dedi, hm d bu szlri dilin gtirdi. Mmmdqulunun gzlrin parlaq bir iqd gldi doldu iki gn sonra glimmi cavab n? soruub gl cavabn aldqdan sonra o axam artq rahatlq tapm ryind vzir dualar ed-ed onun evindn belc xb getdi. ***

114

ox-ox sonralar vzir Mdli Mmmdqulunun iini gz il grb seyr edn zaman onun canfanlna vvl-vvl tccb etmidi. Amma Mmmdqulunun bir qoca qul kmkisi var idi, onun szlri vzirin qulana atandan sonra tccb uub getmidi. Qoca qul bel deyirmi: Bu adamn bel ciddi-chdl, lzztl gnahkarlara, gnahszlara zab-ignc vermsi, ba ksmsi, uaq bomas, bunun z drdini buna unutdurur. O drd byk drddi, ona dzmk asan msl deyildir, lml bel oynama, asma-ksmyi o byk drdin tnhalnn zlmtini silib aparr, o drdi drdsizldirir, gr drdsizldir bilirs. Qoca qul dnyagrm birisi idi, onun bu szlrini Vzir Mdli eidndn sonra dodaq dilyib yqin ki burda bir hqiqt var dnmd.

115

a Allah! Ya sevgili Allah, sn zn kmk ol. Sn zn kmk ol ki, dnyadak hr ey z hmiki axar il getmyin davam etsin, yni bu dnyada yen d aylar hmi olduu kimi z yuxardan z aaya axsnlar, aaclar, otlar, iklr gn doru can atsnlar, yalar gy zndn yer zn tklsnlr, klglr iqdan qoruna-qoruna adamlarn dalnca dsnlr, mhbbtin min bir ad olsun, hyatn glii lmn gliini qabaqlasn v btn canllar vvldn sona doru gedn bir yoldan he vd xmasnlar Ya Allah, sn zn kmk ol ki, dqiqlr, saatlar, gnlr bir-birinin iin girmsinlr, bir-biri il didiib itlmsinlr, ksin bir-birini sliq il, dzm il izlsinlr 116

Karvanbann evinin ikinci mrtbsind qonaq otann pncrsindn bayra baxb-baxb Syyah sehrbaz hr df dodaalt vird ed-ed min olurdu ki, hl zamann iind he bir tbddlat, zlzl-filan ba vermir. Dqiqlr, saatlar bir-birini aramla eynn ah saraynn qarsnda o trf bu trf gzin liyaln qlncl sgrlrin atdqlar addmlarn ahngi il bir vz edirlr. He n he yerd dyimir. Syyah sehrbazn gzldiyi gy z d he cr ona bu qdrin vacib olan rngi almr ki almr. gr onun zndn sorusaydlar ki, bu rng hans rngdir bel sn ancaq v ancaq ona baxb iin balayacaqsan, dz-mlli bir cavab da ver bilmzdi. Onu qlbi il duyacaqd. Qlbi ona deyckdi ki, bli, sn gzldiyin vaxt nhayt gldi yetidi, girdi saatlar, dqiqlr bir-birinin iin, bir frtna qopdu zamann vcudunda, o frtnann rngidi qalxbdr smaya, brybdr sman bu hans rng desin bu rngin he adn da bilmir ki, bu rng nec olubdu gy z brnmy n zamansa bu crn csart edib? Gzlm mqam mramn zn atmaqdan daha gzl imi. Geclr uzun, geclr irin Bel geclrin birind Xac brahim aa Syyah Sehrbazla onun qald otaqda gll xala zrind barda qurub v mtkklr dirsklnib birbirinin qnrind zbz, diz-diz oturmudular. Xac brahim aa nfs alb-vermy d crt elmirdi ki, birdn Syyahn fikrini adra bilr, 117

shbt qrlar. Shbt is onun n artq drcd maraql idi. Sn doru eitmisn. A drviin qtlindn sonra yirdlri intihar etdilr. Bli, bu intihar qlbimizi odlayan ustadn qtli il bal idi. Amma vilaytin Byk Ruhani Birliyi bu intihardan sonra mlli-bal vahimy dmd. Bu intiharn sbbini aradrmaq istyirdilr. Seyid Sar mni yanna istdi. Mni onun yanna gtirdilr. Mnim tandm, Byk Birliyin qzbli v nfuzlu zv, A drvil qar-qarya durub nr kimi sin grn, azndan od pskrdn Seyid Sar deyildi bu, bir qoca, qrq znn dalalarnda tr dnlri donub qalm, gzlri bir yerd aram tapmayan, naar bir Allah bndsi idi. Mndn yird yoldalarm barsind bir para eylr sorudu. Mn d bzi qaranlq mqamlarn zrin aydnlq gtirdim. Seyid Sar bir daha mndn bunu sorudu: Sn niy onlarla bir canna qymadn? Can mnimki deyil ki. Qurban olduum veribdir, qurban olduum da alacaqdr. Yax cavab verdin. Sn mnim midim vardr. Grkdir ki, A drviin ustadlndan Byk Birlik qarsnda imtina edsn. Edrsn? Onun ustadlndan imtina edrm. Daha n etmliym? Ona yirdliyindn d imtina etmlisn. Bu yerd mn susdum.

118

 Niy susdun? Seyid Sarnn gzlrinin qaras he cr mnim zmd bir nqty iliib qrar tuta bilmirdi *** O gec mn rxi-flyi trk edli ilk df idi ki, gec yatb bir yuxu grdm. Yuxuda grdm ki, iyirmi nfr ki, zn intiqam adyla da bandan uuruma atmdlar, yer dymzdn vvl onlardan biri ynindki a paltar qanada dnm a qu kimi z yuxar tzdn uub mn gizlndiyim yer mnim dz qabama glib qondu. Bu mnim n ox sevdiyim biri idi, mnim dostum idi. A drvi bizim ikimiz hmi xsusi nvazi edrdi. Bu xs yuxuda mn bel dedi: Snin biziml brabr umamann, lbtt, bir mnas vardr. Sn d bilirsn bunu ki, A drvi slind cann taprd, ruhunu taprmad. Onun ruhu bu saat bir baqa yerd yenidn doulmudur. Onun ryi artq dynr. Qulaq ver, eidirsn sn bu dyntnn ssini? Mn birdn anladm ki, yuxumun lap vvlindn bamn stndki gy gup-gup edib guruldayr, z d bu gurultunun ard-aras ksilmir. O, szn davam eldi: Sn onu axtarb tapmalsan. Amma mn bunu n cr edcym? Mn sorudum. Sni and verirm mqdds Rabiynin ruhuna. Hr gn ayan hara gedirs, zn d ora 119

gedcksn. Hr gec qrib, cayib yuxular grcksn. Yuxularn sni knddn knd, obadan-obaya, mmlktdn mmlkt aparacaq. O gec ki he bir yuxu grmdin, bil ki demli istdiyin yer atmsan. Sabah tezdn aylb onu yannda grcksn. A drvii? A drvii. Mn onu nec tanyacaam? Bu grn ad n olacaq? Aylb onu yannda grck o sn bel deyck: Xo gldin Sn is sz onun azndan alb bel davam etmlisn: Sfa gtirdim. Xo gldin sfa gtirdim?.. Vaxtd, mnim getmyim grkir. Onlar az qaldlar atalar drnin dibin. Mnim dediklrim lbtt ml edcksn. Bir d ki, bil bunu, bunu bilmyin vacibdir. O z bel istyir. Bunlar deyib, sevimli dostum son df mn baxd, sonra a paltarnn klk iin dolub yelltdi. O yen d bir qu kimi udu, yenidn srtl sldrmdan z aa yol ald, yox oldu. Sabah birthr ab sbh tezdn ynimd birc yun kynyim, limd sa o mnfur hrdn birc canm gtrb xb getdim. Ayaqlarm hara getdis mn d ora getdim. Bu syaht hqiqtn uzun kdi ***

120

Syyah sehrbaz szn ara verdi, bir mddt dnclrinin qaranlna ba vurdu. Xac brahim aa hl d cnqrn xarmaqdan qorxub susurdu. Nhayt bir xeyli vaxt bel kendn sonra handan-hana Xac brahim aa csart edib yavadan sorudu: Bar tapa bildinmi onu? Syyahn cavab qsa v qti oldu: Tapdm. lbtt ki, tapdm. ox ziyytin olub bu yolda Mn sa qalmamn bdli ox imtahanlar vermli oldum. Amma zmimd qti idim. N olur-olsun, axtarb tapacaq idim onu. Gnahmn balanmasn tvqqe edck idim. Hrnd ki, Seyid Sar il son shbtim zaman o mn bu szlri d demidi: Snin bu id bilsn, zrr qdr gnahn yoxdu. Dinimiz snin qlbin n cr girdi, n cr istkl sni bu hrkt svq eldis sn davam gtirmdin. zn zm, gnah olan bir nfr vardsa o da adn A drvi qoyub yirdlrini mhbbt ovsunu il ovsunlayan o srgrdand. He z d buralardan deyil, sli-kk Grkmz Tp deyiln bir yer var, ordand. Niy bs Grkmz Tp? Mn maram saxlaya bilmyib sorudum. Seyid Sar bir lhz susdu, dinmdi. Sonra n kedis beynindn qrar ver bilmdi ki sylsin mn sonra syldiyini, yainki sylmsin. Gzlrinin qaras gah bir trf qard, gah o bir 121

trf. Nhayt sol trf gc gldi, Seyid Sar balad mn bunlar syldi: Buralardan ox-ox uzaqlarda qrib bir mmlkt var, blli bir mddt gz grkrlr, o biri mddt yen grkmzlr, he kim d bilmz ki, bu boyda mmlkt, bu boyda kndlr, hrlr, yollar, crlar, obalar hara yox olur itir. Amma sonra be ildn, on ildn, lli ildn sonra bir d z xanda el bil he zad olmam tk hyatlarn davam edrlr. Bu mmlktin halisi z d bilmz ki, n zaman yox olur, gydmi, yerdmi gizlnir, n zaman da gizlndiyi yerdn z xr. Paytaxtlarna yaxn yerd bir dr vardr, da yolunun byrnd. Da yolunun bu biri byrnd d bir tp vardr. He kims bilmir ki o tp hqiqtn vardr, ya yoxdur nki grykmyir. Amma st il onun bana qalxanlar el bil ki, boluqda gy drmarlar. O tpnin altndan, yolun bu biri znd aa bir dr alr, adna Sehrbazlar drsi deyrlr. Cmi dnyann sehrbazlar bu gn yblard o dry evr dzldiblrdi. Adna z aralarnda Qaranlq evr deyirlr. Dnyamza qaranl kib gtirmk n var gclril alrlar. evr qapansa bu ii blk d gr bilcklr. ndilik bu Qaranlq evrnin bir kiik hlqsi atmr Cmi dnyann sehrinin gc o drddi. ndi deycklrim is diqqtl qulaq ver. Bli, buyurun diqqtim sizddi. Mn dedim. 122

Seyid Sar qmgin bir haltd davam etdi: A drvi z kkn, z mxzin qaydbdr. Yeni bir vcud tapbdr. Bu saat o yenidn bizim dnyamza glibdir. aa kimi yenidn doulubdur. Mn onun rk dyntlrini tanmazmyam?! Seyid Sar szn ara verdi v qulan hqiqtn klyib ancaq znn eitdiyi bir ssi dinldi. Mn he bir ss-filan eitmdim. lbtt ki, doulmudur. O, Sehrbazlar drsind brqrar olmu haman Qaranlq evrnin atmayan hlqsidi. Hlq ki yerind gldi oturdu, o zaman biz batdq, dnya keckdir sehrbazlarn lin. Qaranlq hkm srck, chnnm yer znd brqrar olacaqdr. Bu n cr ba verckdir, aa? ox asan bir kild. Mczlrin tarixi v tfsilat srind eyx srari mangtirmi yazr ki, son mcz dnyamzda Qurani-KRimdir ki, sevgili peymbrimiz onu Allah-taaladan qbul edib cmi insanla bx etmidir. Dnyamzda bir daha mczy yer qalmamdr. gr dnyann r qvvlri birlib Qurani-Krimi insanln yaddandan sil bilslr bu hm son mcz olacaqdr, hm d bu son mczdn sonra dnyann axr glib yetick, o zaman qaranlq prd hr yeri bryckdir. A drvi is deyirdi ki, n hr eydn vvl Sz ki olmudur, axrda da Sz olmudur. evr qapanmdr. Bundan he bir ks duyuq dmmidir 123

Mn crt edib onun szn ksdim: Aa, axrda Sz nec olur ki, deyirsn, olmudur. A drvidn mn bu klam eitmmim. Biz ki axra hl atmadq. Seyid Sar mn yen kdrl baxd. Bu df z bir uaq zn oxad, gzlri nhayt ki, orabura qamad, bir nqty zillndi mnim zmdki bax bu nqty, nhayt mn bu cavab verdi: Bilirsn, bizim bundan xbrimiz olmaybdr, he kimin bundan xbri olmaybdr, A drvi bunu dzmdi dedi. Bilirsn, ryind sz o he vaxt gizli saxlaya bilmdi. Ola bilr sizlr hl demyin vaxtn gzlyirmi. Amma biz dedi, dedi ki, axr artq ba veribdir, olubdur, axrdak Sz d artq deyilibdir. Biz is axrdan sonra hyatmz srrk, bilsn. Bunlar dedikdn sonra mnim brk fikr getdiyimi grb Seyid Sar dndrib shbti dyidi v mn son taprn verdi: A drvi zhur edckdir z vtnind, Sehrbazlar drsind. Sn onu tapmalsan, snsn ki onu qlbinl tanya bilcksn v snsn ki, bu son hlqnin evr bndind brqrar olmasna ngl olacaqsan. N edcyini bilirsn. Onu onu ldr! Biz onu hr df yenidn ldrmliyik. O doulacaq, biz is ldrmliyik. ndii is get. Get! Katiblrimdn n lazmndr ist vercklr. Byk Birliyin nzri hmi stnd olacaqdr. Allahn da nzri stnd olar inallah. 124

*** Xac brahim aa mat-qutu qurumu, tccbl azn ab Syyah sehrbaz dinldikc qfltn bir sual domudu alnda, o sual vermk istdi v Syyah nfsini drn kimi drhal sual verdi. Bu bir sual bir ne suala dnd: Bala, sn Allahn, bs gr ki sn dediyin kimi, yox, lbtt, Seyid Sar aann dediyi kimi bizim mmlkt, buradak camaat gah grkr, gah grkmr is bu bs n thr ba verir? Mn ki bu mmlktd bu yama qdr yaamam, bunu he duymamam. He bir xs d duymaybdr. Biz yni el bir vaxt olur ki, cml trafa grkmrk? Bs o zaman hara itirik? Bs biz zmz bunu niy bilmirik? vvl-vvl Syyah bu suallara bir cavab tapmad ki bu cavab versin Xac brahim aaya. Xac d ox bnd olmad. iynini kn Syyah bard bu n bilsin, bu sz ki Seyid Sar atb ortaya dnd. Amma Syyah sehrbaz onun suallarn yen d cavabsz qoymad, dnbdnb bel cavab verdi: Biriminci, sn d, mn d haradan bilk Seyid Sar bu szlri sizin mmlkt barsind deyib ya bir baqa diyar bard. kiminci blk el indinin znd bu yerlrin camaatn, el bizim zmz he bir baqa xs grmr?! mnc d ki, blk Grkmz Tpnin trafndad o 125

grkmz mmlkt indi onun grkn vaxt deyil?! *** Xac brahim aa hr axam Karvanbaya Syyah sehrbaz barsind mlumat verirdis d shbtlrinin ndn, kimdn olduu bard bir o qdr d drin getmirdi. Xac brahim aann hmi all shbtlr mara olmudu v indi d slind ryind dnrd ki, bu Syyah bir az da artq bu evd qalsayd yax olard. Grsn kimi tapb Sehrbazlar drsind ustad yerin?! Bunu bilmmi olmaz. Grsn Xac brahim aa z bu xsi dry ennd grm idi, ya yox?! ox maraqld, o adam ki vcuduna indi A drviin ruhu glib hakim olmudur, bs onun z ruhu n oldu, hara getdi?! A drvi tandm khn yirdi Syyah sehrbaz?! Bunun adnn da mnas indi ald. A drviin sorayla gz-gz syyah olmudur. Bs bel is o zaman *** Bir ne gn d bu minvalla tb kedi. Amma bir shr Xac brahim aa glib Syyah sehrbazn otana lind mcmyi, iind d shr yemyi daxil olan zaman bu adamn artq yataqdan ayaa durduunu, geyinib pncrnin nnd srahiy dirsklndiyini v diqqtl pncrdn bayra yuxar trf, gy zn baxdn grd. 126

ryi atland. lindki mcmyini yer qoyub Syyaha yaxnlad onun baxnn istiqamtini tutdu, bu da o baxan trf baxmaa balad. Xac brahim aa gy znd mxsusi bir ey semmdi, hamank qara-qura buludlar idi, amma Syyah sehrbaz mlli-bal bir grginlik iindydi. Xacnin d gliin tvrn dyimdi. Sabahn xeyir olsun. Ndi n var, xeyirdimi? Xac brahim aa sorudu. Xeyirdi, lbtt, sabahn xeyir olsun. Bu axam gr Allah izin verrs mqsudimiz atmalyq. Gy znn rngi msaid etdi. Aana syl, hava qaralar-qaralmaz ev dnsn. Xac brahim aa hm sevinck, hm d ki bir qdr peiman dd aa ndrun trf keib Karvanban artq sabah sfrsin yldiyi yerd haqlad. Karvanba xbri eitck, zn o yer qoymad, birc gzlrinin dibindn qaranlq bir yol ald qfltn, amma Xac brahim aa bu yolun bir an iind alan kimi bir an iind d qapandn grb tuta bildi. Vaxtnda glib ev yeticym. Ona syl, yox he bir ey ona sylm. Axam zm deyrm. Sn iini ehtiyatl tut. Nkrlri el et evin iind qalan olmasn. mz olacaq bu id o, sn v mn, daha he kim. Buna da, Karvanba ba il sa trfdki yataq otana trf iart etdi, buna da sylrsn ua da, z d mn gln kimi girib yerlrin yatsnlar.

127

Yuxar qalxb elmsinlr. Mn indi hzura getmliym, gec qaldm, gedim grm n edirm. Karvanba daha sabah yemyin lini d vurmadan oturduu yerdn qalxb yin-ban dzltdi, basn geyinib he bir baqa sz demdi, he Xac brahim aa trf d baxmad, evdn xd, bdv at kdilr mindi, adtn yava-yava srb hytdn xard, bu df atn yanbzna ala nec tutuzdurdusa, at hrkb el yerindnc drdnala qara darvazaya trf gtrld, darvazadan sr-sr xb n thr buruldu, yolu tutub n thr udusa, bir d kinrtisinin ssi artq lap uzaqdan, Khrizli baann yanndan gldi.

128

X
ac brahim aa o vaxtacan gzn hyt darvazasndan kmdi ki, Karvanba bdv atn drdnala apb hytdn xb grnmz oldu. Axam qaranlq dn qdr vaxtm var. Xac brahim aa dnd. lbtt, Syyah sehrbazdan ox ey yrnmk olard, amma bu i ki, bu axam Allahn inayti il alnacaqd v Karvanbann atas cllad Mmmdqulunun ruhu glib onlarn qnrind dayanacaqd, Xac brahim aa da inanrd ki, Syyahn buna qvvsi atmaldr, bli, bu axama qdr idi onun vaxt. lbtt ki, Syyahla shbtini sonralar yazacaqd. Kitablarn sliq il o hrdn, bu mmlktdn, o kncdn, bu bucaqdan yb gtirib sahmana sald evdki balaca kitabxanann lyazmalar arasnda bu shbti nstliql yazb lav etmk bd olmazd. Sabah yqin ki, Syyah sehrbaz xb gedckdi z mkanna, yni Sehrbazlar drsin, bir daha bu cr elm v mrift sahibini Xac brahim aa n vaxt gr bilckdi?! 129

Xac brahim aa nkrlr hr gn shr tezdn olduu kimi yen d bir-iki hmiki taprn verdi, ii el qurdu ki, qaranlq dndn sonra evin iind bir ins-cins bunlardan olmasn, sonra kedi ndruna, xanm tapb onunla da gizli-gizli dandqdan sonra qalxd ikiminci qata ki, Syyah sehrbaza ayrlm otaq orada idi, glib bu otan qapsn yavadan li il taqqldatd. ridn Syyah sehrbazn ssi gldi: Gir. Xac brahim aa qapn ancaq bdni qdr aralayb zn otaa sald. Yerdki mcmyinin stndki bo qablardan anlad ki Syyah artq sabah yemyini yemidir, ayn da imidir, indi d bir kncd oturub z-z n vird edir. Sni narahat etmdim ki mn? Xac brahim aa ssinin nvazili v yumaq yerin salb sorudu. Xeyir, etmdin. Syyah sehrbaz cavab verdi, grd ki, Xac brahim aa n edcyini oturman yaxud ayaq st durman z d bilmir, li il ona yer gstrdi. yl, baqa bir vacib iin yoxsa, yl, vaxt da tez glib ker, axama hl bir axam var Xac brahim aa otan yataq trfindn mtkknin birini gtrb Syyaha trf uzatd, o birini onun qarsnda bir qdr aral z dirsklnmsi n yer atd, bardan qurub oturdu. Bunlarn arasnda bir mcmyilik yer qald.

130

 ryin bir ey istirmi? Xac brahim aa mtkky ynglc dirsk verib sorudu, rbt, mer-meyv?.. Yox, sa olasan, yedim-idim, hllik bsimdir. Syyah sehrbaz cavab verdi. Ortala namnasib skut kd. Bu skutu Xac brahim aa z pozdu: Sn deyni syldim aama. Dedi ki, qa qaralanda evd olacaam. Yax Bu gn Allaha tvkkl, bu ii bitiririk, sizlr artq yk oldum bu qdr vaxt N danrsan, yox ki, yox, el dem. Sninl ns qurman z bir qnimtdir. Yen haman skut glib kd ortala. El bil Xac brahim aa ndn, nec shbt balaman balaca, aqn uaa dnb z d bilmirdi. z-zlynd qrara ald ki, onu n vaxtd narahat edn sualn elcn birdn versin. Sirrin ki quyruunu ona nian vermidilr, o da indi bu sirrin btn vcudunu grmkdn tr yarpaa dnb sim-sim sirdi. Xac brahim aa sorudu: Bir syl, sn Allahn, kim oldu A drviin ruhunu qbul edn o xs? Syyah sehrbaz bu sual Xac brahim aadan gzlyirdi, dodaqalt qmd, o andaca siftinin cizgilri hr bir trf dartld: Sn zn txmin ed bilmdin?.. O, yox, ed bilmdim szlrini bir ey anlamayan dodaqlarn brk-brk bir-birin sxb 131

son mqamda azndan xmaa qoymad. Xac brahim aa qfltn n is xatrlam adamlar kimi gzlri qyld v bu zaman Syyah Sehrbazn gzlrinin iindn nvazi v mehribanlqla ona baxan tan cavan hr grkd. Xac brahim aa anlad ki, lbtt txmin etmliydi. O idi, ondan baqa kim idi ki, Sehrbazlar drsind onu qarlayb Syyahn yanna gtirn, Syyah dil tutan, onunla ox mehriban bir trzd grn Cavan sehrbaz idi o xs. lbtt o idi. Ondan baqa daha he bir xs ola bilmzdi. Bu minlik glib narahat qlbin, beynin girndn sonra Xac brahim aa birdn-bir bir xeyli rahatlad, zn gln ilq tbssmn istisi siftini qzartd. Txmin etdin, deysn. Onu maraqla seyr edn Syyah sehrbazn ssi ox-ox uzaqlardan, lap el bil Sehrbazlar drsindn z tutub bura qdr yol gldi. Bli, txmin etdim. Xac brahim aa yorun-yorun cavab verdi. O mn grn adn dedi. Hl traf qaranlq idi. Amma bu qaranlq yava-yava i ynin geyinmy balamd. O gec mn ilk df yuxu grmdim. lk df idi, yol yorunu olduum uzun illrdn bri ilk df idi ki, yuxu grmdim. hid sevgili dostumun mn syldiyi gec idi o gec. Gzlrimi ab onu bamn st grdm. Mehriban-mehriban baxb Xo gldin mn nvazil dedi. Mn heyrt iind onun ssindki gzlliy mail olub qalm idim. Grn ad da 132

yadmdan xm idi. Ss qeyb olsa da hzin titryii hl d qulamda idi. Xo gldin o tkrar etdi. Sonra mndn bir ss xmadn grb yavadan lav etdi: sfa gtirdim. lbtt, mn daha min oldum ki, qarmdak cismi olmasa da ruhu A drvidir ki, vardr.

133

A
drvi el oturduu yerdc tvrn dyidi, yen zn artq neminci df ndrib Sehrbazlar drsindn yuxar, Grkmz tpy sar tutdu, baxdqca baxd, kimi bu a tufann iind arayrd ondan baqa bir kims bilmirdi bunu, bill d bilmzdi. Gzlri is yol kmyin mlli-bal yol kirdi. Bana qara-qura fikirlr glib girirdi, n illah edirdi, onlardan yaxa qurtara bilmirdi. Sehrbazlar axama yaxn dr boyu hr z yerin kilib durmudu. tn gn btn glib keib mr dnm o biri gnlr oxayrd n az, n ox. Yen yaz ann ilq istisi, yen qularn n ssi, alma, armud, gilnar aaclarnn yarpaqlar il bir-birin sarmamas, zm meynlrinin burdan vurub ordan xan yri-yr gvdlri, gzlrini tccbl ora-bura frladan nar iklri v el hmin budaqdaca arl il buda az qala yer yn narn z Drdn yuxarda bu nemtlrin hr birinin z vaxt var idi, 134

meyvnin iyi v meyvnin z bir-birini gr bilmzdilr, burda is hams bir yerd, bir vaxtda. Hams da sehrbazlar n, onlarn ehtiyaclar n. Yer znd ikiminci bel bir mkan lbtt ki, yox idi. Bu mkann mvcudluunun z ksiz mcz idi. Bu mcznin sakinlri mcznin iind yaayayaaya qlblrinin drinliyind gizlnmi bir ssin onlara n zamansa n deycyini gzly-gzly qalmdlar. Hr bir sehrbaz z iindki ssin siri idi. Bu sslr is hllik ancaq bunu deyirdi: dz, gzl, zaman glck, tlsm, gzl, gzl Bu klmlrin hecalar qlblrinin ahngi il bir vururdu. A drvi artq qaralmaqda olan havann srin nfsini siftind hiss eldi. Gy znd seyrkseyrk ulduz idi bir-birin sarmab uzaq iqlarn trdddl onlara baxanlara gstrmy balamdlar. Bu ulduzlar qaranlq prdnin o trfindki gur iq bolluunun varlna bir iart deyilmiydi, lbtt bir iart idi, bu prdni hardan ki, bacarmdlar, ordan skmdlr. Bir daha sual dolu mhzun baxlarn o ulduzdan bu ulduza ynld-ynld *** Allah biz i gstrmidir, onun srhddini, onun qoruyucularn nian vermidir. Bu srhd, lbtt ki, qaranln zdr. n srhddin lbtt ki qaranlq keik kir. Gec vaxt gy zn nzr saln. Yax baxn. Allaha 135

gedn yol ulduz adlandrdmz deiklrdn in grkn yoludur. Bu yol vvl-vvl qaranlqdan keir. Allaha gedn yol ulduzlar iin ym qaranln yoludur ki, var. Mn szm dedim. O, blisin yoludur. O, Allahn yoludur! a doru gedn yolun trafna sf-sf dzln qaranln yolu. Anlamrlar. He cr anlamaq istmirlr. Qaranln hikmtini anlaya bilmirlr. Baa drlr ki, ancaq qaranlq sni o ia gtir bilr. Sevgili Allahm, bunlara bu adi hqiqti anlatmaa dyrmi? A drvi yava-yava yorulduunu hiss elmy balad. N olacaqsa olsun, bunlara mnim bam lazmd, olsun. n byk arzum da illr uzunu el bu deyilmiydi?! Demli cisim n, vcud ndr bunlarn arpmas. Olsun. Bezdim. Yoruldum. Sndn, sevgili Allahm, baqa he bir tvqqem yoxdur, birc sn qovuum, riyim iind Halm onsuz da artq fna olubdur. Sonra, sonra is yenidn ruhumu gndr bu yer zn, gndr O, blisin yoludur! Sn d onun elisisn! Qaranln elisi snsn. Adn is utanmrsan adn A drvi qoymusan. Sn ax Allaha aparan yolun vvlind idin Yox, bunlara imkan vermk olmaz ki, mni brat etsinlr, mn yazqlar glsin, o zaman mn d bunlardan biri ollam. Yox. sla! lm, yalnz lm fitvas!! A drvi lm yolunda son midsiz chdini etmy hazrlad: 136

 Bizim dnyamz, o biri dnyalardan baxrkn iq iind olduuna gr yox, yox, qaranln iind olduuna gr grsnir. q qaranlndr, qaranlq in deyil. zli olan qaranlqdr ki, var. q da onun iindn xbdr. - Hdyan!! Cfngiyyat! Bu xs ia, yni hqiqt kk gtirir Denn azmdan xd, qlbimdn xmad Denn stfurulla Ndir sn tandn hqiqt? A drviin ssi sslr, donquldamalar iindn syrlb bu df he kim, he ny mhl qoymadan guruldad. Seyid Sar irli xb li il cbbsini arq iynind dzld-dzld nfsini ox drindn kdi v znn d vcd gldiyi mhtm sadliyin inda divara dm klgsini iyinlrini ata-ata oynadaraq A drviin sualna bel cavab verdi: lbtt, hqiqt budur ki, mn d, sn d indi, bu saat v bu mkan iind bir-birimizin nnd dayanmq, bir-birimizi eidirik, istsk toxuna da bilrik bir-birimiz Cismimiz bli. Bir-birimiz sla! Xeyir! Hqiqt sn deyn deyil. lbtt, deyil. Hqiqt odur ki, bizim ruhlarmz z dnyalarnda bir-birlrin nifrt edirlr Bizim ruhumuz bizim canmzdad, o baqa bir yerd deyildir, cismimizin iinddi. Biz lrkn yalnz ruhumuz tnimizi trk edir. Ruh mndn knar mn saamsa baqa bir yerd olmaz. 137

 Xeyr! Bir d xeyr Bizim ruhumuz bizdn ox-ox uzaqlardad, o uzaqlarda da bizim yer dn klgmizdi. Mn istirm o klgni bura gtirm. Ruhu burada qovuduram cismin. A drviin beynindn srtl bunlar kedi: Yen lm yolundan adm. Olsun. Amma bunu deycym. Ruhun yeri burad. Bilirsn sn, ruhsuz burada nfs almaq tinlib. Ruhlar bir buraya qaytara bilsm torpan, dan, dan, canl olan, nfs alan hr bir zadn pas alar, dnyaya yeni gc glr. Ruhu qeyb edli bizim dnya gcsz olubdur. O biri ruhiind dnyalar biziml mbariz aparrlar, biz is bunu hl ki duymuruq. Biz fqt ruhlarn saysind gcl olub bu mbarizy tab gtir billik. - Sus! Sus daha!! Sbr edin! Bu xsin dili il r danr. blis bunun ryinin iin girmidir. Seyid Sar lini qaldrb bu son ittihamn deyib yen hmn li il qovalayb gznn qarsn ksmy alan uzaq bir vaqeni knar etdi. Bu vaqe bu iki xsin arasndak nifaqn ilk mxzini gstrirdi. O uzaq gnclik illrindki ncib dostluqlar hr ikisinin mridi olan eyx Mnuhr ibn Sadiqin dolun an haqda kfindn vvl balamd. lbtt birbirini sidq-rkl sevn bu iki gnci bir-birindn dolun an ayrmadm, dolun an ayrd v tssf ki tssf, addm-addm, nfs-nfs bu gnk dmniliy gtirib xard.

138

A drvi cisminin drinliyindki son gc qrntlaryd, zorla onlar toplad, onlar bunun qlbind heysiz-haltsiz bir-biril birlib sz dndlr, zlrini biruz verdilr: Ancaq i gr biln in qdrini he bilmz. Snin dediklrin boazdan ox-ox yuxardan glir. Mnim deysi szm daha yoxumdur. *** A drvi ilk df idi ki, ulduzlarn arasnda ab qalmd. O z harasa yox olmudu. O z artq bu ulduzlardan birin, in bir zrrsin dnmd. Gzlri il yol axtarrd, tapa bilmirdi. a dnndn sonra z yolun olmur. Snin yolun hr eyi tutmu in yolu olurmu gr buna yol demk olardsa. Seyid Sar da, Byk Ruhani birliyinin ona kdurtl baxan o biri adl-sanl, an-hrtli zvlri d siftlri, gzlri, llri-qollar, ayaqlar, cisimlri ayrayrlqda bu ulduzlarn arasndak qaranla splnib qalmdlar. Yol is yox idi. Badan-baa hr trf iq idi.

139

S
yyah sehrbaz shbtin bu cr uzanmasndan qtiyyn rahatszln biruz vermdi. Xac brahim aan is bel bir fikir zrd ki, birdn Syyah sehrbaz o z soru-sual il el yorar ki, gec zaman glnd bunun daha Karvanbann bdheybt atasnn ruhunu armaa gc atmaz. Ndi ulduz dediyimiz? Syyah sehrbaz yenic vcd glirdi, qaranlqdan ken iq n deik deyilmi, deikdir. Bu yrtq-yrtq olmu qaranln arxasndad gur iq, inthasz iq. A drvi deyirdi: ndi ulduz? Ulduz slind iq deyil, ulduz o iq grntlrinin arasndak qaranlq paralardr. Ulduz qaranln zd deyirdi. Ndi blis? blis sevgili Allahndan baqa he kimi v he nyi htta Allahn buyruu il bel qbul etmyn mlk deyilmiydi? Mqdds Rabiy idi deyirdi ki, qlbimd Allahdan baqa mhbbtim bir daha Allaha mhbbtimdir. Ulduz ndi soruurdu Seyid Sar. A drvi cavab verirdi. Ulduzlar nhng iq inthaszlnn bu gn 140

atm, biz qalm zrrlridir. Onlar qaranln ar qbbsini bu gn gcl saxlaya bilirlr. Bu zrrlr bir gn glck arxalarndak mhtm qaranln arln daha saxlaya bilmycklr. Bu qaranlq yer zn yngl amma qarsalnmaz bir ah kimi kck, bu ahn altnda biz hammz o zaman tk kimi zilib qalacaq. A drvi bunu deyirdi, A drvi kfr demirdi. Xac brahim aa aqn hala dm azn ab n is sorumaq istdi. Syyah sehrbaz hvslsiz, ona sual etmsi n imkan vermdi: Sorumaq istirsn ki, o zaman Seyid Sar bs n n bu boyda cidd-chd gstrirdi?! Seyid Sar A drvil bir zamanlar hr ikisi ustad eyx Mnuhr ibn Sadiq mridlik etmidilr. Yollar sonradan ayrld. Sirr daarc idi Seyid Sar. Sirlri z iindn he hara buraxmrd. Ona gr d mqamlarn sirrini aanlara qar amansz idi. A drvi is ryinin iind duyduu n var idis dilind idi. Xlvt kilmyin, tkcnlik vaxtnn sirri onun n yox idi, sevgili Allah il shbtlrinin hamsn byk bir sevinc iind bizlrl blrdi. Ona gr d oxu sevmirdi onu. Bilirsn A drvi kim idi? Kim idi? Xac brahim aa Syyah sehrbazn sualn plt il tkrar eldi. brahim aa, A drvi Allahn sirdadr. Allahn sirda tkc odur. Onun kflri vardr. El birc lmdn qabaq lmn sulunu kf etmsi ny desn dyr Seyid Sar is ancaq 141

Allahn dostuna evril bilmidi, Seyid Sar Allahn sirdana evril bilmmidi. Allahn sirda Allaha yetimk, onun iind rimk anndan vvlki n sonuncu nfs drib gzlm mqamdr. n sonuncu mqamdr. Anlaya bilirsn A drvi kimdir?! Anlayram, anlayram. Bir nfsini dr, yoruldun ki, sn, axam dr, blk dinclmk istirsn?! Yainki yemk Xac brahim aa eitdiklrindn el bil qorxaraq shbti dyimk qsdi il buna tklif etdi. Yox, sa ol. Syyah sehrbaz ah iind nfsini drib zn Xac brahim aaya evirib dedi. Yorulmamam mn. Ax sn zn bu szlri ki mn dedim, sn zn mndn bunlar eitmk istirdin, bel deyil?! Beldir, hardan bunu bildin? Xac brahim aa sidq-rkl etiraf v tccb etdi. Gzlrindn. Bu axam sninl mnim aramda son axamdr, odur ki, sn gzlrinl sorudun, mn diliml cavab verdim. Gzl dilin eqi bard bir ey bilirsn?.. Syyah sehrbazn gzlri qylb az qala grnmz oldu. *** Axam szbsz, cmlbcml srtl drd. Pncrdn o trfd n vardsa iqdan qaranla keirdi. Karvanba glmmidis d bir azdan hkmn glckdi v indii oturub ndn, hardan dansalar da beyinlrinin drinliyind onun glmyini sbirsizlikl gzlyn bu iki nfr 142

artq baqa, bundan sonra glck baqa bir haltin iin yava-yava girirdilr. Karvanba qaranlq hyt atn srb girnd onu ancaq Xac brahim aa pillknin nnd qarlad. Hr ey sabah-sabah razladqlar kimi idi nkrlr hytin o bandak nkr evind artq rahat edirdilr, gztilr gz dyib tez d yox oldular, qara darvazan Karvanbann arxasnca cld balayb daha gz grkmdilr. Evin iind d bir sakitlik hkm srmkd idi, arvad-uaqdan sr-lamt yox idi, oxdan ndruna keib yoran-dklrin girmidilr Bir ey yeycksn, drdin alm? Xac brahim aa Karvanbadan sorudu. Yox, yemycym, aclm yoxdu. Karvanba qapdan iri daxil olub kedi sa trfdki byk otan bir kncnd hmiki yerind barda qurub yldi, trafndak mtkklrdn ydrb yanna dz-dz, dirsklnmk istsydi, dirsklnckdi, zn Xac brahim aaya tutdu: N var, n yox, brahim aa, sorudu, hazrsnz? Axamn dmyini nec gzlmim sn bir bilydin. Nec gec dd ay Allah, bu axam, he el bil q deyil, qaranlq glmirdi ki, glmirdi. Siz n edirdiz? He, arn alm, ordan-burdan shbt etdik, dandq, vaxt bizim n ox tez gldi yetidi. N

143

deyirsn, gedim mn bunu gtirim. Sn lap gzly qaldn Get. Karvanba ban drdli sinsin dikdi, fikr getdi. Allah onun ssini bar bu df eid idi, n olur-olsun bu i bar bu df ba tuta idi. Btn cavan mr boyu bu grn hsrtind olmudu. Yuxulardan yuxulara keib lal-karlar kimi hmi maddm-maddm ona baxan atas il bu gr onun btn sonrak mrn lbtt dyimli idi. ox eylr soruacaqd ondan, ox sirlr aacaqd ona, niy v n nlr ox olmalyd. Amma sas n n o deyildi ki, atas onu qoca nnsinin midin atb xb haralara gedib haralarda itmidi, bunun n atasnn ruhunu bel kmhvsllikl arma he vd zn rva bilmzdi. Onun sl mqsdi - ruhu arxayn etmk, ruha rahatlq vermk idi, yoxsa gr ne illrdn bri hm nakam qardann, hm d atasnn ruhu rahatszdr. lbtt ki, bu grdn sonra bu ruhlar o dnyadak rahatlqlarn tapacaqdlar, hkmn tapmalydlar. Xac brahim aa v arxasnca Syyah sehrbaz lind bir balama sakitc otaa girdilr. Axamn xeyir olsun. Hazrsan, aa? Syyah sehrbaz Karvanban salamlayb ondan sorudu. Axamn xeyir olsun. Hazram. Karvanba oturduu yerdn ayaa durmaq istdi.

144

 Sn syl, hansmz hardan oturaq, sn de. Blk.. Otur, otur el z yerind. Yaxd yerin, he narahat olma. brahim aa, sn d ke aann arxasndan otur. Mn bu biri trfd olacaam. Sizdn tlb olunur ancaq skut. Ssiniz grkdir xmasn. Mn vaxt atanda zm siz iart vercym. Amma mnim iartim qdr yalnz skut skut Eikd-filan bir kims yoxdur ki? Xac brahim aa onu arxayn etdi, xeyr, eikd, yaxud evin iind onlarn iin mdaxil bir kims etmyckdir. Bundan sonra Syyah sehrbaz lap arxayn olub Karvanba v Xac brahim aaya li il oturmalar n iart etdi. Bunlar - Karvanba z yerind, Xac brahim aa is ondan bir qdr arxada yerlrini rahladlar. Syyah sehrbaz keib otan bu biri bu oturanlara qar trfind hl ki ayaq st durdu. Otan ortasnda bir knarda balaca miz st amdan vard, ucunda da am. Syyah sehrbaz gedib bu am axmaq vurub yandrd, dnd z yerin. amn lsi el bil qrmz xtt kmidilr, n o trf, n d bu trf birc tk qdr d trpnmirdi, amma am yanmana yanrd. Syyah sehrbaz bir xeyli kirimic bu ama, onun trpnmz lsin uzaqdan diqqt eldi, elc baxd. Otan o biri kncnd bu iki nfr d artq otaqda dolaan abi-havaya qarb zlrini unutmaa balamdlar, Syyahn hr bir 145

hrktini tkc gzlril deyil, btn hceyrlri il zlri d bir udum nfs almaa bel crt etmdn son drc byk bir hycan v diqqt iind izlmy davam etdilr. Otaqda tam bir skut hkm srmy balad. Syyah sehrbaz ki, otan o biri kncnd durmudu, lindki z il gtirdiyi sccadni ab atd yer, barda qurub o da bu sccadnin stnd yerdn oturdu, llrini arpaz edib dizlrinin stn qoydu. Bu n edckdir?! gr bu da vvlkilr kimi qalxb frlanmaa balasa he. Glmyck. ryim dambdr. Glmyck. Glsydi o df o aq smann altnda, bamzn st tamam ulduz idi, o zaman glrdi, n illah eldi, n qdr oynad, frland o rmmal lan dili xartd Bu df d alnmayacaq. Frlanb oynayanda alnmr. Bu df d alnmasa demli Allah taalann istyi beldir. artdir. Daha chd elmyin dymz. Bununla bu i bitdi. N etmims etmim. xan ox bir daha kamana qaytmaz. N olacaq is olacaqdr. Demli, bel mslhtdir. Amma ki, intiqamm n olur olsun alacaam. Karvanba bunlar dn-dn bir d baxb grd ki, Syyah Sehrbaz oturduu yerdc iki li il ban qucaqlayb qabaa-dala yralana-yralana dodann altnda n is vird elyir. Ssi ox yavadan glirdi. He eidilmirdi ssi, grk diqqtini artq drcd cm elyydin ki n is bir szn izin db baa dsn. Birinin izin 146

dnd o biri ldn xb uub havada yox olurdu. lk vvl Syyah sehrbaz z-zn bir sual verdi v z d o suala cavab verdi: Hans yol il gedk? Bilmirm. O zaman ged bilcyimiz yol oxdur demli Yen dala-qabaa yraland v yen bir qdr susub daha bir sual-cavab etdi z z il: Hans rng brnk? Bilmirm. O zaman btn rnglr qarbdr bir-birin, frq elmz Yen susdu. Yen yraland. Yen sual-cavab etdi: Kimin gz yan silmisn bu dnyada? He kimin. Bu dnyaya gz ya axmayb demli Bu df skut olmad. El son sznn arxasnca db Syyah sehrbaz znn v ancaq Karvanba il Xac brahim aann eid bilcyi drcd, n az, n ox, ssinin ahngini qaldrb dal-kskli bir yola dd. Plt tam skuta, tam skut az qala hqra, hqrq hrdn-birdn dbli bir qqra evrildi: Dayann, l saxlayn. Klgnizin iindn xn. Bir an nc bir an sonran dnmsniz d axamn ri, yox, axamn xeyrin midinizi balayn. Amma sn bir daha dnninin bu gn qaytarlmasnn ac lzztini duya-duya sabahnn 147

stndn frlana-frlana, ba bir yana yilmi, vcud o biri trf dartlm uub gedcksns, o zaman bunu qulana sra el. V unutma. Gzlrim grnm gl Bu son klmlrini Syyah sehrbaz xsusi fasil il o birilrindn ayrb bir avazl mahn kimi oxudu, sonra yen d szn vvlki qayda il davam eldi: gl ki qurtaraq bu ehtizazdan titrk-titrk olmu vcudu dnmk v anlamaq blasndan. Dnizin dibindki yosunlara ki yoldalq ed bilmycksn. Daha nyin drdini kirsn? Sonras n olacaqsa olsun. Bizlr nhayt bilmliyik, yox, anlamalyq, yen d yox, drk elmliyik ki, quru cisimlr ruh saxlamr Bu yerd Syyah sehrbaz yen nfsini drdi, az qala hqrqla amma yen d avazl bir kild bu klmlri dedi: Alamam, dirnm gl Syyah sehrbazn hqiqtn bu klmlri dey-dey gzndn ya gldi, linin dal il gznn yan silib az qala btn zn yayd, davam etdi: sni isindirmyn bir q gecsi d btn qamtiyl yqin el bu cr qarmaqarq sslrin, alabzk rnglrin iindn xr. xa bilirs xr, xa bilmirs el uzaqdan sn baxa-baxa qalr, daha hzin, titrk nfsini o gzl hrn nvazil srt bilmir. V snin klgn rpnr, pldayr, bu pltn tkc snin qlbin duyur, 148

dem, klgn snin vcuduna z eq mhbbtindn pldayrm Syyah sehrbaz yen nfs drib fasil etdi v bu df avazl bir yalvar da bu ssin iin girdi. Syyah sehrbaz bel dedi: Sn lmn rinm gl Syyah sehrbaz dala-qabaa ki dana-dana balamd yralanmaa vcudu birdn dimdik qalr, nfsini yb hardan gldi bu mlahtli ss onun qlbindn xd, uzaqdan glib girdi vcuduna bilinmdi bu ssin hardan gliini z d bilmdn bu szlrini artq tam bir vcd iind lzztli bir avazla bir-birinin dalnca dilin gtirib oxudu: Gzlrim grnm gl. Alamam, dirnm gl. Sn lmn, rinm gl. Gl gl gl gl Karvanba il Xac brahim aa dillrini udub trpnmz oturmudular. Birdn Syyah sehrbaz trfdn otan ortas il ikic klm sz frlana-frlana glib zn sald Karvanbann heyrtdn klnmi qulaqlarna: O gldi!..

149

 O
gldi Bu klmlri ban sinsin dikib drindn hycanla nfs alan ryinin guppultusunu artq eitmy balayan Syyah sehrbaz gndrdi Karvanbaya. Karvanba bu ikic klm sz eitck damarda qannn donduunu hiss eldi. Birdn gz amdandak ama satad. amn lsi skuntdn syrlb xb oynaq v dcl bir haltd zn balad yuxar-aa rpd. Bu l balaca tstldiyi n otaa duman kimi bir ey doldu. Karvanba gzlrin inanma glmdi. Amma inanmamaq da olmurdu. nki bu bir ann iind otaq artq vvlki otaq olmandan xmd, otan rngi d, havas da, ls d dyimidi. Bu bir ann iind tkc onun damarda qan donmamd, bu bir ann iind ndrunda z otanda, z yatanda irin bir yuxunun auuna batb ml-ml yatan o yuxunun qucanda ancaq znn gr bildiyi, ancaq onun n gndrilmi vaqeni seyr edn Karvanbann balaca olu da 150

yuxusunun iindn yanndaca hua getmi salar il a yast qara rng boyam anasna trf bir xo tbssm gndrdi, sonra bu tbssm onun da damarnda donan krp, isti qannn rngi qard. Karvanbann aqnln qlbi il duyan Syyah sehrbaz artq ikiminci df bu iki klm sz azndan xarb havada frlada-frlada ona trf gndrdi: O gldi Sonra bu iki klmy bel bir lav etdi: Buyur, n istirsn soru. O sn cavab verckdir. Xac brahim aa Karvanban yavadan dmsklyn kimi oldu. Hycanl v yava bir ssl pldad: Qurbann olum, zn gl. Eidirsn sn, o gldi Karvanba nhayt ki zn l ald, inallah, muradma atdm yqin. Allah z kmyim olsun dnd v ehtiyatla zn otan ortasndak dumanl boz bolua tutaraq ox titrk bir ssl hmi sorudu, hmi d xahi eldi: Burdasan, aa? Gldin sn? Gldins mn bir iart ver Bu yerd mcz ba verdi. Aznda Karvanbann sz bitr-bitmz bir deyingn v amansz, labali v mis kimi srt ss otan dumanl skutunu yarb aydnca bir halda onlarn nn d qulana soxuldu: 151

 Gldin-glmdin Gldin-glmdin N crn haramzadasan sn. Gldin glmdin Karvanbann sevincdnmi, qorxudanm ryi az qald azna gl: Bli, burdasan. Allah, sn krlr olsun. Burdasan. Nhayt arzuma atdm. Bel sylyib qeyri-ixtiyari ayaa durmaq v ss trf getmk, el bil ona toxunmaq istdi, amma uzaqdan Syyah sehrbazn linin srt iarsindn dikldiyi yerdc dondu qald. Sonra yen yava-yava z yerin kb oturdu. Xac brahim aa Syyah sehrbazn bu iartini bir baqa cr anlayb el yerindc qurcuxa-qurcuxa bir qdr d geriy kildi, daha kryi soyuq divara sykndi. Allah, sn krlr olsun. Karvanba hnkrtsn gucl boub dillndi. Burdasan. Aam mnim. Snsn lbtt. Mn el bu cr d bilirdim. vvl-axr glckdin. vvl-axr grckdik biz sninl. El d var idin yuxularmda. Srt, tkbbrl Bilirsn, aa, nec kor qoydun sn mni, nec nalac qoydun sn mni. Snnn aabyim. Bilirsn, aa, ata, vay, qarda, vay demdiyim bir gecm, bir gndzm olmad alm ksli?! Bilirsn bunu?.. Niy susdun? Aa Burdasan? Ruhun ssi bu df bir azca lngidi. Bilmk olmad ki, bu ss cavab vermk istyir, yoxsa yox, istmir. Amma bir mddtdn sonra Ruh cavab vermk qrarna gldi. z d cavab ox 152

gzlnilmz oldu. Ruh z ssi il Karvanbann ssini eynn tqlid eldi: Alm ksli alm ksli Sni grm el hmi vay iind olasan Sn bir buna baxrsan?! Karvanba titryn ryi il bu ss olan hsrtinin n qdr byk olduunu bir daha anlad, amma ryindn kedi ki, blk aas onu tanmad, ndi, yoxsa gr tansa idi bu cr anlalmaz trzd danmazd, lbtt, zn bu cr bigan aparmazd bu Ruh, odur ki, tlala dedi: Aman, Allah. Nec dedin, nec dedin? Niy bel dedin, aa, bs sn? Tanmadn mni yoxsa? Allahverdiym mn, Allahverdiym, aa, snin olunam Ruhun ssi bu df daha artq laqeyd v bigan bir biim girdi: Kor idiz siz, kor da qalmsnz. Gic adam, mn n sn kimsn. Mnim n gnahm var ki, sn mni rahatsz etmisn? Hl bir de grm niy mni buraya artmsan, ay blh?! Ata, vay, qarda, vah demdiyim bir gecm olmad Olayd! He dxli var?! Buna bax bir. Rngin bax, rngin. Aappaq olmusan, xbrin var? Ruhun ssi artq otan tkc ortasndan glmirdi, Ruhun ssi artq otan hr kncndn eidilmy balamd. z d ahngsiz, rngi-rufu olmayan bir ss idi bu ss. Otan bir kncnd plt idi, o biri kncnd qqrq idi, bir baqa 153

yerind bu ss hiddtli idi, acql idi, amma n cr olurdu olsun, hr bir biimind otan hr hans bir yerind bu ss yen d laqeyd v bigan olub qalrd. Bu hal ox gzlnilmz bir hal idi. Karvanba da, Xac brahim aa da mlli-bal ab qalmamdlarm, ab qalmdlar.

154

A
xr vaxtlar ah harada olurdusa olsun, kimin zn baxrdsa baxsn, bu zd lal bir sualn artq he gizlnmdiyini, aq-akar zn biruz verdiyini grrd. Bu lal baxlar yeni basqn hsrtinin arln kirdi, amma deysn artq bu ykn kilmsi yava-yava dzlmz olurdu. Yeni mharib hsrti, yeni talan v qartilik ehtiras bu hsrtli baxlar hr Allahn gn, gn ndi, hr saat gtrb gtirirdi ahn nzrinin qarsna, ahn qaqaba bu zaman tklrd, n tklrd, hal pjmrd olurdu, drin v uzun fikirlr almin qrq olurdu, zntl gtr-qoylar edirdi, lb biirdi V gnlrin bir vvlkilr oxamayan gn lahzrt yen ox fikir edndn sonra hiss eldi ki daha dz bilmir onu yeni yrlr tkid il svq edn bu lal, qaraqabaq baxlarn soyuqluuna, zn gnahkar saymaa balayr, olsun! dedi, bu gn xeyli mbark bir gn imi, qrarm verdim, cng tbilini tbililr

155

alsnlar v bayraqdarlar cng bayran qsrin nndki tudana vursunlar! Bu xbri eitck paytaxt bir ann iind badan-baa sevinc v adyanalq sdalar, xo hval-ruhiyy brd. Nkr-naibin, hrbi sgrin znn qart salm qr ald, rklri dondurmu buzlar rimy balad v srkrdlr q yuxusundan aylan mxluqat kimi hrkt gldilr, dirldilr, ahn sfrqaba yeni mrlrin mntzir durdular. Mmlktin ucqar bir yaltind ne vaxt idi ki qiyam etmi bir qng hr vard, z bir o boyda byk hr olmasa da, amma camaat, bykl-kiikli mlli-bal dikbalqda mhur idi. ahn qrar onun linin uzantsn bu hr doru tulad. zilmli idi qiyam etmi bu hrin hli, hr z d mllrin gr cavab vermli idi, ne df ah elilrinin zn dmir qaplarn balayb amamdlar, l sala-sala, gl-gl uca hr divarlarnn stndn bu hrmtli xslr fh v kfrlr yadrmdlar. ahn znn is nvanna qara dalar kimi xoaglmz klmlr yuxardan aa atmdlar. V indi ahn qrarn eitck qiyam etmi bu hr gedn qoun sgri artq vvlcdn zn qalib dylr kimi aparmaa balad. Hr bir paytaxt hli d ahn Allahdan mrnn uzanmasndan tri dualar ed-ed onlara artq dydn qlbyl qaytm qhrmanlar kimi baxdlar. Tacirlr, tyc yanlar, torpaq, ev alb-satanlar gizlic llrini bir-birin srtb bol 156

qazancl gnlrin nsini vvlcdn yaamaa baladlar, nki niyytlri bel idi - zlrini qounun ardnca drhal haman mlub hr soxacaqdlar. *** Cllad Mmmdqulu adam gndrib axama oulluu onba ahverni yanna ard. Sfr bard ona sz vard. Haraya v n nd bu sfr, mddti ndi, mqsdi, sbbi hardan xd Bu kimi shbtlr edckdi, amma bunlar bir yana, z d ax ahvernin zn oxdan idi ki grmrd. ahvern axr vaxtlar adi srbazlqdan onbala ucaldqdan sonra daha iigc d oxalmd, az-az grnrd gz. Axamsabah can il, qan il dstsinin yannda olurdu, hr gn, ox zaman gecni d sgr evind sgrlrl bir dam altnda yatb qalrd. ahvern hl glib xmam Mmmdqulu sabah tezdn bazardan aldrd mer-meyvni, rzi, qaynayb qovrulmu noxudu mizin stn dzd. ahvern qovrulmu noxudu ox sevrdi, glib nhayt byk, amma yndmsiz hytlrin girnd bir azcana yanm noxudun tan v lzztli iyi burnuna dyn kimi qfildn ryi bu hytd ken uaqlq vaxtndan tri brk qsld, anlad ki, atal n brk darxbdr v he yax i grmr Mmmdqulunu yann yava-yava yaland bir vaxtda, indiyn qdr tk-tnha gzib dolad bir vaxtda, idn baqa he n v he kims il ban qata bilmdiyi bir vaxtda bir 157

qoca quldu, bir d zd daha kim var ki, yannda? bal-bana buraxbdr, gnlrl olur ki, haln da xbr alma unudur, glib ba kmk bir qraa dursun, ax ona atalq olmaybd slind ata vzi olubdu Mmmdqulu ona krplikdn el bir sidqrkl balanbdr ki, bir baqas doma oluna htta bel balanmr, btn bunlarn vzind he yax i grmr ahvern oulluq borcunu layiqinc yerin yetirmir. ahverdilr nslindn olan ahvern cmi iki ya olanda atasn ahn mri il cllad Mmmdqulu o dnyalq elmidi, qohumqrbas, yeddi arxa o yana kimi vard, kimi yoxdu hams birbbir cllad Mmmdqulunun linin zrbini dadmd birc bu krp yandak olan uandan baqa ahverdilr nsli ilim-ilim itmidi yer zndn. aha xainlik elmidilr, k srb mmlktin srhd ayn keib qonu dmn mmlkt z tutub orada mskun olmaq istmidilr. Ndn qardlar, ny tu glckdilr, kimi bilirdi kimi d bilmirdi ki, bu ahn lindn ba gtrb qaman yalnz bir istiqamti ola bilrdi sn yalnz chnnm xb ged bilrdin, istiqamtin tuu ancaq o biri dnya idi. Xainlr czalarna atmdlar, isti qanlar hl bulana-bulana clladxanadak ensiz arx trf zn yol elyib onun bulannq suyuna qarb qurtarmamd, ancaq bu krp olan uan hl d qzbli ahn barmann iarsi il lazmsz aac buda kimi bir knara atb sa buraxmdlar. 158

ah aarm zn Mmmdquluya tutub bsdi bu qdr qan axd, gtr onu, verdim sn, zn d tksn, o da daha tkdi. zn kimi sltnt sdaqtli byt dedi. Bundan sonra Mmmdqulu o krpni evin apard, qonudan bir day soraqlab tapd, day gldi, o day bu uan qulluunda shr-axam durdu. Bu minvalla ay kedi, il doland Mmmdqulu oulluunu rsy atdrd, bytd. Bu minvalla bydkdn sonra qlbind tkc bir mhbbt var idi ahvernin aha v Mmmdquluya hdsiz sevgi v sonsuz sdaqt. Adn ahvern qoymudu v aylar tdkc bu binva krpy Mmmdqulunun z el isnimidi ki, el bilmidi ahvern daha oulluu yox, elcn z doma balasd. *** ndi ikisi alaq dyirmi mizin arxasnda yerdn barda qurub oturmudular. Mmmdqulu bir xeyli ordan-burdan shbt salb nhayt ki, mtlbin stn gldi, ahverndn sorudu: ahvern, oul, sfrdn sgr n danr, n danmr, qoun iind meyli he olmayan sfr vardm? ahvern zn qaldrb Mmmdquluya hl bir qdr d tccbl baxd, bel cavab verdi: Aa, sfr el sfrdi, hmiki sfrdn biridi, tz bir ey yoxdu ki. Ham bu ii n vaxtd arzulayb durmudular. Hl elsi var, mnim tkin biriminci sfridi deyin brk sevinir. Yox, ham

159

lbtt ki, razdr. Allah ahmzn mrn uzatsn Amin, amin. Allah azndan eitsin. Mmmdqulu noxuddan ovuclayb yanmn bimiin, bimiini yanmna qatb-qardrb xr-xr yeyn ahverni altdan-altdan szb mmnun baxndan, mmnun oturuundan anlamd ki, bu sfr sevincinin ona xsusi aidiyyti vardr. lk cng sfrin xacaq, nec d cavand, Qan qaynayr, yeni-yeni yerlr, yeni-yeni adamlar grck, ayana, Allaha tvkkl, yxlanlar, yalvaranlar olacaq. Kim bilir bxtin n yazlb, blk el sadti tamam baqa yerddi, o da sadtini tapacaq, mnim zm d trk edib z sadtin qovumaq n n zamansa buralardan xb gedck Mmmdqulu bu dnclrl gzn el hey b yeri tzc trlmi ln, amma ata nnd xeyli mrift v dbl ylmi bu novcavandan k bilmir, dndrib-dndrib baxlarn yen gtirirdi onun doma zn, gzn. Blar v olacaq, gzlr qap-qaradr, krn salar payz mnliyidi el bil. O bir olan Allah bilir ki sn n qdr mhbbtim var qlbimd, sndn baqa mhbbtim bir d el sndi, birc dnm, hyatm mnim, bircm, mrm-gnm, canmciyrim Noxuddan yey-yey ahvern d atalnn ona nec diqqt yetirdiyini lst hiss eldi, amma bunu bruz vermdi ki, aas birdn qlbinin 160

duyularnn fa olmandan, akarlanmandan rncid olar. Mmmdqulu bir sirriind adam idi v bu cr sirriindliyi ham trafdaklar onunla ehtiyatl davranmaa svq edirdis d addmaddm, sz-sz, bax-bax, sal-sal bytdy v indi d onba olub fxrl gm qbzli qmsini kmrinin iindn keirn oulluu ahvern yax bilirdi bu sirriindliyin arxasnda n var, n yoxdur. Bunu bildiyindn idi ki, bel dnrd, dn-dn d Mmmdqulunun ona bu tvr gizlin-gizlin baxmasna mane olmamaa sy edirdi. Aa, aa aam mnim, byym mnim, kimim var ki bu dnyada sndn zg, olsa da he kims mn min il qala lazm deyil, mn mal da, dvlt d, birc snin haqqsayn qaytara bilydim, borcunu ver bilydim bu dnyada, bundan ki byk arzum ola bilmz, lmyydim sn qocalan zamanda qulluunda duraydm, btn ziyytini kydim, qaytaraydm sn borcumu, atam mnim, ata vzi byym, bir tk zizim mnim ahvern d bel dnrd. Knardan baxan olsayd, bir kims bu iki xsin belc zbz oturub dinmz-sylmz, birinin orun-orun, altdan-altdan hrdn o birin gz qoymasn, bu birinin d bundan duyuq db zn o yer qoymamasndan bir msl anlaya bilmzdi, onlarn sssiz shbtlrinin batin mnasn duya bilmzdi, ancaq zlri, ancaq Mmmdqulu v ahvern bu boyda dnyada 161

ancaq bu iki adam bir-birin rk qzdrb bu cr rk aa bilrdilr nec ki gzgrnmz bir kild rk ardlar v nec ki bir-birini gzl anlayrdlar. nsan insan bu boyda sev bilmzdi ki, bu ikisi bir-birin bu crn bir eq- mhbbt balamdlar. Sfr qdrki son grlri zaman bu iki nfr arasnda bir-birin mnasibt mhz bu cr idi v zg he cr deyildi.

162

K
arvanba donub oturduu yerdc hr eyi unutmu, peiman-peiman fikr getmidi. Gzldiyi lbtt ki, bu deyildi. Atasnn ruhunu o bu qdr amansz tsvvrn gtirmzdi. Xac brahim aa da nfsini qsb sssiz-smirsiz qalmd. Ondan olsayd bu msly el burdaca xtm vermk lazm idi. Bsdir! Eitdin, daha bsdir! Bundan artq he bir ey alna bilmz! Bu mslni birdflik balamaq grkdir. Syyah sehrbaz A drvi deyil, bunun arb gtirdiyi ruhun qabiliyyti el bel olar. Grk o cavan sehrbazn zn mtri dydi, n bilydi ki qarsndak mhur A drviin zdr. Yqin Karvanbann da artq illrdi ona rahatlq vermyn, knln den arzusu belc z-zn yeyib tamamlanr. Birc tez olsun bitsin bu i. Bunlarda daha rk-gbk qaldm, qalmad. Syyah sehrbaz otan o banda bzb az qala grkmz olmudu. amn titrn lsi z163

zndn hl d tst vermyind, bu tst d otan hr bir trfin duman kimi yaylmanda idi. Syyah sehrbaz nec ki, ban sinsin endirib llrini dizlrinin stn qoyub sliqyl barda qurub oturmu idi, elc d oturmudu, daha yralanb elmirdi. Otaqda ba vernlrin he birindn, o cmldn bu qsa v gzlnilmz mkalimdn onun xbri yox idi. Syyah sehrbaz xlvt elyib tkcnlik vaxtnn iin girmi idi. ndi onu o vaxtn iindn dartb xarmaq, vcudunu otaa qaytarmaq mmkn deyildi. Karvanba n fikirldi, n fikirlmdi, istdi Ruhla z arasndak anlamann yolunu bir qdr d rahat elsin, son df Ruhun knln alsn: Xudavndi-alm qurban olum, Karvanba zn bolua tutub dedi, ax sn n n bu qdrin acqlsan? N gnah elmim mn ki, snin bu boyda qzbin dar olmuam? Ruh el bil ancaq bu sual gzlyirdi, onun azn y-y cavabn annda verdi: N gnah ilmim? N gnah ilmim lmisn gnah. Mni niy rahat buraxmrsan? Kimsn ax sn, n istyirsn mndn, niy armsan mni? Allahverdidi bu. Paho! Nolsun? He dxli var? N gnah ilmim? Bir qdr gzlyib sonra qrib bir klm d Ruh bu dediklrin lav eldi. Gicinqulu

164

Bu anlalmaz sz eitck Karvanba diksindi n diksindi, gzlrin bir an iind iq glmdimi? Qlbi atland. Xac brahim aaya sevinck dnb ax bir nzr sald. Azn ad v szlr azndan bir-birini itly-itly sbirsiz xmaa baladlar: Ayann altnda lm. Odu, aamd, lbtt, odu. Qurban olum snin ayann altndak toza, aa. Mnm. Gicinquluyam. Xac brahim aaya sar bir daha nd. Uaqlqdan yadmda qalb, mni bel ararm, nnm d hrdnbirdn bunun az il mni bu cr arard. Karvanba daha qti inand ki, otaqdak ruh atas cllad Mmmdqulunun ruhudu ki var v bu ruh onu he bhsiz ki tanybdr. Gicinqulu! Daha bundan artq iart olmayacaqd ki. Karvanba bir daha zn toparlayb sbrinin azn basmaa ald: Niy sn bu cr qzbli danrsan bs? Mni, gr sn bilsydin, sninl aabyimin hsrti bu gn sald, birc bunu bilsydin Aa, sizin hsrtiniz, sizin nakam bxtiniz mni Allahn hr gecsi ta bu gnn zncn zr, zlm edir mn bir bilsydin Qfil hqrq Karvanbann szn ksdi. Qhr glib boaznn iin el dolmudu ki, daha bir klm dana bilmdi. Bir mddt susdu. Bu skutu Ruh da pozmad. Sonra Karvanba daha zn l alb boazn artlad v danna artq

165

rahat-rahat davam eldi, bu sfr pltya kedi, ssin d gmrahlq vermy ald: Qoy sevindirim sni, aa. Bilirsn, vardvlt sahibiym. Byk-byk karvanlarm var. Dnyann ox lksin getdim, ntiq mal gtirdim mmlkt. Bilirsn, bu df Karvanbann ssi zifldi, pltdan da yava oldu, mdhi bir soyuqluq da glib girdi bu ssin iin, aha ox yaxnam. Mni ox istir. Xeyli adam qorxar mndn. Bir ox mslhtini mnnn edir. Bunun z d bilsn snin vaxtndak ah deyil, oludu. Amma nolsun?! Buna da onun gnahndan atr. Snin vaxtndak, bunun atas yara xard, qarayara, o yaradan da on il vvl getdi. Hayf, cann yen nec olsa rahat qurtard. Mn bir baqa cr quru qurmu idim N dnds Karvanba daha bu mvzunu bu yerd uzatmaq istmdi, yen ora-bura boyland, pltdan yen adi danna kedi: Amma geclr sn v aabyim daim yuxuma girirsiniz, doru szmd, inan mn. Tutursuz boazmdan, boursuz ikiniz d mni. znz d dz-mlli grmmim ki, mn, amma yuxularmdan xmrsz, birindn o birin, birindn o birin Bilirsn n deyirsiz mn? Bilmirsn? ntiqam, intiqam! deyirsiz, aa, gah pldayrsz, gah qqrrsz, eynn indiki kimi. Mndn n istyirsiz?

166

Karvanbann li-aya sustald. Qlbini zib ken iki mismardan birini qlbinin drin yerindn zorla kib xartmd, indi o yerdn isti qan axd. Ruhun bu df bir azcana qm qarq ssi amdann yanndan gldi. Bunu amn qorxacaq titryii d biruz verib aartd. Ruh dedi: Buna baxrsan?! Mn n, ay blh, snin yuxuna kim girir, yuxundan kim xr. Bizim ki he bir ksin uyqusu il iimiz yoxdur. Yata bilmirmi Mn sn intiqam demim? Demmim!! Adam kimi yata bilmirsn, yatma. Gicinqulu Ruhun ssi ilk df titrdi. Amma ki, ani skutdan sonra yen qtiyytl davam etdi: Mn zm d yata bilmirdim. Amma, bax, mnim yuxusuzluumun sbbi var idi. Bilirsn mn niy yata bilmirdim? Bilmirsn, hardan bilsn ki?! Gicinqulu Mnim biriminci l qaldrb o dnyalq etdiyim qurbanm bilirsn kim idi? Bilirsn mnim limin iind son nfsimcn yuyulub getmyn qan kimin idi? Bilmirsn? zn armsan, o zaman zn d qulaq as. Qorxma amma. Bir arvad idi. tlyib quyuya yxmdm onu. Sssiz-smirsiz ld. Karvanban sz el tutmudu ki, zor-gc ancaq sorua bildi: Kim idi? Ruh el bil sual eitmdi: El O arvaddan sonras daha asan oldu. Artq asan idi. Hl lzzt d alrdm adam adam 167

dalnca ahn mri il o dnyaya yola salanda. Hams lbtt chnnm vasil olurdular. Xouna gldi? Ay sni Gicinqulu Ruhun ssi yavayava domalard, ss mkana uyunlard yava-yava. Dedi-qodular glib hl qulana atmayb? Ndi? Vzir Mdli durur? Son sualn verib Ruh susdu. Amma Karvanba anlad ki bu susmaq o susmaqdan deyil, bu df Ruh ondan cavab gzlyir. Karvanba yalvarl bir ssl dedi: Aa, aa, nolar el danma, qurbann olum el danma, nolar?! Mn lrm. Ndi mnim taxsrm aa, bir syl mn ki grm mnim taxsrm ax ndi snin gznd? Durur Vzir Mdli, durur. El ki o durur. Quru nfsidi gedir, glir. Gcl yeriyir, drd trfindn tutmasalar yxlar. Onu niy sorudun, aa? Dediyin o arvad kim idi? Karvanba bu suala eidcyi cavabn dhtini vvlcdn hiss etdi, htta gzlrini brkbrk yumdu. Eitdiklrindn is hqiqtn sl dhtin qoxusu gldi: Vzir Mdli mnim atamn gnclik dostu olmudu, z d mn hamilik edirdi. O oldu anamn qtlini rt-basdr eldi, mn z xdm. Mn is qaaq dmdm. H, o arvad ki sorudun kim idi mnim domaca anam idi. Vzir Mdli olmasa idi dada-dada qurd-qu yeyib hl o zaman mni bitirckdi. N baxrsan maddm-maddm? Ovcunun iind gzlrin 168

maddm-maddmd. Sn lap krpliyindki kimisn. Glmli styirsn son dfkini d deyim? Son df kimi o dnyalq eldim danm? Bilmrsn yqin Uca bir qayadan Yox, dayan. Dayan bir lhz, rhmin olsun. Dayan. Dur. Tlsm. Karvanba inilddi El oldu ki, Ruh el bil kksn trd. Ya blk nfsini drirdi?! Karvanbann soyuq tr kryin glmdimi gldi. Xac brahim aa da bu trfd tlada idi. Hmi istirdi xb qab buralardan uzaqlaa, hmi d lbtt ki bacarmrd Karvanban bu otaqda tkc lsydi d qoymazd. Bayr-baca daha badan-baa gy znd orda-burda dcl ulduzlar kimi amlar yanmaqda olan qaranln iindydi. Bu qaranlq n qdr gc edirdi Karvanbann evinin ikinci mrtbsindki enli amma qapal pncrdn nhayt zn iri soxsun, olmurdu. amn zif i mlub ordunun son fdakar sgri kimi buralarn bakirliyini qorumaqla mul idi. Otaq el bil ki bir balaca bymd, tst-duman da yava-yava kncdbucaqda dlm-deik tapb cann bu anlalmaz mkandan gtrb aradan xrd. nsiyyt Karvanba il Ruh arasnda tz-tz balamd zn tutmaa. Karvanba amma hl d dnb-dana bilmirdi ki bu Ruha rk qzdrb sirr vermk olar, yoxsa olmaz. Ban iki li il tutdu. ndic eitdiyi amansz szlr beynind hams qard bir-birin. Szlr d cmld 169

karvanda dv kimidirlr, bir-birinin arxasnca sfsf ged d bilirdilr, bir d grrdn qabaa kemk n tla edni d olurdu, bu zaman sf qrlrd, dvdn hanssa qabaa drd, hanssa dala qalrd, bir-birin dyir, bir-birin boaz atr, yanlarn brkdn-brkdn hirsl bir-birin vururdular. Hqiqtn szlr cmld eynn dvlr karvandak kimiydilr. ndi o n elmliydi? Xac brahim aa arxadan Karvanbann tyini kdi, pldad: Arn alm, vallah bu bir dli Ruhdu. Billah bu ruh xst ruhdu. N deyirsn, gzmn i, gl qovaq bunu. Xeyri d lazm deyil, ri d. Azna glni deyib durub Karvanba tyini Xac brahim aann lindn srt dartb xard, nb qaranlqda buna bir gz aartmas verdi ki, Xac brahim aa il z arasndak bu qaranlq bir anlna, lbtt ancaq bir anlna bu alovlu gzlrin ina qrq oldu. Sonra Karvanba yen ban ndrdi, gznn alovu snd, otan hr yerind yen ancaq amn ina pr kimi srhd olan qaranlq brqrar oldu. Karvanba gz il Ruhun ssi son df gln yeri arad, amdann yann, gzldi grsn Ruh daha n deyckdir. vvl-axr bilmliydin ki bunu. Ruh sakitc szn davam eldi. Mndn d olmasa idi kim is sn bunu deyckdi. Mn, mn, he kim baqas yox, mn gndrdim onu o dnyaya, 170

dan bandan z aa. Umaq istdi, qanad ki yox idi, hara uurdu, ua bilmdi, da kimi dd drnin dibin, trpdi bir az, sonra daha trpmdi. Karvanba bu df asta ssl, el bil zzn sakit bir yalvarla pldad: Yox Ruh ac-ac onu eitmdi: Bu mnim son qtlim oldu. vvliminci mnim anam idi, sonuncu da ki snin anan. Sn d deyirsn, bs, alamaqdan kor olmuam, hr gec yuxuma girirsn. Bs anan girmir yuxuna?! Ay sni, Gicinqulu Karvanba bir daha yava ssl, yen d el bil z-z n dand: Aa, mn lrm ax. El danma, aa. Mn bir rhmin glsin ndrib zn sonra yen Xac brahim aa trf tutdu, n danr bu, sn bir ey anlrsan?! Blk he bu mnim aam deyil?! Allah, Allah, kimdi bu? Xac brahim aa daha dzmdi, he nyi gz almadan qalxd oturduu yerdn, ryinin sksksini li il stdn sxa-sxa gldi divar dibi il Syyah sehrbazn yanna. Syyah sehrbaz haln da dyimdi, birc yumulu gzlrini azcana ad, buna tccbl baxd, yni ndi, n istirsn? demk istdi. Xac brahim aa onun qarsnda diz kb yalvarl bir ssl yavadan sorudu: Allah sevrsn, syl kimdi bu? Kimin ruhudu? 171

Syyah sehrbazn yaryumulu gzn zif bir tccb i doldu: Snin aan Karvanbann atasnn ruhudu, kimin ruhu ola bilr ki?! He kkin olmasn. Cllad Mmmdqulunun ruhudu. minsn? lbtt ki, minm. Ndi ki? Xac brahim aa bir daha diqqtl baxd Syyah sehrbazn zn, yen d yava-yava yumulan gzn, el bil yoxlamaq istdi, dz danr bu adam ya yox, sonra he bir cavab vermdn nec ki glmidi onun yanna, elc d divar dibi qaytd yen z yerind barda qurub oturdu. Karvanbann iynin trf yilib bu szlri pldad: Odu, gzmn i. Aand. Mhkm ol. Dz. armiz ndi?! Ruh bu df ssin bir balaca nvazi qatd: Nec d bymsn Bir tik idin sn, l boyda. Qoca qar nnn snin ninnin stnd oxuyard: yat, yat, yat yatmasan, irin yuxuya batmasan, qqrman atmasan, damdabaca glib sni aparacaq, sni ay sni, Gicinqulu Artq halsz oldu Ruhun ssi. Aanam mn, kimm ki?! Aanam. Snin bdbxt aanam mn. Karvanba Ruhun son szlrindn az qala huunu itirckdi, uaqln bir ox vaqelri yardumanl, aydn sezilmyn bir halda gzlrinin nn gldi, qulana uzaq, tan sslr doldu: damdabaca glib sni aparacaq 172

 Sonra, byyndn sonra dnyasnda he ndn damdabaca qdr qorxmadm. Karvanba qm dryasna batd. Damdabaca Qar nnm lncn n qdr sorudumsa demdi ki, demdi bu damdabaca ndi, hardad, hardan glck El intiqam inilddi, el intiqam dedi. Eidirsn, aa? Blk sn mniml zarafat edirsn?! De ki yalandan dedin bu dediklrini, de, inannam. Ruh ac-ac cavab verdi: Bizlr ki, yalan dana bilmirik, istsm deym, yen bacarmanam. Sonra Ruhun ssi yen codu: Di, yax. Baqa szn yoxdusa mn daha xb gedirm. Ay sni, Gicinqulu Yoxdu ki bir szn? Karvanba bu df az qala Ruha yalvarmaa balad: Dayan, dur hl. Sn Allahn, tlsm getmy. Syl, syl mn, he aabyimi grmsn orada? Gnahsz cavan qanna qltan aabyimi?.. Ruh acqland: Bilmirm sn n danrsan. Tanmram mn onu, baa drsn, tanmram. Orada mn burda olub-keni unuduram. Bizim yaddamz bura qaydanda oyanr. Onu da unutmuam. Bel yaxd. El bilirm ham olumdu. Atam da tanmram. El bilirm ham atamd. O da mni tanmr. Gedim mn. bsdi. bs. bs shbtlr he maram olmad. Daha bir d mni 173

mbad rahatsz edsn. armayasan mni bir d buralara, eitdin?! Ruhun yen nfsi ksildi, szlri aydn demmy balad, szlr qqra-qqra qard bir-birin, ssi titrdi, bu gurultuda bir ey anlamaq olmad, amma az kedi yen d bu ss vvlki srt biimin girdi, sz szn dalnca intizamla dzlndi, bu crn d Ruh davam etdi: N n aabyini qanna qltan etdilr bilirsn sn? Bilmirsn ax. Sn gr bunu bel etdilr. Sn gr. Sn dnyaya glmidin. Mn d bundan sonra daha o ev, o ocaa, o hr prim oldum, qalmaq istdim ananla, slind gnah etdim, ahn mrini pozdum. Qounla geri dnmli idim, dnmdim, qalas oldum. Mnim gnahm bu idi. Snin acn xdlar bizdn. El anan da bu gnahn qurban oldu bilsn. Karvanba tccbl sual etdi: Mnim acm deyirsn, mn tiflin acn xdlar sizdn?! Ruh drhal qtiyytl tsdiq eldi: Bli, snin acn! Snin dnyaya glmyinin qisasn aldlar mndn d, ondan da. Mn qounla glmidim anann hrin, qounla bir yerd d qaytmalydm, amma qaytmadm. stmidim anan, bilirsn?! ahn mrindn xmdm. Bu gnahdr! ahn frmann is hrin hr yerind qoun hlin oxumudular. Frman bel idi: Kim mniml, mnim lkriml yola xb buralara qdr glibs, o adam mniml 174

d bir yerd paytaxta geri dnckdir, crti olan dnmsin. Kim mlub olmu mmlktd qalb mskun olmaq niyytin drs, btn nsli zay xacaq, nki burann havas da, suyu da, torpa da, da da, arpas-ryi d, qrz bu mlubiyyti grn hr nyi varsa hams artq axtaland Frman bel idi. ahverni is ba vcudundan ayr, uvalda bir gecnin yars atdlar evimin qabana

175

G
ec ox qaranlq bir gec idi. Gyd ulduz-zad da yox idi, harasa el qeyb olmudular ki, adama onlarn dnn, yaxud o biri gn gy zndki txxsl durular yarunudulmu, uzaq bir gec yuxusu kimi glirdi. Ulduzlarn qlbi aada durub onlara baxanlardan birdflik snmd. Azl ayn qaban yen d glib bir para qara bulud acqla ksmidi v gzl Prnisgilin balaca hytin ar bir klg enmidi. Mmmdqulu z yatanda bir li yannda ml-ml yatmanda olan gzl Prnisnin danq sanda, o biri li birdn qulana at nalnn dmir da kic kimi dyclyn ssi gldi. Ss glib-glib hyt qapsnn azna zn yetirnd lapdan ksdi, hr yer bir anlq l bir skut kd. Yatandaca dirsklnib Mmmdqulu dikldi, ryin ns dammadm damd, az qald tkc qulaqlar il deyil, gzlril d hmn ksiln ssi axtarmaa ald, bir ey xmad v bu zaman balad Mmmdqulunun duyuq dm ryi iddtl vurdu. Vurdu, vurdu, sonra yen bayrdan bu df adam ssi eidildi, kim idis yava, ancaq ikinci 176

qatda onun eidcyi qdrind nrdivann st il ssini qaldrb aq pncrdn iri salb bu szlri plt il dedi: Xain Mmmdqulu, xain Mmmdqulu, al bu da snin xainliyinin cavab. Budu snin cavabn. Al, gtr Sonra nydis, el bu adamlar aada qap aznda bu szlri dana-dana, guppultuyla yer dydi, sonra atlar yerlrindc nallarn taqqldada-taqqldada geri dndlr gldiklri trf apdlar, at nallar yen d ahngl kni dcl-dcl dycldi, sonra bu sslr uzaqlad, uzaqlad, daha sonra trafa skut kd, he n eidilmdi. Mmmdqulu hl d nec ki dirsklnmidi yatanda dyin stnd elc d donub qalmd, tk qdr trpnmy crt etmirdi, hqiqtn vcudunu don vurmudu v o yerindc heykl evrilmidi. Nfs bel almaa heyi yetmirdi, birdn, dnrd, nfs alaram, Prnis yerind trpnr, dbrr, amma trpnmk, cnqr xarmaq olmazd, he olmazd. Mqamn sirri vard donuqluundayd. Bir xeyli vaxt bel kedi. Artq skut mlli-bal zil bir zingiltiy dnb qulaq demy balayanda gzl Prnisni el bil kims dmsklyib yuxudan oyatd ki, n yatmsan, a gzlrini, oyan, bax bir gr yanndak niy bel diklib heykl dnb, bdni, z, gz niy bel birdn-bir bzb, qocalb?! Bu mqamda Mmmdqulu gzl Prnisy gz yetirdi, onun aqn haltindn sanki crt gldi, yava-yava yataqdan qalxb durdu, aram-aram 177

geyinmy balad. Gzl Prnis qorxudan bzb: N olub, hara bel?! pldad. Mmmdqulu ona bir cavab vermdi, ancaq ox qrib trzd bir daha ona baxd. Mlul-mlul pillknlrl aa qapya trf dnd dodana uzaq kemidn bir tbssm glib gyrin kimi qondu. El bu an da mqamn sirri uub getdi. N ba verdiyini Mmmdqulu o andaca baa dd. Kd gumbultu il yer dyn uvaln iind n olduunu lbtt ki anlad. Dodanda hmn gyrin biimindki tbssm dmir darvazan arxadan ab aralayb adamsz, sssiz ky xanda grd qapnn azna atlan bir byk qara torbad. Bu torban Mmmdqulu birthr srysry hyt qapsndan iri salanda bu torba srdy yerdn arxasnca qaln zolaq kimi qara iz salmaa balad. Bu qara izdn Mmmdqulunun burnu ona he yad olmayan tan bir qoxu ald. O bu qoxunu yax tanyrd, amma yen d doda z-zn qad, mrnd ilk df dizlrind heysiz bir ziflik duydu, zlzldn uca-uca qlllr titryn kimi ayaqlar titrdi, artq hytin iind diz st bu torbann yannda yer kd, llri il zn qamarlad, ryindn dilin ancaq bu szlr qara bir ah kimi glib xa bildi: ahvern, vay *** Mmmdqulu ahvernin nini kmkisi qoca qulla bir yerd apardlar hrdn knar yerd 178

yal bir drnin dibind krp bulaq vard, dnyadan xbrsiz dcl-dcl axrd, uca, dik qayalqlarn ayanda idi bu yer, orda torpa qazb basdrdlar. Mmmdqulu qbri qazandan, csdi qbr qoyandan, stn torpaqla quylayandan sonra el bildi zn basdrd, z girdi qbr, zn quylad. Sonra el bildi bir baqa Mmmdqulu li il z-z xd bu Mmmdqulunun vcudunun iindn, getdi li il havadan tuta-tuta girdi bu qbrin o da iin. Dnyagrm bir adam idi bu qoca qul z d bir knarda oturub dinmz-sylmz haralarasa uzaqlara gzn dikib qalmd, gzn qarrd ondan, baxa bilmirdi Mmmdqulunun zn. Birdn qfil bir nzr yetirib grd ki, bu tz qbrin yannda mlib oturmu Mmmdqulunun bir doda qab, znd is gyrin oxayan xfif bir tbssm var, kii az qalr glsn. Qoca qul brkdn bir stfurulla, Allah-kbr dedi, boazn artlad, he ndn, yalandan skrmy balad, bir skrd, iki skrd, amma o tbssm ki gyrin evrilib qonmudu Mmmdqulunun dodaqlarna, elcn d orada qald, daha he yer uub getmdi.

179

O
rtala mdhi bir skut kmd. Ruh z bu skutu pozdu: Bir d ahverni soruma mndn. Eidirsn, bir d soruma. Sn sni bilirsn, snin mndn ki xbrin olmaz. Xac brahim aa yen d arxadan Karvanban yavadan dmskldi: Sn qurban olum, qurtar bu shbti, vallah snin zndn xbrin yoxdur, rngi-rufun qab, gzmn i N iin qalb snin bu dli Ruhun cfng-cfng szlri?! Karvanba geri qanrlb Xac brahim aaya yen n thr baxdsa, Xac brahim aa ssini xrp ksdi. Sonra Karvanba ona bel dedi: Yox, sn bilmirsn, el deyil. Sn bel el. x eiy. Mnim bundan tklikd soracam var. Xac brahim aa qorxa-qorxa: Gzmn i Karvanba bu df d onun szn hirsl v sbrsiz yarda qoydu: Dedim, qurtard! Sonra n dnds, hirsini bir balaca basd. Nolar, x eiy, qoy

180

tklikd bir lhz qalm onunla. ryimd szm var. Xac brahim aa kskn bir halda razlad: Yax, mn n deyirm ki?! x deyirsn xaram. Amma yaxndayam, gzmn i, uzaa getmnm. Bir ey olsa ssl mni. Daha uzatmayb Xac brahim aa dizin-dizin srnb otaqdan xd. Karvanba vvl-vvl aramla otaa gz gzdirmy balad. Dnd: bir halda ki, ssini eitmidi, blk hl Ruhun zn d grmk mmkndr?! Hardad bu? sr-lamt yoxdur ki bundan?! Ruh bu df d sual gzlmdi, z danmaa balad: N sorumaq istirdin, sorudun daha. Mn d sndn hali oldum dvltin, maln, mlkn, ahacan szn keir. Daha n lazmd sn? Burax mni xm gedim. Ruhu ki arb gtirmidilr, artq izni onlarda idi, dorusu Syyah sehrbazda idi. Qaytaracaqdsa o qaytaracaqd Ruhu z mkanna. Amma Karvanba Ruhun son tvqqesini eitmdi, z huunda idi, ryindkini xlvt salb ona demyin vaxt yetidiyini dnd, qrar qbul eldi, qfltn, birnfs ryini ab qoydu ortaya: Aa, bilirsn, mn sizin hr ikinizin intiqamnz alacaam. Ruh vvlc tccb etdi: N intiqam, gd? Kimdn alacaqsan sn bizim intiqam? N dandnd? 181

 Alacaam, lbtt alacaam. Bir szd dedim. Karvanba nhayt qlbind bir rahatlq duydu, o iyn ki uzun illrdi batb qlbin orada zn mskn salmd, geriy xb kr tozu kimi riyib el canndaca yox oldu: Bir szd, dedim. Karvanba trs-trs tkrar eldi. Yox, sn ox qaranlq dandn. Xrdala grm sn n deyirsn? Ruh shbtin bel bir mcrasn he gzlmirdi. Karvanba birdn-bir he z d inanmad ki, sn dem illrdi sinsind gzdirdiyi arn, zab boaltman vaxtn bu vaxtn n zaman is glcyin inanmaya-inanmaya bouna gzlmirmi. Sadt o deyildi ki, o indi bu szlri ilbil, aybaay, gnbgn, saatbasaat ryin ydqdan sonra tzdn qaytarb bir ann iind yiysin tr bilirdi, yox, sadt o idi ki, bu an Karvanba z-zn sanki qraqdan, knardan baxrd. Baxb grrd ki, bir cavan kiidi bir tan otaqda barda qurub oturub hycanla v onun zn yad gln bir ssl zn tutub n is danr bolua z d el danr ki, el bil dinlyni d vardr bu yardumanl, btn vvlki llrini itirmi otaqda Karvanba hm tanyr bu cavan kiini, hm d tanmr, kims oxadr. O cavan kii n is deyirdi, ciddi-chdl sbut etmy alrd, amma Karvanba artq o cavan kiini eitmirdi, he eitmk bel istmirdi, ancaq mhbbtl onu seyr elmyind idi.

182

Szlr is o dumann iind gzgr, gzgrmz bir yola db gedirdilr v bu cr sslnirdilr: Uaqlqdan alm ksndn z bu yana mn ancaq intiqam deyib yaamam, bilsn. Geclr intiqam sz yapb qalb dodaqlarmda o szl yuxuya getmim, shrlr o sz bir para palq kimi quruyub db dodaqlarmdan o biri gecnin qoynuna. Sn mn indi n demk istirsn? Qar nnm hr Allahn vern gn bu sz qulaqlarmda sra elmidi, lnd d artq dili sz tutmurdu, gzlril dedi: intiqam!.. Bir d gzlril bunu dedi mn: birdn intiqamn unudarsan ha, gyk balam, unutmazsan ki? Yoxsa, Damdabaca Tez dedim yox, unutmaram, rahat ver nfsini, unutmaram. Unutsan bax ha dedi bu gzlr yen. Mn dedim: Unutsam qoy damdabaca glib mni aparsn. vvl qorxa-qorxa unutmadm mn bu sz. Sz idi, n idi ki Sonra is bax bu hava ki udmaa unutmuram, onun kimi unutmadm, bu rk ki yemy unutmuram, bu rk kimi, idiyim su kimi unutmadm Sn is

183

K
arvanba bu yerd nfsini bir anlq drdi, harda olduunu, kiminl hmshbt olduunu, drd bir trafn tamam unutdu, gzlrini yumdu, xatirsi onu bir ann iind z mehriban qoynuna alb uzaq kemid qalm ilq uaqlq illrin apard *** Qoca qar nnsi hl ki sad, n zamand yarcan olmu taxta bdni bzb qalbdr yataqda, gc-heyi is artq he yoxdur, gcl nfs alr, gcl danr, bir dridi, bir smk, ancaq gzlri, ancaq gzlri z iin hardansa bir topa i yb im-im parldayr: Bilirsn, atandan bir kp qzl qalbd. Dili il qurumu dodan yalayb ya elyib qoca qar nn dilindn ox gz il dand. Birinci dfndi ki, bu sz azmdan xarram, deyirm. Qulaq ver, dinl, unutma. Sni ki mn yarac, yartox bytdm, amma o qzla dymdim, kpn azn amadm. ndi mnim vaxtm atbd 184

deyin, bu sirri sn amalyam. lm ayad. zml ki qbr evin aparmayacaam, sn is lazm olar. Hytdki quyunun yuxar divarnda bir uxur var, o uxurun iinddi kp st d r-pl, kol-kosla tutulub, qular orda yuva salblar indi. Bax, atan Mmmdqulunun qzllar ordad. Atanla qardann qatili is Karvanba yumulu gznn dibindki a iq zrrlri il grrd ki, o balaca uaq canna, ruhuna hakim ksilmi qorxusunu birthr udub v nfsi az qala gedib glmyn qoca qarnn zn qrpmadan dikib gzlrini, hycandan kaman kimi dartld v yalvara-yalvara pldad: Kim, kimdi onlarn qatili? lm, nn, nolar lm hl. Qoca qar nn yen d gzlril glmsnd, skrk onu bodu: Of, ax Qoy bir toxdaym. lmrm, qorxma. Sn demmi lmycm. Kimdi o? Sn zn hmi deyirdin, gzl, zaman glck, deycm. Mn ki intiqam almalyam, bilirsn. Bilirm, quzu balam, bilirm. Sn d bilssn. Snin atan bizim hrimiz girn orduda idi. Cllad idi. ahn inanlm nkri idi. Bizim ev yapq evd qalrd. Pncrsi dz hytimiz baxrd, indi o pncrni yoxdu o pncr daha, atan sonradan da qoyub hrd onu. Diklt mni, bouldum, ay Allah ay Allah, zn kmk ol 185

Balaca uaq iki lli brk-brk qucaqlayb yerdn dyin stnd uzanm nnsinin boynundan dikltdi onun ban, sonra boynunun altndak yast bir li il arvadn boynundan tutatuta o biri li il dzltdi, ancaq bundan sonra qar nn dz-mlli nfs ala bildi: Snin anan, mnim qzm Prnis Qar nn zn zlm edrk zor-gc davam eldi, uf, ay Allah, yadma dnd odlanram, ax-ax, ofof vurulmudu snin atana. O yuxardan aa az sulana-sulana buna baxrd pncrdn ay inda bu da qapda oturub aadan yuxar naz ver-ver ona baxrd. Ar-namusu.. unutmudu ikisi d. Aq-akar gzlirdilr ki ay kilib getsin, hyt ax bu zaman qaranlq drd. Mn mn biar zm bu zaman vururdum yuxulua. Neylyydim mn, mzlum, cavan, dul glin idi, nec qoruya bilrdim onu qzm kldn?! Bilirsn n dillr deyirdi mn doma qzm? Eh of Qoca qar nn bir daha nfsini drib skut etdi. Yen xyal onu uzaqlara apard. Sonra qfltn yadna ns sald, yerindn dik atlb yastqdan dikldi, llri il zn dstk verib yataqdaca oturub qald, z d tccb etdi ki, bu qara qqrq onun qarnnn iindn azna, azndan da iql dnyaya nec oldu xb gldi: Hans chnnmd qaldn, qz, Prnis?! Noldu bu paltar srmk n hcur i oldu srilib qutarmad?! Gl x xarabana, gir yerin l daha, 186

gec kedi, gl mn yatram. Qz, Prnis, lr abrsz Bunlar zil ssl ra-ra deyib qoca qar nn susdu, geriy atd ban yastn stn, huunu itirdi. *** Karvanbann gzlri yumulu, bu yumulu gzlrindn gz yalar xd balamadm bunun hrsindn z aa axmaa, axd, axd szlb saqqalndan yerdki xalann stn dmy birbir dd. Qoca qar nn handan-hana zn gldi, ox drindn bir ah kdi, gzlril balaca ua axtarb ba st tapd: Hr df gec dnd o tmiz ayn qaban bir para qara bulud glib tuturdu. lini mn ver, lini Qar nn uan lindn brkbrk yapb tls-tls szn davam etdi. Bu zaman btn hyt qaranln iin girirdi. Snin anan snin anan hr gec mni yuxuya verib gedib nrdivanla qalxrd atann pncrsindn keirdi iri. Mn yatmam, yatmamam He buna mhl qoyan olmurdu. Balaca uaq bu szlri eidirdi, amma bu szlr onun bir qulandan girirdi, bu biri qulandan xrd, yapb qalmrd bu szlr onun beynind. O ancaq bir klmni gzly-gzly qalmd. O gzlyirdi ki, qoca qar nnsi ona atasnn, qardann qatilinin adn n zaman sylyckdir. Bu ad eitdikdn sonra hkk 187

edckdi onu qlbin v addm-addm, gn-gn, nfs-nfs bundan sonra z qurbann izlyckdi, ondan hkmn z intiqamn alacaqd. Qoca qar nnnin nfsi getdikc tngiyirdi, gzlri bir az da bymd, artq trafa ox byk diqqt v heyrtl baxrd, el bil ilk df grrd grdyn, son szlrini d bu halt iind ox aydn v aramla deyib nhayt rahatrahat can verdi: Snin dmnin, bala, qvi dmndi, byk dmndi. Bu qzllar lazmn olacaq. Atann qatili unutma bala, bunu, he unutma, atann qatili ahn zd Qar nn bu szlri birnfs sylyndn sonra uan lini buraxd, nfsi gedib bir daha qaytmad, aq gzlri hrktsiz qald. Balaca uan nnsinin azna trf yilmi znd bu son szlrdn sonra iki od krsi birdn parldad. Dkdn yer srb qalm nnsinin lini qaldrb quru sinsin qoydu. Son df geri kilib qar nnnin zn doyunca baxd, sonra tez-tlsik otaqdan xd. Yol-yol gedib ordan xb burdan batb, nhayt glib Karvanba indi oturan otaa daxil oldu, gzlril axtard Karvanban grd v otaa daxil olanda bu artq o uaq deyildi, bu artq haman Karvanbann z idi ki vard, glib atb bir-birin, bir-birinin iind hr ikisi itib ridilr. Karvanban fikirdn yen d Ruhun ssi ayrd: 188

 Eidirsn mni sn? Ruh dedi. Mn ox yoruldum, bilsn. Sn d el yorun grnrsn. ox ey sn artq yan oldu. ndi bar ryin gldimi yerin? Karvanba tutduunu buraxmayan trs uaqlar tutuquuluq edn kimi ryindn keni artq neminci df dilin gtirdi: Alacaam intiqamnz. N deyirsn de, intiqamnz mn alacaam. N deyirsn de, alacaam. Ruhun mztrib ssinin iin ynglvari bir ac gl d girdi: Kimdn alacaqsan, ay Gicinqulu, kimdn? Bir d el aabyim, aabyim deyib durmusan, o ki he snin doma qardan da deyildi, bilirsn? Karvanba bu szlri qulaqardna vurdu: Sn bs z aann intiqamn almadn? Aldn ax El ona gr d btn mrm bouna getdi. Ruh ac-ac cavab verdi. ntiqam deyib yaamaq olmaz. Gcn yetmz yaamaa. Qar nnsinin par-par parldayan manti uzaqdan yol glib dd Karvanbann yadna: Qar nnm lnd bir kp qzl verdi mn, dedi ki, snin mantindi. Atandan qalb dedi. Dmnin, dedi, byk dmndi. Qvi dmndi. Sn bu qzln stn lav et ki, ksiltm. Ancaq qzln gcn ala bilrsn, dedi, intiqamn Ruh nifrtl pldad: 189

 Ax sni, kpgirn qar Amma mni boya-baa o atdrd, aa, unutma. mant xyant elmdi. Ona el demysn. Mndn he xou glmzdi Ruh tn zamanlarn yenidn canlanan xatirsini ssi il qoxulamaa balad. Btn o vaxt iki klm ksmdik. Hmi zindeyi-zhlsi getdi mndn. Amma ki, grnr vfas da varm B sn deyirdin o qzllar Bli, Ruh onun szn qtiyytl ksdi, bli, lbtt sninki deyil! B kiminkidi? Karvanba xeyli smimi tccb etdi. ahnk. ahnk??? Karvanba mat-mttl quruyub qalmd v hyatnn sas mqsdi gz qabandaca gnin isti as altnda yazda da tyind gecikib qalm qar topas kimi riyirdi. Ancaq bunu dey bildi: Yox, aa, el danma. Yalvarram sn, el dem. Bilirsn, sn dedim ax, ah mnim n byk dmnimdi Bax hl Ruhun ssi daha brkdn gldi. Dmnimdi Ny gr ax? Yoxsa Bli, aa, sn gr, aabyim gr. Sn n dediyindi, gd? Bli, aa. Bilirm, n deyssn. Dzd, siz zlm elyn bu olmayb, bunun babas olub, amma bil ki, qannz mn yerd qoyan deyilm. Onun 190

olundan alacaam intiqamm. Qoymanam qalsn yerd aabyimin qan. Qoymanam. Geclr qarda deyib az zarmamam. Nakam qarda, biar qarda, zaval qarda, binva qarda Karvanbann ssi titrdi, alamsnd. Otan tk pncrsindn o trfd, bayrda klyin vylts el brkdn gldi ki amdandak amn titrk i bu ssdn z zif titryiini d az qala qeyb edckdi. linin dal il Karvanba gzn brk-brk sildi, bu df gz yan gznn iin qaytard, bir azca vvl Ruhun aabyisi haqda dediyi szlri xatrlad, lav eldi: Snin d, aa, he bir szn mnim qlbimdn qarda eqini xaran deyil, bilsn Nec alacaqsan, ay binva, intiqam? Ruh bunun szn ksib arsiz-arsiz sual etdi. Karvanba bir daha drd trafna boyland, htta otan o banda gzlri yumulu, hrktsiz qalm Syyah sehrbaza trf bir iti bax da tulad. Arxayn oldu ki, otaqda ondan v Syyahdan baqa bir vcud yoxdur, Syyah sehrbaz z vcdinddi, onlar he dinlyib eitmir, blk d znn tkcnlik vaxtna girmidir, amma yen olsun, bir daha Karvanba ora-bura baxb tam min oldu ki onun szlrini ancaq v ancaq atasnn bu qrib Ruhu eidck, boazn ynglc artlayb xsn-xsn, amma qtiyytl ryindkini ab ortala qoydu, szn bel davam eldi: 191

 Alacaam. Bilirsn, aa, mn bunun n inanlm adamlarndanam. Biriminci svdgri mnm. Arvad-uaqlarnn btn n ki sifarii var, mnimldir Zhrlycym onu. Yava-yava lb gedck. t zabyla lck. He ks d ki duyuq dmyck kimdn oldu bu i. ah olanda nolar?! Cavab versin qoy babasnn mllrin. Karvanba susub lindki ipk dsmal il boaznn, peysrinin soyuq trini sildi, dsmal bir ann iind yam-ya oldu, atd dsmal bir knara mtkknin dalna: ndi n deyirsn? Karvanba mid dolu bir ssl niyytin Ruh trfindn tqdir gzlygzly soruub durdu. Ruhun ssi bu sfr hddn ziyad qmli gldi. rkzn ney ssi idi bu ss, baqa bir ey deyildi: Sn bir krp, l boyda uaq idin. Anann balaca a dlrini mnd el gyk olurdun ki Gicinqulu Gl sn etm bu ii. Karvanba ad, nki bel bir cavab aasndn he gzlmirdi. Astaca v tlsik: He kim duyuq dmyck, pldad, ona bir ntiq sa bx edcm. Kafir elind su iind bir hr var, ordan zm gtirmim Karvanbann hycandan yen ryi dzmdi, szn yarmq ksdi, oturduu yerdn ayaa dura-dura: Qoy bir grm bu bdbxt biz qulaq vermir ki?! dedi. 192

Qapya trf gedib qulan dayad qapya, yox deysn bir ins-cins yoxdur, dnd, sonra xapdan ad, rtd qapn, dorudan da he ks o trfd yox idi, bundan sonra arxayn-arxayn Karvanba qaytd oturduu yer, yen bardan qurdu, bel dedi: Yox, bir ks yoxdu. Sakitlikdi. Qulaq vern yoxdu. lqrz, aa, bir sn deyirm, o sann iind uzunsov deik-deik bir qab var. Zhrli ya havan doldurublar bu y yblar. Hr df san ki yer basacaq, zhr buxarlanb hava il bir dolacaq bunun ciyrlrin. sadan brk yapd grn kimi. Yaman gz tutdu. Dorudan da bir gzl l iidi, iki gz istir baxsn, doymasn. z d axsayr ax bir balaca, uaqlqda bir iti varm, sdmr it dr su dolu hovuza, bu da atr zn iti xarmaa, ayan o vaxt zibdir, indiyncn topal gzir. Bli, aa, ox all qurulub bu i. lbtt, mqsdim atacaam Ruh dedi: Niy ax? He bir dndn niy? Bunun ki, ah babas lbdr, bs znn n gnah var? Bir d ki, sn hardan bilirsn, snin bu mlinin mnim n bir savab var?! He bir dndn ki sn, burda sizlrl qalmaqdansa orda olmaq daha xodur?! Sn mnim hans intqamm alrsan, bu mn grkdir? bsdi, bala, bsdi Ruh bunu deyib naar susdu. Karvanba yen tlsik etiraz elyib:

193

 Yox, bs deyil, ssini qaldrd. zablarmzn vzidi bu. Bu dnyann z haqqhesab var. Ola bilr snin oralar dediyin yerd hamnzn alnz xarab olub. Hr eyi unutmusunuz. Ola bilr. Bizs he bir eyi unutmuruq. Bykd onun gnah, lbtt ki, bykd. Sn bir nald, danrsan. Hamnn gnah var. Kimin gnah yoxdur ki?! Mnim bama glnlr bs bouna gldi? Yox. Vlinemtimin szndn xmamdmm? xmdm. Bama da gldi. Czam mn almal idim, aldm. Bir dn N dnm? Yax bs aabyim? Yen deyir aabyim Ortalqda gnah vard, bala. Mnim gnahm, snin gnahn, onun gnah n frqi var? Ortalqda gnah var idi. Sn gl grm bu ii Ruhun ssini Karvanba sanda hiss eldi, bu ss bu df d onun sana nvazil sal kmy balad. Karvanba pldad: Aa, qurbann olum, aa, xeyir-dua ver mn Yax-yax qulaq as mn, bala, yaxyax qulaq as. Sn nsli yaatmalsan, zn yaamalsan. Bilirsn Ruhun istmyistmy azndan yanql bir etiraf zn yol eldi, xd, sn he bilirsn bu yaamaq n gzl olan bir eydi?! xart at ryindn bu intiqam 194

alovunu, sndr onu kl qalsn, hr eyin var deyirsn dvltin, maln, srvtin Han bs snin rahatln, bala, rahatln snin han? Yoxdu, yoxdy snin rahatln. Sn yazm glir Mn bu mli grmzsm, bir an rahatlm olmaz. mrlk qaar mndn rahatlm. Dinclik ndi, bilmnm. Bs elsn bu ii el bilirsn tapassan dincliyini? Tapacam. Tapmayassan. Sn zgsin cza ver bilmzsn, gd, czan Allah verir. Qoy kim n verir qurban olduum z versin. Sn qarma Allahn iin, bala Karvanba daha ssini xarmad. Ba sinsin endi. ryi iddtl vurmaa balad. ndic birdn, lap el qfltn anlad ki, tutduu mlin kisi nec ar imi. Nfsi ksil-ksil gedib gldi. Beynindn kedi ki, btn bu shbti artq bitirmk zamand, nki onsuz da bir z bilirdi bunu ki, i idn kemidir, ox kamandan artq xmdr. Yorun-yorun etiraf etdi: Bilirsn, aa, mn ax o san artq aha bxi elmim. idn artq kemidir. san alanda bilsn n qdr sevindi. El gzl sa idi Gicinqulu, Gicinqulu Sn bir gr neylmisn?! He Allah bndsi Allahn yer zndki klgsin lini qaldrarm? Sn Allah bndsi deyilsn 195

 Yox, aa, mn dz elmim. Karvanba artq heysiz d olsa kor kimi tutduunu yen buraxmrd, son gc il brk-brk yapmd bu tutduundan. Ruh bir balaca skut edib nfsini drdi. Gtr-qoy edirdi el bil, sonra qtiyytl bel dedi: Sn mnim vladm olmazsan gr gedib ahn ayaqlarna yxlb zn fv dilmsn. zn a mslni, yalvar, yaxar, gz ya tk, mn bunlar yax tanram, zn hr eyi ab tksn ker gnahndan blk Karvanba ac-ac tbssm etdi: Gecdi, aa, gecdi Ruh bu df z-zn dodaqalt dand. Karvanba onun szlrini gcl eidib anlaya bildi. Ruh deyirdi: Verydilr mn, mnim balam, o qar nnni, ona olmazn igncni o qara qulumla bir yerd mn zm bilrdim quruunu da elyib ridib nec tkrdim damc-damc boazna. Sn intiqam deyn dilin iynlrl nec gzl tikilr qoyardm. Kpgirn, kpgirn lk df Ruhla tmasdan bu yana ryinin iin Karvanbann gecikmi nvazi dolu sevinc glib bir zrif kpnk kimi qondu: Aa, dilin qurban olum, aa szn qurban olum, mnim n bel yanrsan sn? Allah, mn nec xobxtm, bir bilsn mn nec xobxtm, aa?!

196

Ruh susdu. Yen bayrdan borann vylts akar eidildi. Karvanbann ryin qonmu bu zrif kpnk borann ancaq ssindn bir andaca titryib uub harasa itdi, qara-qura fikirlr yen gldi girdi beynin, sorudu: Aa, demli mn bel xr bouna yaamam bu dnyada?! Karvanbann son szlri ondan xbrsiz, xlvti glib bu szlr zn gcl atdran ac gz yalarna brnd. Dur, arvadlar tkin alama. Ruh srtlikl dedi. Dur, tls, get saraya, n qdr ki, sann sirri fa olmayb yeti Mnim dediklrimi el. Yox, ged bilmnm. Dizlrimd he taqt qalmamdr. Ayaa dura bilmnm oturduum bu yerdn *** Shbt glib bu mqama yetin zaman hytdn o trfd kd qopan ss-kyn uzaq ssi otaa glib atd. Hyt darvazas qfltn brk-brk dyld. Bir blk ah sgri, on-on be adam olardlar, llri yaln qlnc qapnn aznda artq durmudular, bir nesi d dmir qapn llrindki dala vurduqca vururdu. Bunlar ahn xsusi cza dstsi idilr. Ss-kydn hytin o bandak nkr evind yatm nkrlr d, evdki yuxar mrtbdki qarava-qulluqular da, Karvanbann arvad-ua da hvlnak yuxudan aylb qalxb mlli-bal tlaa ddlr. He bir kims n edcyini bilmirdi. Kimi vurnuxur, kimi z vcudunun iin qslb qalmd. Xac brahim 197

aa Karvanba olan otaa ryi skskli tlsik glib zn iri sald: Qurbann olum, gzmn i! Xac brahim aa hycanla dedi. ahdan sgr glib, eidirsn, darvazan sndrrlar. ah, deyirlr, sni yanna istir. ndi. Bu saat. Gtirin onu deyib sgrlr. N ba verib demirlr sn bir ey blk bilsn? Karvanbann dizlrin hardan gc gldi, z d bilmdi. lini yer dirsk edib dimdik ayaa qalxd, ssi qtiyytli xd: sgr deyirsn glib, elmi? Get, onlara de glirm. Mttl qalmasnlar, de abdst alb indi glir. Get daha. Xac brahim aa yen qorxu iind azndak szn udqunub qaytarb naar geri dnd, gedib xd hyt. Zrblrdn titryn k darvazasna yaxnlad, el darvazann yanndan hasarn o trfin qqrd: Glir, glir. Bir lhz sbriniz olsun. Abdst alb glir. Kdki ss-ky bir qdr yatd. Cza dstsinin sgri gzlmy qrar verdilr. Karvanba otan ortasna pncrnin yanna gldi. Drd trf boyland: Aa, sn mn grk bilrsn? sorudu. Yox, grkmmrm. Biz bunu bacarmrq. Ruh peiman-peiman cavab verdi. Bu sninl son grmd, aa. Bir tvqqem var. 198

 Syl. Aa, mrm boyu mn sizin hsrtinizl yaadm, bilirsn. Anam, doma anam bir df d olsun yada salmadm. Ancaq sn v aabyim. Sn v o. Ancaq indi bilirsn, aa, anam yadma dd Karvanba susdu, llrini yana aparb sonra yuxar uzatd, qlbinin dz iindn bir iniltiydi gldi: Anam syl mn aa, nolar, anam syl. Yava-yava, tmkinl bayaqdan bri sakitc oturduu yerdn Syyah sehrbaz qalxd ayaa, otan ortasnda llrini gy am Karvanbaya bir mhl qoymadan onun yanndan keib otaqdan xd bayra.

199

ir mddt sonra bada ah qoun artq bu mlub olmu v vvlki dikbalndan bir ey qalmayan hri trk etdi v bdbxt Mmmdqulu trs kimi z mdhi qrarndan dnmyib qoun iind tnha, yegan adam oldu bu hrd qald. Gzl Prnisni zn artq arvad elmidi v gnlrin bir gn bir olan uaqlar da anadan olmudu bunlarn, ox fikirlib Mmmdqulu bu uan adn qoydu Allahverdi, amma hrdn-birdn zizly-zizly, oynada-oynada Gicinqulu arrd onu. Uzun geclrin birind gzn ahverndn sonra n illah ets d yuxu glmyn Mmmdqulu nhayt yannda ml-ml ona qslb yatm gzl Prnisni byrndn yavadan itldi, li il onun ipk salarn tumarlayb qorxma, qalx dedi, vaxtd. Gzl Prnis vvl-vvl bir ey baa dmdi, el bildi aad, yuxudan aylb sd istyir, sonra xatrlad: krpni qoca anasnn yannda yatrtmd bu gec. He bir 200

sz sorumadan dinmz-sylmz yerindn qalxd, o da, bu da bir-birin nzr yetirmdn, yavayava, tlsmdn geyinmy baladlar. Geyinib gzl Prnis durdu Mmmdqulunun qarsnda. Mmmdqulu arvadn heyran-heyran szd, baxnda kdri o qdr byk idi ki, akara bir odlu ah da hl xd sinsinin ox drin yerindn, sonra ban yen yer dikib qabaa dd, getdik dedi. kisi d Mmmdqulu qabaqda, gzl Prnis onun arxasnca hyt enib k darvazasn yavadan adlar ki, ss elmsin v yen Mmmdqulu qabaqda, gzl Prnis onun arxasnca bu qapdan xb dzldilr yola, glibglib hrdn azca knar bir yerd bir tan qayalq var idi, ona yetiib xdlar o qayaln bana. Aas drin dr idi, bir bulan suyu dcl-dcl ilan kimi qvrlb zn bir mnasib yerdn hsrtli sevgili kimi atrd o drnin geni, tkl qucana. Sonra da yorun-yorun drnin dibindki tz qbrin yanndan frlanb z alb gedirdi z yolu il. Hr ikisi bir mnasib yer tapb oturdular, amma el oturdular ki ancaq krklri dydi birbirin. Krklri yapd bir-birin, qraqdan baxan iki vcud yox, bir vcud grrdi onlar. Bu trpnmz v qorxmaz vahid vcud z iind sim-sim, tir-tir sn iki ruhu brk-brk sxb he hara buraxmaq istmirdi. Gzl Prnis lin atb yanndak gy otdan bir qaln, hndr otu seib qrd, azna sald. Dilri il bu otun ucunu didib201

dididirmy balad. Bir xeyli lal-dinmz ss xarmadan suyun qjltsna qulaq verdikdn sonra vvlc Mmmdqulu ya Allah deyib durdu ayaa, ondan sonra gzl Prnis arxasndan ki dayaq getmidi, lini yer basb o da ya Allah deyib qalxd, dikldi, amma yen Mmmdquluya trf nmdi, el arxas ona durub qald, birc haman otu yen d dilri il brk-brk sxd, otun ac dad dilin, azna, beynin kedi, amma yen eynmyindn qalmad otu. Mmmdqulu daha vaxt itirmdi, bir lhz drin nfs alb bir li il gzl Prnisnin belindn yuxar, o biri li il hr iki ayandan yapb dimdik qaldrd qzn artq tnha cavan bdnini bann stn, bu zaman gz gy zn satad, baxd grd da duzdu para-para elyib spiblr asimana, adn da ulduz qoyublar, topa-topa, sf-sf, birc-bircdilr, beynindn kedi ki, sabah yqin ox isti olacaqdr, bunun ardnca beynindn bir d o kedi ki, sabah shr aa yuxudan aylb qar nnnin yilmi belin balad qundaqdan lini sallaya-sallaya el hey durmadan racaq, ssini bana atb duracaq, qarnn qulaqlar kar, ancaq zn srf elyni eidir, vuracaq zn karla, uan qqrna mhl qoymayb yarzmzm il dodaqalt bel deyck: yat, yat, yat yatb gyk bala olarsan, qaraacn klgsi hr yana dnd o klgnin altnaca xli-xala salarsan, mn d sn o klgnin altnda gizlnmi gec ulduzlarnn birbir naln danaram. Bax yatmasan, o zaman 202

damdabaca glib sni aparacaq aa bu ssin ahngin uyub qribdi ki yatacaqdr, yava-yava hua gedckdir v hr gnkndn uzaq, hr gnkn artq he vd oxamayan bir sabah balayacaqdr amma ax bunun bs znn ndi gnah, bir gnah yoxdu ki, bu biarnin n olsun ki bana gln msibtin baisi o idi, baqa n qdr desn d sbbkar tapmaq olard, yox, qoy mn da tyimdn tkm, etmyim mn bu ii, dnb Mmmdqulu istdi gzl Prnisni qaytarb tzdn ayaqlar st qoysun yer, yen ipk salarna tumar ksin qabar barmaqlar il, btn ruhu il titryn qz inana-inana snsn ona, iki glmidilr bir adam kimi qaydb getsinlr evlrin, birdn hiss eldi ki, bs ax llrini ki qaldrb gy, bu llrind bir arlq yoxdu, kimi qaytarb qoyur yer?! Gzl Prnis gzgr yox olmudu. Bir an vvl blk d llrinin stnd idi, amma indi llri bo idi, iki yaln qlnc kimi alb tulanb gy zn, ulduzlar hdlmirmi, hdlyir. Yox olmudu, uub getmidi gzl Prnis, ssini d, cnqrn da xarmamd, n dil tkb yalvarmd, n qaramd, n d umu-ks elmidi. Elcn yox olmudu. Bs o zaman hara yox olmudu bu Allahn zavall bndsi?! Niy, n n Mmmdqulunun bombo llri gy ala qalb, n zaman uzatd ulduzlara llrini?! Yanna salmaq istyir, sala bilmirdi. Glib gzlrinin qabanda bel bir mnzr dayand. Anasn 203

itlyib quyuya salandan sonra zn hvlnak gecyar Qaraacn altnda yatb yuxuya getmi tacir Zbullann hytin salanda, qmni onun ryinin bana itlynd tacir Zbullann dodana hardansa glib bir balaca gyk qu olub tbssm qonmudu, lnd d el o tbssm dodanda ld. Mmmdqulunun mat qurumudu ki, bu niy bel gl-gl lr, llri niy bel daa dnb trpnmz qalb, iki qu qanad kimi, yox iki yaln qlnc kimi yuxar gy zn trf tulanb?! *** Nhayt Mmmdqulu gzlrini birthr elyib daa dnm llrindn ayrd, nzri yen satad gyd ona bic-bic gz vuran oxbilmi ulduzlara trf baxb grd ki, onlar artq bu gec n qocalmaa balayblar yava-yava bzb riyib zaa tklrlr, slind onlar artq yox idilr, ya da ki, tl bir prdnin arxasndaydlar, shr is yava-yava, ar-ar alrd, bs bu qz hara yox oldu, hara itdi, hara qeyb oldu, noldu ax buna sssiz hqrtdan iyinlri atlb-dn gz yalarn diri-diri udan Mmmdqulu bu i matmttl qalmamdm, qalmd.

204

arvanba otan ortasnda lal-dinmz dayanb durmudu, llri d ki nec almd gy elc ala idi. Yavayava zn glmy balad. Bir az kedikdn sonra llrini nalac yanna salb qaydb gedib z khn yerind yen barda qurub oturdu, daha gzlril, qulaqlar il Ruhu otan he yerind axtarmad, el-bel z-zn yavadan dedi: Aa, bilirsn, glmyini duyuq dmysn, bir yax eydi bu lm O uzaq geclrd dv stnd yralana-yralana dfn-dfn gzmn qabana gtirmy n chd eldim, alnmad. Ruh dedi: Bala, mn sn deyirm. Dayanma daha buralarda. Mn bilirm sni n gzlyir. Qa, x aradan. Gzlrin haran grr, ayaqlarn haracan gedir get qurtar cann. Xac brahim aa daha icaz-filan gzlmdn yen zn tla iind sald otaa: Gzmn i, mn xdm sgr dedim glirsn, amma bunlar bir sbirsiz mxluqlard 205

Deyirlr, xmasan sn, qaplar sndrb hammz qlncdan keircklr arvadl, uaql. ahn sn deyirlr qzbi keib. Sn deyirlr onu zhrlmk istmisn Bir d x onlarn yanna, yalvar, ssqa, de ki, glirm. Hara qaacaam? Qamaa yermi var? Glirm. Get daha. Amma dur! Karvanba nfs drdi. O bir olum sn mant, mn sni lmdn qurtardm, unutma. Unudaramm, gzmn i?! Xac brahim aann zndn xbrsiz gzlrindn gz ya seylan olub axmaa balad. He vd unutmaram ryind is dnd: Nec doru syldi Syyah sehrbaz Dzngah yolunda ki, sninki bir baqa eqdir. Mn indi buna bir ey olsa n cr yaayacam? Ruhdan bir kdrli nida yen gldi: Kpgirn qar, ax kpgirn qar!.. Qoymadn qala, aldn mndn intiqamn. Karvanba daha bu ss mhl qoymad. Xac brahim aann lindn tutub yalvarla bel syldi: Bax, brahim aa, mnim axrm atd, sn qalrsan, hr sirrim snddi, qzllarmn yerini bilirsn Al gtr, n istirsn el, amma olum, olum sn mant Di get, daha, get, deysn yen uluq etdilr

206

Xac brahim aa birdn btn vcudu il qsld Karvanbaya, sonra cld ayrld, hnkrt vurub gz yal ota trk eldi. Kdn bu df daha hiddtli sslr, daha iddtli thdidlr glmy balad. Byk k darvazasn artq dymrdlr, buna dymk demzdilr, buna darvazan sndrmaq deyrdilr. sgrdn biri lin bir yek da alb yerdn var gcyl tolazlad hasarn bu biri trfin. Da gy il uaraq glib dd evdn xb qapya trf tyy-tyy zn atdran Xac brahim aann dz ayaqlarnn altna. stfurulla pldayb yen brkdn zn darvazaya tutub Xac brahim aa qqrd: Bir lhz sbriniz olsun, nolar?! Gzlyin bir! Glir. *** Evin iind is arvad-uaq artq yataqdan qalxb xmdlar qapnn azna. Karvanbann balaca olu tir-tir sirdi v anasnn paltarnn balandan brk-brk yapmd. aqn ana bir li il ua qucaqlayb qarnna sxmd, o biri li il danq san qaytarb rpyinin iin salmaa alrd. Shr hl tam almasa da, tk-tk qar dnciklri idi gyd ora-bura uuurdu, blk d bunlar hasardibi kilib ucalm byk-nhng qaraaclarn stnd a al kimi atlb qalm dnn axam yaan qarn dstdn ayr dm 207

viran hissciklri idi, hytd arxayn-arxayn ora-bura uuurdular, sazaql v qaramtl havann iindn yumaq, parlaq iq zrrlri kimi keib gedirdilr. Syyah sehrbaz hyt xd, lind sccadsi v balamas vard. ri otaqda ki Karvanba il Ruhu qoymudu tkbtk, o otan hyt xan bal pncrsi birdn taybatay ald. Karvanba pncrd grnd v var gc il barb z bartsn k darvazasn az qala yerindn oynadan ahngli zrblr qar yollad: Allah-kbr!! Dedim ki, glirm. Bir lhz sbriniz var sizin, yoxdu?! Glirm! Darvazaya dyn zrblrin ssi ksildi. Amma skr daha arxaynlamad, hasarn stndn bir skr papa grkd. skrdn biri deysn hasara qalxb hyt atlmaq istirdi. vvl-vvl vhi baxla hytin ora-burasna nzr sald. vvl-vvl hytd he kimi grmdi, nki nkrlr canlarn basm qorxudan nkr evind bir-birin qslb qalmdlar, sslri d xmrd. Birc Xac brahim aa idi darvazann yannda, bir d ev qapsna yapb qslm ana il bala idi, onlardan aral Syyah sehrbaz idi, diqqtl baxb daha bir adam grkmdi hasardan hyti acgzlkl seyr elyn bu skrin gzn. Karvanba pncrni taqqataq yenidn balad, xb otaqdan getmk istyn yerd bir an lngidi, zn bolua tutdu: 208

 Gedirm, aa, dedi. Deyirsn sni, aabyimi tanmayacaam, elmi? Eldi. Ruh cavab verdi. Hl burdasan? Burdayam! Ruh hl d otaqda idi. Otan ortasnda mizin stnd amdandak amn lsi hl d titrirdi, otaa dala-dala bir qrq da olsa o amn hrartini yayrd. Bel. Biz sninl bir d he bir zaman grmycyik. Ya qismt, kim bil, kim bilmy. Bir az da gzl, tk qoyma mni. Ruhun cavab onun damarda axan qann dondursa da Karvanba sarsldn biruz vermdi. Cavab is bu idi: Bilirsn n var?! Gtr o xaladan aslan xncri lin, gtr, kinm. lin d titrmsin. ox asand bu. Verm zn ahn lin, zlm byk olacaq. Sapla, sapla qlbinin bandan. El bil nyis yerin qaytarrsan. Karvanba el bil bu szlri oxdan gzlirdi, daha he bir baqa ey dnmdn tez lini atb arxasndak divardan aslm xaladan xncri gtrb qnndan syrd. Tccbl lind orabura ndrib bu xncrin parltsna yarqaranlq otaqda baxdqca baxd, xncrin i gzn dd, gz qamad, sonra gzlrini brk-brk yumub bir klm danmadan zrbl kksn soxdu xncrin iti ucunu, xncr tiysindk girdi 209

qlbini iki yer bld kedi. O blnn yerdn iki damla qan iridn zyuxar axa-axa gldi, boazndan kedi, atd bunun dodaqlarna yapb qald, son szlri d haman iki damla qana qarb xd canndan: lvida aa Ruhun son szlrini cann artq taprm Karvanba eitmdi: lvida, oul! Ruh dedi.

210

skrlr aq darvazadan nhayt ki, iri soxulanda Xac brahim aa n qdr istdi zn bir knara ksin, olmad, ilk qzblrini Xac brahim aann stn tkn skr sald onu ayaqlarnn altna, z ki zsn, zdi. Arl vcudunun stndn tpik ata-ata keib gedn skrin ardnca btn bdni eybcr bir hala dm Xac brahim aann ancaq tccb dolu aq gzlri baxa-baxa qald. Az balq az kimi alb yumulsa da nfs deyiln ey glmdi daha azndan. sgrin bann Xac brahim aaya qarmasndan Syyah sehrbaz z bildiyi kimi istifad eldi. Ona yalvarla baxan naar anadan balasn tez kib qopard, bir knc zn verib sccadsini yer sald, qrmz klahn boadan xarb qoydu bana, qorxusundan ab qalm ssini d xara bilmyn bu ua gizltdi geni basnn iind, girdi bu uaqla birg znn tkcnlik vaxtna, yer znd n vardsa hr eyi unutdu, ua da brk-brk sxmd qarnna, 211

uan az ryinin banda idi, hrgah qqrsa idi Syyah sehrbazn rk dynts bu qqrtn harasa azdrb eitmz edckdi. Bir knarda oturub irli-geri yralanan v dodaqalt vird edib trafna bir mhl qoymayan boylu-buxunlu, kosa drvi skr bir an baxb durdu, sonra drvidn yan keib kiik da seli kimi evin iin cumdu, haray-hirl qab onlardan cann qurtarmaa alan arvadn arxasnca dd. Bir oxu dizini yer basb oxunu atd, ox bunun kryindn dydi, yavacana zn yer ely-ely sinsincn oxun ucu glib xd. z st yxld, salar rpyin altndan gur lal kimi birdn srayb xmadm, xd, yal gzlri yumuldu, bir an sonra daha bu arvad he n duymad skrlr byk otaa keib Karvanbann yer srilmi csdinin zrin yildilr, bir skr iti qlncn kib bunun ban xrt ksdi sald bir torbann iin, torbann azn balad, ksik ba z ahn ayaqlarna atacaqd. Artq basz csdi is bsdi deyncn qzb v hiddtl tpikldikdn sonra skrdn biri o trf bu trf boyland: B uaq noldu, bunun bir balaca olu da vard ki Axtarn! Drd trf splnib byk imarti addmaddm gzdilr, hyt xb nkrlrin evini qarqar axtardlar, siz gizltmi olsanz, hamnz 212

qracaq nkrlr vd etdilr, amma uaq bir para ppk olub kilmidi yerin tkin, blk d xmd artq aappaq yaan bol qar il traf dma ia bryn gyn yeddinci qatna. He o drvii d daha grn olmad, hytdn yox olmudu, ilim-ilim itmidi. *** O shr qar balad dn-dn yamad, topatopa tkd zn yuxardan aa. N hrin evlri, n yollar, n aaclar, n d adamlar dzmlli gz grkmrdlr. Syyah sehrbaz qucanda uaq srtl, nfsini drmdn ba gtrb gedirdi. Gzlri yumulu idi, ancaq birc df d bdrmmidi hl, aya he ny ilimmidi, el bil min ildi ancaq bu yolla getmidi. z yeriin z d mat-mttl qalmd. Yolu dzn getmirdi, yolu frlana-frlana, evr cza-cza gedirdi. Doma yurdu rxi-flk lksindki uaql yadna dmd, n idi?! He kimin gzn grkmdn bu minvalla glib Khrizli yolla hr qapsna atd. ryi tvmkdn az qala azna glirdi. Uaq nazik qollar il Syyah sehrbazn boynunu qucaqlayb btn vcudu il ona el sarlmd ki, Syyahn bdni az qala keyimidi. Bu boyda ua nec qucanda buracan gtirib xara bilmidi, bu gc ona hardan glmidi bunu dnmy bel rk elmirdi, dnsydi gcn onu trk edcyindn qorxurdu. hr qaplar taybatay tzc alrd. 213

Dzngah yolundan zlri il sazan nfsini gtirib gln yorun yolular soyuq gecni bal qap aznda keirndn sonra yava-yava, yuxulu-yuxulu hr daxil olurdular. Syyah sehrbaz gzlril az qala onu yeyn gztilrin yanndan ban yer dikib he kimin zn baxmadan hrdn qdm qoyub bayra, sald zn Dzngah yoluna, yen d arxasna baxmadan eyni srtl v eyni sulla evr czacza indi d bu yolu getmy balad. ryind tutmudu ki, skr zn glndn sonra, lbtt ki, onlar izlyckdir. Bir xeyli yol gedib daha taqti atmad, dayand, nfsini drdi, ua qucandan yer qoymaq istdi, amma uaq qrsaqqz olub qucaqdan dmdi ki, dmdi. Uaq qucanda ilk df Syyah sehrbaz boylanb arxaya, hr trf baxd. hr d, qala qaplar da byk bir aartnn iind yava-yava rimkd idilr. El onun z d hrdn baxan olsayd artq aappaq bir heykl idi, baxan olsayd gz grkmzdi. Bir-birlrinin gzn grkmyn bu aartlar bir azdan yen d birbirilrindn uzaqlamaa baladlar. Syyah sehrbaz tzdn yola dzlmzdn vvl hr trf bir nzr d salb daha hri he grmdi, yox olmudu hr, z d qar yab onu aappaq bir nhng daa evirmsydi bel Syyah sehrbaz gzlrini brk-brk qrpab bir d diqqtl baxandan sonra Seyid Sarnn uzun illr bundan 214

vvl ona dediyi szlri yadna sald v qti min oldu ki, bu hr bax el bu anda, indi artq yer znd yoxdur. Sazaq ksmy balamd. Syyah sehrbaz don vurmu boz torpaqda gcl seziln klgsin ba kimi brnrk qucanda uaq arxasn artq yox olmu hr evirib yoluna davam etdi.

215

ehrbazlar drsindn yuxarda Grkmz tpnin trafndak tufan-borann dry he bir dxli yox idi. Grkmz tpnin altndan keib gedn yol badan-baa stnd he bir izi-niansi olmayan a rng brnmd. El bil btn dnya artq a bir kfn idi. Sehrbazlar drsind is yen bahar ayd, gl-gl, blbl-blbl arrd. Sehrbazlar birbiri il shbtl-shbtl bir dstsi dr boyu gziir, o biri dstsi is dair qurub bir qzlgl kolunun trafnda yal mnliyin stndc ylmidilr. Bir tk A drvi ryi skskd, fikri-zikri buralardan uzaqda idi, onun qulana tvyn nfsl bir ahngd vuran rk dyntlri idi glib atrd. A drvi artq bilmidi ki, bu rk dyntlri kimindi, gznn qabanda Syyahn surti d glib durmudu v bu surt kilib he bir yana getmirdi. Qucandak ua da grmd, arxasnda a dumana brnb yox olan hri d grmd, ryi daha tab elmdi, drdn zyuxar yola aparan cra 216

girdi, yava-yava glib yolun lap azna atd. Yola xa bilmyckdi. xan zaman knar dnyadan dry onun xd msaf boyda bir deik alacaqd v bu deikdn iri sazaq, axta zn drtckdi, gcl Syyah sehrbazn arxasnca onun z boyda deiyi sehrbazlar lbir olub balamdlar. A drviin arsi, lbtt, ancaq gzlmk idi. rk dyntsnn v Syyahn tyyn nfsinin ssi artq lap yaxndan gldi. El bu zaman A drviin beynin o biri dnyalardan, o biri hyatdan da sslr glib bu sslr qard, bu df gz nnd qdim bir vaqe canland. Hqiqtn birc and hr ey. Hr ey bu birc ann iinddi kemi d, glck d. Ustad asaqqall eyx Mnuhr ibn Sadiq deyirdi bu szlri, qarsnda is iki gnc mridi yana ylmidi, bu iki ayrlmaz, sevimli dost llri il d oturduqlar yerlrindc bir-birindn brk-brk yapmdlar. O an mnim n yoxdur, nki o ann hl ad yoxdur. Bu szlri gnc mridlrdn ad Seyid Sar olan biri syldi. O ann ad var, yox, dxli yoxdu, mn onu ryimin iind grrm. Bunu is o deyirdi A drvi. eyx glmsnd: Var artq ad! Onun ad dolun andr. Hr eyi kemii d, glcyi d z iin yan indiki dolun an. eyx Mnuhr uzun, a saqqaln 217

tumarlaya-tumarlaya gzlrini qyb bu iki gnc nvazil v bir qdr d kdrl baxd. *** Syyah sehrbazn taqtsiz llrindn yuxusuna qslm ua ehtiyatla qbul edib A drvi qdm basd yer diqqt ed-ed yal rla z aa hmibahar Sehrbazlar drsin enmy balad. Onun ardnca Hac Mir Hsn aa Syyah Syyah sehrbaz titrk dizlrinin son gcn taqtsiz ayaqlarna trrk stnn-bann artq rimkd olan qarn rparpa yava-yava glirdi.

218

MNDRCAT lmlarn virtual sz hicab (A. Talbzad).3 SEHRBAZLAR DRS (roman)...9

219

Kamal Abdulla (Kamal Mehdi olu Abdullayev) Sehrbazlar drsi (roman) Bak Mtrcim 2005

Bdii redaktor: kuf Aakiiyeva Rsam: Leyla Nsibova Texniki redaktor: Mtant Qaraxanova Kompter trtibat: Aynur Sadqova

Ylmaa verilib:____ apa imzalanb:___

220